Шағын және орта кәсіпкерліктің дамуында кедергі болып тұрған несиелік мәселелерді қарастырып, оларды тиімді несиелендіру арқылы шешу жолдарын зерттеу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ НЕСИЕЛЕУ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шағын және орта бизнестің дамуы және Қазақстан экономикадағы
оның рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 ҚР.дағы шағын және орта бизнес дамуындағы банктік несиелеудің
алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Шағын және орта бизнестің дамуын қолдау шаралары ... ... ... ... ... ... ... ..17
2 ҚР.ДАҒЫ ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІН НЕСИЕЛЕНДІРУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының несие өтеу қабілетін
талдау және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Қарыз алушының несие өтеу қабілетін бағалаудың қазіргі
кезеңдегі шетелдік және отандық тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.3 Қарыз алушының несиелік қабілетін тадаудың тәжірибелік
аспектісі («КЭММИ» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі мысалында) ... ... ..37
2.3.1 Шаруашылық субъектісі туралы жалпы мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.3.2 Өтімділікті бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 38
2.3.3 Қаржылық тұрақтылықты талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.3.4 Рентабельділік және іскерлік белсенділікті талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
2.3.5 Несие қабілеттілігін бағалаудың рейтинг әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
2.3.6 Факторлық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІН НЕСИЕЛЕНДІРУДІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ МЕН ЖАҢА ФОРМАЛАРЫ
3.1 Нақты өндіріс саласындағы шағын және орта бизнесті
жетілдірудің қаржылық.несиелік әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
3.2 Қазақстандағы кәсіпорындарды несиелендірудің жаңа формалары ... ... ...59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ НЕСИЕЛЕУ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шағын және орта бизнестің дамуы және Қазақстан экономикадағы
оның рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 ҚР.дағы шағын және орта бизнес дамуындағы банктік несиелеудің
алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Шағын және орта бизнестің дамуын қолдау шаралары ... ... ... ... ... ... ... ..17
2 ҚР.ДАҒЫ ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІН НЕСИЕЛЕНДІРУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының несие өтеу қабілетін
талдау және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Қарыз алушының несие өтеу қабілетін бағалаудың қазіргі
кезеңдегі шетелдік және отандық тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.3 Қарыз алушының несиелік қабілетін тадаудың тәжірибелік
аспектісі («КЭММИ» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі мысалында) ... ... ..37
2.3.1 Шаруашылық субъектісі туралы жалпы мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.3.2 Өтімділікті бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 38
2.3.3 Қаржылық тұрақтылықты талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.3.4 Рентабельділік және іскерлік белсенділікті талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
2.3.5 Несие қабілеттілігін бағалаудың рейтинг әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
2.3.6 Факторлық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІН НЕСИЕЛЕНДІРУДІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ МЕН ЖАҢА ФОРМАЛАРЫ
3.1 Нақты өндіріс саласындағы шағын және орта бизнесті
жетілдірудің қаржылық.несиелік әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
3.2 Қазақстандағы кәсіпорындарды несиелендірудің жаңа формалары ... ... ...59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
Бітіру жұмысы тақырыбының өзектілігі. Кәсіпкерлік – жаңа экономиканың қозғаушы күші. Әртараптандырудың өзегі кәсіпкерлік болады.
Біз тәуекелдерді өз мойнына алуға, жаңа рыноктарды игеруге, инновациялар ендіруге дайын қуатты кәсіпкерлер табын көргіміз келеді.
Нақ осы кәсіпкерлер экономиканы жаңғыртудың қозғаушы күші болып табылады [1].
Біздің елімізде шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту мемлекеттік саясаттың басым бағыттарының бірі болып табылады. Мемлекет бүгінгі күні кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің нарық экономикасының толыққанды қатысушы ретінде өз қызметтерін жүзеге асыруларына қажетті жағдайды қамтамасыз етіп отыр. Бәрімізге мәлім кәсіпкерлік секторы экономиканың диверсификациялауға, тұрақты қарқындармен дамытуға мүмкіндік береді. Еліміздегі шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту үшін, жаңадан ашылған кәсіпорынданға қолдау жасау үшін алдымен оларды несиелендіру керек. Кәсіпкерлік субъектілерін несиелендіру нәтижесінде тіркелген шағын және орта кәсіпорындарының саны артып келеді.
Банк саласы Қазақстан Республикасы экономикасының дамушы саласының бірі болып табылады. Бүгінгі күні шағын және орта бизнесті дамыту үшін мемлекет тарапынан түрлі жаңа қадамдар жасалынуда. Шағын және орта бизнестің жоғарғы деңгейде қызмет етуін ұйымдастыру үшін конструтивтік бизнес-идея, тиімді басқару (менеджмент) және қаржының жеткілікті болуы шартты жағдай. Нақты жоба бойынша банктердің шағын бизнесті несиелеуге дайындығы, несиелеу механизмінің өзекті мәселелеріне әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылатын әдістемелік нұсқауларын құрастырды. Банктердің шағын бизнеске несие ұсынуының тиімділігін арттыру, ыналылығын көтермелеу, Қазақстан экономикасына сәйкестендіру мехазімін жетілдіру бүгінгі күннің талабы.
Осы ғылыми жұмыстың өзектілігі кәсіперлік субъектілерін несиелендірумен байланысты әртүрлі аспектідегі проблемаларды және оларды шешу жолдарын зерттеумен анықталады.
Сонымен қатар, шағын және орта бизнес субъектілерінің несиеқабілеттілігін талдаудағы шетелдік тәжірибелерді қолданумен, несиелендірудің жаңа формаларымен, несиелендіруді жетілдіру жолдарымен байланысты мәселелерді зерттеу осы бітіру жұмысының өзектілігін анықтайды.
Бітіру жұмысының мақсаты. Шағын және орта кәсіпкерліктің дамуында кедергі болып тұрған несиелік мәселелерді қарастырып, оларды тиімді несиелендіру арқылы шешу жолдарын зерттеу болып табылады. Сонымен қатар, несиелеу үрдісінде кәсіпорын мен банк арасында туындайтын қарым-қатынастарды қарастыру және сараптау.
Зерттеу жұмысының мәні. Бұл ғылыми жұмыстың зерттеу пәні ҚР – дағы шағын және орта бизнес секторының субъектілері мен оларды несиелендіретін ұйымдар. Сондай – ақ «КЭММИ» ЖШС –і.
Біз тәуекелдерді өз мойнына алуға, жаңа рыноктарды игеруге, инновациялар ендіруге дайын қуатты кәсіпкерлер табын көргіміз келеді.
Нақ осы кәсіпкерлер экономиканы жаңғыртудың қозғаушы күші болып табылады [1].
Біздің елімізде шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту мемлекеттік саясаттың басым бағыттарының бірі болып табылады. Мемлекет бүгінгі күні кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің нарық экономикасының толыққанды қатысушы ретінде өз қызметтерін жүзеге асыруларына қажетті жағдайды қамтамасыз етіп отыр. Бәрімізге мәлім кәсіпкерлік секторы экономиканың диверсификациялауға, тұрақты қарқындармен дамытуға мүмкіндік береді. Еліміздегі шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту үшін, жаңадан ашылған кәсіпорынданға қолдау жасау үшін алдымен оларды несиелендіру керек. Кәсіпкерлік субъектілерін несиелендіру нәтижесінде тіркелген шағын және орта кәсіпорындарының саны артып келеді.
Банк саласы Қазақстан Республикасы экономикасының дамушы саласының бірі болып табылады. Бүгінгі күні шағын және орта бизнесті дамыту үшін мемлекет тарапынан түрлі жаңа қадамдар жасалынуда. Шағын және орта бизнестің жоғарғы деңгейде қызмет етуін ұйымдастыру үшін конструтивтік бизнес-идея, тиімді басқару (менеджмент) және қаржының жеткілікті болуы шартты жағдай. Нақты жоба бойынша банктердің шағын бизнесті несиелеуге дайындығы, несиелеу механизмінің өзекті мәселелеріне әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылатын әдістемелік нұсқауларын құрастырды. Банктердің шағын бизнеске несие ұсынуының тиімділігін арттыру, ыналылығын көтермелеу, Қазақстан экономикасына сәйкестендіру мехазімін жетілдіру бүгінгі күннің талабы.
Осы ғылыми жұмыстың өзектілігі кәсіперлік субъектілерін несиелендірумен байланысты әртүрлі аспектідегі проблемаларды және оларды шешу жолдарын зерттеумен анықталады.
Сонымен қатар, шағын және орта бизнес субъектілерінің несиеқабілеттілігін талдаудағы шетелдік тәжірибелерді қолданумен, несиелендірудің жаңа формаларымен, несиелендіруді жетілдіру жолдарымен байланысты мәселелерді зерттеу осы бітіру жұмысының өзектілігін анықтайды.
Бітіру жұмысының мақсаты. Шағын және орта кәсіпкерліктің дамуында кедергі болып тұрған несиелік мәселелерді қарастырып, оларды тиімді несиелендіру арқылы шешу жолдарын зерттеу болып табылады. Сонымен қатар, несиелеу үрдісінде кәсіпорын мен банк арасында туындайтын қарым-қатынастарды қарастыру және сараптау.
Зерттеу жұмысының мәні. Бұл ғылыми жұмыстың зерттеу пәні ҚР – дағы шағын және орта бизнес секторының субъектілері мен оларды несиелендіретін ұйымдар. Сондай – ақ «КЭММИ» ЖШС –і.
1. Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері. ҚР Президенті Н.Назарбаевтің Қазақстан халқына Жолдауы / Президент және Халық. – 2010. - № 3. – 2-3 бб.
2. Қазақстан Республикасының Үкіметі. ҚР Үкіметінің шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау, әрі дамыту мәселелері жөніндегі сарапшылық кеңестері туралы үлгі ереже бекіту туралы: 2002 ж. 19 тамыздағы №917 Қаулысы. // ҚР Президенті мен ҚР Үкіметінің Актілер жинағы – 2002. – № 27. – 34-37 бб.
3. Қазақстан Республикасының Парламенті. Жеке кәсіпкерлік туралы ҚР заңы: 2006 ж. 31 қаңтар №124 Қаулысы. // ҚР Парламентінің Жаршысы – 2006. –№ 3. – 2-39 бб.
4. Макенова А.Ә. Шағын және орта бизнесті дамытудағы салықтың рөлі // Ақиқат. – 2006. – № 2. – 57-62 бб.
5. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында // Астана. – 2003. – № 2. – 10 б.
6. Ашанұлы Қ. Кәсіпкер болғысы келгеннің жиырма төрт қағидасы // Қазақ әдебиеті. – 2006. – № 6. – 3 б.
7. Ж. Рамазанов. Қазақстанда кәсіпкерліктің даму жағдайы мен келешегі // Малый и средный бизнес Казахстана. – 2007. – № 7. – 57-58 бб.
8. Сәрсенұлы Е. Республикадағы шағын және орта бизнестің хал-ахуалы // ҚазЭУ хабаршысы. – 2002. – №3. – 52 б.
9. Кәсіпорын қаржысы. Электрондық ресурс. Интернет-сілтеме: http://www.kaz.stat.kz/digital/fin_pred_kz/Pages/default.aspx
10. Ғ.С. Сейіқасымов. Ақша, несие, банктер. – А.: Экономика, 2005. – 415 бб.
11. Жуков Е.Ф., Максимов Л.М., Маркова О.М. Банки и банковские операции. – М.: Юнити, 1997. – С. 471.
12. ҚР Үкіметінің шағын бизнесті несиелендірілуі. Электрондық ресурс. Интернет-сілтеме: http://www.damu.kz/307
13. С. Оразалы, А.Н. Тұрғынбаева. Шағын бизнес негіздері: Оқу құралы – А.: Фолиант, 2008. – 176 б.
14. Карпучева С.Н. Анализ тенденций и современного состояния в области развития малого бизнеса // Сборник научных статей . – 1997. – С. 104-110.
15. Кәсіпкерлікті қолдау мекемелері. Электрондық ресурс. Интернет-сілтеме: http://www.fund-damu.kz/3600
16. Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың 2001-2002 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы / Егемен Қазақстан. 2001. – № 7. – 3 б.
17. Әлжанов А. Кәсіпкерлікті дамытудағы мемлекеттің қаржы және несие саясаты // ҚазЭУ хабаршысы. – 2006. – № 4. – 56 б.
18. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управление финансами. – А.: Экономика, 2000. – С. 221.
19. Есжанов Р. Қазақстан Республикасының шағын кәсіпорындарының қызметі жайлы // Ақиқат. – 2007. – № 5. – 5 б.
20. Н.Н. Хамидов. Қазіргі кезеңдегі кредиттік іс. – А.: Экономика, 2009. – 189 бб.
21. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа. – М., 1996. – С. 207.
22. Зайцева О.П. Антикризисный менеджмент в российской фирме // Аваль (Сибирская финансовая школа). – 1998. - №11-12. – С. 31-37.
23. «КЭММИ» компаниясы туралы. Электрондық ресурс. Интернет-сілтеме: http://kemmi.kz/?show=4&lang=2
24. К.Ш. Дюсембаев, С.К. Егембердиева, З.К. Дюсембаев. Аудит и анализ финансовой отчетности. –А.: Қаржы–қаражат, 1998. – С 511.
25. Кононенко О. Анализ финансовой отчетности. - 3-е изд. - Х.: Фактор, 2005. – С. 156.
26. Қазақстан Республикасының Қаржы лизингі туралы заңы – Алматы, 2000.
27. Какимжанов З.Х. Налоговой кодекс // Вестник МГД. – 2000. –№ 2. –С. 6-7.
28. Я.Р. Магнус, П.К. Катышев, А.А. Пересецкий. Эконометрика. – М.: Дело, 2005. – С. 503.
29. Қаржы жүйесінің келешегі – ислам банкингінде. Электрондық ресурс. Интернет-сілтеме: http://kazgazetteri.kz/?p=1086
30. Исламдық банктер жүйесі. Электрондық ресурс. Интернет-сілтеме: http://stud.kz/?p=2912
31. Қарқынды дамып келе жатқан исламдық қаржы жүйесінің мүмкіндігі зор. Электрондық ресурс. Интернет-сілтеме: http://stud.kz/?p=2912islam.com.kz/news/aryndy_damyp_kele_zhatan_islamdy_arzhy_zhjesini_mmkindigi_zor/2010-01-26-2188
32. Ш.А. Уртембаева. Кредитование малого и средного бизнеса. Состояние и проблемы // Материалы международной научно-практической конференции «К инновационному развитию в условиях нестабильности глобальных экономических процессов». – А.: Қазақ университеті, 2010. – С. 145.
2. Қазақстан Республикасының Үкіметі. ҚР Үкіметінің шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау, әрі дамыту мәселелері жөніндегі сарапшылық кеңестері туралы үлгі ереже бекіту туралы: 2002 ж. 19 тамыздағы №917 Қаулысы. // ҚР Президенті мен ҚР Үкіметінің Актілер жинағы – 2002. – № 27. – 34-37 бб.
3. Қазақстан Республикасының Парламенті. Жеке кәсіпкерлік туралы ҚР заңы: 2006 ж. 31 қаңтар №124 Қаулысы. // ҚР Парламентінің Жаршысы – 2006. –№ 3. – 2-39 бб.
4. Макенова А.Ә. Шағын және орта бизнесті дамытудағы салықтың рөлі // Ақиқат. – 2006. – № 2. – 57-62 бб.
5. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында // Астана. – 2003. – № 2. – 10 б.
6. Ашанұлы Қ. Кәсіпкер болғысы келгеннің жиырма төрт қағидасы // Қазақ әдебиеті. – 2006. – № 6. – 3 б.
7. Ж. Рамазанов. Қазақстанда кәсіпкерліктің даму жағдайы мен келешегі // Малый и средный бизнес Казахстана. – 2007. – № 7. – 57-58 бб.
8. Сәрсенұлы Е. Республикадағы шағын және орта бизнестің хал-ахуалы // ҚазЭУ хабаршысы. – 2002. – №3. – 52 б.
9. Кәсіпорын қаржысы. Электрондық ресурс. Интернет-сілтеме: http://www.kaz.stat.kz/digital/fin_pred_kz/Pages/default.aspx
10. Ғ.С. Сейіқасымов. Ақша, несие, банктер. – А.: Экономика, 2005. – 415 бб.
11. Жуков Е.Ф., Максимов Л.М., Маркова О.М. Банки и банковские операции. – М.: Юнити, 1997. – С. 471.
12. ҚР Үкіметінің шағын бизнесті несиелендірілуі. Электрондық ресурс. Интернет-сілтеме: http://www.damu.kz/307
13. С. Оразалы, А.Н. Тұрғынбаева. Шағын бизнес негіздері: Оқу құралы – А.: Фолиант, 2008. – 176 б.
14. Карпучева С.Н. Анализ тенденций и современного состояния в области развития малого бизнеса // Сборник научных статей . – 1997. – С. 104-110.
15. Кәсіпкерлікті қолдау мекемелері. Электрондық ресурс. Интернет-сілтеме: http://www.fund-damu.kz/3600
16. Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың 2001-2002 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы / Егемен Қазақстан. 2001. – № 7. – 3 б.
17. Әлжанов А. Кәсіпкерлікті дамытудағы мемлекеттің қаржы және несие саясаты // ҚазЭУ хабаршысы. – 2006. – № 4. – 56 б.
18. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управление финансами. – А.: Экономика, 2000. – С. 221.
19. Есжанов Р. Қазақстан Республикасының шағын кәсіпорындарының қызметі жайлы // Ақиқат. – 2007. – № 5. – 5 б.
20. Н.Н. Хамидов. Қазіргі кезеңдегі кредиттік іс. – А.: Экономика, 2009. – 189 бб.
21. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа. – М., 1996. – С. 207.
22. Зайцева О.П. Антикризисный менеджмент в российской фирме // Аваль (Сибирская финансовая школа). – 1998. - №11-12. – С. 31-37.
23. «КЭММИ» компаниясы туралы. Электрондық ресурс. Интернет-сілтеме: http://kemmi.kz/?show=4&lang=2
24. К.Ш. Дюсембаев, С.К. Егембердиева, З.К. Дюсембаев. Аудит и анализ финансовой отчетности. –А.: Қаржы–қаражат, 1998. – С 511.
25. Кононенко О. Анализ финансовой отчетности. - 3-е изд. - Х.: Фактор, 2005. – С. 156.
26. Қазақстан Республикасының Қаржы лизингі туралы заңы – Алматы, 2000.
27. Какимжанов З.Х. Налоговой кодекс // Вестник МГД. – 2000. –№ 2. –С. 6-7.
28. Я.Р. Магнус, П.К. Катышев, А.А. Пересецкий. Эконометрика. – М.: Дело, 2005. – С. 503.
29. Қаржы жүйесінің келешегі – ислам банкингінде. Электрондық ресурс. Интернет-сілтеме: http://kazgazetteri.kz/?p=1086
30. Исламдық банктер жүйесі. Электрондық ресурс. Интернет-сілтеме: http://stud.kz/?p=2912
31. Қарқынды дамып келе жатқан исламдық қаржы жүйесінің мүмкіндігі зор. Электрондық ресурс. Интернет-сілтеме: http://stud.kz/?p=2912islam.com.kz/news/aryndy_damyp_kele_zhatan_islamdy_arzhy_zhjesini_mmkindigi_zor/2010-01-26-2188
32. Ш.А. Уртембаева. Кредитование малого и средного бизнеса. Состояние и проблемы // Материалы международной научно-практической конференции «К инновационному развитию в условиях нестабильности глобальных экономических процессов». – А.: Қазақ университеті, 2010. – С. 145.
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ НЕСИЕЛЕУ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шағын және орта бизнестің дамуы және Қазақстан экономикадағы
оның
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 ҚР-дағы шағын және орта бизнес дамуындағы банктік несиелеудің
алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3 Шағын және орта бизнестің дамуын қолдау
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ...17
2 ҚР-ДАҒЫ ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІН НЕСИЕЛЕНДІРУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының несие өтеу қабілетін
талдау және
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 27
2.2 Қарыз алушының несие өтеу қабілетін бағалаудың қазіргі
кезеңдегі шетелдік және отандық
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
2.3 Қарыз алушының несиелік қабілетін тадаудың тәжірибелік
аспектісі (КЭММИ жауапкершілігі шектеулі серіктестігі
мысалында) ... ... ..37
2.3.1 Шаруашылық субъектісі туралы жалпы
мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.3.2 Өтімділікті
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . 38
2.3.3 Қаржылық тұрақтылықты талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.3.4 Рентабельділік және іскерлік белсенділікті
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 43
2.3.5 Несие қабілеттілігін бағалаудың рейтинг
әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .46
2.3.6 Факторлық
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .48
3 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІН НЕСИЕЛЕНДІРУДІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ МЕН
ЖАҢА ФОРМАЛАРЫ
3.1 Нақты өндіріс саласындағы шағын және орта бизнесті
жетілдірудің қаржылық-несиелік
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
3.2 Қазақстандағы кәсіпорындарды несиелендірудің жаңа
формалары ... ... ...59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 66
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 68
КІРІСПЕ
Бітіру жұмысы тақырыбының өзектілігі. Кәсіпкерлік – жаңа
экономиканың қозғаушы күші. Әртараптандырудың өзегі кәсіпкерлік болады.
Біз тәуекелдерді өз мойнына алуға, жаңа рыноктарды игеруге, инновациялар
ендіруге дайын қуатты кәсіпкерлер табын көргіміз келеді.
Нақ осы кәсіпкерлер экономиканы жаңғыртудың қозғаушы күші болып табылады
[1].
Біздің елімізде шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту мемлекеттік
саясаттың басым бағыттарының бірі болып табылады. Мемлекет бүгінгі күні
кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің нарық экономикасының толыққанды қатысушы
ретінде өз қызметтерін жүзеге асыруларына қажетті жағдайды қамтамасыз етіп
отыр. Бәрімізге мәлім кәсіпкерлік секторы экономиканың
диверсификациялауға, тұрақты қарқындармен дамытуға мүмкіндік береді.
Еліміздегі шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту үшін, жаңадан ашылған
кәсіпорынданға қолдау жасау үшін алдымен оларды несиелендіру керек.
Кәсіпкерлік субъектілерін несиелендіру нәтижесінде тіркелген шағын және
орта кәсіпорындарының саны артып келеді.
Банк саласы Қазақстан Республикасы экономикасының дамушы саласының бірі
болып табылады. Бүгінгі күні шағын және орта бизнесті дамыту үшін мемлекет
тарапынан түрлі жаңа қадамдар жасалынуда. Шағын және орта бизнестің жоғарғы
деңгейде қызмет етуін ұйымдастыру үшін конструтивтік бизнес-идея, тиімді
басқару (менеджмент) және қаржының жеткілікті болуы шартты жағдай. Нақты
жоба бойынша банктердің шағын бизнесті несиелеуге дайындығы, несиелеу
механизмінің өзекті мәселелеріне әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылатын
әдістемелік нұсқауларын құрастырды. Банктердің шағын бизнеске несие
ұсынуының тиімділігін арттыру, ыналылығын көтермелеу, Қазақстан
экономикасына сәйкестендіру мехазімін жетілдіру бүгінгі күннің талабы.
Осы ғылыми жұмыстың өзектілігі кәсіперлік субъектілерін
несиелендірумен байланысты әртүрлі аспектідегі проблемаларды және оларды
шешу жолдарын зерттеумен анықталады.
Сонымен қатар, шағын және орта бизнес субъектілерінің
несиеқабілеттілігін талдаудағы шетелдік тәжірибелерді қолданумен,
несиелендірудің жаңа формаларымен, несиелендіруді жетілдіру жолдарымен
байланысты мәселелерді зерттеу осы бітіру жұмысының өзектілігін
анықтайды.
Бітіру жұмысының мақсаты. Шағын және орта кәсіпкерліктің
дамуында кедергі болып тұрған несиелік мәселелерді қарастырып, оларды
тиімді несиелендіру арқылы шешу жолдарын зерттеу болып табылады.
Сонымен қатар, несиелеу үрдісінде кәсіпорын мен банк арасында туындайтын
қарым-қатынастарды қарастыру және сараптау.
Зерттеу жұмысының мәні. Бұл ғылыми жұмыстың зерттеу пәні ҚР –
дағы шағын және орта бизнес секторының субъектілері мен оларды
несиелендіретін ұйымдар. Сондай – ақ КЭММИ ЖШС –і.
Бітіру жұмысының міндеттері:
1. Шағын және орта бизнестің экономиканың дамуындағы алатын рөлін
көрсету және оның мазмұнын ашу;
2. Шет елдік және отандық несиелеу үдерісінің тәжірибелік мәліметтеріне
сүйене отырып, шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуге
зерттеулер жүргізу;
3. Шағын және рта бизнес субъектілерінің несие өтеу қабілетін талдау және
бағалау;
4. Кәсіпкерлік субъектілерінің қызметін несиелеудің тәжірибелік
мәселелерін қарастыру және оған баға беру;
5. Кәсіпкерлік субъектілерін несиелеудің жаңа формаларын көрсету.
Бітіру жұмысының маңыздылығы. Бұл ғылыми жұмыстың теориялық
маңыздылығы қазіргі жағдайда өте жоғары. Сондай – ақ бұл бітіру
жұмысында тәжірибелік маңыздылығы да бар. Оның тәжірибелік
маңыздылығы қарыз алушының несие өтеу қабілетін талдауда шетелдік және
отандық тәжірибелерді салыстыру, шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту үшін
несиелеудің жаңа формасын жүзеге асыруды ұсынумен анықталады.
Сонымен бірге КЭММИ серіктестігінің қаржылық – экономикалық
жағдайын талдауды несиелік ресурстарды тартуға қолданудың мүмкіндігі
де осы бітіру жұмысының тәжірибелік маңыздылығын анықтайды.
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ НЕСИЕЛЕУ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шағын және орта бизнестің дамуы және Қазақстан экономикадағы оның
рөлі
Шағын және орта бизнес туралы айтудан бұрын, алдымен оның қалыптасу
көздерін анықтап алу керек. Экономикалық теорияда кәсіпкерліктің алғашқы
анықтамасына қатысты қайшылықтар бар. Көптеген теоретиктер кәсіпкерліктің
шығуын франсуз экономисі Р.Контильон (XVIII ғ.) есімімен байланыстырады, ол
кәсіпкерлікті сипаттайтын функционалдық негізі ретінде тәуекелділікті
ұсынады, яғни кәсіпкерлік-тәуекелділікпен байланысты болып келетін
адамдардың қызметі. Бірақ соңғы уақытта кейбір теоретиктер әйгілі араб
ойшылы Ибн-Кальдунның кәсіпкерлік теориясын ұстанады, касб түсінігі
негізгі құраушы категория деңгейіне дейін көтерілген.
Қоғамымыздағы реформалаудың қол жеткен қомақты табыстарының бірі – орта
таптың қалыптасуы болып табылады. Әміршілдік жүйедегі экономиканың күйреуі,
жекелеген нарық элементтерінің пайда болуы, экономикалық өмірге бұрынға
шаруашылық субъектілердің өзінің инновациялық мінез-құлқымен ерекшеленетін
жаңа шаруашылық субъектілерін әкелді. Сонымен бірге, қоғамымызда меншік
иесі деген жаңа әлеуметтік топ қалыптасты. Осы орта таптың қалыптасуы шағын
және орта кәсіпкерлік дамуымен тікелей байланысты [2, 34-37 бб.].
Шаруашылық жүргізудің жаңа формаларын пайдаланбай еліміздің
экономикасын жандандыру, халқымыздың әлеуметтік хал-ахуалын көтеру мүмкін
емес. Соның бірі – шағын және орта бизнес болып табылады. Ел экономикасын
дамытуда, нарықты қалыптастыруда, ірі өндірушілер монополиясын шектеуде
және бәсекелестікті дамытуда, тауар және қызмет сұраныстарын
қанағаттандыруда, жалақы мен зейнетақыны уақытында төлеуде, жұмыссыздық
мәселелерін тежеуде және жаңа технологияларды енгізуде шағын және орта
бизнес шешуші фактор ретінде маңызды роль атқарады. Шағын бизнес ірі
бизнеске қарағанда нарыққа тез бейімді, өзгермелі жағдайға байланысты
икемді, жаңа технологияларды енгізуде, жаңадан жұмыс істеп жатқан өндіріс
секторларында жұмыс істеуге қабілетті.
Шағын және орта бизнестің объектісі – адамның білгілі қызметі.
Кәсіпкерліктің соңғы нәтижесі өндірілген өнім мен көрсетілген қызмет. Бірақ
ең бастысы – әр кәсіпкер оның тек өзіне тиімдісін, пайдалысын ғана жасайды.
Міне, осы себептен, кәсіпкерлердің ең басты мақсаты – өз кәсіпорынының
пайдасын барынша жоғарлату немесе шығындарын барынша азайту болып табылады.
Ал, кәсіпкер табысы көбінесе оның бизнесті ұйымдастыруына тікелей
байланысты. Қызметтің бастапқы кезеңінде кәсіпкер қатаң бәсеке жағдайында
нарықтан шығып қалмас үшін өндіріс факторларын жүйелеудің жаңа жолдарын
іздейді, яғни бұл кәсіпкерліктің ең басты мәселесі [3, 37-39 бб.].
Шағын және орта бизнестің мәні мен мағынасын тереңірек білу үшін, ең
алдымен, сол шағын және орта бизнесті алып жүруші субъект – кәсіпкер,
кәсіпкерлік терминіне тоқталып өтелік. Кәсіпкерлік, шағын және орта бизнес
негіздері теориясын XVIII-XIX ғасырларды Ф.Кенэ, А.Смит, Ж.Б.Сэй,
кейінірек, И.Шумпетер, Ф.Хайкс, А.Чаянов, П.Друкер, Х.Либенштейн және тағы
басқа экономист-ғалымдар негізін қалаған.
Кәсіпкерлік ғасырлар бойы әрбір елдің ерекшелеу сипатына байланысты
ұғымдармен байланысқан. Атап айтсақ, мерканте - саудагер баламасы және
байлықты көздейтін іскер адам және тағы басқа қасиеттермен анықталады.
Ғылымда XVI ғасырларды кәсіпкер жайлы капитализм жүйесінің қалыптасуы мен
дамуында ерекше концепциялар қалыптасты. Дегенмен, феодалдық кезеңнің
немесе орта ғасырда саудагерлер, қол өнершілер, көпестер, миссионерлер
өздерін кәсіпкер ретінде көрсете білді. Акционерлік капитал пайда болып,
акционерлік одақтар құрыла басталды капиталистік жүйенің бастапқы кезеңінде
байлыққа деген ұмтылыс шексіз пайданы алуға ынта тудырды.
Кәсіпкерлікті зерттеу барысында ХІХ ғасырдың ағылшын экономисі
Р.Контильонның еңбектерін де қарастырған артық болмас. Ол өзінің 1755 жылы
шыққан Жалпы сауда табиғаты туралы тәжірибе атты еңбегінде кәсіпкерлікті
тауарларды сату және сатып алуға қатысты нарық субъектілерінің қатынасы
ретінде қарастырды және олардың ішінен мыналарды атап көрсетті: тауар
өндірісімен, көтерме саудамен айналысатын кәсіпкерлер, жеке саудагенлер; өз
әрекеттері үшін капиталды қажет етпейтін кәсіпкерлер; өзінің жеке
еңбектерінің кәсіпкерлері. Кәсіпкерліктің бірінші категориясына фермерлер,
саудагерлер, манифактуралық тауарларды сатушылар, дүкеншілер мен жеке
саудагерлерді жатқызды. Р.Контильонның пікірінше, аталмыш кәсіпкерлердің
барлығы бір-біріне қатысты тұтынушылар мен сатып алушылар болып табылады,
соның нәтижесінде егер кәсіпкерлердің саны аз болса олардың кірісі мол
болады. Кәсіпкерлердің екінші категориясы – өзінің жеке еңбегі негізінде
әрекет атқарушылар және өз еңбектері үшін капиталды қажет етпейтін
кәсіпкерлер болып табылатын қосшы шеберлер, бақыршылар, тігіншілер, құбыр
тазалағыштар, су тасығыштар. Олар белгісіз жағдайында жұмыс жасайды,
олардың саны клиенттер санына қатысты. Үшінші категорияға суретшілер,
дәрігерлер, заңгерлер және тағы басқалар жатады, олар да белгісіздік
негізінде қызмет атқарады. Өзінің тұжырымдамаларын қорыта келе, Р.Контельон
барлық халықты екі класқа бөлді, олар: кәсіпкерлер мен жалданып жұмыс
жасайтындар. Олардың жалпы айырмашылығы еңбекақыда болатын, себебі
біріншілер үшін ол бекітілмеген болса, екіншілер үшін ол қандай да бір
уақытқа белгіленген болып табылады [4, 57-62 бб.].
ХVIII ғ. 2-ші жартысында физиократтардың өкілі Квисней кәсіпкерлік
ұғымын кеңейте түсті. Ол кәсіпкерлердің пайда табу үшін белгілі бір
экономикалық ресурстарды иемдену керек екенін айтып, оларды біріктіріп ары
қарай дамытады. Оның замандасы Н.Бауле (1767 ж.) өндірістік топтың және
фермерлердің инновациялық менежментке, яғни жаңалықтарды ойлап табуға жақын
болу екендігін айтты. Еңбек өнімділігін арттыруға технология мен ғылымдың
маңыздылығына көңіл бөлінді.
ХVIII ғ. танымалы экономисі Ж.Б.Сэй өз еңбектеріде кәсіпкерлік
қызметтің анықтамасын үш классикалық өндіріс факторларымен – жер, еңбек
капиталмен байланыстырды. Ж.Б.Сэйдің пікірінше, кәсіпкер немесе өндіріс
шебері келесідей қасиеттерді және сапаны иемденуі тиіс:
– олардың төлемқабілеттері тұрақты болуы тиіс;
– олар капиталды қарыз түрінде тартып, уақытында несиені қайтару тиіс;
– олар бизнесте әділетті, өжеттілік сияқты моральді қасиеттерді
өздеріне біріктіруі тиіс;
– олар қандай да бір тауар ерекшелігін, маңыздығын және болжанатын
сұраныс пен өндіріс әдістерін нақты бағалауы тиіс.
Ж.Б.Сэйдің тезісі – өнімді шығарудағы кәсіпкерлердің басымды рөлін
мойындайды. Сэйдің ойынша кәсіпкерлердің табысы мен еңбегі үшін марапат
өндірісті ұйымдастыра білу, тауар өткізу және т.б. Кәсіпкер – бұл өзіне
және белгілі бір тауар өндіруде тәуекелдікті қолына алатын адам.
Орта ғасырдың менеджмент тарихын зерттеген маманы – И.Шумпетер (1910
ж.) қазіргі кәсіпкерліктің атасы деп атайды. Шумпетер қызмет етіп жатқан
бизнесті тек қана басқара алатын менеджер ретінде кәсіпкер бейнесіне
ауытқып кеткен. Шумпетердің анықтауынша:
– жаңа тауарлар мен қызмет көрсетулер;
– кәсіпкерлердің жаңа әдістері;
– өткізудің жаңа рыноктары;
– жабдықтаудың жаңа көздері;
– ұйымдастырудың жаңа көздері.
Ендігі осы заманда авторлардың позициясынан кәсіпкерлік теориясын
қарастырсақ, ең біріншілерден Д.Макклеланд (1961 ж.) кәсіпкерлік жайында
келесі сипаттамаларды жасайды:
– анықталған тәуекелге бару шеберлігі;
– жігерлік пен жасампаздық белсенділігі;
– өзіндік және дербес жауапкершілігі;
– қабылданған шешімдердің салдарын білу;
– келешектегі сыртқы орта өзгерістерін болжай білу;
– үйымдастырушылық шеберлігі.
ХХ ғасырдың 90-шы жылдарынан бастап кәсіпкерлік проблемалары отандық
ғалымдардың және ТМД елдері ғалымдарының еңбектерінде кеңінен қарастырылды.
Әрине, жүргізілген зерттеулерде кәсіпкерлікке, кәсіпкерге және кәсіпкерлік
табысқа ортақ анықтама берілмеген. Сонымен қатар, бірқатар авторлардың
айтуынша, зерттеушілердің барлық талпыныстары алғашында сәтсіздікке
ұшырайды. Бұл әртүрлі елдердегі кәсіпкерлікті дамытуда мемлекетпен
жүргізілетін саясатқа, қойылған зерттеу мақсаттарының әр түрлілігіне,
тікелей кәсіпкерліктің даму деңгейіне және тағы басқаларға байланысты.
Сонымен бірге, соңғы еңбектерде кәсіпкерлік процесін өзін жаңарту мен өзін
ұйымдастырудың синергетикалық моделі ретінде қарастырылған. Кәсіпкерлер
жұмысын тиімді жүргізу нәтижесінде капиталды жинау мүмкіндігіне ие болады.
Өндірістің алдағы дамуы спираль бойынша жүзеге асырылады.
Елімізде отандық шағын бизнестің белсенді дамуы 1992-1993 жылдары
басталды. Нарықтық экономика қалыптасу кезінде мемлекттің меншігі бірте-
бірте жеке меншікке ауысты. Олар әр түрлі шаруашылық ассоциациялары,
жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер, шағын кәсіпорындар, акционерлік
қоғамдар формаларында қайта құрылды [5, 10 б.].
Кәсіпкерлік экономикалық жүйенің белгілі түрімен байланысты және оның
пайда болуына бірнеше маңызды алғышарттар себепші болды:
– азаматтық қоғамның және құқықтық мемлекеттің пайда болуы;
– дүниеге келгеннен ажырамайтын құқықтар мен бостандықтар кешенімен
үйлестірілген, жеке адам санасының қалыптасуы және қоғам мен мемлекет
мүддесіне қарсы келетін мүдделер;
– өзінің қазіргі түсінігінде жеке меншікке ажыратылмайтын құқық
санасының қалыптасуы мен нығайтуы және сонымен байланысты экономикалық
еркіндік немесе экономикалық таңдау еркіндігі;
– меншіктің мемлекеттік биліктен және соған сәйкес экономикалық
биліктің саяси биліктен бөлінуі;
– өмірдің экономикалық, әлеуметтік және саяси сфераларының бөлінуі;
– нарықтық экономиканың пайда болуы және тағы басқалар [6, 3 б.].
Елдің кәсіпкерлікті дамытудағы ынтасын арттыру үшін экономикалық,
әлеуметтік, құқықтық базасын құрып, оларды одан әрі жетілдіру керек.
Сурет 1 – ҚР-да қалыптасқан кәсіпкерлік қызмет түрлері
Ескерту – [7, 58 б.] әдебиеті негізінде құрастырылған
Нарықтық қатынастарды енгізуші ТМД республикаларының біразында, соның
ішінде Қазақстанда шағын және орта бизнес кеңінен тарады, өйткені шағын
және орта бизнессіз нарықтық экономика не қызмет ете алмайды, не
дамымайды. Нарықтың әр түрлі аймақтарын жеңіп алу және көптеген елдердегі
шағын кәсіпкерліктің әлемдік нарықта өркендеуі, экономиканың осы сферасының
шаруашық жүргізущі субъектілерін мақсатты түрде мемлекеттік қолдау, ғалым
зерттеушілерді оның негізгі сипаттамасын негіздеуде, ұлттық экономикадағы
рөлі мен оның орнын анықтауда қызығушылығын тудырмай қоймайды.
Бірқатар авторлар шағын және орта бизнес монополияланған экономика
жағдайында маңызы ерекше бәсекелестік ортаны құрайды деп пайымдайды.
П.Афанасьевтің пікірі бойынша, шағын және орта бизнес өзінің табиғаты
жағынан монополияға қарсы, ал оның қызметінің әртүрлі жақтарында көрінеді.
Бір жағынан ол, оны құраушы элементтердің аз болуынан және жоғары
динамикасынан, монополиялауға аз дәрежеде түседі. Екінші жағынан, тар
мамандану және жаңа техниканы пайдалану барысында шағын және орта бизнес
ірі корпорациялардың монополистік позицияларын бұзатын, қауіпті бәсекелес
ретінде болады [7, 57-58 бб.].
Ғалымдардың басқа бөлігі шағын және орта бизнестің мәні максимальды
пайда алуға ғана емес, сонымен қатар тәуелсіздік, творчествалық сипат пен
ерекше тұрмыс қалпы сияқты материалдық емес факторлардан адамдардың алатын
қанағатында деп санайды [8, 52 б.].
Қазақстан үшін шағын бизнестің қалыптасуы жоғары дамыған қоғамға,
жоғары дамыған экономикаға өтетін көпір болуы қажет. Қиыншылықтар мен
сәтсіздіктерге қарамастан шағын және орта бизнес даму үстінде, экономиклық,
әлеуметтік, ғылыми-технологиялық мәселелерді шеше отырып қарқын алуда.
Шағын және орта бизнесті дамыту келесі мәселелерді шешеді:
– қоғамның және халықтың қажеттіліктерін жақсы қанағаттандыруға
мүмкіндік беретін, өркениетті бәсекелестік нарықтық қатынастардың
қалыптасуы;
– ассортименттің кеңеюі мен тауарлар мен қызметтердің сапасының артуы.
Тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыруға ұмтылу арқылы, шағын
бизнес қызмет көрсету мен өнім сапасының артуына мүмкіндік туғызады;
– тауарлар мен қызметтердің нақты бір тұтынушыларға жақындауы;
– экономиканың құрылымдық өзгеруіне әсер ету, шағын кәсіпкерлік
экономикаға өтімділік, икемділік береді;
– өндірісті дамытуға халықтың өз ақшаларын тартуы, шағын кәсіпорын
иегерлері өз істеріне өз ақшаларын үлкен қызығушылықпен салады;
– қосымша жұмыс орындарының ашылуы, жұмыссыздық деңгейінің қысқаруы;
– адамдардың шығармашылық мүмкіндіктерін тиімді пайдалануға, әр түрлі
қолөнердің дамуына ықпал етеді;
– еңбек қызметіне ірі кәсіпорындар белгілі–бір шектеу қоятын халықтың
жекелеген топтарын (үй жұмысымен айналысушылар, зейнеткерлер,
мүгедектер, оқып жатқан адамдар) тарту;
– меншік иелері, кәсіпкерлер, басқарушылардың әлеуметтік қатарларының
қалыптасуы;
– ғылыми-техникалық дамуды жандандыру;
– жергілікті шикізат қайнары ірі кәсіпорындар қалдықтары қолдану және
игеру;
– ірі кәсіпорындарға комплекстелетін бұйымдарды дайындау және жеткізу
жолымен, көмекші және қызмет көрсету өндірісін құру арқылы әсер ету;
– жалға алу немесе сатып алу арқылы төмен рентабельді және тоқыраудағы
кәсіпорындардан мемлекетті босату.
Осы барлық аталған және басқа да шағын және орта бизнестің
экономикалық, әлеуметтік функциялары, оның дамуы ең маңыздылар қатарына
жатқызып, экономиканың ажырамас бөлігі ретінде қалыптастырады. Бірақ шағын
және орта бизнестің ролін таңдай отырып, оның дамуына кедергі болатын
себептерді айтпауға болмайды.
Біріншіден, Қазақстан Республикасындағы күрделі экономикалық жағдай
(инфляция, өндірістің құлдырауы, шаруашылық байланыстардың үзілуі,
төлемеушілік, несиені пайдаланудағы жоғары пайыз, кәсіпкерлердің құқықтық
қорғалуы).
Екіншіден, кәсіптіліктің төменгі деңгейі, кәсіпкерлердің өз өздерін
теңгеруі.
Үшіншіден, халықтың кәсіпкерлерге толық сенімнің болмауы.
Төртіншіден, шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдаудың әлсіздігі,
тіпті, керісінше мемлекеттік органдардың жиі араласуы.
Бесіншіден, қазіргі заманға сай ақпаратардың жеткізілуі, құрал–жабдық,
технологияның болмауы, күрделі есеп беру жүйесінің және жалдық төлем
құнының жоғары болуы.
Қазақстандағы шағын және орта бизнестің даму эволюциясын қарастыра
отырып, мынадай қорытындылар жасауға болады:
1. Шағын және орта бизнес субъектілерін ең алдымен саудада шоғырлануы.
Егер 1996 жылы жалпы шағын және орта кәсіпкерлер санының 26%-ы саудада
болса, онда қазіргі уақытта бұл көсеркіш 42%-ға тең;
2. Өнеркәсіптік өндірістің құрылымында өңдеуші кешен басты рөлге ие.
Сонымен, 1997 жылы шағын және орта кәсіпкерлік жалпы кәсіпорындардың
саны бойынша өңделген сала 97%-ды құрады, 3%-ын өндіруші сала құрады.
Халық шаруашылығы кешенінің салалары арасында қалыптасқан
арақатынастар соңғы жылдары еш өзгеріске ұшыраған жоқ;
3. Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының және олардың өнеркәсіптік
дамыған аудандарда шоғырлануында территориялық тереңдік орын алған.
Сонымен, Оңтүстік Қазақстан өңірінде 60 мың субъектісі, Алматы
облысында – 44 мың, Маңғыстауда – 9 мың, Атырау облысында – 8 мыңы
әрекет етеді.
1.2 ҚР-дағы шағын және орта бизнес дамуындағы банктік несиелеудің
алатын орны
Кез келген кәсіпкерлік субъектісі үшін негізгі қаржы көзі ең алдымен
кәсіпорынның өзінің меншікті қаражаты болса, екіншісі – банк несиесі. Несие
беру банктердің несие саясатын басшылыққа ала отырып, несиелік механизм
арқылы жүзеге асырылады, яғни енді ғана жанданып келе жатқан шағын бизнеске
несие беретін бірден-бір ұйым ол – екінші деңгейлі коммерциялық банктер
болып табылады. Коммерциялық банктер көбінесе заңды тұлғаларды және қысқа
мерзімді несиелеуді жақтайтыны – тарихи қалыптасқан жағдай. Қазақстандағы
шағын және орта бизнес субъектілерінің екінші деңгейдегі банктерден
коммерциялық несиелер алуы кәсіпорындарды дамыту үшін қаражаттарды
молықтырудың іс жүзіндегі негізгі көздерінің бірі болып табылады. Алғашқы
құрылу кезінде шағын және орта бизнес несиесіз өз жұмысын атқара алмайды.
Кішігірім компаниялар банкпен мәміле жасаған кезде қолайсыз жағдайға
келеді. Мұндай жағдайға келуінің бірден-бір себептері – компанияның несие
қабілеттілігінің төмендігі, өндіріс пен мүлікінің өтімсіздігі, маркетингтік
және технологиялық потенциал дамуының артта қалуы.
Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлікті несиелендіру арқылы 2005-2009
жылдар аралығында шағын және орта бизнес субъектілері санының өсімін
қарастырайық.
Сурет 2 - ШОК белсенді субъектілерінің саны, бірлік
Ескерту –[9] әдебиеттен алынған
2005-2009 жылдар аралығында жалпы шағын кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар
саны 9989 бірлікке, яғни 19,73%-ға; жеке кәсіпкерлер саны 131186 бірлікке,
яғни 44,14%-ға; орта кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар саны 1619 бірлікке,
яғни 63,72%-ға; шаруа (фермер) қожалықтары саны 13215-ке, 8,42%-ға артты.
Кесте 1 - 2010 жылғы 4 тоқсандағы шағын және орта кәсіпкерлікке берілген
несиелердің барлығы
саны, бірлік сомасы, мың теңге
1 2 3
Қазақстан Республикасы 454 9,869,760
Қысқа мерзімді 300 3,469,226
cыйақының орташа 18.9
мөлшерленген ставкасы, %
Ұзақ мерзімді 154 6,400,534
cыйақының орташа 11.7
мөлшерленген ставкасы, %
Ескерту - [9] әдебиеттен алынған
2010 жылдың 4 тоқсанындағы Қазақстандағы шағын және орта бизнеске
бөлінген жалпы несиелер көлемі жоғарыдағы кестеде көрсетілген.
Республикадағы шағын және орта бизнесті несиелеуді дамытуға кедергі
болып отырған негізгі факторлар мыналар:
– несие алу барысындағы шарттардың қатал болуы;
– несиенің мерзімі мен пайыздық қойылымдарының бизнеске қолайсыздығы;
– несиені рәсімдеу процедурасының ұзақтылығы және оны сақтандыру
қажеттігі;
– коммерциялық банктердің кепілгі қоятын талаптарының жоғарылығы;
– әлемдік несие нарықтарындағы дағдарыстар әсерінен несиелік
ресурстарға қол жеткізу қиындықтары және коммерциялық банктердің жеке
ресурстарының аз болуы;
– мемлекеттік инвестициялық-несиелік институттар ресурстарының
тиімсіздігі;
– мемлекеттік қазына қоры арқылы шағын және орта бизнесті несиелеуге
бөліп отырған қаражатының аз болуы және шарттарының қолайсыздығы.
Банктер несиелеу процесінде, нарық қатынастарының қалыптасуына,
қоғамдық өндірістің тиімділігін көтеруге, ҚР егеменді мемлекеттің
экономикасында ел қаржыларын нығайтуға, айналымда ақша массасының негізсіз
өсуін шектеуге, инфляция процестерін болдырмауға және ұлттық валютаның
нығаюына ықпал етуіне міндетті. Банктер қарыздарды өндірістің тиімділігін
оның ғылыми-техникалық деңгейін көтеруге, өнімнің жаңа жоғарғы тиімді
түрлерін шығаруға ынталандыруға, тұрғындарға әртүрлі қызмет көрсетуге,
тауарларды халық үшін және экспортқа өндіруге байланысты мақсаттар мен
шаралар үшін береді.
Шағын және орта бизнесті несиелеу тек қана қаржылық құралдардың
шектеулілігінен ғана емес, сонымен қатар екінші деңгейдегі коммерциялық
банктердің бұл секторды толығымен несиелеу өкілеттілігімен және оның
тәуекелділігі де әсер ететіндігін атап өту керек.
Банк несиелерді қайтарымдылық, жеделдік, тиімділік принциптерін қатаң
сақтау, несиелерді мақсатты пайдалану мен заңда қарастырылған және екі
жақпен келісілген жағдайда коммерциялық негізде береді. Қазіргі кездегі
банктік жүйе – бұл алуан түрлі және дәстүрлі емес жаңа банктік қызметтерді
клиенттерге көрсету. Шағын және орта бизнестің күрделі мәселелерінің бірі –
несиелік ресурстарды алудың қиындығы. Себебі, несие алу үшін кепілге қоятын
мүлік және бизнес-жоспар жоқ. Осы себептен банктерде шағын және орта
бизнесті қаржыландыруға асықпайды. Республикамызда шағын кәсіпкерлікті
тиімді қаржыландыру үшін қажетті ресурстарға деген үлкен тапшылық орын алып
тұр. Мұндай қаржы бойынша шешімін таппай тұрған мәселелерге:
– несие алудың шектеулілігі;
– коммерциялық банктердік кепілдік міндеттемені жоғары деңгейде ұстауы;
– берілетін несиенің пайыздық қойылымының жоғары болуы және қысқа
мерзімділігі;
– шағын кәсіпкерлікке микронесие берудің заңдылық негізінің жоқтығы;
– банктердің шағын кәсіпкерлікті несиелеу саясатының анықсыздығы;
– берілген өтінімдердің қаралу мерзімінің ұзақтығы;
– жаңа бизнес субектілері үшін несие алу мүмкіншілігінің шектеулілігі;
– бизнес жобаларға талдау жасайтын банктік жобалардың жоқтығы.
Банктер кез келген уақытта, кез келген қарыз алға ниет білдірген
субъектілерді несиеленген кезде пайда болатын несиелік тәуекелді банктің
қаншалықты тиімді жаба алу тәуекеліне кез болады. Банктер арқылы
кәсіпорындарды қаржыландырудағы әсет ететін факторлар келесі кестеде
көрсетілген.
Кесте 2 – Банктердің кәсіпорындарды несиелендіру кезінде әсер ететін
факторлар
Банк тұрғысынан Кәсіпорын тұрғысынан
1 2
Кепілзатпен қамтамасыз етудің Несиеге деген жоғары пайыздық
болмауы мөлшерлеме
Несиені қамтамасыз етудің Несиелердің қысқа мерзімділігі
өтімсіздігі
Қарыз алушы кәсіпорынның Несиені өтеу кезінде жеңілдік кезеңінің
қанағаттанарсыз қаржылық жағдайы жоқтығы
Қарыз алушы кәсіпорынның қаржылық Құжаттарды дайындау процедурасының
ақпаратының жабықтығы ұзақтығы
Қарыз алушы–кәсіпорынның нақты несиеБерілген өтінімдердің қаралу мерзімінің
тарихы туралы ақпараттарға қол ұзақтығы
жетпеушілік
2 – кестенің жалғасы
1 2
Банк менеджерлерінің ұзақ мерзімді Кәсіпорын менеджерлерінің ұзақ мерзімді
несиелермен жұмыс істеу несиелерді рәсімдеу бойынша жұмыс істеу
тәжірибесінің жоқ болуы тәжірибесінің жоқ болуы
Ескерту – [10, 32 б.] әдебиеті негізінде құрастырылған
Несиелік процесті басқарудың негізгі элементтері болып тәуекелді
минимизациялау және оның алдын алу болып табылады. Бұл элементтер келесі
суретте көрсетілген.
Сурет 3 - Кәсіпорында несиені басқару стратегиясы
Ескерту – [10, 33 б.] әбебиеттен алынған
Кәсіпорындағы несиелеу тәуекелінің көп таралған түрлеріне мыналар
жатады: өтімділік тәуекелі – жоспарланған пайданы ала алмау қауіпі; қаржы
тиімділігі тәуекелі – пайданың азаюына сәйкес шығынның өсу мүмкіндігі;
маркетингтік тәуекел – өнімді өткізумен байланысты тәуекел; форс-мажорлық
жағдайға байланысты тәуекел – әртүрлі жағдайлардың пайда болуы, осының
нәтижесінде кәсіпорын қызметінде несиені өтеу, өндірістік құралдарды сатып
алу сияқты белгіленген жоспарлардан ауытқуы мүмкін.
Несиелер берілетін мерзіміне қарай қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
болып бөлінеді. Несиенің жеделділігі, оны қайтару, өтеу мерзімдерімен
анықталады. Осылай қысқа мерзімді несиелер бір жылдан аспайтын мерзімге, ал
ұзақ мерзімді бір жылдан асатын мерзімге беріледі.
Қысқа мерзімді несие кәсіпорынның айналым қаражаттарының қалыптасу
көдерінің бірі болып табылады. Ол кәсіпорынның ағымдағы қызметі процесінде
жетіспейтін ақша қаражаттарының қажеттілігін жабуға мүмкіндік береді. Бір
жылдан астам уақытта кәсіпорын күрделі шығындарына несие ала алады. Бұл
жағдайда несие оның дамуына, өндірісті кеңейтуге, оны қалпына келтіруге,
жаңа техниканы ендіруге, қымбат жабдықтарды алуға және басқа мақсатты
бағдарламаларға бағытталған кәсіпорынның қарыз қаражаттары ресурстарының
көздері ретін жұмсалады. Қазіргі кезде шағын және орта бизнес субъектілері
арасында қысқа мерзімді несиелер іс жүзінде жиі қолданылады, бұл орайда
шағын және орта бизнес субъектілерінің сауда-делдалдық қызметке, ауыл
шаруашылық өнімдерін өндіруге, қоғамдық тамақтандыру қызметтерін көрсетуге
бағдарланады. А қосмшасында 2007-2009 жылдардағы экономиканың нақты
секторындағы несиелік қарыз ресурстары әртараптандыру жүйесі көрсетілен.
Кестеде 2007-2009 жылдардағы экономикалық секторларға бөлінген несиелер
көрсетілген. Кестедегі мәліметтер бойынша 2009 жылы 2007 жылмен
салыстырғанда бөлінген қарыздардың жалпы сомасы 268683 мың теңгеге, яғни 2
есеге артты. Ең көп бөлінген сектор жылжымайтын мүлік ипотекасы 14%, 2009
жылы 18%-ға жоғарлады.
Қаржыландырудың бұл түрлері қарыз алушы, сондай-ақ банк үшін де тиімді
болады. Несиені беру және өту мен байланыты мәселелер келісім түрін
несиелін шарт жасау арқылы, банк ережелері мен және қарыз алушы кәсіпорын
мен банк арасындағы несиелік келісімшарттарымен реттеледі.
Несие берудің неғұрлым сирек ұшырасатын түрі ұзақ мерзімді несиелер
болып табылады. Мұндай несиелерді екінші деңгейдегі банктердің барлығы
бірдей бермейді. Оларға жаңадан құралған компаниялардың, қызмет тиімділігі
төмен компаниялардың қол жеткізуі қиынға соғады, өткені ұзақ мерзімді несие
берген кезде қарыз алушы қарызын таза пайдадан өтеуге тиісті болады.
Сонымен қатар, қарыландыруды беру жөніндегі қызметтердің қосымша түрлері де
болады: олар – құжаттамалық несие операциялары – шағын және орта бизнес
субъектілері барған сайын барынша кеңінен қолданылап отырған банк
кепілдіктері аккредитивер, вексельдер.
Келесі суретте банктің несиеік саясатына әсет ететін факторлар тізбегі
көрсетілген.
--
Сурет 4 - Банк несиелік саясатына әсер етуші факторлар
Ескерту – [11, 471 б.] әдебиет негізінде құрастырылған
Қарыз алушының несиелік қабілетін талдау кезеңінде қарызды толық
көлемде уақытылы қайтарылып алу қабілеті талданып, бағаланады. Несиелік
қабілетті талдау барысында қарыз алушының іскерлік беделі, табыс алу
қабілеті, қаржылық жағдайы, төлем қабілеті тәріздік өптеген факторлар
басшылыққа алынады.
Өтініш берушінің несиелік қабілеттілігі туралы қорытынды оң болған
жағдайда банк несиелік келісім-шартың шарттарын қарастыруға кіріседі. Бұл
саты – несиені құрылымдық талдау деп аталады. Құрылымдық талдау барысына
банк берілетін несиенің негізгі сипаттамаларын анықтайды:
– несиенің мақсаты;
– несиенің сомасы;
– несие тәртібі мен мерзімі;
– несиенің қамтамасыз етілуі;
– пайыздық қойылымды бекіту және т.б.
Несиелік келісім-шарт үшін маңызды элемент – ол қарыз алушы несиені
қамтамасыз ету үшін қандай несие бере алатындығы. Қамтамасыз ету кепілі –
бұл банк үшін қорғаныстың ең соңғы мәресі және несие беру туралы шешім
кепілдің тартымдылығына емес, қаржыландырытын жобаның артықшылықтарына
негізделуі тиіс. Егер несиелік келісім-шарттың негізі жоғары тәуекелмен
байланысты болған жағдайда, қарызды өтеу көзі ретінде қолдануға болатын
кепілге үміт артып несие беру туралы шешім қабылдау үлкен қате болады.
Сонықтан кепіл мәселесі несие банкке тиімді деген қорытынды жасалғаннан
кейін ғана қарастырылуы тиіс. Несиені қамтамасыз ету кепілі екі түрде болуы
мүмкін:
1. кепіл
2. кепілхат
Кепіл – несиенің қамтамасыз етудің сенімді түрлерінің бірі. Банкпен
кепілге қойылған мүлікті сату қарыз алушы несиені қайтармаған жағдайда
қарызды жабуға мүмкіндік береді және қарыз алушыны несиені мерзімінде
қайтаруын ынталандырады. Себебі, кейбір клиенттер банкті арзан қаражаттың
сарқылмас көзі ретіне қабылдайды, ал кепіл қою оларды өздерінің
міндеттемелеріне жауапкершілікпен қарауға ықпал жасайды.
Кепілхат – бұл кепілхатты берушінің қажет болған жағдайда қарыз
алушының қарызын қайтару туралы бір жақты міндеттемесі. Іс жүзінде кепілхат
беруші тұлғаның төлем қабілеттілігі және оның міндеттемелерінің көлемі
немесе құқықтық негізі күмән келтірмейтін жағдайда кепілхат қамтамасыз
етудің ең қолайлы түрі болып табылады.
Кепілхаттың ерекше түрі енпіл беру болып табылады. Оның кепілхаттан
айырмашылығы – ол негізгі келісімшартты толықтыратын акт болып табылмайды.
Кепіл – бұл кепілдік жағдай орын алғанда белгілі бір соманы кепілденген
тұлға үшін кепіл берушінің төлейтіндігі туралы міндеттемесі. Шаруашылық
органдар берген кепілдер кепіл беруші – банкте сақталады және несие беруші
банкке кепілді қабылдау туралы мәлімдемемен жіберіледі [10, 32-35
бб.].
Банк несие беру алдында несиелік механизмдерді жүзеге асырады. Банктің
несиелеу механизмдері келесі суретте көрсетілген:
Сурет 5 - Несиелеу механизмдерінің кезеңдері
Ескерту – [10] әдебиеті негізінде құрастырылған
1.3 Шағын және орта бизнестің дамуын қолдау шаралары
Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытпай, нарықтық экономиканы
қалыптастыру мүмкін емес. Өйткені, бұл – нарықтық қатынастарды алға
жетелеуші буын. Нарықтық экономика элементтерін енгізудің әрекеттері
монополияландырылған ортаның қарсылығына тап болуда. Ал монополизмге қарсы
күресудің тиімді жолдардың бірі – шағын және орта бизнесті дамыту.
Алдымен, шағын және орта бизнесті мемлекет тарапынан қолдау шараларына
тоқталайық. Қазақстанда шағын және орта бизнесті дамытуға байланысты
шаралар Елбасы Н.Назарбаевтың 1997 жылы 6-наурызда қабылдаған Шағын және
орта кәсіпкерлікке мемлекет тарапынан қолдау көрсетуді жеделдету шаралары
деген қаулысынан басталды. Одан кейін Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік
қолдау туралы, Жеке кәсіпкерлік туралы Заңдар қабылданды. Шағын және
орта кәсіпкерлікке қолайлы жағдайлар жасау үшін қаржылай және ақпараттық
қамтамасыз етуді жетілдіру мақсатында Елбасы Қазақстан Республикасында
шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың басымдықтары мен аймақтық
бағдарламалары туралы жарлық шығарды. 1997 жылы 14-қыркүйекте Алматы
қаласы әкімінің шешімімен шағын және орта бизнесті қолдау департаменті
құрылды. Оның мақсаты - кәсіпкерлікпен айналысушыларға, жеке субъектілерге
қолдау көрсету, жаңа кәсіпорындар ашу.
Елбасымыз өзінің 2010 жылғы Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу –
Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты халыққа жолдауында кәсіпкерлікті
жетілдіру туралы айтып кетті: Кәсіпкерлік – жаңа экономиканың қозғаушы
күші. Әртараптандырудың өзегі кәсіпкерлік болады.
Біз тәуекелдерді өз мойнына алуға, жаңа рыноктарды игеруге, инновациялар
ендіруге дайын қуатты кәсіпкерлер табын көргіміз келеді.
Нақ осы кәсіпкерлер экономиканы жаңғыртудың қозғаушы күші болып табылады.
Осыған байланысты Үкіметке 2010 жылдан бастап өңірлерде кәсіпкерлікті
дамыту жөнінде бірыңғай бюджеттік бағдарлама енгізілуін қамтамасыз етуді
тапсырамын. Оны “Бизнестің жол картасы-2020” деп атауды ұсынамын. Бұл
бағдарламаның мақсаты өңірлерде кәсіпкерліктің, бәрінен бұрын шағын және
орта бизнестің жаңа тобын дамыту есебінен тұрақты жұмыс орындарын ашу
болады.
Бұл бағдарлама қаражатын пайдалану мынадай бағыттар бойынша жүзеге
асырылуы тиіс:
– несиелер бойынша пайыздық ставкаларды субсидиялау;
– шағын және орта бизнеске несиелерді ішінара кепілдендіру;
– бизнес жүргізуге сервистік қолдау білдіру;
– кадрларды қайта даярлау және біліктілігін арттыру, жастар практикасы
және әлеуметтік жұмыс орындары.
77,5 млн. долл
Сурет 6 - ҚР Үкіметі жағынан шағын бизнесті несиелендірілуі
Ескерту – [12] әдебиеттен алынған
Қазақстандағы шағын бизнесті дамытуға Еуропалық қайта құру және даму
банкі (ЕҚҚДБ) да өз үлесін қосты. Оны жоғарыдағы сурет арқылы көрсетеміз.
Қазақстандағы шағын бизнесті дамыту Бағдарламасы бойынша ЕҚҚДБ-мен 10
жыл мерзімге 77 500 000 АҚШ долларына қарыз туралы келісім жасалды. Аталған
Бағдарлама бойынша кредиттеу қарыз алушыларға кредит беру шарттарын
өздігінше анықтайтын және де экономика саласының барлық кәсіпорындары
қаржыландырылатын уәкілетті екінші деңгейдегі банктер арқылы жүзеге
асырылады.
1998 ж. мамыр айынан 2007 ж. мамыр айына дейінгі мерзімде қатысушы
банктер жалпы сомасы 2 216,10 млн. АҚШ долл. құрайтын барлығы 237 000
жобаны қаржыландырды, оның 25,63% – микронесиелер (568,09 млн. АҚШ долл.
180 253 жоба) және 74,37% – шағын несиелер (1 648,01 млн. АҚШ долл. 56 747
жоба) [12].
Сурет 7 - Шағын және орта бизнесті қолдаудың мақсатты кешенді
бағдарламасының құрылымы
Ескерту – [13] әдебиеттен алынған
Шағын және орта бизнесті қолдаудың республикалық кешенді
бағдарламаларының негізгі ішінара бағдарламалары – бұл аумақтық және
жергілікті деңгейде жасалынған сәйкес ішінара бағдарламалар. Шағын және
орта кәсіпкерлікті дамытудың қамтамасыз етуші шінара бағдарламалары
нормативтік-құқықтық, қаржылық, материалдық-техникалық, кадрлық және
ақпараттық қамтамасыз етудің ішінара бағдарламалары болып табылады. Осы
ішінара бағдарламалар түпкі мақсатты жүзеге асыруға тікелей әсерін
тигізбесе де, оған жетуге барлық қажетті жағдайларды жасайды. Осы
қамтамасыз етуші ішінара бағдарламалардың ішіндегі қаржылық ішінара
бағдарламаларға назар аудара кетелік. Қаржылық ішінара бағдарламаларда
Қазақстандағы шағын және орта бизнес саласына бағытталған қаржылық-несиелік
ресурстардың негізгі қайнар көздерінің бірі Азиялық Даму Банкі (АДБ) мен
Еуропалық Қайта құру және Даму банкі (ЕҚДБ) болып табылатын атап өтуге
болады. 1998 жылдың мамыры мен 2007 жылдың 1 қаңтары аралығында Еуропалық
Қайта құру және Даму Банкімен 1855,47 млн. АҚШ долларына 222121 жоба
несиелендірілді, олардың 29,2%-ы микронесиелер (541,83 млн. АҚШ долларына
174203 жоба) және 70,8%-ы шағын несиелер (1313,64 млн. АҚШ долларына 47919
жоба).
Азия Даму Банкінің Несиелеу Бағдарламасын іске асыру бойынша
ауылшаруашылық саласы үшін 2007 жылы 1 қаңтардағы жағдай бойынша жалпы
сомасы 54675,4 мың АҚШ долларына тең 95 жоба қаржыландырылды. Осы уақыт
ішінде 65 жоба бойынша 41564,61 мың АҚШ доллары көлемінде несие қаражаты
игеріліп, толықтай өтелді. Бағдарлама бойынша 4700 жұмыс орны ашылып,
оларға қолдау көрсетілді.
Шағын кәсіпкерлік субъектілерін несиелендіру ҚР Үкіметінің 2001 ж. 27
желтоқсандағы ҚР-ның 2002 жылға арналған республикалық бюджет туралы
Заңын іске асыру туралы №1715 қаулысына және Шағын кәсіпкерлікті дамыту
қоры АҚ-мен жасақталған несие қаражаттарын толықтыру мен қолдану
ережелеріне сәйкес республикалық бюджет қаражатынан Даму кәсіпкерлікті
дамыту қорымен жүзеге асырылады. 2007 ж. 1 қаңтардағы бағдарлама бойынша
жалпы сомасы 715316005 теңге 267 жоба қаржыландырылған (оның ішінде 74 жоба
192055,7 мың теңге әйелдер кәсіпкерлігі бойынша). 1700-ден астам жұмыс орны
құрылып, қолдау көрсетілді.
Ауылшаруашылық тауар өндірушілерін қолдау бағдарламасы бойынша 100 млн.
АҚШ долларына Өнеркәсіптік келісімшарттық корпорация жабық акционерлік
қоғамы, Ауылшаруашылығын қаржылық қолдау қоры жабық акционерлік қоғамына
ғана несие құралдары және 27 дәнді дақылдар компаниялар үшін өкілетті
банкермен 74765,6 мың АҚШ доллары бөлінді.
Істі енді бастағаушы кәсіпкерлерді микронесиелеу бағдарламасы
экономиканың нақты секторында жұмыс орнын құруға мүмкіндік жасайды және
республикадағы жұмыссыздық пен кедейшілікке қарсы белсенді түрде күреседі.
Қазақстандағы микронесиелеу бағдарламасы 1997 жылы республикасының
5 оңтүстік облыстарында жедел жоба түрінде басталды. 1998 жылдың басында
микронесиелеумен 6200 аз қамсыздандырылған азаматтар қамтылды. 2000 жылы
олардың санын 150 мың адамға дейін жеткізу жоспарланды. Микронесиелеу бүкіл
әлем бойынша үлкен танымға ие.
Бүгінде Қазақстанда микронесиелер жүйесін дамыту бағдарламасы
микронесиелік ұйымдарды несиелеу мен Қорлардың үлестік қатысуымен МНҰ-дар
құру арқылы Даму Кәсіпкерлікті дамыту қорымен жүзеге асырылады.
Бағдарламаны іске асыру шегінде Қорың қатысуымен 30 МНҰ құрылды. Құрылған
МНҰ-дардың жарғылық капиталына салынған Қор инвестициясының жиынтық көлемі
98,9 млн. теңгені, артылған инвестициялар 74,67 млн. теңгені құрады.
Қазақстанда микронесиелік секторды дамыту бағдарламасы бойынша Қормен жалпы
сомасы 4088,76 млн. теңге көлемінде 99 жоба қаржыландырылды.
Кесте 3 - 2010 жылғы 4 тоқсандағы ауылдық жердегі микронесиелік ұйымдардың
мінездемесі
КәсіпорындарБерілген Берілген Сыйақының орташа
дың саны, несиелер несиелер өлшенген
бірлік саны, сомасы, мөлшерлемесі, %
бірлік мың теңге
қысқа ұзақ
мерзімді мерзімді
1 2 3 4 5 6
Барлығы 246 49 619,460 11.7 10.6
Микронесиелік 142 23 67,670 13.9 23.5
ұйымдар
Несиелік 104 26 551,790 8.5 8.5
серіктестіктер
Ескерту-[9] әдебиеттен алынған
Жоғарыдағы кестеде 2010 жылдың 4 тоқсанындағы ауылдық жердегі
микронесиелік ұйымдардың мінездемесі көрсетілген. Бұл кездегі мәліметтер
бойынша жалпы ауылдық жерлердегі микронесиелік ұйымдар мен несиелік
серіктестіктердің жалпы саны 246, берілген несиелер саны 49, берілген
несиелердің жалпы сомасы 619460 мың теңгені құрады. 2010 жылдың 4
тоқсанындағы несиелердің сыйақысының орташа өлшенген мөлшерлемесі қысқа
мерзімді 11,7%-бен, ал ұзақ мерзімді 10,6%-бен берілді. Қазіргі күндегі
шағын және орта бизнесті дамытудың басты талаптарының бірі – ауылдық
жерлердегі микронесиелік ұйымдардың санын көбейту және олардың қызметін
белсендіру болып табылады.
Дағдарыс кезіндегі микронесиелеудегі өзгерістерді қарастырайық. Бұл
өзгеріс А қосымшасында көрсетілген. Қазақстан Республикасының Статистика
Агенттігінің мәліметі бойынша 2008 жылдың екінші тоқсанындағы
микронесиелердің жалпы саны 1223 дана болды. Өткен жылға қатысты тіркелген
микронесиелік ұйымдар саны 35,1%-ға артты. Олардың ішінде 80%-ы қалалық
жерлерде, 20%- ы ауылдық жерлерде орналасқан.
Дағдарыс жағдайындағы шағын және орта бизнес субъектілерінің өнім
өндіру көлемін қарастырамыз (А қосымшасы). 2008 жылы барлық ШОБ
субъектілерінің айтарлықтай бөлігінің өнім көлемі төмендеді. Алматы
қаласында 40,2%-ға төмендеді. Ал Қостанай, Қарағанды, Жамбыл облыстарында
өнім өндірісі көлеі жоғарлады.
2003 жылы кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік саясаты Қазақстан
Респуликасының 2003-2015 жылдарға арналған индустриалды-инновациялық
бағдарламасын бекітумен байланысты жаңа серпін алды. Стратегияның негізгі
тапсыралары: қосылған құнын барынша арттыруға ұмтылатын нақты өндірістің
қосылған құн тізбегіндегі элементтерін игере отырып, жеке секторды
ынталандыру мен бәсекелік артықшылықты жетілдіретін кәсіпкерлік климат,
қоғамдық институтардың сипаты мен құрылымын қалыптастыру, экспортқа
бағытталған ғылыми сыйымдылығы жоғары және жоғары технологиялық өндірісті
құруды ынталандыру, қосылған құны жоғары тауарлар мен қызметтерге басымдық
беретін елдің экспорттық әлеуетін әртараптандыру, әлемдік сапа стандартына
өту, әлемдегі ғылыми-техникалық және инновациялық үрдісті қоса аймақтық
және әлемдік экономика интеграциясын дамыту. Инновациялық экономикада
өзінің орнын жеделдете ідеу үшін шағын және орта кәсіпкерліктің
икемділігін, мобильділігін, нарықтық объективтілігін қолдану мәселесі пісіп
жетілді. Мемлекет өз кезегінде кәсіпкерлік аясындағы ұсыныстарды жүзеге
асыру үшін қолайлы жағдай жасай отырып, өзінің көмегін бәсекеге
қабілеттілік әлеуеті басымдыққа ие және елдің ғылыми-техникалық әлеуетін
көтеретін шағын және орта бизнес кәсіпорындарына бағыттау керек [13, 114-
118 бб.].
Қазақстан Республикасының өңірлері бойынша бөлінген несиелердің
құрылымдық талдауы Ә қосымшасында көрсетілген.
Кесте мәліметтері 2010 жылдағы жағдай бойынша құралған. Ең көп Алматы
қаласына бөлінген несиелер, олардың жалпы сомасы 109750,8 мың теңгені
құрайды. Ең аз Жамбыл облысына бөлінген несиелер, жалпы сомасы 10572,4 мың
теңгені құрайды. Ашылған жаңа жұмыс орындарының саны бойынша Алматы
қаласында 3407 дана. Қызылорда облысында 263 дана ашылды. Несиелендіру
арқылы ашылған барлық жаңа жұмыс орындарының саны 18535 дананы құрайды.
Қазақстан Республикасы бойынша несиелендірудің орташа мөлшерлемесі 12,49%,
тиімді мөлшерлеме орташа есеппен 13,76%.
Қазақстанның танымал экономист-ғалымдары шағын және орта бизнестің
мәселелерін терең қарастырғанда, оның өтпелі экономикадағы маңызын белгілеп
берді, олар:
– тұтынушылық тауарлар мен қызметтер түрлерін көбейту және өндіріс
көлемін ұлғайту;
– халыққа қызмет тауарлар мен қызметтердің өндірісін шұғыл ұйымдастыру;
– экономиканың мемлекеттік секторының тиімсіз өндірісін қолға алып, оны
шығару және осының есебінен ірі кәсіпорындар қызметінің тиімділігін
арттыру;
– қосыша екі көмекші өндірісті жандандыру;
– нарық сұранысына ыңғайлы әрі шұғыл жұмыс істейтін өнім түрлерін
шығару арқылы қоғамдық өндірістің көлемін ұлғайтып, халықты әл-
ауқатының артуына ықпал жасау;
– экономикадағы бәсекелетікті дамыту және т.б.
Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың Қазақстандағы бірден-бір жолы –
бұл салааралық шағын кәсіпорындар құру, аймақтық салалық құрылымды
жетілдіруде олардың арасындағы сапалы үйлестіру жұмыстарын ұйымдастыру,
шағын кәсіпкерлік пен бизнесті дамыту көрсеткіштерін қалыптастыру, көп
деңгейлі шағын кәсіпкерлік пен бизнесті дамытуды жеделдету шараларын
жүргізу.
Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдауда кешендік көзқарастың қажеттілігі
ұзақмерзімдік тұрақтылықтың кепілі бола алады. Әрбір кәсіпкерліктің іс-
әрекеті мен жағдайы әрқашан болғанымен, мемлекеттік қолдау мен реттеуде
әлеуметтік әділеттілік принципі орнығуы тиіс. Шағын және орта кәсіпкелік
өзінің дамуына байланысты алғышарттар мен мүмкіндіктерге қарай ыңғайлы дами
отырып, әрдайым мемлекет тарапынан қолдауға мұқтаж.
Әрбір кәсіпкер өз ісін бастау үшін мемлекет тарапынан бірдей дәрежеде
жәрдем алуға құқықты. Ал, мемлекет әрбір кәсіпкермен қарым-қатынас жасап,
қолдау мақсатында тиісті салық құрылымдарын онықтырады [14, 104-110 бб.].
Шағын кәсіпкерлік пен бизнеті мемлекеттік қолдау жүйесінің құрылымы үш
деңгейді қалыптасады:
– республикалық деңгей;
– аймақтық деңгей;
– жергілікті деңгей.
Әрбір деңгей өзіндік жүйе құрып, үш топқа бөлінеді:
– концетуальдық-бағдарламалық;
– ұйымдық-ресурстық;
– функцианальдық.
Концетуальдық-бағдарламалық топ шағын бизнесті қолдаудың мақсаттарын,
әдістерін, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ НЕСИЕЛЕУ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шағын және орта бизнестің дамуы және Қазақстан экономикадағы
оның
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 ҚР-дағы шағын және орта бизнес дамуындағы банктік несиелеудің
алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3 Шағын және орта бизнестің дамуын қолдау
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ...17
2 ҚР-ДАҒЫ ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІН НЕСИЕЛЕНДІРУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының несие өтеу қабілетін
талдау және
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 27
2.2 Қарыз алушының несие өтеу қабілетін бағалаудың қазіргі
кезеңдегі шетелдік және отандық
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
2.3 Қарыз алушының несиелік қабілетін тадаудың тәжірибелік
аспектісі (КЭММИ жауапкершілігі шектеулі серіктестігі
мысалында) ... ... ..37
2.3.1 Шаруашылық субъектісі туралы жалпы
мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.3.2 Өтімділікті
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . 38
2.3.3 Қаржылық тұрақтылықты талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.3.4 Рентабельділік және іскерлік белсенділікті
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 43
2.3.5 Несие қабілеттілігін бағалаудың рейтинг
әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .46
2.3.6 Факторлық
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .48
3 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІН НЕСИЕЛЕНДІРУДІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ МЕН
ЖАҢА ФОРМАЛАРЫ
3.1 Нақты өндіріс саласындағы шағын және орта бизнесті
жетілдірудің қаржылық-несиелік
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
3.2 Қазақстандағы кәсіпорындарды несиелендірудің жаңа
формалары ... ... ...59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 66
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 68
КІРІСПЕ
Бітіру жұмысы тақырыбының өзектілігі. Кәсіпкерлік – жаңа
экономиканың қозғаушы күші. Әртараптандырудың өзегі кәсіпкерлік болады.
Біз тәуекелдерді өз мойнына алуға, жаңа рыноктарды игеруге, инновациялар
ендіруге дайын қуатты кәсіпкерлер табын көргіміз келеді.
Нақ осы кәсіпкерлер экономиканы жаңғыртудың қозғаушы күші болып табылады
[1].
Біздің елімізде шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту мемлекеттік
саясаттың басым бағыттарының бірі болып табылады. Мемлекет бүгінгі күні
кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің нарық экономикасының толыққанды қатысушы
ретінде өз қызметтерін жүзеге асыруларына қажетті жағдайды қамтамасыз етіп
отыр. Бәрімізге мәлім кәсіпкерлік секторы экономиканың
диверсификациялауға, тұрақты қарқындармен дамытуға мүмкіндік береді.
Еліміздегі шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту үшін, жаңадан ашылған
кәсіпорынданға қолдау жасау үшін алдымен оларды несиелендіру керек.
Кәсіпкерлік субъектілерін несиелендіру нәтижесінде тіркелген шағын және
орта кәсіпорындарының саны артып келеді.
Банк саласы Қазақстан Республикасы экономикасының дамушы саласының бірі
болып табылады. Бүгінгі күні шағын және орта бизнесті дамыту үшін мемлекет
тарапынан түрлі жаңа қадамдар жасалынуда. Шағын және орта бизнестің жоғарғы
деңгейде қызмет етуін ұйымдастыру үшін конструтивтік бизнес-идея, тиімді
басқару (менеджмент) және қаржының жеткілікті болуы шартты жағдай. Нақты
жоба бойынша банктердің шағын бизнесті несиелеуге дайындығы, несиелеу
механизмінің өзекті мәселелеріне әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылатын
әдістемелік нұсқауларын құрастырды. Банктердің шағын бизнеске несие
ұсынуының тиімділігін арттыру, ыналылығын көтермелеу, Қазақстан
экономикасына сәйкестендіру мехазімін жетілдіру бүгінгі күннің талабы.
Осы ғылыми жұмыстың өзектілігі кәсіперлік субъектілерін
несиелендірумен байланысты әртүрлі аспектідегі проблемаларды және оларды
шешу жолдарын зерттеумен анықталады.
Сонымен қатар, шағын және орта бизнес субъектілерінің
несиеқабілеттілігін талдаудағы шетелдік тәжірибелерді қолданумен,
несиелендірудің жаңа формаларымен, несиелендіруді жетілдіру жолдарымен
байланысты мәселелерді зерттеу осы бітіру жұмысының өзектілігін
анықтайды.
Бітіру жұмысының мақсаты. Шағын және орта кәсіпкерліктің
дамуында кедергі болып тұрған несиелік мәселелерді қарастырып, оларды
тиімді несиелендіру арқылы шешу жолдарын зерттеу болып табылады.
Сонымен қатар, несиелеу үрдісінде кәсіпорын мен банк арасында туындайтын
қарым-қатынастарды қарастыру және сараптау.
Зерттеу жұмысының мәні. Бұл ғылыми жұмыстың зерттеу пәні ҚР –
дағы шағын және орта бизнес секторының субъектілері мен оларды
несиелендіретін ұйымдар. Сондай – ақ КЭММИ ЖШС –і.
Бітіру жұмысының міндеттері:
1. Шағын және орта бизнестің экономиканың дамуындағы алатын рөлін
көрсету және оның мазмұнын ашу;
2. Шет елдік және отандық несиелеу үдерісінің тәжірибелік мәліметтеріне
сүйене отырып, шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуге
зерттеулер жүргізу;
3. Шағын және рта бизнес субъектілерінің несие өтеу қабілетін талдау және
бағалау;
4. Кәсіпкерлік субъектілерінің қызметін несиелеудің тәжірибелік
мәселелерін қарастыру және оған баға беру;
5. Кәсіпкерлік субъектілерін несиелеудің жаңа формаларын көрсету.
Бітіру жұмысының маңыздылығы. Бұл ғылыми жұмыстың теориялық
маңыздылығы қазіргі жағдайда өте жоғары. Сондай – ақ бұл бітіру
жұмысында тәжірибелік маңыздылығы да бар. Оның тәжірибелік
маңыздылығы қарыз алушының несие өтеу қабілетін талдауда шетелдік және
отандық тәжірибелерді салыстыру, шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту үшін
несиелеудің жаңа формасын жүзеге асыруды ұсынумен анықталады.
Сонымен бірге КЭММИ серіктестігінің қаржылық – экономикалық
жағдайын талдауды несиелік ресурстарды тартуға қолданудың мүмкіндігі
де осы бітіру жұмысының тәжірибелік маңыздылығын анықтайды.
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ НЕСИЕЛЕУ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шағын және орта бизнестің дамуы және Қазақстан экономикадағы оның
рөлі
Шағын және орта бизнес туралы айтудан бұрын, алдымен оның қалыптасу
көздерін анықтап алу керек. Экономикалық теорияда кәсіпкерліктің алғашқы
анықтамасына қатысты қайшылықтар бар. Көптеген теоретиктер кәсіпкерліктің
шығуын франсуз экономисі Р.Контильон (XVIII ғ.) есімімен байланыстырады, ол
кәсіпкерлікті сипаттайтын функционалдық негізі ретінде тәуекелділікті
ұсынады, яғни кәсіпкерлік-тәуекелділікпен байланысты болып келетін
адамдардың қызметі. Бірақ соңғы уақытта кейбір теоретиктер әйгілі араб
ойшылы Ибн-Кальдунның кәсіпкерлік теориясын ұстанады, касб түсінігі
негізгі құраушы категория деңгейіне дейін көтерілген.
Қоғамымыздағы реформалаудың қол жеткен қомақты табыстарының бірі – орта
таптың қалыптасуы болып табылады. Әміршілдік жүйедегі экономиканың күйреуі,
жекелеген нарық элементтерінің пайда болуы, экономикалық өмірге бұрынға
шаруашылық субъектілердің өзінің инновациялық мінез-құлқымен ерекшеленетін
жаңа шаруашылық субъектілерін әкелді. Сонымен бірге, қоғамымызда меншік
иесі деген жаңа әлеуметтік топ қалыптасты. Осы орта таптың қалыптасуы шағын
және орта кәсіпкерлік дамуымен тікелей байланысты [2, 34-37 бб.].
Шаруашылық жүргізудің жаңа формаларын пайдаланбай еліміздің
экономикасын жандандыру, халқымыздың әлеуметтік хал-ахуалын көтеру мүмкін
емес. Соның бірі – шағын және орта бизнес болып табылады. Ел экономикасын
дамытуда, нарықты қалыптастыруда, ірі өндірушілер монополиясын шектеуде
және бәсекелестікті дамытуда, тауар және қызмет сұраныстарын
қанағаттандыруда, жалақы мен зейнетақыны уақытында төлеуде, жұмыссыздық
мәселелерін тежеуде және жаңа технологияларды енгізуде шағын және орта
бизнес шешуші фактор ретінде маңызды роль атқарады. Шағын бизнес ірі
бизнеске қарағанда нарыққа тез бейімді, өзгермелі жағдайға байланысты
икемді, жаңа технологияларды енгізуде, жаңадан жұмыс істеп жатқан өндіріс
секторларында жұмыс істеуге қабілетті.
Шағын және орта бизнестің объектісі – адамның білгілі қызметі.
Кәсіпкерліктің соңғы нәтижесі өндірілген өнім мен көрсетілген қызмет. Бірақ
ең бастысы – әр кәсіпкер оның тек өзіне тиімдісін, пайдалысын ғана жасайды.
Міне, осы себептен, кәсіпкерлердің ең басты мақсаты – өз кәсіпорынының
пайдасын барынша жоғарлату немесе шығындарын барынша азайту болып табылады.
Ал, кәсіпкер табысы көбінесе оның бизнесті ұйымдастыруына тікелей
байланысты. Қызметтің бастапқы кезеңінде кәсіпкер қатаң бәсеке жағдайында
нарықтан шығып қалмас үшін өндіріс факторларын жүйелеудің жаңа жолдарын
іздейді, яғни бұл кәсіпкерліктің ең басты мәселесі [3, 37-39 бб.].
Шағын және орта бизнестің мәні мен мағынасын тереңірек білу үшін, ең
алдымен, сол шағын және орта бизнесті алып жүруші субъект – кәсіпкер,
кәсіпкерлік терминіне тоқталып өтелік. Кәсіпкерлік, шағын және орта бизнес
негіздері теориясын XVIII-XIX ғасырларды Ф.Кенэ, А.Смит, Ж.Б.Сэй,
кейінірек, И.Шумпетер, Ф.Хайкс, А.Чаянов, П.Друкер, Х.Либенштейн және тағы
басқа экономист-ғалымдар негізін қалаған.
Кәсіпкерлік ғасырлар бойы әрбір елдің ерекшелеу сипатына байланысты
ұғымдармен байланысқан. Атап айтсақ, мерканте - саудагер баламасы және
байлықты көздейтін іскер адам және тағы басқа қасиеттермен анықталады.
Ғылымда XVI ғасырларды кәсіпкер жайлы капитализм жүйесінің қалыптасуы мен
дамуында ерекше концепциялар қалыптасты. Дегенмен, феодалдық кезеңнің
немесе орта ғасырда саудагерлер, қол өнершілер, көпестер, миссионерлер
өздерін кәсіпкер ретінде көрсете білді. Акционерлік капитал пайда болып,
акционерлік одақтар құрыла басталды капиталистік жүйенің бастапқы кезеңінде
байлыққа деген ұмтылыс шексіз пайданы алуға ынта тудырды.
Кәсіпкерлікті зерттеу барысында ХІХ ғасырдың ағылшын экономисі
Р.Контильонның еңбектерін де қарастырған артық болмас. Ол өзінің 1755 жылы
шыққан Жалпы сауда табиғаты туралы тәжірибе атты еңбегінде кәсіпкерлікті
тауарларды сату және сатып алуға қатысты нарық субъектілерінің қатынасы
ретінде қарастырды және олардың ішінен мыналарды атап көрсетті: тауар
өндірісімен, көтерме саудамен айналысатын кәсіпкерлер, жеке саудагенлер; өз
әрекеттері үшін капиталды қажет етпейтін кәсіпкерлер; өзінің жеке
еңбектерінің кәсіпкерлері. Кәсіпкерліктің бірінші категориясына фермерлер,
саудагерлер, манифактуралық тауарларды сатушылар, дүкеншілер мен жеке
саудагерлерді жатқызды. Р.Контильонның пікірінше, аталмыш кәсіпкерлердің
барлығы бір-біріне қатысты тұтынушылар мен сатып алушылар болып табылады,
соның нәтижесінде егер кәсіпкерлердің саны аз болса олардың кірісі мол
болады. Кәсіпкерлердің екінші категориясы – өзінің жеке еңбегі негізінде
әрекет атқарушылар және өз еңбектері үшін капиталды қажет етпейтін
кәсіпкерлер болып табылатын қосшы шеберлер, бақыршылар, тігіншілер, құбыр
тазалағыштар, су тасығыштар. Олар белгісіз жағдайында жұмыс жасайды,
олардың саны клиенттер санына қатысты. Үшінші категорияға суретшілер,
дәрігерлер, заңгерлер және тағы басқалар жатады, олар да белгісіздік
негізінде қызмет атқарады. Өзінің тұжырымдамаларын қорыта келе, Р.Контельон
барлық халықты екі класқа бөлді, олар: кәсіпкерлер мен жалданып жұмыс
жасайтындар. Олардың жалпы айырмашылығы еңбекақыда болатын, себебі
біріншілер үшін ол бекітілмеген болса, екіншілер үшін ол қандай да бір
уақытқа белгіленген болып табылады [4, 57-62 бб.].
ХVIII ғ. 2-ші жартысында физиократтардың өкілі Квисней кәсіпкерлік
ұғымын кеңейте түсті. Ол кәсіпкерлердің пайда табу үшін белгілі бір
экономикалық ресурстарды иемдену керек екенін айтып, оларды біріктіріп ары
қарай дамытады. Оның замандасы Н.Бауле (1767 ж.) өндірістік топтың және
фермерлердің инновациялық менежментке, яғни жаңалықтарды ойлап табуға жақын
болу екендігін айтты. Еңбек өнімділігін арттыруға технология мен ғылымдың
маңыздылығына көңіл бөлінді.
ХVIII ғ. танымалы экономисі Ж.Б.Сэй өз еңбектеріде кәсіпкерлік
қызметтің анықтамасын үш классикалық өндіріс факторларымен – жер, еңбек
капиталмен байланыстырды. Ж.Б.Сэйдің пікірінше, кәсіпкер немесе өндіріс
шебері келесідей қасиеттерді және сапаны иемденуі тиіс:
– олардың төлемқабілеттері тұрақты болуы тиіс;
– олар капиталды қарыз түрінде тартып, уақытында несиені қайтару тиіс;
– олар бизнесте әділетті, өжеттілік сияқты моральді қасиеттерді
өздеріне біріктіруі тиіс;
– олар қандай да бір тауар ерекшелігін, маңыздығын және болжанатын
сұраныс пен өндіріс әдістерін нақты бағалауы тиіс.
Ж.Б.Сэйдің тезісі – өнімді шығарудағы кәсіпкерлердің басымды рөлін
мойындайды. Сэйдің ойынша кәсіпкерлердің табысы мен еңбегі үшін марапат
өндірісті ұйымдастыра білу, тауар өткізу және т.б. Кәсіпкер – бұл өзіне
және белгілі бір тауар өндіруде тәуекелдікті қолына алатын адам.
Орта ғасырдың менеджмент тарихын зерттеген маманы – И.Шумпетер (1910
ж.) қазіргі кәсіпкерліктің атасы деп атайды. Шумпетер қызмет етіп жатқан
бизнесті тек қана басқара алатын менеджер ретінде кәсіпкер бейнесіне
ауытқып кеткен. Шумпетердің анықтауынша:
– жаңа тауарлар мен қызмет көрсетулер;
– кәсіпкерлердің жаңа әдістері;
– өткізудің жаңа рыноктары;
– жабдықтаудың жаңа көздері;
– ұйымдастырудың жаңа көздері.
Ендігі осы заманда авторлардың позициясынан кәсіпкерлік теориясын
қарастырсақ, ең біріншілерден Д.Макклеланд (1961 ж.) кәсіпкерлік жайында
келесі сипаттамаларды жасайды:
– анықталған тәуекелге бару шеберлігі;
– жігерлік пен жасампаздық белсенділігі;
– өзіндік және дербес жауапкершілігі;
– қабылданған шешімдердің салдарын білу;
– келешектегі сыртқы орта өзгерістерін болжай білу;
– үйымдастырушылық шеберлігі.
ХХ ғасырдың 90-шы жылдарынан бастап кәсіпкерлік проблемалары отандық
ғалымдардың және ТМД елдері ғалымдарының еңбектерінде кеңінен қарастырылды.
Әрине, жүргізілген зерттеулерде кәсіпкерлікке, кәсіпкерге және кәсіпкерлік
табысқа ортақ анықтама берілмеген. Сонымен қатар, бірқатар авторлардың
айтуынша, зерттеушілердің барлық талпыныстары алғашында сәтсіздікке
ұшырайды. Бұл әртүрлі елдердегі кәсіпкерлікті дамытуда мемлекетпен
жүргізілетін саясатқа, қойылған зерттеу мақсаттарының әр түрлілігіне,
тікелей кәсіпкерліктің даму деңгейіне және тағы басқаларға байланысты.
Сонымен бірге, соңғы еңбектерде кәсіпкерлік процесін өзін жаңарту мен өзін
ұйымдастырудың синергетикалық моделі ретінде қарастырылған. Кәсіпкерлер
жұмысын тиімді жүргізу нәтижесінде капиталды жинау мүмкіндігіне ие болады.
Өндірістің алдағы дамуы спираль бойынша жүзеге асырылады.
Елімізде отандық шағын бизнестің белсенді дамуы 1992-1993 жылдары
басталды. Нарықтық экономика қалыптасу кезінде мемлекттің меншігі бірте-
бірте жеке меншікке ауысты. Олар әр түрлі шаруашылық ассоциациялары,
жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер, шағын кәсіпорындар, акционерлік
қоғамдар формаларында қайта құрылды [5, 10 б.].
Кәсіпкерлік экономикалық жүйенің белгілі түрімен байланысты және оның
пайда болуына бірнеше маңызды алғышарттар себепші болды:
– азаматтық қоғамның және құқықтық мемлекеттің пайда болуы;
– дүниеге келгеннен ажырамайтын құқықтар мен бостандықтар кешенімен
үйлестірілген, жеке адам санасының қалыптасуы және қоғам мен мемлекет
мүддесіне қарсы келетін мүдделер;
– өзінің қазіргі түсінігінде жеке меншікке ажыратылмайтын құқық
санасының қалыптасуы мен нығайтуы және сонымен байланысты экономикалық
еркіндік немесе экономикалық таңдау еркіндігі;
– меншіктің мемлекеттік биліктен және соған сәйкес экономикалық
биліктің саяси биліктен бөлінуі;
– өмірдің экономикалық, әлеуметтік және саяси сфераларының бөлінуі;
– нарықтық экономиканың пайда болуы және тағы басқалар [6, 3 б.].
Елдің кәсіпкерлікті дамытудағы ынтасын арттыру үшін экономикалық,
әлеуметтік, құқықтық базасын құрып, оларды одан әрі жетілдіру керек.
Сурет 1 – ҚР-да қалыптасқан кәсіпкерлік қызмет түрлері
Ескерту – [7, 58 б.] әдебиеті негізінде құрастырылған
Нарықтық қатынастарды енгізуші ТМД республикаларының біразында, соның
ішінде Қазақстанда шағын және орта бизнес кеңінен тарады, өйткені шағын
және орта бизнессіз нарықтық экономика не қызмет ете алмайды, не
дамымайды. Нарықтың әр түрлі аймақтарын жеңіп алу және көптеген елдердегі
шағын кәсіпкерліктің әлемдік нарықта өркендеуі, экономиканың осы сферасының
шаруашық жүргізущі субъектілерін мақсатты түрде мемлекеттік қолдау, ғалым
зерттеушілерді оның негізгі сипаттамасын негіздеуде, ұлттық экономикадағы
рөлі мен оның орнын анықтауда қызығушылығын тудырмай қоймайды.
Бірқатар авторлар шағын және орта бизнес монополияланған экономика
жағдайында маңызы ерекше бәсекелестік ортаны құрайды деп пайымдайды.
П.Афанасьевтің пікірі бойынша, шағын және орта бизнес өзінің табиғаты
жағынан монополияға қарсы, ал оның қызметінің әртүрлі жақтарында көрінеді.
Бір жағынан ол, оны құраушы элементтердің аз болуынан және жоғары
динамикасынан, монополиялауға аз дәрежеде түседі. Екінші жағынан, тар
мамандану және жаңа техниканы пайдалану барысында шағын және орта бизнес
ірі корпорациялардың монополистік позицияларын бұзатын, қауіпті бәсекелес
ретінде болады [7, 57-58 бб.].
Ғалымдардың басқа бөлігі шағын және орта бизнестің мәні максимальды
пайда алуға ғана емес, сонымен қатар тәуелсіздік, творчествалық сипат пен
ерекше тұрмыс қалпы сияқты материалдық емес факторлардан адамдардың алатын
қанағатында деп санайды [8, 52 б.].
Қазақстан үшін шағын бизнестің қалыптасуы жоғары дамыған қоғамға,
жоғары дамыған экономикаға өтетін көпір болуы қажет. Қиыншылықтар мен
сәтсіздіктерге қарамастан шағын және орта бизнес даму үстінде, экономиклық,
әлеуметтік, ғылыми-технологиялық мәселелерді шеше отырып қарқын алуда.
Шағын және орта бизнесті дамыту келесі мәселелерді шешеді:
– қоғамның және халықтың қажеттіліктерін жақсы қанағаттандыруға
мүмкіндік беретін, өркениетті бәсекелестік нарықтық қатынастардың
қалыптасуы;
– ассортименттің кеңеюі мен тауарлар мен қызметтердің сапасының артуы.
Тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыруға ұмтылу арқылы, шағын
бизнес қызмет көрсету мен өнім сапасының артуына мүмкіндік туғызады;
– тауарлар мен қызметтердің нақты бір тұтынушыларға жақындауы;
– экономиканың құрылымдық өзгеруіне әсер ету, шағын кәсіпкерлік
экономикаға өтімділік, икемділік береді;
– өндірісті дамытуға халықтың өз ақшаларын тартуы, шағын кәсіпорын
иегерлері өз істеріне өз ақшаларын үлкен қызығушылықпен салады;
– қосымша жұмыс орындарының ашылуы, жұмыссыздық деңгейінің қысқаруы;
– адамдардың шығармашылық мүмкіндіктерін тиімді пайдалануға, әр түрлі
қолөнердің дамуына ықпал етеді;
– еңбек қызметіне ірі кәсіпорындар белгілі–бір шектеу қоятын халықтың
жекелеген топтарын (үй жұмысымен айналысушылар, зейнеткерлер,
мүгедектер, оқып жатқан адамдар) тарту;
– меншік иелері, кәсіпкерлер, басқарушылардың әлеуметтік қатарларының
қалыптасуы;
– ғылыми-техникалық дамуды жандандыру;
– жергілікті шикізат қайнары ірі кәсіпорындар қалдықтары қолдану және
игеру;
– ірі кәсіпорындарға комплекстелетін бұйымдарды дайындау және жеткізу
жолымен, көмекші және қызмет көрсету өндірісін құру арқылы әсер ету;
– жалға алу немесе сатып алу арқылы төмен рентабельді және тоқыраудағы
кәсіпорындардан мемлекетті босату.
Осы барлық аталған және басқа да шағын және орта бизнестің
экономикалық, әлеуметтік функциялары, оның дамуы ең маңыздылар қатарына
жатқызып, экономиканың ажырамас бөлігі ретінде қалыптастырады. Бірақ шағын
және орта бизнестің ролін таңдай отырып, оның дамуына кедергі болатын
себептерді айтпауға болмайды.
Біріншіден, Қазақстан Республикасындағы күрделі экономикалық жағдай
(инфляция, өндірістің құлдырауы, шаруашылық байланыстардың үзілуі,
төлемеушілік, несиені пайдаланудағы жоғары пайыз, кәсіпкерлердің құқықтық
қорғалуы).
Екіншіден, кәсіптіліктің төменгі деңгейі, кәсіпкерлердің өз өздерін
теңгеруі.
Үшіншіден, халықтың кәсіпкерлерге толық сенімнің болмауы.
Төртіншіден, шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдаудың әлсіздігі,
тіпті, керісінше мемлекеттік органдардың жиі араласуы.
Бесіншіден, қазіргі заманға сай ақпаратардың жеткізілуі, құрал–жабдық,
технологияның болмауы, күрделі есеп беру жүйесінің және жалдық төлем
құнының жоғары болуы.
Қазақстандағы шағын және орта бизнестің даму эволюциясын қарастыра
отырып, мынадай қорытындылар жасауға болады:
1. Шағын және орта бизнес субъектілерін ең алдымен саудада шоғырлануы.
Егер 1996 жылы жалпы шағын және орта кәсіпкерлер санының 26%-ы саудада
болса, онда қазіргі уақытта бұл көсеркіш 42%-ға тең;
2. Өнеркәсіптік өндірістің құрылымында өңдеуші кешен басты рөлге ие.
Сонымен, 1997 жылы шағын және орта кәсіпкерлік жалпы кәсіпорындардың
саны бойынша өңделген сала 97%-ды құрады, 3%-ын өндіруші сала құрады.
Халық шаруашылығы кешенінің салалары арасында қалыптасқан
арақатынастар соңғы жылдары еш өзгеріске ұшыраған жоқ;
3. Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының және олардың өнеркәсіптік
дамыған аудандарда шоғырлануында территориялық тереңдік орын алған.
Сонымен, Оңтүстік Қазақстан өңірінде 60 мың субъектісі, Алматы
облысында – 44 мың, Маңғыстауда – 9 мың, Атырау облысында – 8 мыңы
әрекет етеді.
1.2 ҚР-дағы шағын және орта бизнес дамуындағы банктік несиелеудің
алатын орны
Кез келген кәсіпкерлік субъектісі үшін негізгі қаржы көзі ең алдымен
кәсіпорынның өзінің меншікті қаражаты болса, екіншісі – банк несиесі. Несие
беру банктердің несие саясатын басшылыққа ала отырып, несиелік механизм
арқылы жүзеге асырылады, яғни енді ғана жанданып келе жатқан шағын бизнеске
несие беретін бірден-бір ұйым ол – екінші деңгейлі коммерциялық банктер
болып табылады. Коммерциялық банктер көбінесе заңды тұлғаларды және қысқа
мерзімді несиелеуді жақтайтыны – тарихи қалыптасқан жағдай. Қазақстандағы
шағын және орта бизнес субъектілерінің екінші деңгейдегі банктерден
коммерциялық несиелер алуы кәсіпорындарды дамыту үшін қаражаттарды
молықтырудың іс жүзіндегі негізгі көздерінің бірі болып табылады. Алғашқы
құрылу кезінде шағын және орта бизнес несиесіз өз жұмысын атқара алмайды.
Кішігірім компаниялар банкпен мәміле жасаған кезде қолайсыз жағдайға
келеді. Мұндай жағдайға келуінің бірден-бір себептері – компанияның несие
қабілеттілігінің төмендігі, өндіріс пен мүлікінің өтімсіздігі, маркетингтік
және технологиялық потенциал дамуының артта қалуы.
Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлікті несиелендіру арқылы 2005-2009
жылдар аралығында шағын және орта бизнес субъектілері санының өсімін
қарастырайық.
Сурет 2 - ШОК белсенді субъектілерінің саны, бірлік
Ескерту –[9] әдебиеттен алынған
2005-2009 жылдар аралығында жалпы шағын кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар
саны 9989 бірлікке, яғни 19,73%-ға; жеке кәсіпкерлер саны 131186 бірлікке,
яғни 44,14%-ға; орта кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар саны 1619 бірлікке,
яғни 63,72%-ға; шаруа (фермер) қожалықтары саны 13215-ке, 8,42%-ға артты.
Кесте 1 - 2010 жылғы 4 тоқсандағы шағын және орта кәсіпкерлікке берілген
несиелердің барлығы
саны, бірлік сомасы, мың теңге
1 2 3
Қазақстан Республикасы 454 9,869,760
Қысқа мерзімді 300 3,469,226
cыйақының орташа 18.9
мөлшерленген ставкасы, %
Ұзақ мерзімді 154 6,400,534
cыйақының орташа 11.7
мөлшерленген ставкасы, %
Ескерту - [9] әдебиеттен алынған
2010 жылдың 4 тоқсанындағы Қазақстандағы шағын және орта бизнеске
бөлінген жалпы несиелер көлемі жоғарыдағы кестеде көрсетілген.
Республикадағы шағын және орта бизнесті несиелеуді дамытуға кедергі
болып отырған негізгі факторлар мыналар:
– несие алу барысындағы шарттардың қатал болуы;
– несиенің мерзімі мен пайыздық қойылымдарының бизнеске қолайсыздығы;
– несиені рәсімдеу процедурасының ұзақтылығы және оны сақтандыру
қажеттігі;
– коммерциялық банктердің кепілгі қоятын талаптарының жоғарылығы;
– әлемдік несие нарықтарындағы дағдарыстар әсерінен несиелік
ресурстарға қол жеткізу қиындықтары және коммерциялық банктердің жеке
ресурстарының аз болуы;
– мемлекеттік инвестициялық-несиелік институттар ресурстарының
тиімсіздігі;
– мемлекеттік қазына қоры арқылы шағын және орта бизнесті несиелеуге
бөліп отырған қаражатының аз болуы және шарттарының қолайсыздығы.
Банктер несиелеу процесінде, нарық қатынастарының қалыптасуына,
қоғамдық өндірістің тиімділігін көтеруге, ҚР егеменді мемлекеттің
экономикасында ел қаржыларын нығайтуға, айналымда ақша массасының негізсіз
өсуін шектеуге, инфляция процестерін болдырмауға және ұлттық валютаның
нығаюына ықпал етуіне міндетті. Банктер қарыздарды өндірістің тиімділігін
оның ғылыми-техникалық деңгейін көтеруге, өнімнің жаңа жоғарғы тиімді
түрлерін шығаруға ынталандыруға, тұрғындарға әртүрлі қызмет көрсетуге,
тауарларды халық үшін және экспортқа өндіруге байланысты мақсаттар мен
шаралар үшін береді.
Шағын және орта бизнесті несиелеу тек қана қаржылық құралдардың
шектеулілігінен ғана емес, сонымен қатар екінші деңгейдегі коммерциялық
банктердің бұл секторды толығымен несиелеу өкілеттілігімен және оның
тәуекелділігі де әсер ететіндігін атап өту керек.
Банк несиелерді қайтарымдылық, жеделдік, тиімділік принциптерін қатаң
сақтау, несиелерді мақсатты пайдалану мен заңда қарастырылған және екі
жақпен келісілген жағдайда коммерциялық негізде береді. Қазіргі кездегі
банктік жүйе – бұл алуан түрлі және дәстүрлі емес жаңа банктік қызметтерді
клиенттерге көрсету. Шағын және орта бизнестің күрделі мәселелерінің бірі –
несиелік ресурстарды алудың қиындығы. Себебі, несие алу үшін кепілге қоятын
мүлік және бизнес-жоспар жоқ. Осы себептен банктерде шағын және орта
бизнесті қаржыландыруға асықпайды. Республикамызда шағын кәсіпкерлікті
тиімді қаржыландыру үшін қажетті ресурстарға деген үлкен тапшылық орын алып
тұр. Мұндай қаржы бойынша шешімін таппай тұрған мәселелерге:
– несие алудың шектеулілігі;
– коммерциялық банктердік кепілдік міндеттемені жоғары деңгейде ұстауы;
– берілетін несиенің пайыздық қойылымының жоғары болуы және қысқа
мерзімділігі;
– шағын кәсіпкерлікке микронесие берудің заңдылық негізінің жоқтығы;
– банктердің шағын кәсіпкерлікті несиелеу саясатының анықсыздығы;
– берілген өтінімдердің қаралу мерзімінің ұзақтығы;
– жаңа бизнес субектілері үшін несие алу мүмкіншілігінің шектеулілігі;
– бизнес жобаларға талдау жасайтын банктік жобалардың жоқтығы.
Банктер кез келген уақытта, кез келген қарыз алға ниет білдірген
субъектілерді несиеленген кезде пайда болатын несиелік тәуекелді банктің
қаншалықты тиімді жаба алу тәуекеліне кез болады. Банктер арқылы
кәсіпорындарды қаржыландырудағы әсет ететін факторлар келесі кестеде
көрсетілген.
Кесте 2 – Банктердің кәсіпорындарды несиелендіру кезінде әсер ететін
факторлар
Банк тұрғысынан Кәсіпорын тұрғысынан
1 2
Кепілзатпен қамтамасыз етудің Несиеге деген жоғары пайыздық
болмауы мөлшерлеме
Несиені қамтамасыз етудің Несиелердің қысқа мерзімділігі
өтімсіздігі
Қарыз алушы кәсіпорынның Несиені өтеу кезінде жеңілдік кезеңінің
қанағаттанарсыз қаржылық жағдайы жоқтығы
Қарыз алушы кәсіпорынның қаржылық Құжаттарды дайындау процедурасының
ақпаратының жабықтығы ұзақтығы
Қарыз алушы–кәсіпорынның нақты несиеБерілген өтінімдердің қаралу мерзімінің
тарихы туралы ақпараттарға қол ұзақтығы
жетпеушілік
2 – кестенің жалғасы
1 2
Банк менеджерлерінің ұзақ мерзімді Кәсіпорын менеджерлерінің ұзақ мерзімді
несиелермен жұмыс істеу несиелерді рәсімдеу бойынша жұмыс істеу
тәжірибесінің жоқ болуы тәжірибесінің жоқ болуы
Ескерту – [10, 32 б.] әдебиеті негізінде құрастырылған
Несиелік процесті басқарудың негізгі элементтері болып тәуекелді
минимизациялау және оның алдын алу болып табылады. Бұл элементтер келесі
суретте көрсетілген.
Сурет 3 - Кәсіпорында несиені басқару стратегиясы
Ескерту – [10, 33 б.] әбебиеттен алынған
Кәсіпорындағы несиелеу тәуекелінің көп таралған түрлеріне мыналар
жатады: өтімділік тәуекелі – жоспарланған пайданы ала алмау қауіпі; қаржы
тиімділігі тәуекелі – пайданың азаюына сәйкес шығынның өсу мүмкіндігі;
маркетингтік тәуекел – өнімді өткізумен байланысты тәуекел; форс-мажорлық
жағдайға байланысты тәуекел – әртүрлі жағдайлардың пайда болуы, осының
нәтижесінде кәсіпорын қызметінде несиені өтеу, өндірістік құралдарды сатып
алу сияқты белгіленген жоспарлардан ауытқуы мүмкін.
Несиелер берілетін мерзіміне қарай қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
болып бөлінеді. Несиенің жеделділігі, оны қайтару, өтеу мерзімдерімен
анықталады. Осылай қысқа мерзімді несиелер бір жылдан аспайтын мерзімге, ал
ұзақ мерзімді бір жылдан асатын мерзімге беріледі.
Қысқа мерзімді несие кәсіпорынның айналым қаражаттарының қалыптасу
көдерінің бірі болып табылады. Ол кәсіпорынның ағымдағы қызметі процесінде
жетіспейтін ақша қаражаттарының қажеттілігін жабуға мүмкіндік береді. Бір
жылдан астам уақытта кәсіпорын күрделі шығындарына несие ала алады. Бұл
жағдайда несие оның дамуына, өндірісті кеңейтуге, оны қалпына келтіруге,
жаңа техниканы ендіруге, қымбат жабдықтарды алуға және басқа мақсатты
бағдарламаларға бағытталған кәсіпорынның қарыз қаражаттары ресурстарының
көздері ретін жұмсалады. Қазіргі кезде шағын және орта бизнес субъектілері
арасында қысқа мерзімді несиелер іс жүзінде жиі қолданылады, бұл орайда
шағын және орта бизнес субъектілерінің сауда-делдалдық қызметке, ауыл
шаруашылық өнімдерін өндіруге, қоғамдық тамақтандыру қызметтерін көрсетуге
бағдарланады. А қосмшасында 2007-2009 жылдардағы экономиканың нақты
секторындағы несиелік қарыз ресурстары әртараптандыру жүйесі көрсетілен.
Кестеде 2007-2009 жылдардағы экономикалық секторларға бөлінген несиелер
көрсетілген. Кестедегі мәліметтер бойынша 2009 жылы 2007 жылмен
салыстырғанда бөлінген қарыздардың жалпы сомасы 268683 мың теңгеге, яғни 2
есеге артты. Ең көп бөлінген сектор жылжымайтын мүлік ипотекасы 14%, 2009
жылы 18%-ға жоғарлады.
Қаржыландырудың бұл түрлері қарыз алушы, сондай-ақ банк үшін де тиімді
болады. Несиені беру және өту мен байланыты мәселелер келісім түрін
несиелін шарт жасау арқылы, банк ережелері мен және қарыз алушы кәсіпорын
мен банк арасындағы несиелік келісімшарттарымен реттеледі.
Несие берудің неғұрлым сирек ұшырасатын түрі ұзақ мерзімді несиелер
болып табылады. Мұндай несиелерді екінші деңгейдегі банктердің барлығы
бірдей бермейді. Оларға жаңадан құралған компаниялардың, қызмет тиімділігі
төмен компаниялардың қол жеткізуі қиынға соғады, өткені ұзақ мерзімді несие
берген кезде қарыз алушы қарызын таза пайдадан өтеуге тиісті болады.
Сонымен қатар, қарыландыруды беру жөніндегі қызметтердің қосымша түрлері де
болады: олар – құжаттамалық несие операциялары – шағын және орта бизнес
субъектілері барған сайын барынша кеңінен қолданылап отырған банк
кепілдіктері аккредитивер, вексельдер.
Келесі суретте банктің несиеік саясатына әсет ететін факторлар тізбегі
көрсетілген.
--
Сурет 4 - Банк несиелік саясатына әсер етуші факторлар
Ескерту – [11, 471 б.] әдебиет негізінде құрастырылған
Қарыз алушының несиелік қабілетін талдау кезеңінде қарызды толық
көлемде уақытылы қайтарылып алу қабілеті талданып, бағаланады. Несиелік
қабілетті талдау барысында қарыз алушының іскерлік беделі, табыс алу
қабілеті, қаржылық жағдайы, төлем қабілеті тәріздік өптеген факторлар
басшылыққа алынады.
Өтініш берушінің несиелік қабілеттілігі туралы қорытынды оң болған
жағдайда банк несиелік келісім-шартың шарттарын қарастыруға кіріседі. Бұл
саты – несиені құрылымдық талдау деп аталады. Құрылымдық талдау барысына
банк берілетін несиенің негізгі сипаттамаларын анықтайды:
– несиенің мақсаты;
– несиенің сомасы;
– несие тәртібі мен мерзімі;
– несиенің қамтамасыз етілуі;
– пайыздық қойылымды бекіту және т.б.
Несиелік келісім-шарт үшін маңызды элемент – ол қарыз алушы несиені
қамтамасыз ету үшін қандай несие бере алатындығы. Қамтамасыз ету кепілі –
бұл банк үшін қорғаныстың ең соңғы мәресі және несие беру туралы шешім
кепілдің тартымдылығына емес, қаржыландырытын жобаның артықшылықтарына
негізделуі тиіс. Егер несиелік келісім-шарттың негізі жоғары тәуекелмен
байланысты болған жағдайда, қарызды өтеу көзі ретінде қолдануға болатын
кепілге үміт артып несие беру туралы шешім қабылдау үлкен қате болады.
Сонықтан кепіл мәселесі несие банкке тиімді деген қорытынды жасалғаннан
кейін ғана қарастырылуы тиіс. Несиені қамтамасыз ету кепілі екі түрде болуы
мүмкін:
1. кепіл
2. кепілхат
Кепіл – несиенің қамтамасыз етудің сенімді түрлерінің бірі. Банкпен
кепілге қойылған мүлікті сату қарыз алушы несиені қайтармаған жағдайда
қарызды жабуға мүмкіндік береді және қарыз алушыны несиені мерзімінде
қайтаруын ынталандырады. Себебі, кейбір клиенттер банкті арзан қаражаттың
сарқылмас көзі ретіне қабылдайды, ал кепіл қою оларды өздерінің
міндеттемелеріне жауапкершілікпен қарауға ықпал жасайды.
Кепілхат – бұл кепілхатты берушінің қажет болған жағдайда қарыз
алушының қарызын қайтару туралы бір жақты міндеттемесі. Іс жүзінде кепілхат
беруші тұлғаның төлем қабілеттілігі және оның міндеттемелерінің көлемі
немесе құқықтық негізі күмән келтірмейтін жағдайда кепілхат қамтамасыз
етудің ең қолайлы түрі болып табылады.
Кепілхаттың ерекше түрі енпіл беру болып табылады. Оның кепілхаттан
айырмашылығы – ол негізгі келісімшартты толықтыратын акт болып табылмайды.
Кепіл – бұл кепілдік жағдай орын алғанда белгілі бір соманы кепілденген
тұлға үшін кепіл берушінің төлейтіндігі туралы міндеттемесі. Шаруашылық
органдар берген кепілдер кепіл беруші – банкте сақталады және несие беруші
банкке кепілді қабылдау туралы мәлімдемемен жіберіледі [10, 32-35
бб.].
Банк несие беру алдында несиелік механизмдерді жүзеге асырады. Банктің
несиелеу механизмдері келесі суретте көрсетілген:
Сурет 5 - Несиелеу механизмдерінің кезеңдері
Ескерту – [10] әдебиеті негізінде құрастырылған
1.3 Шағын және орта бизнестің дамуын қолдау шаралары
Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытпай, нарықтық экономиканы
қалыптастыру мүмкін емес. Өйткені, бұл – нарықтық қатынастарды алға
жетелеуші буын. Нарықтық экономика элементтерін енгізудің әрекеттері
монополияландырылған ортаның қарсылығына тап болуда. Ал монополизмге қарсы
күресудің тиімді жолдардың бірі – шағын және орта бизнесті дамыту.
Алдымен, шағын және орта бизнесті мемлекет тарапынан қолдау шараларына
тоқталайық. Қазақстанда шағын және орта бизнесті дамытуға байланысты
шаралар Елбасы Н.Назарбаевтың 1997 жылы 6-наурызда қабылдаған Шағын және
орта кәсіпкерлікке мемлекет тарапынан қолдау көрсетуді жеделдету шаралары
деген қаулысынан басталды. Одан кейін Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік
қолдау туралы, Жеке кәсіпкерлік туралы Заңдар қабылданды. Шағын және
орта кәсіпкерлікке қолайлы жағдайлар жасау үшін қаржылай және ақпараттық
қамтамасыз етуді жетілдіру мақсатында Елбасы Қазақстан Республикасында
шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың басымдықтары мен аймақтық
бағдарламалары туралы жарлық шығарды. 1997 жылы 14-қыркүйекте Алматы
қаласы әкімінің шешімімен шағын және орта бизнесті қолдау департаменті
құрылды. Оның мақсаты - кәсіпкерлікпен айналысушыларға, жеке субъектілерге
қолдау көрсету, жаңа кәсіпорындар ашу.
Елбасымыз өзінің 2010 жылғы Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу –
Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты халыққа жолдауында кәсіпкерлікті
жетілдіру туралы айтып кетті: Кәсіпкерлік – жаңа экономиканың қозғаушы
күші. Әртараптандырудың өзегі кәсіпкерлік болады.
Біз тәуекелдерді өз мойнына алуға, жаңа рыноктарды игеруге, инновациялар
ендіруге дайын қуатты кәсіпкерлер табын көргіміз келеді.
Нақ осы кәсіпкерлер экономиканы жаңғыртудың қозғаушы күші болып табылады.
Осыған байланысты Үкіметке 2010 жылдан бастап өңірлерде кәсіпкерлікті
дамыту жөнінде бірыңғай бюджеттік бағдарлама енгізілуін қамтамасыз етуді
тапсырамын. Оны “Бизнестің жол картасы-2020” деп атауды ұсынамын. Бұл
бағдарламаның мақсаты өңірлерде кәсіпкерліктің, бәрінен бұрын шағын және
орта бизнестің жаңа тобын дамыту есебінен тұрақты жұмыс орындарын ашу
болады.
Бұл бағдарлама қаражатын пайдалану мынадай бағыттар бойынша жүзеге
асырылуы тиіс:
– несиелер бойынша пайыздық ставкаларды субсидиялау;
– шағын және орта бизнеске несиелерді ішінара кепілдендіру;
– бизнес жүргізуге сервистік қолдау білдіру;
– кадрларды қайта даярлау және біліктілігін арттыру, жастар практикасы
және әлеуметтік жұмыс орындары.
77,5 млн. долл
Сурет 6 - ҚР Үкіметі жағынан шағын бизнесті несиелендірілуі
Ескерту – [12] әдебиеттен алынған
Қазақстандағы шағын бизнесті дамытуға Еуропалық қайта құру және даму
банкі (ЕҚҚДБ) да өз үлесін қосты. Оны жоғарыдағы сурет арқылы көрсетеміз.
Қазақстандағы шағын бизнесті дамыту Бағдарламасы бойынша ЕҚҚДБ-мен 10
жыл мерзімге 77 500 000 АҚШ долларына қарыз туралы келісім жасалды. Аталған
Бағдарлама бойынша кредиттеу қарыз алушыларға кредит беру шарттарын
өздігінше анықтайтын және де экономика саласының барлық кәсіпорындары
қаржыландырылатын уәкілетті екінші деңгейдегі банктер арқылы жүзеге
асырылады.
1998 ж. мамыр айынан 2007 ж. мамыр айына дейінгі мерзімде қатысушы
банктер жалпы сомасы 2 216,10 млн. АҚШ долл. құрайтын барлығы 237 000
жобаны қаржыландырды, оның 25,63% – микронесиелер (568,09 млн. АҚШ долл.
180 253 жоба) және 74,37% – шағын несиелер (1 648,01 млн. АҚШ долл. 56 747
жоба) [12].
Сурет 7 - Шағын және орта бизнесті қолдаудың мақсатты кешенді
бағдарламасының құрылымы
Ескерту – [13] әдебиеттен алынған
Шағын және орта бизнесті қолдаудың республикалық кешенді
бағдарламаларының негізгі ішінара бағдарламалары – бұл аумақтық және
жергілікті деңгейде жасалынған сәйкес ішінара бағдарламалар. Шағын және
орта кәсіпкерлікті дамытудың қамтамасыз етуші шінара бағдарламалары
нормативтік-құқықтық, қаржылық, материалдық-техникалық, кадрлық және
ақпараттық қамтамасыз етудің ішінара бағдарламалары болып табылады. Осы
ішінара бағдарламалар түпкі мақсатты жүзеге асыруға тікелей әсерін
тигізбесе де, оған жетуге барлық қажетті жағдайларды жасайды. Осы
қамтамасыз етуші ішінара бағдарламалардың ішіндегі қаржылық ішінара
бағдарламаларға назар аудара кетелік. Қаржылық ішінара бағдарламаларда
Қазақстандағы шағын және орта бизнес саласына бағытталған қаржылық-несиелік
ресурстардың негізгі қайнар көздерінің бірі Азиялық Даму Банкі (АДБ) мен
Еуропалық Қайта құру және Даму банкі (ЕҚДБ) болып табылатын атап өтуге
болады. 1998 жылдың мамыры мен 2007 жылдың 1 қаңтары аралығында Еуропалық
Қайта құру және Даму Банкімен 1855,47 млн. АҚШ долларына 222121 жоба
несиелендірілді, олардың 29,2%-ы микронесиелер (541,83 млн. АҚШ долларына
174203 жоба) және 70,8%-ы шағын несиелер (1313,64 млн. АҚШ долларына 47919
жоба).
Азия Даму Банкінің Несиелеу Бағдарламасын іске асыру бойынша
ауылшаруашылық саласы үшін 2007 жылы 1 қаңтардағы жағдай бойынша жалпы
сомасы 54675,4 мың АҚШ долларына тең 95 жоба қаржыландырылды. Осы уақыт
ішінде 65 жоба бойынша 41564,61 мың АҚШ доллары көлемінде несие қаражаты
игеріліп, толықтай өтелді. Бағдарлама бойынша 4700 жұмыс орны ашылып,
оларға қолдау көрсетілді.
Шағын кәсіпкерлік субъектілерін несиелендіру ҚР Үкіметінің 2001 ж. 27
желтоқсандағы ҚР-ның 2002 жылға арналған республикалық бюджет туралы
Заңын іске асыру туралы №1715 қаулысына және Шағын кәсіпкерлікті дамыту
қоры АҚ-мен жасақталған несие қаражаттарын толықтыру мен қолдану
ережелеріне сәйкес республикалық бюджет қаражатынан Даму кәсіпкерлікті
дамыту қорымен жүзеге асырылады. 2007 ж. 1 қаңтардағы бағдарлама бойынша
жалпы сомасы 715316005 теңге 267 жоба қаржыландырылған (оның ішінде 74 жоба
192055,7 мың теңге әйелдер кәсіпкерлігі бойынша). 1700-ден астам жұмыс орны
құрылып, қолдау көрсетілді.
Ауылшаруашылық тауар өндірушілерін қолдау бағдарламасы бойынша 100 млн.
АҚШ долларына Өнеркәсіптік келісімшарттық корпорация жабық акционерлік
қоғамы, Ауылшаруашылығын қаржылық қолдау қоры жабық акционерлік қоғамына
ғана несие құралдары және 27 дәнді дақылдар компаниялар үшін өкілетті
банкермен 74765,6 мың АҚШ доллары бөлінді.
Істі енді бастағаушы кәсіпкерлерді микронесиелеу бағдарламасы
экономиканың нақты секторында жұмыс орнын құруға мүмкіндік жасайды және
республикадағы жұмыссыздық пен кедейшілікке қарсы белсенді түрде күреседі.
Қазақстандағы микронесиелеу бағдарламасы 1997 жылы республикасының
5 оңтүстік облыстарында жедел жоба түрінде басталды. 1998 жылдың басында
микронесиелеумен 6200 аз қамсыздандырылған азаматтар қамтылды. 2000 жылы
олардың санын 150 мың адамға дейін жеткізу жоспарланды. Микронесиелеу бүкіл
әлем бойынша үлкен танымға ие.
Бүгінде Қазақстанда микронесиелер жүйесін дамыту бағдарламасы
микронесиелік ұйымдарды несиелеу мен Қорлардың үлестік қатысуымен МНҰ-дар
құру арқылы Даму Кәсіпкерлікті дамыту қорымен жүзеге асырылады.
Бағдарламаны іске асыру шегінде Қорың қатысуымен 30 МНҰ құрылды. Құрылған
МНҰ-дардың жарғылық капиталына салынған Қор инвестициясының жиынтық көлемі
98,9 млн. теңгені, артылған инвестициялар 74,67 млн. теңгені құрады.
Қазақстанда микронесиелік секторды дамыту бағдарламасы бойынша Қормен жалпы
сомасы 4088,76 млн. теңге көлемінде 99 жоба қаржыландырылды.
Кесте 3 - 2010 жылғы 4 тоқсандағы ауылдық жердегі микронесиелік ұйымдардың
мінездемесі
КәсіпорындарБерілген Берілген Сыйақының орташа
дың саны, несиелер несиелер өлшенген
бірлік саны, сомасы, мөлшерлемесі, %
бірлік мың теңге
қысқа ұзақ
мерзімді мерзімді
1 2 3 4 5 6
Барлығы 246 49 619,460 11.7 10.6
Микронесиелік 142 23 67,670 13.9 23.5
ұйымдар
Несиелік 104 26 551,790 8.5 8.5
серіктестіктер
Ескерту-[9] әдебиеттен алынған
Жоғарыдағы кестеде 2010 жылдың 4 тоқсанындағы ауылдық жердегі
микронесиелік ұйымдардың мінездемесі көрсетілген. Бұл кездегі мәліметтер
бойынша жалпы ауылдық жерлердегі микронесиелік ұйымдар мен несиелік
серіктестіктердің жалпы саны 246, берілген несиелер саны 49, берілген
несиелердің жалпы сомасы 619460 мың теңгені құрады. 2010 жылдың 4
тоқсанындағы несиелердің сыйақысының орташа өлшенген мөлшерлемесі қысқа
мерзімді 11,7%-бен, ал ұзақ мерзімді 10,6%-бен берілді. Қазіргі күндегі
шағын және орта бизнесті дамытудың басты талаптарының бірі – ауылдық
жерлердегі микронесиелік ұйымдардың санын көбейту және олардың қызметін
белсендіру болып табылады.
Дағдарыс кезіндегі микронесиелеудегі өзгерістерді қарастырайық. Бұл
өзгеріс А қосымшасында көрсетілген. Қазақстан Республикасының Статистика
Агенттігінің мәліметі бойынша 2008 жылдың екінші тоқсанындағы
микронесиелердің жалпы саны 1223 дана болды. Өткен жылға қатысты тіркелген
микронесиелік ұйымдар саны 35,1%-ға артты. Олардың ішінде 80%-ы қалалық
жерлерде, 20%- ы ауылдық жерлерде орналасқан.
Дағдарыс жағдайындағы шағын және орта бизнес субъектілерінің өнім
өндіру көлемін қарастырамыз (А қосымшасы). 2008 жылы барлық ШОБ
субъектілерінің айтарлықтай бөлігінің өнім көлемі төмендеді. Алматы
қаласында 40,2%-ға төмендеді. Ал Қостанай, Қарағанды, Жамбыл облыстарында
өнім өндірісі көлеі жоғарлады.
2003 жылы кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік саясаты Қазақстан
Респуликасының 2003-2015 жылдарға арналған индустриалды-инновациялық
бағдарламасын бекітумен байланысты жаңа серпін алды. Стратегияның негізгі
тапсыралары: қосылған құнын барынша арттыруға ұмтылатын нақты өндірістің
қосылған құн тізбегіндегі элементтерін игере отырып, жеке секторды
ынталандыру мен бәсекелік артықшылықты жетілдіретін кәсіпкерлік климат,
қоғамдық институтардың сипаты мен құрылымын қалыптастыру, экспортқа
бағытталған ғылыми сыйымдылығы жоғары және жоғары технологиялық өндірісті
құруды ынталандыру, қосылған құны жоғары тауарлар мен қызметтерге басымдық
беретін елдің экспорттық әлеуетін әртараптандыру, әлемдік сапа стандартына
өту, әлемдегі ғылыми-техникалық және инновациялық үрдісті қоса аймақтық
және әлемдік экономика интеграциясын дамыту. Инновациялық экономикада
өзінің орнын жеделдете ідеу үшін шағын және орта кәсіпкерліктің
икемділігін, мобильділігін, нарықтық объективтілігін қолдану мәселесі пісіп
жетілді. Мемлекет өз кезегінде кәсіпкерлік аясындағы ұсыныстарды жүзеге
асыру үшін қолайлы жағдай жасай отырып, өзінің көмегін бәсекеге
қабілеттілік әлеуеті басымдыққа ие және елдің ғылыми-техникалық әлеуетін
көтеретін шағын және орта бизнес кәсіпорындарына бағыттау керек [13, 114-
118 бб.].
Қазақстан Республикасының өңірлері бойынша бөлінген несиелердің
құрылымдық талдауы Ә қосымшасында көрсетілген.
Кесте мәліметтері 2010 жылдағы жағдай бойынша құралған. Ең көп Алматы
қаласына бөлінген несиелер, олардың жалпы сомасы 109750,8 мың теңгені
құрайды. Ең аз Жамбыл облысына бөлінген несиелер, жалпы сомасы 10572,4 мың
теңгені құрайды. Ашылған жаңа жұмыс орындарының саны бойынша Алматы
қаласында 3407 дана. Қызылорда облысында 263 дана ашылды. Несиелендіру
арқылы ашылған барлық жаңа жұмыс орындарының саны 18535 дананы құрайды.
Қазақстан Республикасы бойынша несиелендірудің орташа мөлшерлемесі 12,49%,
тиімді мөлшерлеме орташа есеппен 13,76%.
Қазақстанның танымал экономист-ғалымдары шағын және орта бизнестің
мәселелерін терең қарастырғанда, оның өтпелі экономикадағы маңызын белгілеп
берді, олар:
– тұтынушылық тауарлар мен қызметтер түрлерін көбейту және өндіріс
көлемін ұлғайту;
– халыққа қызмет тауарлар мен қызметтердің өндірісін шұғыл ұйымдастыру;
– экономиканың мемлекеттік секторының тиімсіз өндірісін қолға алып, оны
шығару және осының есебінен ірі кәсіпорындар қызметінің тиімділігін
арттыру;
– қосыша екі көмекші өндірісті жандандыру;
– нарық сұранысына ыңғайлы әрі шұғыл жұмыс істейтін өнім түрлерін
шығару арқылы қоғамдық өндірістің көлемін ұлғайтып, халықты әл-
ауқатының артуына ықпал жасау;
– экономикадағы бәсекелетікті дамыту және т.б.
Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың Қазақстандағы бірден-бір жолы –
бұл салааралық шағын кәсіпорындар құру, аймақтық салалық құрылымды
жетілдіруде олардың арасындағы сапалы үйлестіру жұмыстарын ұйымдастыру,
шағын кәсіпкерлік пен бизнесті дамыту көрсеткіштерін қалыптастыру, көп
деңгейлі шағын кәсіпкерлік пен бизнесті дамытуды жеделдету шараларын
жүргізу.
Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдауда кешендік көзқарастың қажеттілігі
ұзақмерзімдік тұрақтылықтың кепілі бола алады. Әрбір кәсіпкерліктің іс-
әрекеті мен жағдайы әрқашан болғанымен, мемлекеттік қолдау мен реттеуде
әлеуметтік әділеттілік принципі орнығуы тиіс. Шағын және орта кәсіпкелік
өзінің дамуына байланысты алғышарттар мен мүмкіндіктерге қарай ыңғайлы дами
отырып, әрдайым мемлекет тарапынан қолдауға мұқтаж.
Әрбір кәсіпкер өз ісін бастау үшін мемлекет тарапынан бірдей дәрежеде
жәрдем алуға құқықты. Ал, мемлекет әрбір кәсіпкермен қарым-қатынас жасап,
қолдау мақсатында тиісті салық құрылымдарын онықтырады [14, 104-110 бб.].
Шағын кәсіпкерлік пен бизнеті мемлекеттік қолдау жүйесінің құрылымы үш
деңгейді қалыптасады:
– республикалық деңгей;
– аймақтық деңгей;
– жергілікті деңгей.
Әрбір деңгей өзіндік жүйе құрып, үш топқа бөлінеді:
– концетуальдық-бағдарламалық;
– ұйымдық-ресурстық;
– функцианальдық.
Концетуальдық-бағдарламалық топ шағын бизнесті қолдаудың мақсаттарын,
әдістерін, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz