Қ. Жұмалиев және Махамбеттану мәселелері

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 56 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі.

Филология факультеті

Қазақ әдебиеті кафедрасы

Диплом жұмысы

Тақырыбы: Қ. Жұмалиев және Махамбеттану мәселелері

Орындаған:

Ғылыми жетекшісі:

Жоспар

Кіріспе

І тарау

Қажым Жұмалиев - «Махамбеттану» ғылымының негізін салушы.

1. 1 Академик Қажым Жұмалиевтің әдебиеттану ғылым саласындағы зерттеу еңбектері.

1. 2 ХІХ ғасырдың І жартысындағы «Исатай-Махамбет» бастаған көтерілістің шығу себептері, сипаты, нәтижесі.

ІІ. тарау

Қажым Жұмалиевтің «ХVIII-XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті» еңбегінің мәні.
Ғалымның Махамбет Өтемісұлы жайлы монографиясындағы көтерген мәселелер.
Махамбет поэзиясының жанрлық, тақырыптық сипаты, көркемдік ерекшелігі.

Қорытынды.

Мазмұны

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі, диплом жұмысының мақсат-міндеттері . . . 3-7

І тарау

Қажым Жұмалиев - «Махамбеттану» ғылымының негізін салушы.

1. 1 Академик Қажым Жұмалиевтің әдебиеттану ғылым саласындағы зерттеу еңбектері . . . 8-11

1. 2 ХІХ ғасырдың І жартысындағы «Исатай-Махамбет» бастаған көтерілістің шығу себептері, сипаты, нәтижесі . . . 12-26

ІІ. тарау

2. 1 Қажым Жұмалиевтің «ХVIII-XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті» еңбегінің мәні . . . 27-30

2. 2 Ғалымның Махамбет Өтемісұлы жайлы монографиясындағы көтерген мәселелер . . . 31-35

2. 3 Махамбет поэзиясының жанрлық, тақырыптық сипаты, көркемдік ерекшелігі . . . 36-53 Қорытынды. . . . 54-57

Пайдаланылған әдебиеттер. . . . 58-59

Тақырыптың өзектілігі:

Зерттеу барысында Қ. Жұмалиевтың «Махамбеттану» ғылымы саласындағы тарих шындығын, дәуір тынысын, ұлттық әдет-ғұрып, салт-дәстүр, имандылық, тәлім-тәрбие мәселелерін көрсету өзекті орын алады. Әдеби зерттеуде тарихи тақырыпты игеру жайында ғылымның әдіс-тәсілі, машығын, ұстанар принципі жайлы деректер келтірілді.

Зерттеуде халқымыздың салт-санасы, ауыз әдебиеті, көшпенділердің әдет-ғұрпы, адамгершілік қасиеттері айқын көрініп, ойлы философиялық тарихы сабақтастық принциптері қатар жүреді.

Тарих - жақсылық пен жамандықтың, жауыздық пен әділдіктің мәңгі бітпес майданы. Мыңдаған жылдар тарих бізге ата-бабаларымыздың қуанышы мен қайғыларынан хабардар етіп келеді. Олардың өмірлік тәжірибелері бізге сабақ, әрі бізді сақтандыруға тиіс.

Біз таңдап алған диплом жұмысы тарихи тұлғалардың көркем әдебиеттегі бейнесінің сомдалып жасалуына арналған.

Диплом жұмысының тақырыбы: Қ. Жұмалиев және Махамбеттану мәселелері.

Зерттеу жұмысының мақсаты: Қазақ-әдебиетінде әлі күнге дейін зерттеуді қажет ететін «Махамбеттану» ғылымының мәселелерін зерттеп, толыққанды ашып көрсету. Сол арқылы ХVIII ғасырдағы қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін ел басшылары мен батырларының орнын, мәртебесі мен ерлігін таныту көркем әдебиетте Махамбет пен Исатай бейнесін Қ. Жұмалиев қандай идеялық-эстетикалық мұратта әспеттеген, жалпы тарижи тұлғаның жеке қасиеттерін салыстырмалы түрде көрсету.

Зерттеудегі міндеттер: Қ. Жұмалиев шығармашылығындағы Махамбет образын, сондай-ақ батырдың образын зерттеу арқылы көтерілген тарихи әрі адамгершілік мәселелердің негізін бүгінгі қоғамымыздағы ізгілендіру мәселелермен тығыз бірлікте қарау;

Ғалымның философиялық, әлеуметтік, гуманистік, психологиялық әрі көркемдік концепцияларын анықтау.

Зерттеудің әдіс-тәсілдері: Зерттеу барысында талдау, жүйелеу, жинақтау, салыстыру әдістерін қолдандық.

Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспе мен екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Кіріспе бөлімінде жұмыстың мақсаты мен міндеті, құрылымы мен «Махамбеттану» мәселелерінен хабардар ететін мағлұматтар қарастырылады.

Негізгі бөлімінде Қ. Жұмалиевтың «ХVIII- XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті» еңбегінің мәні; ғалымның Махамбет Өтемісұлы жайлы монографиясындағы көтерген мәселелер; Махамбет поэзиясының жанрлық, тақырыптық сипаты, көркемдік ерекшелігі.

Кіріспе.

Қажым Жұмалиевтің (шын аты - Қажымғали) өмірі де өз замандастарына ұқсас. 1907 жылы Батыс Қазақстан облысының Қаратөбе ауданында шағын шаруалы отбасында туған ол ауыл мектебінде сауат ашып, ендігі оқуды Орынборда жалғастыруды армандайды. Сол кезеңдегі Қазақстанның астанасына бару, сонда оқу-білім іздеген жастың көбінің-ақ нысанасы болатын. Алайда Жұмалы үйінің шағын шаруашылығы баланың қаражатын көтере алмайды да, оны түсінген Қажым Жұмалиев әкесіне салмақ салмай, өз бетінше ізденіп оқу үшін үйінен қашып кетеді. Орынборда әрі пана таппай не оқуға түсе алмай жүрген баланы Сейітқали Меңдешев (сол кездегі Қазақстан Атқару комитетінің төрағасы) ересектер мектебіне орналастырған. Қ. Жұмалиев бұл оқиғаны әрдайым жылылықпен еске алатын еді. Сейтақаң (ол кісіні солай атаған) бәйбішесі Разия-апайға ылғи хабарласып тұратын.

Қ. Жұмалиевтің бұдан кейін көрген мектебі - Шымкенттегі ауылшаруашылық техникумы. Мұнда оқуы да мамандық іздеу мақсатымен емес, білімін толықтыру үшін жасаған амалдың түрі тәрізді. Мамандық, кәсіп іздеуді ол содан кейін ғана, сауатын жетілдіріп, оңы мен солын танығаннан соң ойластырған. Сөйтіп, шығармашылық өнерге бет бұрған. Әдеби білімін Қазақтың Абай атындағы педагогтік институтында жетілдіреді.

Осы жылдары ол ақын есебінде танылып, көптеген өлеңдер мен «Егізбай мен Ерқожа» атты поэма жариялаған.

1932-1937 жылдар Қажым Жұмалиев Орал педагогтік институтында сабақ бере жүріп ақындық өнерін жалғастырады. «Шабуыл» (1933) атты өлеңдер кітабы мен «Қанды асу» (1934) атты поэмасы жарық көреді.

1937 жылдан Қажым Жұмалиев Алматыға ауысып өзі оқыған Абай атындағы педагогтік институтта жұмыс істей бастайды. 1938 жылдан бастап, қайтыс болғанға дейін (1968) отыз жыл бойы ҚазПИ-дің қазақ әдебиеті кафедрасын басқарды. Ол бұл жылдары да әдеби шығармашылықтан қол үзген емес. 1938 жылы оның «Өмір жыры» атты өлеңдер жинағы, 1942 жылы «Айқас» атты повесі баспадан шықты. Соғыстан кейін «Біржан-Сара» операсының либреттасын, Әбу Сәрсенбаевпен бірігіп «Арбасу» атты пьеса жазды. 1957 жылы «Достық пен махаббат» атты поэма жазып, «Қырдағы күрес» деген атпен таңдамалы өлең-поэмаларын кітап етіп шығарды. Әдеби шығармашылық ісіне мезгіл-мезгіл оралып отыруын, адамның рухани таза жүруіне, жан сырын ақтаруға, нәзік сезім күйі арқылы сырласуға поэзияның құдіретті күші көмектесетінін айтып дәлелдейтін. Ол туысқан халықтар әдебиеттерінен бір сыпыра аудармалар жасауға да қатысты.

Қажым Жұмалиев өз зерттеулерінде Махамбет шығармашылығына байланысты кейбір ағат айтылған пікірлерге теориялық тұрғыдан дәлелді тұжырымдар келтіреді. Әдетте, ақын поэзиясын екі кезеңге бөліп, Исатай Тайманұлы бастаған шаруалар көтерілісіне дейінгі кезең және көтеріліс жеңіліске ұшырағаннан кейінгі кезең деп қарастырады. Махамбеттің ақындығында, талантын да танытқан, ықпал еткен кезең - шаруалар көтерілісі. Бұл туралы Қ. Жұмалиев: «Кейбір әдебиетшілер идеясы жағынан да, стиль ерекшелігі жағынан да бұл екі кезеңде шығарылған өлеңдерді екі бөліп қарағылары келеді. Алғашқы кезеңді суреттейтін Махамбет өлеңдері оптимистік, прогрессивтік романтизмге жатады да, ал соңғы кезеңдегі өлеңдерінде пессимистік романтизм элементтері басым, сондықтан ол регрессивтік романтизмге жатуға тиісті деген пікірді ұсынады», - дей келіп: «Бірақ Исатай өліп, көтеріліс жеңіліс тапқаннан кейінгі кезеңдердегі Махамбет өлеңдерінен пессимистік сарын аңғарылады дейтін пікірге қосылуға болмайды. Бұл мүлде қате, теріс пікір», - ол өлеңдерінің өн бойында мұңлы, қайғылы сарын болғандықтан элегиялық өлеңдер қатарына жатқызады. [15. 3б]

Қажым Жұмалиев-«Махамбеттану» ғылымының негізін салушы.

1. 1. Академик Қ. Жұмалиевтің әдебиеттану ғылым саласындағы зерттеу еңбектері.

1946 жылдың маусымында ашылған Қазақстан Ғылым академиясын ұйымдастырушылардың қатарында оның корреспондент-мүшесі болып сайланған белгілі әдебиет зерттеуші Қажым Жұмалиев те бар еді. Ол соның алдында ғана Ленинградтағы Шығыстану институтының докторантурасынан өтіп, филология ғылымының докторы атағына диссертация қорғап қайтқан болатын. Республикада Ғылым академиясын ашу мәселесі сөз бола бастаған кезде-ақ Қаныш Сәтбаев Мәскеу, Ленинград қалаларындағы ғылыми мекемелермен сөйлесіп, бір топ ғылым кандидаттарын докторантураға орналастыру мәселесін шешкен-ді. Солардың бірі болып, Қажым Жұмалиев Қанекеңнің сенімін орындап, академияның ашылуына ғылым докторы болып оралды, сөйтіп, тұңғыш Ұлттық академияның құрамына кірді.

Қ. Жұмалиевтің әдебиетші, ғалым есебіндегі шығармашылық жолы XX ғасырдың басынан-ақ оянуға беттеп, 20-30 жылдары рухани өсудің жолына түскен халқымыздың өнер-білімге ұмтылысының айқын көрінісі сияқты. Қоғамдық саяси өмірдің ауыртпашылықтарына қарамастан, бұл дәуір қазақтың рухани ой-пікірінің дамуына кең жол ашты. Қазақ әдебиеті мен ғылымының, өнерінің даңқын әлемге көтерген А. Байтұрсынов, Ж. Аймауытов, С. Сейфуллин, М. Әуезов, Қ. Қуанышбаев, К. Байсейітова, С. Қожамқұлов, Қ. Жандарбеков, Қ. Сәтбаев, С. Аспандияров, Ө. Марғұлан, т. б. көптеген таланттар - осы бір халықтық рухани жаңарудың түлектері. Халық бойындағы ізденімпаздық дарын толқыны мезгіл-мезгіл жаңа ұрпақтың өкілдерін теңіздің бетіне шығарып отырды. Қ. Жұмалиев үлкен ағаларына ілесе шыққан, олардың жылы алақанын көрген екінші толқынның түлегі еді. [15. 5б]

Әрі ақын әрі прозаик, әрі драматург ретінде де өзіндік өрнек қалдырған ардақты ұстазымыздың қазақ совет әдебиетінің тарихы мен теориясын қалыпты ізге салудағы сіңірген еңбегі ұшан теңіз. Шағын мақаламызда біз тек оның қазақ фольклорының үлкен бір саласы - эпостық жырларды зерттеуге қосқан үлесі туралы ғана сөз етпекпіз.

Ғалым эпостық жырларды зерттеп қана қоймаған, оны жинап, насихаттауда да едәуір үлес қосқан. 1939 жылы батырлар жырын жинақтап «Халық поэмалары» деген атпен жариялатады. Осы кітапқа жазған алғы сөзінде қазақ әдебиетінің халықтығы туралы мәселе көтеріп, оны маркстік-лениндік ғылым тұрғысынан дәлелдеуге күш салады. Қ. Жұмалиевтің «Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері» (1958) атты зерттеу еңбегі қазақ оқырмандарына кеңінен таныс.

Ұзақ жылдар бойы өзінің қажырлы еңбегімен қазақ әдебиеті мен әдебиеттану ғылымының өркендеуіне белсене атсалысқан қайраткерлердің алдынғы сапында болған ғұлама ғалым, қажырлы қаламгер, ардақты азамат, академик Қажым Жұмалиев есімі қазақ ауыз әдебиетін танытып білуде де алғашқы қадам жасаушылардың қатарында аталары сөзсіз.

«Қазақ әдебиеттану ғылымында Махамбет шығармашылығын барынша көп әрі барынша терең зерттеген академик Қажым Жұмалиев болды», - деген көрнекті ғалым Қ. Өмірәлиев сөзінде [XV-XVIII ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі. А. 1976, 23. 149-бет] нақтылы шындық бар екендігін ғалым еңбектерін сараланғанда әйгілене түседі.

Халел Досмұхамедұлы сияқты көптеген көрнекті тұлғалардың есімі ауызға алынбай еңбектері ескерілмей келгені әдебиет тарихынан белгілі. «Халық жауы» деп жазықсыз жала жабылған аяулы азаматтардың атын атау ғана емес, олардың зерттеген ғылымдағы объектісін одан әрі тереңдетіп зерттеудің өзі Қажым Жұмалиев сияқты батыл да ер жүрек адамдардың ғана қолынан келетін шаруа.

Арғы жағын айтпағанның өзінде 1937 жылғы қырғыннан кейінгі, 1950 жылғы қуғын-сүргінді осы аралықтағы соғыс әлегі ғана кідірткен тәрізді. Өйткені «орнында бардан оңалып» қаулап, қайта өскен қазақ оқымыстыларының арада он жыл өтер-өтпестен жазықсыз жазалануы осы ойымызды айғақтайды. 1950 жылдары ілгері басқан аяғы кейін кетіп, дұрысы бұрысқа айналып, қорлық көргендердің жуан ортасында академик Қажым Жұмалиевте жүрген болатын. Қарымды қаламгердің жер аударылып, сүргінде жүргендігін кейінгі әдебиетшілердің біреуі білсе, біреуі білмес. Бірақ табиғатынан зерделі кісі бағытынан тайып, жаны жасығанмен, әдебиет пен өнерге деген қызу құштарлығы оны өзінің күнделікті машығынан айырған жоқ.

1937 жылы жалаң социологияның белең алып, дәуірлеп тұрған шағы болатын. Белгілі бір қоғамда өмір сүрген өнер қайраткерлері тек өз ортасының ғана жырын жырлап, мүддесін қорғайды деген сынаржақ қате қағиданы берік ұстанған кейбір зерттеушілер Махамбет, Ыбырай, Абай мұраларын қазақ әдебиетінің алтын қорына қосқысы келмеді. Тіпті данышпан Абай туралы пікір таласының өзі 1953 жылға дейін созылды. Міне осындай ауыр жағдайда Қ. Жұмалиев Махамбет шығармашылығы түбегейлі зерттеп, оның ардақты есімін, асыл мұрасын азаматқа тән батылдықпен қорғап шықты.

Қазіргі «Қазақ әдебиеті тіл тарихының» үш томындағы (алты кітап) қайсысында болмасын Қ. Жұмалиев араласпаған тарау кемде-кем. 1960 жылы (жалпы редакциясын басқарған М. О. Әуезов) шыққан «Қазақ халықының ауыз әдебиеті» тарихының (бірінші том, бірінші кітабы) «Ер Тарғын» тарауын, 1961 жылы шыққан «XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ әдебиеті» (екінші том, бірінші кітап) тарихының жалпы редакциясын басқарған және «XVIII ғасырдың соңы мен ХІХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиеті», «Бұқар жырау Қалқаманұлы», «Махамбет Өтемісұлы», «Шернияз Жарылқасынұлы», «Алмажан Азаматқызы» тарауларын жазған, 1965 жылы шыққан «ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті» (екінші том, екінші кітап) тарихының редколлегия мүшесі және үшінші томының екінші кітабындағы «Тайыр Жароков» туралы тарауды жазған да Қ. Жұмалиев.

Соңғы кезге дейін «XVIII-XIX ғасыр әдебиеті» жөнінде орта мектепке арналған оқулықтар болғанмен, жоғары оқу орындары студенттері үшін оқулық жасалынбаған болатын. Осы оқулықты байқаған Қ. Жұмалиев 1967 жылы тағы бір жаңа оқу құралын жарыққа шығарды. Ол «XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ әдебиеті» еді. Автор бұл кітабын бұрыннан өзі зерттеп жүрген бай материалдарға сүйене отырып, жоғары мектеп программасына сәйкестендіріп жазған. Ғалым мұнда да XVIII ғасырдың екінші жартысы мен ХІХ ғасырдың бірінші жартысында өмір сүрген ақындар творчествосын тандап білуге кеткен кемшіліктерге тоқтала келіп, ауыз әдебиеті мен жазба әдебиетінің арасындағы байланысты айрықша сөз етеді. Абайға дейінгі ақындарымыздың тіл білмегендіктен де халықтың ауыз әдебиеті негізінде өсіп жетілгеннен, кейбір ақындарымыздың шағатай-түрік, татар тілдерінде басылып шыққан шығармаларға ғана еліктеп келгендігін айта келіп, жалпы қазақ әдебиетінің ұшқан ұясы халықтың ауыз әдебиеті дейтін қорытынды жасайды. Сондай-ақ Бұхар жырау өмірінен бастап Шәңгерей Бөкеев творчествосына дейін жан-жақты талдау жасайды. Әдебиетімізде болған «Бірыңғай ағым» теориясын сынға ала отырып, XVIII ғасырдың екінші жартысы мен ХІХ ғасырдың бірінші жартысында болған әдебиеттегі екі түрлі бағытқа тоқталады. Оған сол кезде өмір сүрген ақындар творчествосынан мысалдар келтіреді. Әсіресе, ғалымның Дулат Бабатайұлы, Шәңгерей Бөкеев туралы зертеулері мәнді де саралы шыққан. Ғалым Дулат пен Шәңгерей творчествосындағы қайшылықтардың шығу себептеріне тоқталады. Дулат Бабатайұлының өз творчествосында ерлікті, елдікті жырлағаны мен жақсы өмірді келешектен емес, кейіннен күткенін, өзі хандық дәуірден әлде қайда кеш туса да хандықты көксегенін сынайды. Сондай-ақ ХХ ғасырдың басында өмір сүрсе де қоғамда болып жатқан әлеуметтік істерге араласпай өзін дара ұстаған жекешіл ақын Шәңгерей Бөкеев творчествосына жан-жақты талдау жасайды. [2, 103-105б]

1. 2 ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы «Исатай-Махамбет» бастаған көтерілістің шығу себептері, сипаты, нәтижесі.

Жарқын талант, ер жүрек батыр, ісімен де, сөзімен де кейінгі ұрпақтарын таң қалдырған Махамбет Өтемісұлы қазақ әдебиетінің тарихынан ерекше орын алады. Ол - езілген елдің жоғын жоқтап, ар-намысын қорғаған күрескер ақын, Исатай Тайманұлы бастаған азаттық қозғалысына бастан аяқ қатысқан, сол қозғалыстың ең бір табанды сарбазы, жалынды үгітшісі, өз кезеңінің ірі қоғам қайраткері. Еліне, халқына шын беріліп, сол үшін шыбын жанын пида еткен асыл ер, қалың бұқара мақсатын жоғары ұстай білген азамат ақын.

Исатай мен Махамбет бастаған шаруалар көтерілісін туғызған қандай жағдай еді, оған қандай тарихи-экономикалық және рухани қысымшылықтар себеп болды деген сұрақтарға нақтылы зерттеулер жүргізіліп келеді. [6, 86-87б]

Көтеріліс туралы тарихи еңбектер мен архив материалдарына қарағанда, ол көтерілістің тууына екі түрлі жағдай себеп болғандығын айқындайды. Ең алдымен, ол кезде ішкі Бөкей ордасын мекендеуші елдердің қонысы тарылды. Бөкей ордасына қарайтын көптеген жерлерді князь Юсуповтар мен граф Безбородоктар меншіктенді.

Астрахань қаласында оқып, феодалдық-дворяндық тәлім-тәрбие алып, хандық тізгінді өз қолына алған Жәңгір хан, өзінің жерге қожалығын күшейтуге күш салады. Өзін де, өзінің туыстары мен шашпауын көтерушілерді де жақсы қоныспен қамтамассыз етіп, жалпы көпшілікті осы жағынан да өзінен тәуелді етуді ойлайды. Өзі хан болғаннан кейін Бөкей ордасына қараған ең шұрайлы жерлерді өзі алып және хан сарайы маңындағыларға үлестіре бастайды. Тарихи мәліметтерге қарағанда, ішкі Бөкей ордасы қазақтарының пайдалануына жататын 6400 десятина жерден, 30-40 жылдар, Жәңгір ханның әмірі бойынша 4500 десятина ең жақсы жерлер ірі би-феодалдар мен сұлтандарға бөлініп беріледі. Мысалы: хан өз меншігіне 400 мың десятина жер алып, Мүшеғали мен Шыңғали Орманов сұлтандарға 700 мың десятина, Бабажанұлы Қарауылқожаға 340 мың десятина, туысы Бөкейхан ұлына 400 десятина жер берген. [9, 297-298б]

Жерге қожалық пайда болып, халықтың бәріне ортақ жердің жеке адамдарға берілуі - елдің қонысын тарылта түсті. Бұрынғыдай Бөкей ордасына қарайтын жерлердің қатқылын жайлап, құмын қыстауларына еңбекші халықтың мүмкіншілігі болмады. Алмалы мен Жаңақаланың аралығындағы Қамыс-Самор тәрізді, қатты боран, қытымыр қыстарда паналайтын нарқамысты көлдер жеке меншіктілікке айналып, жалап кетсе штраф төлейтін болды. Жасқұстан (хан ордасының тұрған жерлерінен) бастап, Нарынның жалпақ құмына дейін, аты шулы құйқалы құмдарда хан, не сұлтан феодалдардың меншігіне жатып, ондай жерлерді күзеу, қыстау керек болса, ақы төлеп, соның ғана күзеуге не қыстауға мүмкін еді. Кейде мұндай жерлерді күземей де, жаламай да, тек үстінен көшіп өту керек болса, мал басынан от ауыз тұяқ ақы т. б. алым-салықтар алыну тәрізді халықты тым сорақы, өрескел түрде тонаушылықтар шықты. Мұндай жөнсіз, бассыздықтарды көре отырып, ханның оларға тыйым салуы былай тұрсын, сондай жүгенсіздікке жол беруші қолдаушылардың бірі өзі болды.

Өткен замандарда жерді пайдалану мәселесі Жәңгір хан кезіндегіден, анағұрлым кеңіс, анағұрлым еркін екендігін біле қалған, көре қалған, жалпы халық көпшілігі, хан мен оның маңындағы жер иеленушілерге қатты наразы бола бастады. Бұрынғы заманда кездесетін күшті рудың өздері жайлап жүрген жерлеріне әлсіз руды қондырмайтын, не біреу қонып қойса, иық көрсетіп, көшіріп жіберетін әдеттері, Жәңгір кезіндегі жер саясатынан анағұрлым жеңіл сияқтанды. Ол кезде от ауызы, тұяқ ақы сықылды алым- салықтар атымен жоқ болатын.

Бұл жағдайлар мал шаруашылығымен күн көретін елдерді қатты күйзелтті. Жақсы жер, жайлы қоныс, хан, сұлтан, феодалдардың меншігіне айналып, жаз-жайлау, күз-күзеуден айрылған халық көпшілігі еңбекшілердің шаруашылықтары жыл сайын нашарлап, әлсірей берді.

Мұның үстіне ханның елден алатын алым салығы көбейді: қызыл киіз, тұяқ, құшыр, пітір, хан соғымы, ханның қонақасысы деп әр алуан аттар мен халықтан жиналатын салықтың түрлері 11-12-ге жетеді. Бөкей ордасының тарихы мен экономикалық жағдайларын зерттеуші Харузинның айтуынша, ханның тек бір жылғы соғымы - 4 мың жылқы немесе 24 мың қой есебіне алынған.

Бұл тәрізді халықты қанаушылар тек хан емес, сонымен қатар, оның маңындағы сөзін сөйлеп, сойылын соғушы би-феодалдар мен бек-сұлтандар болды.

Бөкей ордасына қарайтын 12 ру болса, сол 12 руды «басқарып» билеп төстеп 12 би болатын. Алым-салық, тағы басқа да ханның ел басқару шаралары сол өзінің таңдап қойған билері арқылы жүргізілді. Міне, осы алпауыт билер елден хан салығын екі есе артық етіп, өз пайдаларына да қоса жинауды дағдыға айналдырды. Бұлардың ханмен ым-жымы бір болды. Билер ханға арқа сүйесе, хан патша үкіметіне арқа сүйейді. Сондықтан би-сұлтандар қара халықтан қанша аламын, қалай жазалаймын десе еріктері өздерінде болды. Халықтың зорлық-зомбылықтары ханға берілген арыздар дәйім аяқсыз қалып отырды. Сөйтіп жақсы жерлердің бір қатарын орыстың үлкен помещиктерінің иеленуі, көптеген шұрайлы қоныстарды хан, би-феодал, сұлтан-төре, қожа-молдалардың өз меншіктеріне айналдыруы, алым-салықтардың түрлері көбейіп оларды елден өндіріп алу әдістеріндегі тонаулар - жинала келіп, халықтың әл-ауқатын жыл сайын, күн сайын күйзелте түсті.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.