Отбасы татулығы бағдарламасы
1. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Отбасы татулығы бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Бағдарламаның мақсаты және міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. «Отбасы татулығы» бағдарламасының негізгі бағыттары ... ... ...
2.3. Отбасы татулығы қызметін құру қажеттігі ... ... ... ... ... ... ... .
Отбасы татулығы қызметіне тұжырымдама ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Мақсаттары және міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.2. Негізгі ұстанымдары және этикалық қалыптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4. Отбасы татулығы қызметінің негізгі әрекет мазмұны ... ... ... ... .
4.1. «Баланың жеке басын дамыту мектебі» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.1.1.«Баланың жеке басын дамыту мектебінің» мақсаттары мен міндеттері ... ...
4.1.2. Іс.әрекеттің мазмұны мен бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.2. «Ата.ана мектебі» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.2.1. «Ата.ана мектебінің» мақсаттары мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.2.2. Іс.әрекеттің мазмұны мен бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5. Отбасы жүйесі. баланың жеке бас дамуы мен қалыптасуының негізі ретінде
5.1. Отбасы құрылымы, қызметі және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.2. Отбасы дағдарыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.2.1.Отбасындағы қалыпты дағдарыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.2.2. Отбасындағы қалыптан тыс дағдарыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5.3. Отбасында баланың жас және психологиялық даму ерекшеліктері ... ... ... ... 6.Отбасын әлеуметтік.психологиялық зерттеудің әдістемелік негізі ... ... ... ... 6.1. Отбасы құрылымының психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... 6.1.1. «Отбасына бейімделу және топтасу шкаласы» сауалнамасы ... ... ... ... ... ...
6.1.2. «Отбасы социограммасы» тесті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6.1.3. Телімелі суретті тест «Отбасы кинестетикалық суреті» ... ... ... ... ... ... ... ... .
6.2. Балаға әлеуметтік .психологиялық зерттеу жүргізу негізі ... ... ... ... ... ... ... ..
6.2.1. «Көркем сурет» әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6.2.2.«Шварцландердің моторлық сынау» әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6.2.3.Баланың жеке қасиеттеріне сауалнама (Холл және Хальберштат) ... ... ... ... .
6.2.4. Айзенк сауалнамасы ( жеткіншек 12.17 жас) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6.2.5. «Адам суреті» тесті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6.2.6. «Балалар арасындағы бақталастықты анықтау шкаласы» сауалнамасы ... ..
6.2.7. Жеке тұлғалық агрессия деңгейін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6.3. Ата.аналарға психологиялық зерттеу жүргізу негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6.3.1.ОТТ сауалнамасы (отбасы тәрбиесін талдау) Э.Г.Эйдемиллер ... ... ... ... ... .
6.3.2. ОТТ ата.аналарға арналған сауалнама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6.3.3.Ата.ананың балаға қатынасына сауалнама. тесті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6.3.4.Ата.ана қабілетін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6.3.5. « Бала тәрбиесі типтері»ата.аналарға арналған сауалнама ... ... ... ... ... ... ... .
6.4.Ерлі.зайыптылар қатынасын диагностикалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6.4.1. ТЭБ сауалнамасы (түсіністік, эмоцоналдылық, беделдік) ... ... ... ... ... ... ... ..
7. Отбасы татулығы бағдарламасының әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.1.Отбасы психотерапиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.2. Отбасы психотерапиясы мектептері және бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.2. 1. Пало Алто мектебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.2.2. Жүйелі отбасы психотерапиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7.2.3.Стратегиялық отбасы психотерапиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.2.4.Мінез.құлықтық отбасы психотерапиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7.2.5.Коммуникативті отбасы терапиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.2.6. Ерлі.зайыптылық психотерапиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7.2.7.Отбасылық кеңес беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7.3. Отбасы қатынасына психотерапевтік коррекция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.4.Отбасы психотерапиясының әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.5. Отбасымен жұмыс. Мақсат пен міндеттер қою ... ... ... ... ... ... ... ..
7.6.Отбасымен жұмыс жүргізу кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7.6.1Отбасымен жұмыс жүргізуді бастау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.6.2.Алғашқы сұхбатты жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7.6.3. Отбасымен жүргізілетін орта кезеңдік жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7.6.4.Отбасымен орта кезеңдік жұмыста, қолданылатын тәжірибелік жұмыс ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7.6.5. Отбасымен жүргізілетін қорытынды кезеңдегі жұмыстар ... ... ... ... ... ... ...
7.7 Отбасы терапиясының техникалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8. Отбасымен жұмыс жүргізетін мамандардың кәсіби хабардарлығы
8.1.Отбасылық психологтың теориясы және тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8.2.Отбасымен жұмыста нәтижелі кеңес беру дағдылары ... ... ... ... ... ... ... ...
8.2.1.Коммуникативті біліктілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8.2.2.Бейвербалді қарым.қатынастың кейбір тұстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8.2.3.Вербалды қарым.қатынас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8.2.4.Отбасылық кеңес беруде қолданылатын сұрақтың түрлері ... ... ... ... ... ... ...
8.5.5. Белсенді тыңдау техникалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар
Қолданылған әдебиеттер тізімі
2. Отбасы татулығы бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Бағдарламаның мақсаты және міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. «Отбасы татулығы» бағдарламасының негізгі бағыттары ... ... ...
2.3. Отбасы татулығы қызметін құру қажеттігі ... ... ... ... ... ... ... .
Отбасы татулығы қызметіне тұжырымдама ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Мақсаттары және міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.2. Негізгі ұстанымдары және этикалық қалыптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4. Отбасы татулығы қызметінің негізгі әрекет мазмұны ... ... ... ... .
4.1. «Баланың жеке басын дамыту мектебі» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.1.1.«Баланың жеке басын дамыту мектебінің» мақсаттары мен міндеттері ... ...
4.1.2. Іс.әрекеттің мазмұны мен бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.2. «Ата.ана мектебі» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.2.1. «Ата.ана мектебінің» мақсаттары мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.2.2. Іс.әрекеттің мазмұны мен бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5. Отбасы жүйесі. баланың жеке бас дамуы мен қалыптасуының негізі ретінде
5.1. Отбасы құрылымы, қызметі және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.2. Отбасы дағдарыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.2.1.Отбасындағы қалыпты дағдарыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.2.2. Отбасындағы қалыптан тыс дағдарыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5.3. Отбасында баланың жас және психологиялық даму ерекшеліктері ... ... ... ... 6.Отбасын әлеуметтік.психологиялық зерттеудің әдістемелік негізі ... ... ... ... 6.1. Отбасы құрылымының психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... 6.1.1. «Отбасына бейімделу және топтасу шкаласы» сауалнамасы ... ... ... ... ... ...
6.1.2. «Отбасы социограммасы» тесті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6.1.3. Телімелі суретті тест «Отбасы кинестетикалық суреті» ... ... ... ... ... ... ... ... .
6.2. Балаға әлеуметтік .психологиялық зерттеу жүргізу негізі ... ... ... ... ... ... ... ..
6.2.1. «Көркем сурет» әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6.2.2.«Шварцландердің моторлық сынау» әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6.2.3.Баланың жеке қасиеттеріне сауалнама (Холл және Хальберштат) ... ... ... ... .
6.2.4. Айзенк сауалнамасы ( жеткіншек 12.17 жас) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6.2.5. «Адам суреті» тесті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6.2.6. «Балалар арасындағы бақталастықты анықтау шкаласы» сауалнамасы ... ..
6.2.7. Жеке тұлғалық агрессия деңгейін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6.3. Ата.аналарға психологиялық зерттеу жүргізу негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6.3.1.ОТТ сауалнамасы (отбасы тәрбиесін талдау) Э.Г.Эйдемиллер ... ... ... ... ... .
6.3.2. ОТТ ата.аналарға арналған сауалнама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6.3.3.Ата.ананың балаға қатынасына сауалнама. тесті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6.3.4.Ата.ана қабілетін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6.3.5. « Бала тәрбиесі типтері»ата.аналарға арналған сауалнама ... ... ... ... ... ... ... .
6.4.Ерлі.зайыптылар қатынасын диагностикалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6.4.1. ТЭБ сауалнамасы (түсіністік, эмоцоналдылық, беделдік) ... ... ... ... ... ... ... ..
7. Отбасы татулығы бағдарламасының әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.1.Отбасы психотерапиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.2. Отбасы психотерапиясы мектептері және бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.2. 1. Пало Алто мектебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.2.2. Жүйелі отбасы психотерапиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7.2.3.Стратегиялық отбасы психотерапиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.2.4.Мінез.құлықтық отбасы психотерапиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7.2.5.Коммуникативті отбасы терапиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.2.6. Ерлі.зайыптылық психотерапиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7.2.7.Отбасылық кеңес беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7.3. Отбасы қатынасына психотерапевтік коррекция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.4.Отбасы психотерапиясының әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.5. Отбасымен жұмыс. Мақсат пен міндеттер қою ... ... ... ... ... ... ... ..
7.6.Отбасымен жұмыс жүргізу кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7.6.1Отбасымен жұмыс жүргізуді бастау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.6.2.Алғашқы сұхбатты жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7.6.3. Отбасымен жүргізілетін орта кезеңдік жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7.6.4.Отбасымен орта кезеңдік жұмыста, қолданылатын тәжірибелік жұмыс ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7.6.5. Отбасымен жүргізілетін қорытынды кезеңдегі жұмыстар ... ... ... ... ... ... ...
7.7 Отбасы терапиясының техникалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8. Отбасымен жұмыс жүргізетін мамандардың кәсіби хабардарлығы
8.1.Отбасылық психологтың теориясы және тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8.2.Отбасымен жұмыста нәтижелі кеңес беру дағдылары ... ... ... ... ... ... ... ...
8.2.1.Коммуникативті біліктілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8.2.2.Бейвербалді қарым.қатынастың кейбір тұстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8.2.3.Вербалды қарым.қатынас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8.2.4.Отбасылық кеңес беруде қолданылатын сұрақтың түрлері ... ... ... ... ... ... ...
8.5.5. Белсенді тыңдау техникалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Осы әдістемелік құрал тәжірибелік психология және психотерапия Еуразиялық институты (ЕИТПП) және Қазақ Психологтар Қауымдастығы (ҚПҚ) мамандарының отбасы татулығын сақтау және сәтсіз отбасының алдын-алу жұмыстарын қорытындылау болып табылады. Жұмыстың өткізілу орны тәжірибелік орталық ЕИТПП « Баланың жеке басын дамыту мектебі» және «Ата-аналар мектебі» шеңберінде сабақтарда жүргізілді, бұл қызмет Оңтүстік Қазақстан облысында төрт жыл көлемінде тәжірибеден өтті. Бағдарламада ата-ана және балаларға жүргізілген сабақтар деңгейі, жалпы отбасы жұмыстарына теориялық және практикалық материалдар шетел авторларының (Ресей, Ағылшын, Француз) сондай-ақ әдістемені құрастырушы-авторлардың отбасы дағдарыс күйзелісінен тәжірибе жұмыстары, жас ерекшелік және отбасы психологиясы мәселелерімен ізденушілер М.В Коляева, Ф.Ә Бизақованың эксперменталды жұмыстарының нәтижелері, сондай-ақ білім беру саласы қызметкерлерінің түрлі жас ерекшелігіндегі балалармен жүргізілген жұмыстары, тәжірибелері және зерттеулері толық енгізілген.
ОҚФ РҚБ «Қазақстан психологтарының ұлттық ассоциациясы» қызметкерлері (2007 жылы «Қазақ Психологтар Қауымдастығы» деп, атауы қайта өзгертілді) 2003 жылдан бастап «Баланың жеке басын дамыту» мектебі ұйымдастырылды, негізгі жобаның мақсаты- 18 жасқа дейінгі балаларға кәсіби психологиялық қызмет көрсету, тәрбиеде қалыптасатын жеке ерекшеліктері және қабілетінің дамуына мәнді жағдайлар туғызуды қамтамасыз ету. Ал 2007жылдан бастап ЕИТПП мамандарымен «Баланың жеке басын дамыту» мектебінің жұмыс тәжірибесі жинақталып және жүйеленіп, отбасы қатынасының аймақтық дамуының нәтижесі, баламен жүргізілген психологиялық және психотерапевтік жұмыстары зерттелінді.
ОҚФ РҚБ «Қазақстан психологтарының ұлттық ассоциациясы» қызметкерлері 2005 жылдан бастап, бірлестікте ОҚО әкімшілігі және білім беру департаменті және БҰҰ ЮНИСЕФ балалар қоры қолдауымен «ОҚО балаларын күтудің балама түрлерін дамыту және оның қызметін бағалау» жобасын жүзеге асырды. Сондай-ақ 2006 жылы Оңтүстік Қазақстан облысында отбасын қолдау орталығы қызметінің мазмұны бойынша жобаның жүзеге асырылу нәтижесіне тұжырымдама құрастырылды. Осы бағдарламада қызмет баламен жұмыс аясында патрионатты отбасы, асырап алушы ата-ана, әлеуетті ата-аналарды оқыту қосарлы деңгейде жүзеге асырылды.
Ал 2007 жылдан бастап тәжірибелік психология және психотерапиялық Еуразиялық институтының мамандары осы тәжірибені кеңейте ата-ана және отбасы жұмыстарында қолданысқа енгізді. Соның нәтижесінде «Ата-аналар мектебі» құрылды, негізгі мақсаты-отбасы мүшелерінің нәтижелі өзара әрекет етуін қамтамасыз ету, ата-аналар және ерлі-зайыптылар қабілетін дамыту болып табылады. Ата-ана және ерлі-зайыптылар арасында нәтижелі әрекетті арттыруға байланысты оқыту тренингтері жүргізілуде. Жеке сабақтар тұлғааралық қатынаста ата-ана мен бала және ерлі-зайыптыларда нәтижелілікті қалыптастыру, отбасы ішілік өзара қатынасты көтеруге байланысты жүргізілуде.
ОҚФ РҚБ «Қазақстан психологтарының ұлттық ассоциациясы» қызметкерлері (2007 жылы «Қазақ Психологтар Қауымдастығы» деп, атауы қайта өзгертілді) 2003 жылдан бастап «Баланың жеке басын дамыту» мектебі ұйымдастырылды, негізгі жобаның мақсаты- 18 жасқа дейінгі балаларға кәсіби психологиялық қызмет көрсету, тәрбиеде қалыптасатын жеке ерекшеліктері және қабілетінің дамуына мәнді жағдайлар туғызуды қамтамасыз ету. Ал 2007жылдан бастап ЕИТПП мамандарымен «Баланың жеке басын дамыту» мектебінің жұмыс тәжірибесі жинақталып және жүйеленіп, отбасы қатынасының аймақтық дамуының нәтижесі, баламен жүргізілген психологиялық және психотерапевтік жұмыстары зерттелінді.
ОҚФ РҚБ «Қазақстан психологтарының ұлттық ассоциациясы» қызметкерлері 2005 жылдан бастап, бірлестікте ОҚО әкімшілігі және білім беру департаменті және БҰҰ ЮНИСЕФ балалар қоры қолдауымен «ОҚО балаларын күтудің балама түрлерін дамыту және оның қызметін бағалау» жобасын жүзеге асырды. Сондай-ақ 2006 жылы Оңтүстік Қазақстан облысында отбасын қолдау орталығы қызметінің мазмұны бойынша жобаның жүзеге асырылу нәтижесіне тұжырымдама құрастырылды. Осы бағдарламада қызмет баламен жұмыс аясында патрионатты отбасы, асырап алушы ата-ана, әлеуетті ата-аналарды оқыту қосарлы деңгейде жүзеге асырылды.
Ал 2007 жылдан бастап тәжірибелік психология және психотерапиялық Еуразиялық институтының мамандары осы тәжірибені кеңейте ата-ана және отбасы жұмыстарында қолданысқа енгізді. Соның нәтижесінде «Ата-аналар мектебі» құрылды, негізгі мақсаты-отбасы мүшелерінің нәтижелі өзара әрекет етуін қамтамасыз ету, ата-аналар және ерлі-зайыптылар қабілетін дамыту болып табылады. Ата-ана және ерлі-зайыптылар арасында нәтижелі әрекетті арттыруға байланысты оқыту тренингтері жүргізілуде. Жеке сабақтар тұлғааралық қатынаста ата-ана мен бала және ерлі-зайыптыларда нәтижелілікті қалыптастыру, отбасы ішілік өзара қатынасты көтеруге байланысты жүргізілуде.
1. М.В.Коляева Отбасын қолдау орталығы қызметкерлерінің әдістемелік құралы.. – Шымкент, 2007. – 184.
2. М.Боуэн М. Теория семейных систем. М., 2005
3. Н.И Олифович., Т.А Зинкевич-Куземкина., Т.Ф Велента.
Психология семейных кризисов. – СПб.: Речь, 2006. – 360.
4. А.А Осипова. справочник психолога по работе в кризисных ситуациях. – Ростов н/Д: Феникс, 2005. – 315.
5. В.Г Ромек., В.А Конторович., Е.И Крукович. Психологическая помощь в кризисных ситуациях. – СПб.: Речь, 2005. – 256.
6. Hill R. Family development in the generations. Cambridg, MA: Schenkman. 1970.
7. А.Фрейд Норма и патология детского развития. М., 1990.
8. Л.С Выготский. «Психология развития ребенка» Москва Эксмо. 2006 г.
9. Э. Эриксон., 2000, 238
10. Э.Г Эйдемиллер., И.В Добряков., И.М. Никольская Семейный диагноз и семейная психотерапия: Учебное пособие для врачей и психологов.СПб., 2003.
11. А.В .Черников. Системная семейная терапия: Интегративная модель диагностики. М., 2001.
12. Г.С Никифоров., М.А Дмитриева., В.М Снетков. Практикум по психологии профессиональной деятельности и менеджмента. – СПб.: Издательство С.-Петербургского университета, 2001. – 240.
13. А.Н Волкова. Социально-психологические факторы супружеской эффективности. Автореферат диссертации кандидата психологических наук. Л., 1979.
14. Э.Г Эйдемиллер., В.В. Юстицкис Психология и психотерапия семьи. СПб., 2000.
15. М Николс., Р Шварц. Семейная терапия. Концепции и методы. М., 2004.
16. Д Фримен. Техники семейной психотерапии – СПб.: Питер, 2001. – 384 .: (Серия «Практикум по психотерапии»).
17. Р Шерман., Н Фредман.Структурированные техники семейной и супружеской терапии: руководство. М., 1997.
18. С.М. Жақыпов. Ф.Бизакова. Білім беру мекемелерінде қолданылатын психодиагностикалық тесттер Тараз,2006-448.
19.С.М. Жақыпов. Ф.Бизақова . Білім беру жүйесінде қолданылатын психокоррекциялық жаттығулар. Тараз,2007-256.
20.Ю.Е Алешина. Индивидуальное и семейное психологическое консультирование. – М.: Независимая фирма «Класс», 2000.
21. Джойс Лишман. Общение в социальной работе.
22. Дж Браун., Д. Кристенсен Теория и практика семейной психотерапии. – СПб: Питер, 2001.
23. А.Я. Варга Системная семейная психотерапия. Краткий лекционный курс. СПб: Речь, 2001.
24. Р Нельсон-Джоунс. Теория и практика консультирования. Глава 1.– СПб:»Питер», 2000.
25. Р .Саймон. Один к одному: Беседы с создателями семейной терапии. - М.: Независимая фирма «Класс», 1996.
26. А.В Черников. Семейная психотерапия: информация для пользователя//Журнал практического психолога, №1-2, 2001.
27. А. Черников Семейная системная терапия: интегративная модель диагностики. – М.: Независимая фирма «Класс», 2001.
28. Л.Б Шнейдер. Психология семейных отношений: Курс лекций. – М.: Апрель, ЭКСМО-Персс, 2000.
29. Эволюция психотерапии. Том 1. «Семейный портрет в интерьере»: Семейная терапия. - М.: Независимая фирма «Класс», 1998.
30. М.Николс, Р Шварц. Концепции и методы/Пер.с англ. О.очкур, А.Шишко. – М.: Изд-во Эксмо, 2004.
31. Т Ахола., Б. Фурман Краткосрочная позитивная психотерапия (Терапия, фокусированная на решении). – СПб: Речь, 2000.
32. Р Бендлер., Д Гриндер. В., Сатир Семейная терапия и НЛП. – М.: Институт Общегуманитарных Исследований, 2001.
33. Д.В. Винникот Разговор с родителями. – М.: Независимая фирма «Класс», 1994.
34. К Витакер . Полночные размышления семейного психотерапевта. М.: Независимая фирма «Класс», 1998.
35. К Витакер ., В Бамберри . Танцы с семьей. Семейная терапия: символический подход, основанный на личностном опыте. - М.: Независимая фирма «Класс», 1997.
36. С Минухин., Ч. Фишман. Техники семейной терапии. – М.: Независимая фирма «Класс», 1998.
37. П.Пэпп Семейная терапия и ее парадоксы. - М.: Независимая фирма «Класс», 1998.
38. Популярная психология для родителей / Под ред. А.С.Спиваковской – Спб, СОЮЗ, 1997.
39. Р.Скиннер, Д Клииз. Семья и как в ней уцелеть. – М.: Класс, 1995.
40. И.Ю. Хамитова Теория семейных систем Мюррея Боуэна //Журнал практической психологии и психоанализа, №3, 2001.
41. Дж.Хейли, М Эриксон. Стратегии семейной терапии. – М.: Институт Общегуманитарных Исследований, 2001.
42. Б. Хеллингер Порядки любви: Разрешение семейно-системных конфликтов и противоречий. – М.: Изд-во Института Психотерапии, 2001.
43. Руководство по предупреждению насилия над детьми. – М.: Издательский центр ВЛАДОС, 1997.
44. В.Сатир Психотерапия семьи. – СПб: «Речь», 2001.
45. Ч Шефер., Л.Кери Игровая семейная психотерапия. – СПб: Питер, 2000.
46. Э.Г. Эйдемиллер Об этапах и механизмах патологизирующего семейного наследования // Психологическая газета №10 (36)1998.
47. А.Я Варга. Семейные мифы в практике системной семейной психотерапии// Журнал практического психолога, №1-2, 2001.
48. Родители и дети. Хрестоматия. – Самара: Издательский дом БАХРАХ-М, 2003.
49. Семейная психотерапия. Хрестоматия. Сост. Эйдемиллер Э.Г. – СПб: Питера, 2000.
50. А.Я. Варга Психолог в обществе и профессиональное сообщество//Журнал практичсекого психолога. № 9, 1999.
51. Э.Г. Эйдемиллер., А.З Шапиро. Психология и психотерапия семьи в России: проблемы и перспективы//Журнал практического психолога. № 3-4, 2000.
2. М.Боуэн М. Теория семейных систем. М., 2005
3. Н.И Олифович., Т.А Зинкевич-Куземкина., Т.Ф Велента.
Психология семейных кризисов. – СПб.: Речь, 2006. – 360.
4. А.А Осипова. справочник психолога по работе в кризисных ситуациях. – Ростов н/Д: Феникс, 2005. – 315.
5. В.Г Ромек., В.А Конторович., Е.И Крукович. Психологическая помощь в кризисных ситуациях. – СПб.: Речь, 2005. – 256.
6. Hill R. Family development in the generations. Cambridg, MA: Schenkman. 1970.
7. А.Фрейд Норма и патология детского развития. М., 1990.
8. Л.С Выготский. «Психология развития ребенка» Москва Эксмо. 2006 г.
9. Э. Эриксон., 2000, 238
10. Э.Г Эйдемиллер., И.В Добряков., И.М. Никольская Семейный диагноз и семейная психотерапия: Учебное пособие для врачей и психологов.СПб., 2003.
11. А.В .Черников. Системная семейная терапия: Интегративная модель диагностики. М., 2001.
12. Г.С Никифоров., М.А Дмитриева., В.М Снетков. Практикум по психологии профессиональной деятельности и менеджмента. – СПб.: Издательство С.-Петербургского университета, 2001. – 240.
13. А.Н Волкова. Социально-психологические факторы супружеской эффективности. Автореферат диссертации кандидата психологических наук. Л., 1979.
14. Э.Г Эйдемиллер., В.В. Юстицкис Психология и психотерапия семьи. СПб., 2000.
15. М Николс., Р Шварц. Семейная терапия. Концепции и методы. М., 2004.
16. Д Фримен. Техники семейной психотерапии – СПб.: Питер, 2001. – 384 .: (Серия «Практикум по психотерапии»).
17. Р Шерман., Н Фредман.Структурированные техники семейной и супружеской терапии: руководство. М., 1997.
18. С.М. Жақыпов. Ф.Бизакова. Білім беру мекемелерінде қолданылатын психодиагностикалық тесттер Тараз,2006-448.
19.С.М. Жақыпов. Ф.Бизақова . Білім беру жүйесінде қолданылатын психокоррекциялық жаттығулар. Тараз,2007-256.
20.Ю.Е Алешина. Индивидуальное и семейное психологическое консультирование. – М.: Независимая фирма «Класс», 2000.
21. Джойс Лишман. Общение в социальной работе.
22. Дж Браун., Д. Кристенсен Теория и практика семейной психотерапии. – СПб: Питер, 2001.
23. А.Я. Варга Системная семейная психотерапия. Краткий лекционный курс. СПб: Речь, 2001.
24. Р Нельсон-Джоунс. Теория и практика консультирования. Глава 1.– СПб:»Питер», 2000.
25. Р .Саймон. Один к одному: Беседы с создателями семейной терапии. - М.: Независимая фирма «Класс», 1996.
26. А.В Черников. Семейная психотерапия: информация для пользователя//Журнал практического психолога, №1-2, 2001.
27. А. Черников Семейная системная терапия: интегративная модель диагностики. – М.: Независимая фирма «Класс», 2001.
28. Л.Б Шнейдер. Психология семейных отношений: Курс лекций. – М.: Апрель, ЭКСМО-Персс, 2000.
29. Эволюция психотерапии. Том 1. «Семейный портрет в интерьере»: Семейная терапия. - М.: Независимая фирма «Класс», 1998.
30. М.Николс, Р Шварц. Концепции и методы/Пер.с англ. О.очкур, А.Шишко. – М.: Изд-во Эксмо, 2004.
31. Т Ахола., Б. Фурман Краткосрочная позитивная психотерапия (Терапия, фокусированная на решении). – СПб: Речь, 2000.
32. Р Бендлер., Д Гриндер. В., Сатир Семейная терапия и НЛП. – М.: Институт Общегуманитарных Исследований, 2001.
33. Д.В. Винникот Разговор с родителями. – М.: Независимая фирма «Класс», 1994.
34. К Витакер . Полночные размышления семейного психотерапевта. М.: Независимая фирма «Класс», 1998.
35. К Витакер ., В Бамберри . Танцы с семьей. Семейная терапия: символический подход, основанный на личностном опыте. - М.: Независимая фирма «Класс», 1997.
36. С Минухин., Ч. Фишман. Техники семейной терапии. – М.: Независимая фирма «Класс», 1998.
37. П.Пэпп Семейная терапия и ее парадоксы. - М.: Независимая фирма «Класс», 1998.
38. Популярная психология для родителей / Под ред. А.С.Спиваковской – Спб, СОЮЗ, 1997.
39. Р.Скиннер, Д Клииз. Семья и как в ней уцелеть. – М.: Класс, 1995.
40. И.Ю. Хамитова Теория семейных систем Мюррея Боуэна //Журнал практической психологии и психоанализа, №3, 2001.
41. Дж.Хейли, М Эриксон. Стратегии семейной терапии. – М.: Институт Общегуманитарных Исследований, 2001.
42. Б. Хеллингер Порядки любви: Разрешение семейно-системных конфликтов и противоречий. – М.: Изд-во Института Психотерапии, 2001.
43. Руководство по предупреждению насилия над детьми. – М.: Издательский центр ВЛАДОС, 1997.
44. В.Сатир Психотерапия семьи. – СПб: «Речь», 2001.
45. Ч Шефер., Л.Кери Игровая семейная психотерапия. – СПб: Питер, 2000.
46. Э.Г. Эйдемиллер Об этапах и механизмах патологизирующего семейного наследования // Психологическая газета №10 (36)1998.
47. А.Я Варга. Семейные мифы в практике системной семейной психотерапии// Журнал практического психолога, №1-2, 2001.
48. Родители и дети. Хрестоматия. – Самара: Издательский дом БАХРАХ-М, 2003.
49. Семейная психотерапия. Хрестоматия. Сост. Эйдемиллер Э.Г. – СПб: Питера, 2000.
50. А.Я. Варга Психолог в обществе и профессиональное сообщество//Журнал практичсекого психолога. № 9, 1999.
51. Э.Г. Эйдемиллер., А.З Шапиро. Психология и психотерапия семьи в России: проблемы и перспективы//Журнал практического психолога. № 3-4, 2000.
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
Балалар құқығын қорғау комитеті
Тәжірибелік психология және психотерапия Еуразиялық Институты.
отбасы татулығы бағдарламасы
әдістемелік құрал
АСТАНА-2007ж
Құрастырған авторлар:
М.В. Коляева, Ф. Ә. Бизақова, Г. Н. Канищева, Л. Г Куликова.
Берілген әдістемелік құрал БАЛАНЫҢ ЖЕКЕ БАСЫН ДАМЫТУ МЕКТЕБІ және
АТА-АНАЛАР МЕКТЕБІ жобалары негізінде, Қазақстан Республикасының Білім
және Ғылым Министрлігі қолдауымен, тәжірибелік психология және психотерапия
Еуразиялық институты және Қазақ Психологтар Қауымдастығы бірлесе
даярланған жұмыс.
Жұмыста отбасы және баланың жас ерекшелік дағдарысы деңгейінде, нақты
диагностикалық мазмұн және психологиялық көмек көрсету ұсыныстары
қарастырылған. Отбасымен жұмыс жүргізуге Отбасы татулығы бағдарламасы
құрастырылып, нақты әдістері мен тәсілдері берілген. Арнайы диагностикалық
жұмыс құралдары жинастырылып көрсетілген.
Әдістемелік құрал отбасымен жұмыс жасайтын : мектеп және тәжірибелі
маман психологтар, әлеуметтік педагогтар, отбасына қолдау- қызмет көрсету
мамандары, сондай-ақ мүдделі мемлекеттік ұйымдар мен ведомствалар,
қамқорлық мекемелері, білім беру мен халықты әлеуметтік қорғау
мамандарына арналады.
Қазақстан Республикасының Білім және
Ғылым Министрлігі, 2007
Тәжірибелік Психология және Психотерапия
Евразиялық Институты, 2007
Мазмұны
1. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Отбасы татулығы бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Бағдарламаның мақсаты және міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Отбасы татулығы бағдарламасының негізгі бағыттары ... ... ...
2.3. Отбасы татулығы қызметін құру қажеттігі ... ... ... ... ... ... ... .
Отбасы татулығы қызметіне тұжырымдама ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Мақсаттары және міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.2. Негізгі
ұстанымдары және этикалық
қалыптары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
4. Отбасы татулығы қызметінің негізгі әрекет мазмұны ... ... ... ... .
4.1. Баланың жеке басын дамыту
мектебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.1.1.Баланың жеке басын дамыту мектебінің мақсаттары мен
міндеттері ... ...
4.1.2. Іс-әрекеттің мазмұны мен
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
4.2. Ата-ана
мектебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
4.2.1. Ата-ана мектебінің мақсаттары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
4.2.2. Іс-әрекеттің мазмұны мен
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5. Отбасы жүйесі- баланың жеке бас дамуы мен қалыптасуының негізі ретінде
5.1. Отбасы құрылымы, қызметі және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
5.2. Отбасы
дағдарыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
5.2.1.Отбасындағы қалыпты
дағдарыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.2.2. Отбасындағы қалыптан тыс
дағдарыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5.3. Отбасында баланың жас және психологиялық даму
ерекшеліктері ... ... ... ... 6.Отбасын әлеуметтік-психологиялық
зерттеудің әдістемелік негізі ... ... ... ... 6.1. Отбасы құрылымының
психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... .. 6.1.1.
Отбасына бейімделу және топтасу шкаласы
сауалнамасы ... ... ... ... ... ...
6.1.2. Отбасы социограммасы
тесті ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
6.1.3. Телімелі суретті тест Отбасы кинестетикалық
суреті ... ... ... ... ... ... ... ... .
6.2. Балаға әлеуметтік –психологиялық зерттеу жүргізу
негізі ... ... ... ... ... ... ... . .
6.2.1. Көркем сурет
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
6.2.2.Шварцландердің моторлық сынау
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
6.2.3.Баланың жеке қасиеттеріне сауалнама (Холл және
Хальберштат) ... ... ... ... .
6.2.4. Айзенк сауалнамасы ( жеткіншек 12-17
жас) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6.2.5. Адам суреті
тесті ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..
6.2.6. Балалар арасындағы бақталастықты анықтау шкаласы сауалнамасы ... ..
6.2.7. Жеке тұлғалық агрессия деңгейін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6.3. Ата-аналарға психологиялық зерттеу жүргізу
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
6.3.1.ОТТ сауалнамасы (отбасы тәрбиесін талдау)
Э.Г.Эйдемиллер ... ... ... ... ... .
6.3.2. ОТТ ата-аналарға арналған сауалнама
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6.3.3.Ата-ананың балаға қатынасына сауалнама-
тесті ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
6.3.4.Ата-ана қабілетін бағалау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
6.3.5. Бала тәрбиесі типтеріата-аналарға арналған
сауалнама ... ... ... ... ... ... .. ...
6.4.Ерлі-зайыптылар қатынасын
диагностикалау ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
6.4.1. ТЭБ сауалнамасы (түсіністік, эмоцоналдылық,
беделдік) ... ... ... ... ... ... .. ...
7. Отбасы татулығы бағдарламасының
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.1.Отбасы психотерапиясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...
7.2. Отбасы психотерапиясы мектептері және
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
7.2. 1. Пало Алто
мектебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
7.2.2. Жүйелі отбасы
психотерапиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
7.2.3.Стратегиялық отбасы психотерапиясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7.2.4.Мінез-құлықтық отбасы
психотерапиясы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7.2.5.Коммуникативті отбасы
терапиясы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
7.2.6. Ерлі-зайыптылық
психотерапиясы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
7.2.7.Отбасылық кеңес
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..
7.3. Отбасы қатынасына психотерапевтік
коррекция ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
7.4.Отбасы психотерапиясының
әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7.5. Отбасымен жұмыс. Мақсат пен міндеттер
қою ... ... ... ... ... ... ... ..
7.6.Отбасымен жұмыс жүргізу кезеңдері ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.6.1Отбасымен жұмыс жүргізуді
бастау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7.6.2.Алғашқы сұхбатты
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7.6.3. Отбасымен жүргізілетін орта кезеңдік
жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7.6.4.Отбасымен орта кезеңдік жұмыста, қолданылатын тәжірибелік жұмыс
ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7.6.5. Отбасымен жүргізілетін қорытынды кезеңдегі
жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... .
7.7 Отбасы терапиясының
техникалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
8. Отбасымен жұмыс жүргізетін мамандардың кәсіби хабардарлығы
8.1.Отбасылық психологтың теориясы және
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
8.2.Отбасымен жұмыста нәтижелі кеңес беру
дағдылары ... ... ... ... ... ... .. ... .
8.2.1.Коммуникативті
біліктілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
8.2.2.Бейвербалді қарым-қатынастың кейбір
тұстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8.2.3.Вербалды қарым-
қатынас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
8.2.4.Отбасылық кеңес беруде қолданылатын сұрақтың
түрлері ... ... ... ... ... ... ...
8.5.5. Белсенді тыңдау
техникалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
Қосымшалар
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Осы әдістемелік құрал тәжірибелік психология және психотерапия
Еуразиялық институты (ЕИТПП) және Қазақ Психологтар Қауымдастығы (ҚПҚ)
мамандарының отбасы татулығын сақтау және сәтсіз отбасының алдын-алу
жұмыстарын қорытындылау болып табылады. Жұмыстың өткізілу орны
тәжірибелік орталық ЕИТПП Баланың жеке басын дамыту мектебі және Ата-
аналар мектебі шеңберінде сабақтарда жүргізілді, бұл қызмет Оңтүстік
Қазақстан облысында төрт жыл көлемінде тәжірибеден өтті. Бағдарламада ата-
ана және балаларға жүргізілген сабақтар деңгейі, жалпы отбасы жұмыстарына
теориялық және практикалық материалдар шетел авторларының (Ресей, Ағылшын,
Француз) сондай-ақ әдістемені құрастырушы-авторлардың отбасы дағдарыс
күйзелісінен тәжірибе жұмыстары, жас ерекшелік және отбасы психологиясы
мәселелерімен ізденушілер М.В Коляева, Ф.Ә Бизақованың эксперменталды
жұмыстарының нәтижелері, сондай-ақ білім беру саласы қызметкерлерінің түрлі
жас ерекшелігіндегі балалармен жүргізілген жұмыстары, тәжірибелері және
зерттеулері толық енгізілген.
ОҚФ РҚБ Қазақстан психологтарының ұлттық ассоциациясы қызметкерлері
(2007 жылы Қазақ Психологтар Қауымдастығы деп, атауы қайта өзгертілді)
2003 жылдан бастап Баланың жеке басын дамыту мектебі ұйымдастырылды,
негізгі жобаның мақсаты- 18 жасқа дейінгі балаларға кәсіби психологиялық
қызмет көрсету, тәрбиеде қалыптасатын жеке ерекшеліктері және қабілетінің
дамуына мәнді жағдайлар туғызуды қамтамасыз ету. Ал 2007жылдан бастап
ЕИТПП мамандарымен Баланың жеке басын дамыту мектебінің жұмыс тәжірибесі
жинақталып және жүйеленіп, отбасы қатынасының аймақтық дамуының нәтижесі,
баламен жүргізілген психологиялық және психотерапевтік жұмыстары
зерттелінді.
ОҚФ РҚБ Қазақстан психологтарының ұлттық ассоциациясы қызметкерлері 2005
жылдан бастап, бірлестікте ОҚО әкімшілігі және білім беру департаменті
және БҰҰ ЮНИСЕФ балалар қоры қолдауымен ОҚО балаларын күтудің балама
түрлерін дамыту және оның қызметін бағалау жобасын жүзеге асырды.
Сондай-ақ 2006 жылы Оңтүстік Қазақстан облысында отбасын қолдау орталығы
қызметінің мазмұны бойынша жобаның жүзеге асырылу нәтижесіне тұжырымдама
құрастырылды. Осы бағдарламада қызмет баламен жұмыс аясында патрионатты
отбасы, асырап алушы ата-ана, әлеуетті ата-аналарды оқыту қосарлы
деңгейде жүзеге асырылды.
Ал 2007 жылдан бастап тәжірибелік психология және психотерапиялық
Еуразиялық институтының мамандары осы тәжірибені кеңейте ата-ана және
отбасы жұмыстарында қолданысқа енгізді. Соның нәтижесінде Ата-аналар
мектебі құрылды, негізгі мақсаты-отбасы мүшелерінің нәтижелі өзара әрекет
етуін қамтамасыз ету, ата-аналар және ерлі-зайыптылар қабілетін дамыту
болып табылады. Ата-ана және ерлі-зайыптылар арасында нәтижелі әрекетті
арттыруға байланысты оқыту тренингтері жүргізілуде. Жеке сабақтар
тұлғааралық қатынаста ата-ана мен бала және ерлі-зайыптыларда
нәтижелілікті қалыптастыру, отбасы ішілік өзара қатынасты көтеруге
байланысты жүргізілуде.
Бұл әдістемелік құралда отбасы татулығына бағытталған жұмыс нәтижелері
берілген. Бұл еңбекте отбасы татулығы бағдарламасы мен тұжырымдамасы
ұсынылды. Ата-ана мен бала және ерлі-зайыптылар қатынасында татулықты
сақтауда қолданылған қажетті ұсыныстарда қарастырылып өткен.
Енгізілген материалдар арнайы отбасымен жұмыс жасайтын мамандар үшін баға
жетпес көмек болуы мүмкін: отбасы жүйесіне түсінік, отбасында әлеуметтік-
психологиялық зерттеуді әдістемелік негізде жүргізу, отбасы татулығын
сақтау әдістері, отбасымен жұмыс жасайтын кәсіби мамандар біліктілігіне
ақпарат, ата-ана және бала, жалпы отбасымен жұмыс жасау ерекшеліктері
қарастырылған .
2. Отбасы татулығы бағдарламасы
2.1 Бағдарламаның мақсаттары мен міндеттері
- Баланы және отбасын үйлесімді қолдауға бағытталған қызметтер сапасын
көтеру арқылы баланың өмір сүру деңгейін жақсарту;
- Отбасы татулығы бойынша қызметтерді дамытуға негіз болу.
- Жеке отбасы және оның әрбір мүшелеріне кәсіби тұрғыда жекеленген және
дифференциялды ықпалды қамтамасыз ету;
2.2. Отбасы татулығы бағдарламасының негізгі бағыттары
Отбасы татулығы бағдарламасы балалар және ата-анамен, жалпы отбасымен
тұтас жұмыс жасауға арналған.
Ата-аналары қамтамасыз ететін тәрбиелеу жағдайлары және әр балаға
жекелік және дифференцияланған ықпал ұстанымы бағдарламаның негізі болып
табылады.
Ұсынылған бағдарлама отбасының және оның жеке мүшелерінің психологиялық
диагностикасы; отбасылық кеңес беру; жас ерекшелік және отбасылық
психотерапия; отбасы мүшелерінің тұлғалық ерекшеліктеріне коррекция;
отбасындағы өзара қатынасқа психологиялық коррекция; ата-ананың тұлғалық
қабілеттерін дамыту және қалыптастыру; балада жалпы және арнайы қабілетті
дамыту және қалыптастыру; отбасы мүшелерінің психологиялық сауаттылық;
психологиялық ағарту; отбасын психологиялық қолдау; әлеуметтік-
психологиялық көмек; мониторинг жұмыстарынан тұрады.
Жалпы сағат саны- 240, олардың ішінде ата-анамен жүргізілетін
психологиялық жұмыс үшін- 100 сағат және балалармен жұмысқа – 120 сағат.
Жалғасын табатын бірлескен жұмыстар үшін 20 сағат.
Бағдарлама екі бағыттан тұрады:
1) Тұрақты қызмет ететін жоба Бала жеке басын дамыту мектебі
2) Тұрақты қызмет ететін жоба Ата-аналар мектебі
Отбасы татулығы қызметі
баланың жеке басын дамыту мектебі Ата-аналар мектебі
Отбасы татулығы бағдарламасы бағыттары 5 бөлімнен тұрады.
1. Психологиялық диагностика.
Психологиялық топты зерттеу және жекелік психодиагностика патогенді
және эмоционалды күйлерді (ең алдымен қобалжу және қысым), жекелік-
психологиялық еркшеліктерді және бала дамуында белгілі бір қиындықтар
тудыратын және психикалық денсаулық бұзылысының негізгі факторы ретіндегі
көріністерді анықтайды.
Психологиялық диагностика нәтижесі психологтың алдағы коррекциялық
жұмысын анықтауда Баланың жеке басын дамыту мектебі және ата-аналар
мектебі тақырыптарында бала және ата-ана, топпен, тұтас отбасымен жұмыс
түрлерін ұйымдастыру, кеңес беру бағытын таңдау, психологиялық ағарту,
алдын-алу шараларының тиімділігін нақтылауы қажет.
2. Психологиялық коррекция.
Психологиялық коррекция психологиялық- педагогикалық кешен ретінде бір
жағынан бала мен ата-ананың тұлға ішілік және тұлғааралық қақтығыстарды,
тұлғалық қасиеттердің ауытқуы және теріс эмоционалды күйлерді жоюға, екінші
жағынан психологиялық процестер мен ата-анамен баланың үйлесімді дамуын
ықшамдау.
Психологиялық коррекция және психотерапия әдістерін қолдану бала мен
ата-ана және отбасы жағдайында болатын өзгеріске қалыпты бейімделу
ерекшеліктерін қолдайды.
3. Психологиялық ағарту. Тұлғалық қалыптасуға бағытталған сабақтарда
отбасы мүшелерін психологиялық ағарту, психологиялық білім және дамыта
оқыту жұмыстары жүргізіледі. Психологиялық сабақтар оқытушы, дамытушы,
қалыптастырушы, коррекциялық және терапевтік қызметтер атқарады. Ол бала
мен ата-ана ішкі әлеміне үңіле отырып бүтіндік тұлғаға бағдарлануы, өзіндік
сана және тиімді копингтік мінез-құлық қалыптасуын белгілі бір уақыт
арлығында психологиялық қолдау көрсетуді көздейді.
Ата-аналарда психологиялық сауаттылықты дамыту, жас және баланың
жекелік-психологиялық ерекшеліктерін, психологиялық саулығын сақтау туралы
білімдер ұсынылады. Ата-аналармен жүргізілетін ағарту жұмыстары нәтижесінде
отбасы жағдайының сақталуыда жауапкершілікті сезіну маңызды.
4. Психологиялық кеңес беру- психолог шағымданып келген бала мен ата-
ана мәселесін шешуге көмек береді.
5. Психологиялық алдын-алу жұмыстары. Психологиялық алдын-алу
жұмыстарының негізгі ұстанымдары:
- балаға жекелік (оның жасына, жынысына, әлеуметтік жағдайына, ақыл-ой
даму деңгейіне, үлгерімі т.б тәуелсіздігіне) ықпал ету;
- баланың ең алдымен жас ерекшеліктерін, қалыптасушы тұлға типін және
қасиеттерін есепке алу;
- ең алдымен қалыптасып келе жатқан тұлға типтерін, оның жекелік
ерекшеліктерін, баланың өмір сүру жағдайында қиындықты түсінуі және білім
мазмұны, патогенді жағдайдың және тұлғалық белгінің өршуіне негіз болатын
көзқарасты ескеру;
- Баланың жеке бас дамуында зияндық сипат психологиялық қорғану
механизмі және копингтік мінез-құлық ерекшелігін ескеруді қажет етеді.
Алдын-алу жұмыстарының түрлері:
- Тікелей оқыту, бала мен ата-ананың білім мен дағдыны меңгеруі
психикалық бұзылыстың алдын-алуға негіз болады.
- Стресс жағдайының пайда болуы тұрақты, қолайлы хал-ахуал жасау
мүмкіндіктерін төмендетеді.
Отбасы татулығы қызметінің мазмұны осы әдістемелік құралдың 4
тарауында толық көрсетілген.
Отбасы татулығы қызметін құру қажеттігі
Соңғы жылдары баланың құқықтық сауаттылықтарына қатысты мәселелер
көптеп қарастырылуда. Олардың көпшілігі ата-аналардың құқықтық сауаттылығын
көтеруге бағытталған ақпаратты-ағартушы әрекет түрінде жүргізіледі. Ата-ана
мен баланың психологиялық сауаттылығын дамыту мақсаты, қолайсыз отбасы
қалыптасуының алдын-алуда маңызды және өзекті жұмыс болып табылады.
Отбасы татулығы қызметі осы мәселелерді үш бағытта шешеді:
1. Баланы психологиялық қолдау;
2. Ата-анамен психологиялық ағарту жұмыстары.
3. Отбасы татулығы н сақтау жұмыстары.
Аталған бағыттар тәжірибелік психология және психотерапия Еуразиялық
Институты базасында Баланың жеке басын дамыту мектебі және Ата-аналар
мектебі отбасына қолдау көрсету қызметі, Шымкент қаласындағы
психологиялық орталықтарының негізі болып табылады.
3. Отбасы татулығы қызметіне тұжырымдама
3.1 Мақсаты мен міндеттері
- Баланы және отбасын үйлесімді қолдауға бағытталған қызметтер сапасын
көтеру арқылы баланың өмір сүру деңгейін жақсарту;
- Отбасында психологиялық сауаттылық мақсаты ақпараттық- ағарту ұйым мен
азаматтық қоғам құрылымдары арасында серіктестік қарым-қатынас орнату;
- Биологиялық отбасында баланы психологиялық қолдау арқылы тиімді
дамуына жағдай жасау.
- Баланың биологиялық отбасында мәнді дамуын қамтамасыз ету жіне балаға
психологиялық жол көрсетілу негізі ата-анамен әріптестік деңгейде
қарастырылады.
3.2. Негізгі ұстанымдары және этикалық қалыптары
Отбасы жұмысына негізделген ұстанымдар нақты Отбасын қолдау орталығы
қызметкерлерінің әдістемелік құралы еңбегінде қарастырылған.[1,5]
Отбасымен жұмысына қажетті жаңалықтар:
- Отбасы- бала дамуы мен қалыпты өмір сүруіне тиімді жалғыз мүмкін
орыны.
- Бала үшін туған отбасы, өте жақсы болып келеді, сондықтан
отбасындағы негізгі жұмыс сәтсәздікті жоюға бағытталады;
- Әрбір жағдайдың бірегейлілігі кез-келген ойдан хабар береді,
сондықтан көмек беруде икемділік қажет;.
- Серіктестік- өзара әрекеттестігінің барлық жағының негізгі
ұстанымы.
- Қызметтің мобильділігі- отбасымен жұмыс жасаудың бірінші
нәтижесі.
Жеке басты дамыту мектебі және ата-аналар мектептерінде психологтың
негізгі этикалық қалыптарына келесілер кіреді:
- құзырлылық- психолог маман иесі әдістік тәсілдерді қолдану
арқылы көмектеседі. Стандартта балалар және ересектерді қорғау
үшін қарастырылмаған саланы пікір мен іс-шараларды мұқият
қолдану.
- Нақтылық және кәсіби жауапкершілік. Өз іс-әрекетінде психолог
әділ, құштарлы және жауапты маман болып табылады.
Айналасындағыларға құрметпен қарайды. Атқаратын әлеуметтік
рөлдеріне нақтылық енгізе отырып, соған сәйкес қызмет атқарады.
- Адам құқықтары және абыройын құрметтеу. Психолог индивидтің жеке
өмірге құқығын, өзіндік анықталу және автономиясын құрметтейді.
Диагностикалық және коррекциялық шараларды жүргізе отырып, ол
балан мен ата-ананың нақты келісімдерін алады. Психолог
клиенттердің мәдени, жекелік және рөлдік ерекшеліктеріне
түсіністікпен қарайды және осы факторлармен байланысты
түсініспеушіліктерді жедел анықтап отырады .
- Айналасына қолайлылығы сипатына қамқорлығы. Өз іс-әрекетімен
психолог әрекетке түсетін бала мен ересек өміріне қолайлылық
енгізуге ұмтылады. Туындаған қақтығыстарды жауапты түрде шешеді.
Шынайы және басқа адамның ерекшелігіне мұқият қарайды.
- Әлеуметтік жауапкершілік. Адамның қолайлы өмір сүруіне өз үлесін
қосу үшін маман психологиялық білімін жариялайды.
Аталған принциптердің ескерілуі Бала жеке басын дамыту және Ата-
аналар мектептерінде жұмысты тиімді ұйымдастырып қоймай, сонымен қатар
отбасы татулығына бағытталған маңызды психологиялық жағдайлардың бірі
болып табылады.
4. Отбасы татулығы қызметінің негізгі әрекет мазмұны
4.1. Баланың жеке басын дамыту мектебі
Баланың жеке басын дамыту мектебі 2003жылы ОҚФ РҚБ мен Қазақстан
Психолотарының Ұлттық Ассоциациясының қызметкерлері (2007ж-ОҚФ ҚБ Қазақ
психологтар ассоциациясына ауыстырғаннан кейін) Баланың жеке басын дамыту
мектебі ұйымдастырылған. Бұл жобаның негізгі мақсаты- тәрбиелеу жағдайында
баланың жеке бас даму ерекшеліктерін, қабілеттерінің тиімді қалыптасуы мен
дамуын қамтамасыз ететін, 18 жасқа дейінгі балаларға кәсіби психологиялық
қызмет көрсету.
Практикалық психология және психотерапия Еуразиялық Институты
психологтары 2007 жылы Қазақ психологтары ассоциациясы мамандарымен бірлесе
отырып Баланың жеке басын дамыту мектебі жұмысының тәжірибелерін жүйелеп
жалпылады, сонымен қатар баламен психологиялық және психотерапевтік
жұмыстар нәтижесінде отбасылық қарым-қатынас саласында бірқатар зерттеулер
жүргізілді.
Сабақтар келесі тәсілдер көмегімен жүргізіледі: арт-терапия, нейро-
лингвистикалық бағдарлама, психодрама, би-қозғалыс психотерапиясы, денелік-
жанасу психотерапиясы, эриксонды гипноз, гештальт- терапия және т.б.
Баланың жеке басын дамыту мектебі бағдарламасының мақсаты: жекелік
ерекшеліктер мен ресустарды ескере отырып, тұлғаны үйлесімді дамыту.
Негізгі міндеттер:
• Бала мен ата-ана қатынасына психодиагностика және психокоррекция.
• Тұлға жекелік ерекшелік мәселесіне психологиялық коррекция жүргізу
(агрессивті іс-әрекет, мазасыздық, сенімсіз іс- әрекет, қорқыныш, және
т.б.)
• Тиімді қарым-қатынас дағдысын қалыптастыру және дамыту;
• Жас ерекшелік дағдарыс психотерапиясы;
• Жас ерекшелік дағдарысының алдын алу;
• Соққыдан кейінгі стрестік бұзылыс психотерапиясы;
• денелік зорлық психотерапиясы.
• шешендік өнер дағдыларын қалыптастыру.
• әдептілік іс-әрекетінің қалыптасуы.
• қақтығыстық оқиғаларды болдырмау дағдыларын дамыту.
• көсемдік қабілеті мен сенімділікті дамыту.
• мектепте оқуға психологиялық даярлық;
• оқу іс-әрекетіне мотивациясы және танымдық белсенділікті дамыту;
• таным процесстерін дамыту (есте сақтау, зейін, қиял, ойлаудың барлық
түрлері);
• арнайы және шығармашылық қабілетін дамыту;
• қызығушылық пен қабілеттің негізінде кәсіби деңгейде өзін-өзі
анықтау;
• баланың қабілеті мен жекелік мүмкіндіктерін ескере отырып, табысқа
жету үлгісін қалыптастыру;
4.1.1.Баланың жеке басын дамыту мектебінің іс-әрекет мазмұны мен
бағыттары
Баланың жеке басын дамыту мектебінде түрлі тренингтік бағдарламалар
жүргізіледі.
1. Жоғарғы деңгей – бағдарлама 10-13 жастағы жеткіншектерге арналған:
Оның бағыттары төмендегідей.
● Баланың жеке бас ерекшелігіне психологиялық диагностика және коррекция.
● Бала мен ата-ана қатынасына психологиялық диагностика және коррекция.
● Жас кезеңдік дағдарыстардың алдын-алу.
● Қажетті тұлғалық және іскерлік сапаларды дамыту.
● Қақтығыстық жағдайдағы рационалды мінез-құлықты, іс-әрекет үлгісі мен
тиімді қарым-қатынас дағдыларын дамыту.
● Танымдық қабілеттерді дамыту (ес, зейін, ойлау, қиял).
● Психо- эмоционалдық қысымды түсіру және алдын-алу.
2. Менің Мен әлемімде - бағдарлама 14-16 жастағы жеткіншектер мен
жасөспірімдерге арналған. Оның бағыты төмендегідей:
● Жеке бас даму ерекшелігіне психологиялық диагностика мен коррекция .
● Бала мен ата-ана қатынасына психологиялық диагностика мен коррекция.
● Жас ерекшелік дағдарыстың алдын-алу.
● Көшбасшылық қасиеттерін дамыту.
● Құрдастары, ата-ана, қарама-қарсы жыныс өкілімен тиімді қарым-қатынас
дағдыларын дамыту.
● Кәсіби тұрғыда өзін-өзі анықтауға көмек көрсету.
3. Менің болашағым – бағдарлама 17-20 жас – ұлдар және қыз балаларға
арналған. Оның бағыты төмендегідей:
● Өзінің өмірлік жағдайын, адамгершілік қатынастарын анықтау, өзін-өзі
тану.
● Қақтығыстарды болдырмау дағдылары мен коммуникативті іскерлікті
жетілдіру.
● Жас ерекшелік дағдарысының алдын-алу.
● Өмірде өз орнын табу, тұлғалық жетілу.
● Тұлға ерекшеліктеріне психологиялық диагностика және коррекция.
● Бала мен ата-ана қатынасына психологиялық диогностика және коррекция.
● Болашаққа мақсат қою және оған жету жолдары.
4. Дамудағы үйлесімділік - 7-9 жастағы балаларға арналған. Бағдарламаның
негізгі мазмұны:
● Тұлға ерекшеліктерін психологиялық диагностика және коррекция.
● Бала мен ата-ана қатынасына психологиялық диагностика және коррекция.
● Жас ерекшелік дағдарысының алдын–алу.
● Бейімделу қабілетін дамыту (ашықтық, ұжымда, құрбы құрдастарымен жұмыс
істей алу іскерлігі).
● Жекелік ерекшеліктерге коррекция жүргізу (қорқыныш, мазасыздық,
агрессивтілік, өз-өзіне деген сенімсіздік).
● Табысты оқу үшін қажетті қасиеттерді дамыту
● Таным процестерін қалыптастыру және дамыту (ес, зейін, ойлау).
5. 7-9 жастағы балалардың қабілеттерін дамытуға арналған бағдарлама.
● Мектепке бейімделу.
● Тұлға ерекшеліктерін психологиялық диагностика мен коррекция.
● Бала мен ата-ана қатынасына психологиялық диагностика және коррекция.
● Жас ерекшелік дағдарысының алдын-алу.
● Тұлғалық аймаққа психологиялық диагностика мен коррекция.
● Танымдық қабілеттерді дамыту.
6. Өмір атты мемлекетке саяхат - 3,5-4,5 жастағы балаларға арналған.
Бағдарлама негізі:
● Қарым-қатынас дағдылардың қалыптасуы және дамуы.
● Тұлға ерекшеліктерін психологиялық диагностика және коррекция.
● Бала мен ата-ана қатынасына психологиялық диагностика және коррекция.
● жас ерекшелік дағдарысының алдын-алу.
● Еркін іс-әрекетінің қалыптасуы, шығармашылық қиялды дамыту.
● Адамгершілік түсінігінің қалыптасуы.
● Баланың қоршаған ортасы туралы білімін кеңейту,
● Мінез - құлықтың жағымсыз жақтарына коррекция.
● Психо – эмоционалдық қысым мен агрессивтілікті түсіру.
7. Балалар әлеміне үңілу – 5-11 жастағы балалардың ата-аналарына арналған
тренинг.
Психологиялық тренингтегі ата-ана мен баланың өзара іс-әрекеті,
әдеттегі тиімсіз механизмдерді өзгертуге көмектеседі:
● Отбасы және жас ерекшелік дағдарысына психологиялық профилактика мен
психотерапия жүргізу.
● Түсініспеушілік, өкпелегіштік, агрессивтілік, еркелік.
● Балалардың бірбеткейлігі, шапшаңдылығы.
Біріккен сабақтар бала мен ата-аналарға бірін-бірі жақсырақ түсінуін
қамтамасыз етеді.
4.2. Ата - аналар мектебі
2005 жылы Қазақстан психологтар Ұлттық Ассоциясының қызметкерлері,
О.Қ.О білім беру департаменті мен әкімшілігінің, Балалар фондының БҰҰ
ЮНИСЕФ қолдауымен О.Қ.О балаларын күту балама түрлерін дамыту және
қызметті бағалау жобасы жүзеге асырылды және О.Қ облысында отбасыларын
қолдау орталығы құрылды.
2006 жылы аталған жобаларды жүзеге асыру нәтижесінде О.Қ облысында
отбасын қолдау орталығының негізгі мазмұны мен тұжырымдамалары
құрастырылды. Осы қызметтің көлемінде асырап алушы ата - аналармен жұмыс
жасау бағдарламасы өңделді.
2007 жылы Тәжірибелік психология және психотерапия Еуразиялық
Институтының және Қазақ Психологтар қауымдастығының мамандарымен біріге
отырып, жұмыс тәжірбиесін қорытындылады. Бұл тәжірбие ата-аналармен жұмыс
жасау барысында асырап алушы отбасы туған отбасында кеңейтіліп, қолданысқа
енді.
Ата-аналар мектебі құрылды, оның негізгі мақсаты – отбасы мүшелерінің
бір- бірімен өзара тиімді әрекеттесуін қамтамасыз ететін ата-аналық және
ерлі зайыптылық қабілеттерін дамыту болып табылады.
Ата-аналар және ерлі-зайыптылар қатынасының нәтижелігіне тренингтер
жүргізіледі. Сондай-ақ, балалармен біріккен жеке сабақтар жүргізіледі, ол
отбасында бала мен ата-ана өзара қарым-қатынас тиімділігі артады.
Бағдарлама: арт-терапия, нейролингвистикалық бағдарлама, психодрама, қимыл-
қозғалыс психотерапиясы, денеге жанасу психотерапиясы, эриксондық гипноз,
гештальт терапияның тәсілдерін қолдануға негізделген.
4.2.1. Ата-ана мектебінің мақсаттары мен міндеттері
Ата-аналар мектебі өз отбасында бақытты, жақын адамдармен мәнді өмір
сүргісі келгендер, ата-ана мен бала қатынасын және ерлі-зайыптылар
қатынасын жетілдіру, қоршаған орта тітіркендіргіштеріне байсалды жауап
беруді меңгергісі келгендер мен отбасы өзара қарым-қатынасына арналады.
Бағдарлама қатысушыларға (ата-ана баласын, жұбайын) өзін дұрыс
түсінуді меңгертеді. Ата-ана баласының ашулану себебін, жұбайының ренішін
түсіне бастайды.
Негізгі міндеттер:
● Бала мен ата-ана қатынасына психологиялық диагностика мен коррекция
● Тұлға ерекшеліктері мәселелеріне психологиялық коррекция (агрессивті,
мінез-құлық, мазасыздық, сенімсіз іс-әрекет, қорқыныш және т.б.
● Ата-аналық қабілеттерін дамыту.
● Ерлі- зайыптылардың қабілеттерін дамыту.
● Тұлғаның жекелік мүмкіндіктері мен қабілеттерін ескере отырып табысты ата-
ана моделін қалыптастыру.
● Отбасылық дағдарыс психотерапиясы.
● Отбасылық дағдарыстың алдын-алу.
● Жас ерекшелік дағдарыс психотерапиясы.
● Жас ерекшелік дағдарысын алдын-алу.
● Тиімді қарым-қатынас дағдыларын дамыту.
● Қақтығыс жағдайында тиімді іс-әрекет дағдыларын дамыту.
● Тиімді қарым-қатынас дағдыларын дамыту, сенімділік пен көшбасшылық
қабілеттерін дамыту.
● Үлгідегі іс-әрекет мазмұны.
● Қақтығыс жағдайының алдын-ала білу дағдыларын дамыту.
4.2.2. Ата-аналар мектебі іс-әрекетінің мазмұны мен бағыттары.
Бағдарламада төмендегідей мәтіндік бөлімдер болуы қажет.
1. Ата-аналардың тиімділік тренинг.
● Мен қандай ата-анамын?
● Ата-ана қабілетін өзіндік тану.
● Үлгілі ата-ана бейнесін түзу
●Ата-ана мәнділігін арттыру.
2. Әртүрлі балалар
● Балалармен өзара тиімді қарым-қатынас.
● Мазасыз балалармен өзара әрекеттесу дағдылары.
● Аса белсенді және агрессивті балалармен өзара әрекеттесу дағдылары.
● Ауытқуы бар бала мен өзара әрекеттесу.
3. Отбасылық қарым-қатынас тренингі. Ата-аналық
● Менің ата-аналық стилім
● Жаратушы болу қиын
● Бірге ойнаймыз
● Менің отбасымның отбасы
4. Ерлі-зайыптылар тиімділігіне арналған тренинг.
● Ерлі-зайыптылар қатынасының тиімділік дағдысын дамыту
● Отбасы тарихы
● Отбасы дағдарысына түсінік
● Отбасы дағдарысына психотерапия
5. Бала мен ата-ана қарым-қатынасы тренингі.
● Бала мен ата-ана қатынасына психологиялық диагностика және корекция .
● Баланың базалық қажеттіліктері.
● Бала мен ата-ана қатынасына психотерапия.
6. Отбасы тарихымен жұмыс.
● Отбасы тарихына диагностика
● Отбасы тарихына психокоррекция.
● Кіршіксіз отбасы үлгісін құру.
Сабақ тұрақты сипатқа ие. Кездесу топтары аптасына 2 рет кешкі уақытта
жүргізіледі.
5. Отбасы жүйесі- баланың жеке бас дамуы мен қалыптасуының негізі ретінде
5.1. Отбасы құрылымы, қызметі және дамуы
Құрылымы. Отбасы жүйесін- біріңғай білім беру деңгейі ретінде қарастыруға
болады, белгілі құрылымдық ерекшелікті меңгерген, қызметі және дамуы
болады.Отбасындағы құрылымдық қатынас кез-келген нуклеарлы ( жеке адамдар:
күйеуі, әйелі және олардың балалары) топта негізгі төрт жүйе бөліктерінен
тұрады. Алғашқы топ жеке адамдар-отбасы мүшелерінен тұрады; екінші топ
диада- ері- әйелінен құралады; үшінші топ –сиблингті, төртінші топ - ата-
ана диадасы –баладан құралады.Әр топ бөліктерінде өз алдына белгілі
шекара, қажеттілік және үміт етулері болады.Отбасы жүйесі дұрыс
теңдестірілсе, онда жүйе бөліктерінің қажеттіліктері бірдей өтелетін
болады.Сонымен қатар отбасы түрлі маңызды топтармен: достарымен,
көршілерімен, әлеуметтік орта өкілімен, өзара әрекетте болуы шарт.Отбасының
түрлі жүйеді және сыртқы ортада өзара әрекет көрсеткіштері
( менять слова внутри круга ) 1шеңбер.центр- - мен немесе индивид
2- шеңбер: ері-әйелі жүйе бөліктері.
Ата-ана-бала жүйе бөліктері:нуклеарлы отбасы; сиблинг жүйе бөліктері.
3-шеңбер;аға-әпкелері; апа-аталары; екі ата-анасы бар кеңейтілген отбасы;
немере аға- әпкесі;
4-шеңбер: денсаулық сақтау жүйесі; әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі;
демалулар мен көңіл көтерулер; жұмыс; тәртіп және құқық сақтау жүйесі; діни
жүйе; әскери жүйе,көршілер;білім беру жүйесі;саяси жүйе.
Қызметтер. Отбасы қызметі- құрылымдық ұйымдастыру және дамумен тығыз
байланысты. Отбасы тәртіп ережесі сыртқы орта және отбасы мүшелерінің
өзара қарым – қатынас сипатына да әсер етеді.
Отбасы қызметі негізі екі тұрғыда қарастырылады:
1. әлеуметтік ортада қосымша өкілеттік алған отбасы мүшелері қызметіндегі
өзекті міндеттер.
2. Отбасында көрініс алатын мінез – құлық феномені және процестері.
Әлеуметтік ортада қосымша өкілеттік алған отбасы мүшелерінің басты
қызметтері: сыртқы зиян келтіретін факторлардан отбасын қорғау, отбасы
мүшелерінің бір – біріне көмек көрсетуі, сау қалуын қамтамасыз етуі,
балаларды тәрбиелеу, отбасы мүшелерінің экономикалық, әлеуметтік,
эмоционалдық және дене жағынан жекелік дамуы үшін алғы шарттарын құру,
бір – бірімен тығыз эмоционалды байланысынта болуына қолдау жасау, сондай-
ақ өзара мінез-құлыққа әлеуметтік бақылау жасау.
Біздің қоғамда отбасы қызметі соңғы 100 жылдықта қатты өзгерді. Бір
кездері экономикалық қызмет ең негізгі болып қаралып, отбасы мүшелерінің
дене жағынан дамуы, сау қалу жақтары қарастырылды. Өндірістік төңкерістің
арқасында, технология дамып және экономикалық қызметте әлеуметтік қорғау
жүйесі өз маңыздылығын жоя бастады, ал уақыт талабына сай әлеуметтік –
психологиялық қызмет өз рөлін айтарлықтай көтерді. Қазіргі уақытта көптеген
отбасылар экономикалық тұрғыдан күн көрісіне қарағанда, бір – біріне
психологиялық қолдау көрсетуді өздерінің негізгі міндеттері деп санайды.
Баланың ата – ана және құрбыларымен қарым – қатынаста болуы әлеуметпен
кездесуге дайындық болып табылады. Осылайша, отбасы оларға белгілі бір
әлеуметтік мінез – құлық үлгісін құрап, әлеуметтік өзара қимыл тәсілдеріне
үйретеді. Қазіргі кезде баланың әлеуметтенуі оның құрбы – құрдастарымен
қарым – қатынасы және мектеп, қоршаған орта туралы түсінігі басты рөлге ие
екендігі мойындалып отыр. Қалай десек те, қоршаған ортада болып жатқан
жағдайларды бала бағалай отырып, бәрінен бұрын өзінің ең жақын туыстарының
тәжірибесіне сүйенеді. Осылайша, баланың отбасында маңызды мөлшерде
меңгерген іс - әрекет үлгілері, оның келесі бір әлеуметтік тәжірибесін
айқындайды.
Даму. Отбасы психотерапиясында қолданылатын жүйелі ықпал ету –отбасының
әрбір мүшесі дамудың қандай сатысында болса, онда отбасы толықтай сол
деңгейде деген болжам жасайды. Мүдделі жағдайда отбасы мүшелерінің дамуы
және жүйесі екеуі өзара байланысты болуы мүмкін. Алайда, көптеген жағдайда
ол патологиялық сипатқа ие. Мысалы, 15 жасар жеткіншек қыз перзентті болды
деп елестетіп көрейікші. Бұл жеткіншек жас кезеңі, балада әлеуметтік
тәжірибе белсенді меңгеріліп, өзіндік сана қалыптасатыны бізге белгілі.
Егер жеткіншекке басқа бір адамға деген жауапкершілікті алу ауыртпалығы
жүктелсе, онда ол өзінің жеке мәселесін екінші орында ысырып қоятын болады.
Сондай – ақ жеткіншектің ойлары мен көзқарастары амбиваленттілікпен
сипатталады. Жеткіншектер үлкендер тарапынан көрсетілетін нақты қолдау мен
қамқорлыққа мұқтаж, бастысы тәуелсіздікке ұмтылады. Осылайша, жеткіншектің
басқа бір адамның жағдайын жасау қажеттілігі, оның дамуын айтарлықтай
қиындататын болады.
Отбасы дамуы процесс барысында бірыңғай жүйе ретінде бірнеше
кезеңдерден өтеді. Отбасы дамуы некелік одақтың құрылуынан басталады да,
бірінші баланың туылуы, келесі баламен жалғасуы,осылайша жаңа деңгейлерге
өте береді. Алғашқы жылдарда отбасының өмір сүруі кішкентай балаларды күтіп
– бағумен тығыз байланысты. Баланың мектепке баруы, ата – анамен бала
арасында қашықтықты орнатады және ол тез арада ұлғаяды. Бала өз өміріне
ата – ана тарапынан тәуелсіздік алу процесіне,оның мәні мен міндеттерін
қайта қарастыруға мәжбүр болады. Отбасы ұясынан балалары ұшып кеткенде,
ерлі – зайыптылар жеке қалып, бағып – қағу ауыртпашылығынан құтылады.
Мүдделі болғанда бұл процесс жаймен жүруі тиіс, яғни баланың өсіп-
жетілуіне орай ата – ананың жаңа қажеттіліктер мен күтулері және оған жеке
дайындалу мүмкіндігі болады. Ал тәжірибе жүзіне келсек көптеген ата –
аналар осыған дайын болмайды, өйткені бірге өмір сүрген алғашқы 15 жыл
ішінде өздерінің өмірін баланы бағып – қағуға арнап, көбіне басқа
қажеттілік пен ролдерге қатысы жоқтай сезінеді.
5.2. Отбасы дағдарыстары.
Отбасы психологиясында- өмірде кездесетін дағдарыстың кез – келген
түрі қалыпты деп есептеледі.
Алғашқы некеге тұрудың өзі - дағдарыс болып табылады. Әсіресе тойға
дейін жастар бір – бірін ашық түсті көзілдірікте көреді, ал неке- өмір
сүру салтының өзгеруіне, әлеуметтік беделге ие болуға әкеледі. Әйел заты
үшін ата-тегін өзгерту, Эриксон пікірінше Ұқсастық дағдарысына соқтыруы
мүмкін, тұрмыс сипаты өзгереді, үйренуді қажет ететін жаңа тұстары пайда
болады. Бұл ерлі – зайыптылардың бір – біріне бейімделу кезеңі –алғашқы
жылда жыл бойына созылады. Бірлескен өмірде алғашқы жыл соңына қарай
некенің бір жылдық дағдарысы пайда болады. Осы уақыт ішінде дағдарысқа
ерлі – зайыптылар үйренісіп бірінің алдында бірі жауапкершілік танытып,
түсіністікпен қарайды немесе айырылысу тілегі пайда болып некелік одақ
сәтсіз болып саналады. Ажырасудың алғашқы шарықтау шегі –бір жыл бірге
өткізген өмірден кейін болады. Екінші дағдарыс отбасында бірінші баланың
туылуынан кейін пайда болуы мүмкін, тіпті ол бала қалаулы болып,
махаббаттан пайда болса да қалыптасады. Тағы да өмір сүру сипаты өзгереді,
отбасындағы жүктемелер ауысады. Егер жас ана беріліп, баланы күтіп бағумен
айналысып кетсе, онда көптеген адамдар мұны өздеріне назар аударудың
жоғалуы деп қабылдайды. Кейбір әкелер бала күтіміне қызғанышпен қарайды,
баласы әйелінің сүйіспеншілігі мен күтімін тартып алғандай қабылдайды.
Келесі дағдарыс отбасында екінші баланың дүниеге келуімен байланысты
болады, әсіресе балалар арасында 5-7 жастан жоғары болған жағдайда қатты
көрінеді. Балалар арасында бәсекелестік пайда болады, ол ата – ананың
мейіріміне, махабатына ие болу ниетінен туындайды. Жасы үлкен балада
кішісіне деген қызғаныш байқалады, бұл арнайы жасалған балалық қылықтардан
байқалады, бала кішкентай кезіне еліктеп сақауланып сөйлей бастайды,
өйткені ол өзіне кішкентайға қарағандай қарап, еркелетсе деген ниеттен
туындайды. Балада осы кезеңде болып жатқан нәрсені түсіну үшін күшті
төзімділік талап етіледі.
Қарым – қатынастағы дағдарыс бала мектепке дейінгі мекемеге немесе
мектепке барғаннан кейін де пайда болуы мүмкін. Бұл уақытта ананың жаялық
жууы екінші орынға кетіп, балаға көбінде әкелік қызмет қажет болады, ал
көптеген ер адамдар бұл жағдайға дайын емес некеге өзінің қызметі тек қана
қаржылай қамтамасыз етумен байланысты деп тәрбиелеу ісінен шеттеле
бастайды.
Келесі ол уақытпен байланысты екінші дағдарыстың қатар келуі:
жеткіншек жас дағдарысы және ата – ананың 40 жастық дағдарысы болып
табылады. Бұл кезеңде ата – аналар өз құндылықтарын қайта қарайды, ал
баллалар билікке ұмтылып шу шығарады. Көп жағдайда осы кезде баланың
қызуғушылығын ата – ана әр түрлі ескереді және көптеген келеңсіздіктер дәл
осы кезде пайда болады.
Отбасы дамуының келесі дағдарыстың кезеңі бұл – ерлі – зайыптылардың
бір – бірінің зейнеткерлікке шығуы. Бұл кезеңде көсемдікке бейімделіп, өзін
кәсіби іс - әрекетте белсенділікте ұстап, дағдыланып қалған адамдарға қиын
болып келеді. Егер олар өздеріне басқа бір жұмыс көзін тауып, айналыспаса,
онда өмірге деген қанағаттанбаушылық және жеке басының іске жарамсыздығын
сезінеді. Кейбір ер азаматтар бұл кезде осы шақтың қызығын жіберіп алмайын
деп, өзін жаңа әлеуметтік және жыныстық қарым – қатынаста көрсетуге, әліде
болса күш жігері бар екендігін дәлелдеуге ұмтылады.
Қатар келген екі дағдарысты теңестіру қиынға соғып, отбасында іштей
бөлінуге, қарама – қайшылықтарға әкеліп соғады.
Ажырасудың екінші шарықтау кезеңі 40-45 жас аралығы. Бұл бірге өмір
сүрген 10-15 жыл аралығына сәйкес келеді. Осы отбасылық өмірдің екінші
өтпелі дағдарыстық кезеңі болып табылады.
Одан әрі өсіп қалған балалардың кәсіп таңдауымен байланысты –
дағдарыстық кезеңге жетеді. Қазіргі экономика шартында ата –ана бала
болашағының қамын ойлап, оған үлкен ауқымды түрде қаржылай және моральдық
тұрғыдан үлесін қосып, оның келешектегі жемісті мамандықпен қамтамасыз
етуге ұмтылдырады.
Ажырасудың үшінші шарықтау шегі және өз - өзіне қол жұмсауға бару дәл
осы кезеңге сәйкес келеді. Осы кезде ер жеткен балалар ата – ана
қамқаорлығынан бөлек шығып, өз бетінше өмір сүруге немесе отбасын құрып
кететіндіктен, ерлі – зайыптылар жалғыз өздері қалып қояды. Көптеген ерлі –
зайыптылар мұндай тығыз экономикалық және физикалық қарым – қатынасқа дайын
болмағандықтан осы кезде орта жастағы ажырасулар кездесіп жатады.
Қалыпты дағдарыстармен қатар отбасы басқа да құбылыстарда мысалы:
соғыс, экономикалық дағдарыс, табиғи аппаттар, ерлі – зайыптылардың бірінің
кенеттен ауырып қалуы, созылмалы айырылысулар, отбасы мүшелерінің өмірден
кетуі, тұрмыс үй мәселесінің ушығуы сияқты жағымсыз әсер ететін жағдайларға
кез болуы мүмкін. Осындай орта жолда пайда болған жүктемелерді кез – келген
отбасы көтере білмейді , міне сол кезде отбасының құлдырауы – ажырасуы орын
алады.
Балалар ажырасу процесіне үш түрлі типте жауап қайтарады: жеңімпаздар,
жеңілгендер, аман қалғандар.
Жеңімпаздар ата –анасының ажырасуынан белгілі бір пайдаға қол
жеткізеді: жексенбі күндері әкелері еркелетсе, басқа күндері анасын әкеммен
бірге тұруға кетіп қаламын деп қорқытады, ажырасу оларға жақын адамдар
тарапынан назар аударуды күшейтеді.
Жеңілгендер. Бұл жағдайға байланысты қайғыруы жеңілген балалар. Отбасында
қалған адамның оған деген қатынасы бірден нашарлайды. Егер бала отбасының
кеткен мүшесіне қатты ұқсайтын болса, онда жағдай тіптен нашарлайды.
Аман қалғандар бұл барлық ауыртпалықты белсенді түрде басынан өткен, оған
қоса өз жақындарына, басқа адамдарға деген қатынаста зейінді, сезімтал бола
білген балалар. Осындай соққылы тәжірибеден бала жақын эмоционалдық
қатынастың қажеттілігін түсінеді.
5.2.2. Отбасындағы қалыптан тыс дағдарыстар
Отбасылық қалыптан тыс дағдарыс –отбасы өмірлік циклының кез-келген
кезеңінде кездесетін дағдарыс, ол өмірдегі жағымсыз жағдайды қобалжу
дағдарыс ретінде Р.Хилл үш факторды отбасы шығатын дағдарысты бөліп
қарастырды:
1. Сыртқы қиындық ( жеке тұрғын үй, жұмыстың болмауы );
2. Күтпеген жағдай, стресстер ( отбасы немесе бір мүшесі жол апаты,зорлану
т.б.)
3. Ішкі отбасы жағдайын тепе-теңдікте бағалай және жеңе алмауы қақтығысты
немесе стрестік сапалардың қарастырылуы (күрделі ауру, өлім, ерлі-
зайыптылардың опасыздығы, ажырасуы)
Отбасында қалыптан тыс дағдарыс жағдайының белгі көрсеткіштері:
• Отбасы дағдарыс жағдайы.
• Отбасы мүшелерінің болып жатқан жағдайды түсінуі және қабылдауы.
• Отбасы мүшелерінің болған жағдайға көз-қарасы, қабылдауы
• Отбасы мүшелерінің өзгеруі.
• Жекелік және отбасылық жағдайды дағдарыстан шығару мүмкіндігі
5.3. Отбасында баланың жас және психологиялық даму ерекшеліктері.
Отбасында баланың даму ерекшелігін зерттеуде соңғы кезде авторлар,
жас ерекшелік кезеңдерін, даму заңдылығын ескеру арқылы, өз кезеңдік көз-
қарасында қосуда. Алғаш психоанализде жас ерекшелік кезеңдеріне әсіресі
балалық шаққа көп көңіл бөлген З.Фрейд болды. Фрейдтің пікірі бойынша
жыныстық құмарту- адам дамуының басты белгісі болып табылады.Бір жасқа
дейін эрогенді аймақта жағымды түйсінуге жету бөлігіне ауыз қуысы мен тіл
сілекейі жатты. Осы негізге сүйене нәрестелік –оралды кезең деп аталды.
Бір жас пен үш жас аралығында эрогенді аймақ болып ішектің сілекей қабаты
қаралды. Бұл аналды кезең деп аталды.Бала бұл жаста сүйкімді және
жекелік тазалық, қыңырлық, тұйықтық агрессиялық ерекшеліктерді, меңгере
бастайды. Келесі фаллистикалық кезең (3-5 жас) деп аталады, балада жыныстық
құмарту жоғарғы деңгейде көрінеді. Фрейдтің жолын құушы Э.Эриксон [8]да
өзінің кезеңдік бөлу негізіне басқа да белгілер енгізді. Бала дамуы өмір
сүрген ортасынының мәдениеті мен экономикалық деңгейіне байланысты.
Әрбір келесі кезеңге сәйкес дағдарыстың берілуі қоғамдағы негізгі
элементке жатады, оның қарапайым себебі адам институты мен өмірлік даму
циклы бірге эволюцияланған болып табылады.
Бірінші кезең (туылғаннан бір жасқа дейін ) негізгі сенім сенімсіздікке
қарама-қарсы деген атқа ие болды. [9] Бұл кезеңде ана мен бала арасындағы
жағымды қатынастың қалыптасуы төтенше маңызға ие. Егер ана баласына
қажеттіліктерін қанағаттандыруда өз қамқорлығын, сүйіспеншілік пен
мейірімділік танытса бала өз жағдайының жақсы екенін, іс-ірекетінің
басқаның күтуіне сәйкес келетінін сезеді. Нәресте қоршаған әлемге сеніммен
қарауға үйренеді, ал бұл болмаса бірқатар бұзылыспен ауруға әкеп соғады.
Екінші кезең, бір жастан-үш жасқа дейінгі жас кезеңіне сәйкес келеді,
ұятқа қарама-қарсы автономия деген атқа ие болып, оның аяқталуы Мен
өзім дағдарысын туындатады.
Бала дамуының қарқындылығы оны дербес етеді. Ата-аның бақылау жасау,
шектеу, тыйым салуы жиілей бастайды. Тұрақты түртпектеу баланың өз
қажетсіздігін сезінуге негіз болады. Шектен шығара ұялту жасанды мінез-
құлыққа әкеледі, егер бұл ұялу сезімін жоймаса, онда жасырын шешім
шығарудабала қалайда жағдайдан шығуға талпынады. Бала осы жастың өзінде
секем алу және ұялу сезіміне ие болып, қоғамға балалық қарғыс және ауыр
сөздер арқылы үндеу тастайды. Сондықтан да ата-ана міндеті- бала жеке басын
сыйлау және мөлшерден тыс басынбау болып табылады. Осы жағдайда ғана балада
әділеттік қалыптасып, кінәлілік сезіміне қарсы белсенділік деген жас
ерекшелік даму кезеңіне қоғамның толыққанды мүшесі болып енеді.
Үшінші кезең бастамашылдық немесе кінәлілік сезімі 4-5 жаста балада
айналасын зерттеу белсенділігі артады. Олар әлемнің құрылымын және оған
қалай әсер етуге болатынын біле бастайды. Олар үшін әлем шынайы және
қиялындағы адам мен заттан тұрады. Жалпы зерттеушілік іс-әрекеті нәтижелі
жүзеге асқанда, олар айналасындағы адам мен затпен конструктивті тәсілде
қатынас жасауға үйренеді және бастамашыл бола бастайды. Алайда оларды қатаң
сынап және жазалайтын болса, олар көптеген іс-әрекетінде өзін кінәлі
сезінуге әдеттенеді.
Төртінші Еңбексүйгіштік немесе бүтінсіздік сезімі. 6-11 жаста
мектепте, үйде және өз құрбылары ортасында бірқатар дағды мен іскерлігін
дамытады. Эриксон теориясына сәйкес, түрлі бағытта бала құзыреттілігінің
артуы Мен сезімін едәуір толықтырады. Өзін құрбыларымен салыстыру үлкен
мәнге ие бола бастайды. Әсіресе осы кезеңде басқалармен салыстырғанда
өзін жағымсыз бағалау зор зиянын келтіреді.
Бесінші жеткіншектік кезең-11-16 жас . Осы кезең үш жастағы Мен өзім
дағдарысын еске түсіреді, бірақ бұл әлеуметтік мәнде жүзеге асады. Аталған
дағдарыс белгілі бір өткірлігімен сипатталады. Дағдарыс белгілері:
1. Балының жалпы оқу үлгерімі төмендейді
2. Негативизм. Үш жас дағдарысымен салыстырғанда, оны екінші негативизм
фазасы деп те атайды. Бала ортасынан алшақтайды, өштескен ұрыстарға,
тәртіп бұзуға бейім, ішкі мазасыздықты сезінеді, өзіне көңілі
толмайды, жалғыздыққа ұмтылады. Ұл балады қыздарға қарағанда
негативизм кеш (14-16 жас) басталғанымен айқын әрі жиі байқалады.
Дағдарыс кезінде жеткіншек іс-әрекеті жағымсыз сипатта болуы міндетті
емес.
Выготский іс-әрекеттің үш нұсқасын келтіреді. [8]
Бірінші нұсқа- негативизм жеткіншек өмірінің барлық саласында айқын
байқалады. Мұндай реакция жеткіншектердің 20%-де көрініс табады.
Екінші типте- бала потенциалды негативист. Негативизм қоршаған ортаның
теріс ықпалына реакция ретінде кейбір жағдайда ғана байқалады: отбасылық
қақтығыстар, еңсені басатын іс-әрекеттер, ересектердің қысым көрсетуі.
Мұндай бала шамамен 60%-ті құрайды.
Үшінші жағдай жағымсыз құбылыстар мүлдем болмайды. Ол балалардың 20 %-
де кездеседі. Жеткіншектік кезеңде баланың түрлі психикалық жарақат,
қақтығыс, келеңсіздіктерге сезімталдығы күрт артады.
Созылмалы сипаттағы екі топ факторы мәні ерекше: дұрыс тәрбие бермеу
және қақтығыстық жағдайлар. Екінші топқа келесі эманципациялы қақтығыс,
құрбы-құрдастарымен топ құру негізінде туындайтын жан-жалды (байланысқа
түсе алмау, қолынан келмейтін басшылыққа ұмтылу, өзін кем сезіну, өзіне
деген жоғары талаптардың орындалмау негіздері) күштеп тоқтатуға болады.
Дәл осы жас кезеңінде алғашқы суйцид әрекет белсенділік көрініс
беріп, психологиялық дағдарысты сезіну мен байланысты жағымсыз тәуелділік
қауіпі пайда болады. Психологиялық дағдарыс салдарына сезімтал болып
келетін жеткіншіктер категориясы: зорлық көргендер, түрлі тұрмыс
жағдайындағы, отбасында қатыгездіктің құрбаны болғандар, ата – анасының
қазасына байланысты психологиялық соққы алғандар, жақын адамдарын
жоғалтқандар, ата – ананың ажырасу жағдайын басынан кешіргендер, ұяң,
ұялшақ жеткіншектер, аборт немесе басқа да медициналық әрекеттерді басынан
өткізгендер және өз құрбы – құрдастарымен салыстырғанда үлкен жетістіктерге
жетіп үлгерген дарынды балалар.
Бұл кезеңде өз тәніне көңілі толмаушылық, гормондардың қайта
құрылуына байланысты туындаған тітіркенгіштік күрт көтеріліп, қоршаған
ортаға - деген қатынасы өзгеріп, тәуелсіздікке деген қажеттілік туындайды,
дөрекілік, сыншылдық пайда болады.
Көптеген жеткіншектер басқалардай болғысы келумен қатар ешкімге де
ұқсамауға ұмтылады.
Зерттеушілердің бір қатары 18-19 жаста жасөспірімдік дағдарыс
кезеңін бөліп көрсетіп және жеңіл шығудың жалпы 3 тәсілін ерекшелейді.
Бірінші бұл – ішкі ресурстар мен конструктивті копингтік
бағдарламаларды қолданудың мәнін түсінудің арқасында дағдарыстық
жағдайларды тиімді шешу болып табылады.
Екінші тәсіл бұл – жекелік эмоционалдық тұрғыдағы уайымдауларына қатты
мән бергендіктен мағыналы нәрсені көре алмағандықтан тиімсіз шешім пайда
болады.
Үшінші – дағдарыстық жағдайды шешуде туындаған жағымсыз уайымдардан
қашу, жағдайды шешудегі жауапкершілікті басқа адамдарға артумен байланысты
болып табылады.
Қыз балалардың ерекшелігі ол дағдарыстық жағдайды терең
эмоционалдық уайымдаумен қабылдап, одан мән – мағынаны көре алу
іскерлігінде болып табылады. Дағдарысқа ұшыраған қыз балалар оны түсіну
мен басына өткеруде терең қабылдайды, нәтижесінде олар өмірдің қиын
кезеңдерінде мағыналы жол таба білуге машықтанады.
Бозбалалардың бұл шақтағы ерекшелігі ол дағдарыстық жағдайды
эмоционалдық мәнділігін төмендетеді, оны жеңіл қабылдауға ұмтылады.
Дағдарысқа ұшыраған ұл балалар сасқалақтап, жағымсыз уайымдауға беріліп,
нәтижесінде өзінің мәселесін түсінуден алшақтай түседі.
6.Отбасын әлеуметтік – психологиялық зерттеудің әдістемелік негіздері.
Психологтың отбасымен жұмыс жүргізудегі басты бағыты оның қазіргі
жағдайын анықтай алуы. Біздің ұсынып отырған әдістемелер жүйесі отбасымен
жұмыс жасайтын маманға диагностикалық құралдардың көп түрлілігіне көңіл
бөле отырып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Балалар құқығын қорғау комитеті
Тәжірибелік психология және психотерапия Еуразиялық Институты.
отбасы татулығы бағдарламасы
әдістемелік құрал
АСТАНА-2007ж
Құрастырған авторлар:
М.В. Коляева, Ф. Ә. Бизақова, Г. Н. Канищева, Л. Г Куликова.
Берілген әдістемелік құрал БАЛАНЫҢ ЖЕКЕ БАСЫН ДАМЫТУ МЕКТЕБІ және
АТА-АНАЛАР МЕКТЕБІ жобалары негізінде, Қазақстан Республикасының Білім
және Ғылым Министрлігі қолдауымен, тәжірибелік психология және психотерапия
Еуразиялық институты және Қазақ Психологтар Қауымдастығы бірлесе
даярланған жұмыс.
Жұмыста отбасы және баланың жас ерекшелік дағдарысы деңгейінде, нақты
диагностикалық мазмұн және психологиялық көмек көрсету ұсыныстары
қарастырылған. Отбасымен жұмыс жүргізуге Отбасы татулығы бағдарламасы
құрастырылып, нақты әдістері мен тәсілдері берілген. Арнайы диагностикалық
жұмыс құралдары жинастырылып көрсетілген.
Әдістемелік құрал отбасымен жұмыс жасайтын : мектеп және тәжірибелі
маман психологтар, әлеуметтік педагогтар, отбасына қолдау- қызмет көрсету
мамандары, сондай-ақ мүдделі мемлекеттік ұйымдар мен ведомствалар,
қамқорлық мекемелері, білім беру мен халықты әлеуметтік қорғау
мамандарына арналады.
Қазақстан Республикасының Білім және
Ғылым Министрлігі, 2007
Тәжірибелік Психология және Психотерапия
Евразиялық Институты, 2007
Мазмұны
1. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Отбасы татулығы бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Бағдарламаның мақсаты және міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Отбасы татулығы бағдарламасының негізгі бағыттары ... ... ...
2.3. Отбасы татулығы қызметін құру қажеттігі ... ... ... ... ... ... ... .
Отбасы татулығы қызметіне тұжырымдама ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Мақсаттары және міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.2. Негізгі
ұстанымдары және этикалық
қалыптары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
4. Отбасы татулығы қызметінің негізгі әрекет мазмұны ... ... ... ... .
4.1. Баланың жеке басын дамыту
мектебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.1.1.Баланың жеке басын дамыту мектебінің мақсаттары мен
міндеттері ... ...
4.1.2. Іс-әрекеттің мазмұны мен
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
4.2. Ата-ана
мектебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
4.2.1. Ата-ана мектебінің мақсаттары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
4.2.2. Іс-әрекеттің мазмұны мен
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5. Отбасы жүйесі- баланың жеке бас дамуы мен қалыптасуының негізі ретінде
5.1. Отбасы құрылымы, қызметі және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
5.2. Отбасы
дағдарыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
5.2.1.Отбасындағы қалыпты
дағдарыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.2.2. Отбасындағы қалыптан тыс
дағдарыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5.3. Отбасында баланың жас және психологиялық даму
ерекшеліктері ... ... ... ... 6.Отбасын әлеуметтік-психологиялық
зерттеудің әдістемелік негізі ... ... ... ... 6.1. Отбасы құрылымының
психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... .. 6.1.1.
Отбасына бейімделу және топтасу шкаласы
сауалнамасы ... ... ... ... ... ...
6.1.2. Отбасы социограммасы
тесті ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
6.1.3. Телімелі суретті тест Отбасы кинестетикалық
суреті ... ... ... ... ... ... ... ... .
6.2. Балаға әлеуметтік –психологиялық зерттеу жүргізу
негізі ... ... ... ... ... ... ... . .
6.2.1. Көркем сурет
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
6.2.2.Шварцландердің моторлық сынау
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
6.2.3.Баланың жеке қасиеттеріне сауалнама (Холл және
Хальберштат) ... ... ... ... .
6.2.4. Айзенк сауалнамасы ( жеткіншек 12-17
жас) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6.2.5. Адам суреті
тесті ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..
6.2.6. Балалар арасындағы бақталастықты анықтау шкаласы сауалнамасы ... ..
6.2.7. Жеке тұлғалық агрессия деңгейін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6.3. Ата-аналарға психологиялық зерттеу жүргізу
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
6.3.1.ОТТ сауалнамасы (отбасы тәрбиесін талдау)
Э.Г.Эйдемиллер ... ... ... ... ... .
6.3.2. ОТТ ата-аналарға арналған сауалнама
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6.3.3.Ата-ананың балаға қатынасына сауалнама-
тесті ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
6.3.4.Ата-ана қабілетін бағалау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
6.3.5. Бала тәрбиесі типтеріата-аналарға арналған
сауалнама ... ... ... ... ... ... .. ...
6.4.Ерлі-зайыптылар қатынасын
диагностикалау ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
6.4.1. ТЭБ сауалнамасы (түсіністік, эмоцоналдылық,
беделдік) ... ... ... ... ... ... .. ...
7. Отбасы татулығы бағдарламасының
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.1.Отбасы психотерапиясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...
7.2. Отбасы психотерапиясы мектептері және
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
7.2. 1. Пало Алто
мектебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
7.2.2. Жүйелі отбасы
психотерапиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
7.2.3.Стратегиялық отбасы психотерапиясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7.2.4.Мінез-құлықтық отбасы
психотерапиясы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7.2.5.Коммуникативті отбасы
терапиясы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
7.2.6. Ерлі-зайыптылық
психотерапиясы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
7.2.7.Отбасылық кеңес
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..
7.3. Отбасы қатынасына психотерапевтік
коррекция ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
7.4.Отбасы психотерапиясының
әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7.5. Отбасымен жұмыс. Мақсат пен міндеттер
қою ... ... ... ... ... ... ... ..
7.6.Отбасымен жұмыс жүргізу кезеңдері ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.6.1Отбасымен жұмыс жүргізуді
бастау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7.6.2.Алғашқы сұхбатты
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7.6.3. Отбасымен жүргізілетін орта кезеңдік
жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7.6.4.Отбасымен орта кезеңдік жұмыста, қолданылатын тәжірибелік жұмыс
ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7.6.5. Отбасымен жүргізілетін қорытынды кезеңдегі
жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... .
7.7 Отбасы терапиясының
техникалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
8. Отбасымен жұмыс жүргізетін мамандардың кәсіби хабардарлығы
8.1.Отбасылық психологтың теориясы және
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
8.2.Отбасымен жұмыста нәтижелі кеңес беру
дағдылары ... ... ... ... ... ... .. ... .
8.2.1.Коммуникативті
біліктілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
8.2.2.Бейвербалді қарым-қатынастың кейбір
тұстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8.2.3.Вербалды қарым-
қатынас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
8.2.4.Отбасылық кеңес беруде қолданылатын сұрақтың
түрлері ... ... ... ... ... ... ...
8.5.5. Белсенді тыңдау
техникалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
Қосымшалар
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Осы әдістемелік құрал тәжірибелік психология және психотерапия
Еуразиялық институты (ЕИТПП) және Қазақ Психологтар Қауымдастығы (ҚПҚ)
мамандарының отбасы татулығын сақтау және сәтсіз отбасының алдын-алу
жұмыстарын қорытындылау болып табылады. Жұмыстың өткізілу орны
тәжірибелік орталық ЕИТПП Баланың жеке басын дамыту мектебі және Ата-
аналар мектебі шеңберінде сабақтарда жүргізілді, бұл қызмет Оңтүстік
Қазақстан облысында төрт жыл көлемінде тәжірибеден өтті. Бағдарламада ата-
ана және балаларға жүргізілген сабақтар деңгейі, жалпы отбасы жұмыстарына
теориялық және практикалық материалдар шетел авторларының (Ресей, Ағылшын,
Француз) сондай-ақ әдістемені құрастырушы-авторлардың отбасы дағдарыс
күйзелісінен тәжірибе жұмыстары, жас ерекшелік және отбасы психологиясы
мәселелерімен ізденушілер М.В Коляева, Ф.Ә Бизақованың эксперменталды
жұмыстарының нәтижелері, сондай-ақ білім беру саласы қызметкерлерінің түрлі
жас ерекшелігіндегі балалармен жүргізілген жұмыстары, тәжірибелері және
зерттеулері толық енгізілген.
ОҚФ РҚБ Қазақстан психологтарының ұлттық ассоциациясы қызметкерлері
(2007 жылы Қазақ Психологтар Қауымдастығы деп, атауы қайта өзгертілді)
2003 жылдан бастап Баланың жеке басын дамыту мектебі ұйымдастырылды,
негізгі жобаның мақсаты- 18 жасқа дейінгі балаларға кәсіби психологиялық
қызмет көрсету, тәрбиеде қалыптасатын жеке ерекшеліктері және қабілетінің
дамуына мәнді жағдайлар туғызуды қамтамасыз ету. Ал 2007жылдан бастап
ЕИТПП мамандарымен Баланың жеке басын дамыту мектебінің жұмыс тәжірибесі
жинақталып және жүйеленіп, отбасы қатынасының аймақтық дамуының нәтижесі,
баламен жүргізілген психологиялық және психотерапевтік жұмыстары
зерттелінді.
ОҚФ РҚБ Қазақстан психологтарының ұлттық ассоциациясы қызметкерлері 2005
жылдан бастап, бірлестікте ОҚО әкімшілігі және білім беру департаменті
және БҰҰ ЮНИСЕФ балалар қоры қолдауымен ОҚО балаларын күтудің балама
түрлерін дамыту және оның қызметін бағалау жобасын жүзеге асырды.
Сондай-ақ 2006 жылы Оңтүстік Қазақстан облысында отбасын қолдау орталығы
қызметінің мазмұны бойынша жобаның жүзеге асырылу нәтижесіне тұжырымдама
құрастырылды. Осы бағдарламада қызмет баламен жұмыс аясында патрионатты
отбасы, асырап алушы ата-ана, әлеуетті ата-аналарды оқыту қосарлы
деңгейде жүзеге асырылды.
Ал 2007 жылдан бастап тәжірибелік психология және психотерапиялық
Еуразиялық институтының мамандары осы тәжірибені кеңейте ата-ана және
отбасы жұмыстарында қолданысқа енгізді. Соның нәтижесінде Ата-аналар
мектебі құрылды, негізгі мақсаты-отбасы мүшелерінің нәтижелі өзара әрекет
етуін қамтамасыз ету, ата-аналар және ерлі-зайыптылар қабілетін дамыту
болып табылады. Ата-ана және ерлі-зайыптылар арасында нәтижелі әрекетті
арттыруға байланысты оқыту тренингтері жүргізілуде. Жеке сабақтар
тұлғааралық қатынаста ата-ана мен бала және ерлі-зайыптыларда
нәтижелілікті қалыптастыру, отбасы ішілік өзара қатынасты көтеруге
байланысты жүргізілуде.
Бұл әдістемелік құралда отбасы татулығына бағытталған жұмыс нәтижелері
берілген. Бұл еңбекте отбасы татулығы бағдарламасы мен тұжырымдамасы
ұсынылды. Ата-ана мен бала және ерлі-зайыптылар қатынасында татулықты
сақтауда қолданылған қажетті ұсыныстарда қарастырылып өткен.
Енгізілген материалдар арнайы отбасымен жұмыс жасайтын мамандар үшін баға
жетпес көмек болуы мүмкін: отбасы жүйесіне түсінік, отбасында әлеуметтік-
психологиялық зерттеуді әдістемелік негізде жүргізу, отбасы татулығын
сақтау әдістері, отбасымен жұмыс жасайтын кәсіби мамандар біліктілігіне
ақпарат, ата-ана және бала, жалпы отбасымен жұмыс жасау ерекшеліктері
қарастырылған .
2. Отбасы татулығы бағдарламасы
2.1 Бағдарламаның мақсаттары мен міндеттері
- Баланы және отбасын үйлесімді қолдауға бағытталған қызметтер сапасын
көтеру арқылы баланың өмір сүру деңгейін жақсарту;
- Отбасы татулығы бойынша қызметтерді дамытуға негіз болу.
- Жеке отбасы және оның әрбір мүшелеріне кәсіби тұрғыда жекеленген және
дифференциялды ықпалды қамтамасыз ету;
2.2. Отбасы татулығы бағдарламасының негізгі бағыттары
Отбасы татулығы бағдарламасы балалар және ата-анамен, жалпы отбасымен
тұтас жұмыс жасауға арналған.
Ата-аналары қамтамасыз ететін тәрбиелеу жағдайлары және әр балаға
жекелік және дифференцияланған ықпал ұстанымы бағдарламаның негізі болып
табылады.
Ұсынылған бағдарлама отбасының және оның жеке мүшелерінің психологиялық
диагностикасы; отбасылық кеңес беру; жас ерекшелік және отбасылық
психотерапия; отбасы мүшелерінің тұлғалық ерекшеліктеріне коррекция;
отбасындағы өзара қатынасқа психологиялық коррекция; ата-ананың тұлғалық
қабілеттерін дамыту және қалыптастыру; балада жалпы және арнайы қабілетті
дамыту және қалыптастыру; отбасы мүшелерінің психологиялық сауаттылық;
психологиялық ағарту; отбасын психологиялық қолдау; әлеуметтік-
психологиялық көмек; мониторинг жұмыстарынан тұрады.
Жалпы сағат саны- 240, олардың ішінде ата-анамен жүргізілетін
психологиялық жұмыс үшін- 100 сағат және балалармен жұмысқа – 120 сағат.
Жалғасын табатын бірлескен жұмыстар үшін 20 сағат.
Бағдарлама екі бағыттан тұрады:
1) Тұрақты қызмет ететін жоба Бала жеке басын дамыту мектебі
2) Тұрақты қызмет ететін жоба Ата-аналар мектебі
Отбасы татулығы қызметі
баланың жеке басын дамыту мектебі Ата-аналар мектебі
Отбасы татулығы бағдарламасы бағыттары 5 бөлімнен тұрады.
1. Психологиялық диагностика.
Психологиялық топты зерттеу және жекелік психодиагностика патогенді
және эмоционалды күйлерді (ең алдымен қобалжу және қысым), жекелік-
психологиялық еркшеліктерді және бала дамуында белгілі бір қиындықтар
тудыратын және психикалық денсаулық бұзылысының негізгі факторы ретіндегі
көріністерді анықтайды.
Психологиялық диагностика нәтижесі психологтың алдағы коррекциялық
жұмысын анықтауда Баланың жеке басын дамыту мектебі және ата-аналар
мектебі тақырыптарында бала және ата-ана, топпен, тұтас отбасымен жұмыс
түрлерін ұйымдастыру, кеңес беру бағытын таңдау, психологиялық ағарту,
алдын-алу шараларының тиімділігін нақтылауы қажет.
2. Психологиялық коррекция.
Психологиялық коррекция психологиялық- педагогикалық кешен ретінде бір
жағынан бала мен ата-ананың тұлға ішілік және тұлғааралық қақтығыстарды,
тұлғалық қасиеттердің ауытқуы және теріс эмоционалды күйлерді жоюға, екінші
жағынан психологиялық процестер мен ата-анамен баланың үйлесімді дамуын
ықшамдау.
Психологиялық коррекция және психотерапия әдістерін қолдану бала мен
ата-ана және отбасы жағдайында болатын өзгеріске қалыпты бейімделу
ерекшеліктерін қолдайды.
3. Психологиялық ағарту. Тұлғалық қалыптасуға бағытталған сабақтарда
отбасы мүшелерін психологиялық ағарту, психологиялық білім және дамыта
оқыту жұмыстары жүргізіледі. Психологиялық сабақтар оқытушы, дамытушы,
қалыптастырушы, коррекциялық және терапевтік қызметтер атқарады. Ол бала
мен ата-ана ішкі әлеміне үңіле отырып бүтіндік тұлғаға бағдарлануы, өзіндік
сана және тиімді копингтік мінез-құлық қалыптасуын белгілі бір уақыт
арлығында психологиялық қолдау көрсетуді көздейді.
Ата-аналарда психологиялық сауаттылықты дамыту, жас және баланың
жекелік-психологиялық ерекшеліктерін, психологиялық саулығын сақтау туралы
білімдер ұсынылады. Ата-аналармен жүргізілетін ағарту жұмыстары нәтижесінде
отбасы жағдайының сақталуыда жауапкершілікті сезіну маңызды.
4. Психологиялық кеңес беру- психолог шағымданып келген бала мен ата-
ана мәселесін шешуге көмек береді.
5. Психологиялық алдын-алу жұмыстары. Психологиялық алдын-алу
жұмыстарының негізгі ұстанымдары:
- балаға жекелік (оның жасына, жынысына, әлеуметтік жағдайына, ақыл-ой
даму деңгейіне, үлгерімі т.б тәуелсіздігіне) ықпал ету;
- баланың ең алдымен жас ерекшеліктерін, қалыптасушы тұлға типін және
қасиеттерін есепке алу;
- ең алдымен қалыптасып келе жатқан тұлға типтерін, оның жекелік
ерекшеліктерін, баланың өмір сүру жағдайында қиындықты түсінуі және білім
мазмұны, патогенді жағдайдың және тұлғалық белгінің өршуіне негіз болатын
көзқарасты ескеру;
- Баланың жеке бас дамуында зияндық сипат психологиялық қорғану
механизмі және копингтік мінез-құлық ерекшелігін ескеруді қажет етеді.
Алдын-алу жұмыстарының түрлері:
- Тікелей оқыту, бала мен ата-ананың білім мен дағдыны меңгеруі
психикалық бұзылыстың алдын-алуға негіз болады.
- Стресс жағдайының пайда болуы тұрақты, қолайлы хал-ахуал жасау
мүмкіндіктерін төмендетеді.
Отбасы татулығы қызметінің мазмұны осы әдістемелік құралдың 4
тарауында толық көрсетілген.
Отбасы татулығы қызметін құру қажеттігі
Соңғы жылдары баланың құқықтық сауаттылықтарына қатысты мәселелер
көптеп қарастырылуда. Олардың көпшілігі ата-аналардың құқықтық сауаттылығын
көтеруге бағытталған ақпаратты-ағартушы әрекет түрінде жүргізіледі. Ата-ана
мен баланың психологиялық сауаттылығын дамыту мақсаты, қолайсыз отбасы
қалыптасуының алдын-алуда маңызды және өзекті жұмыс болып табылады.
Отбасы татулығы қызметі осы мәселелерді үш бағытта шешеді:
1. Баланы психологиялық қолдау;
2. Ата-анамен психологиялық ағарту жұмыстары.
3. Отбасы татулығы н сақтау жұмыстары.
Аталған бағыттар тәжірибелік психология және психотерапия Еуразиялық
Институты базасында Баланың жеке басын дамыту мектебі және Ата-аналар
мектебі отбасына қолдау көрсету қызметі, Шымкент қаласындағы
психологиялық орталықтарының негізі болып табылады.
3. Отбасы татулығы қызметіне тұжырымдама
3.1 Мақсаты мен міндеттері
- Баланы және отбасын үйлесімді қолдауға бағытталған қызметтер сапасын
көтеру арқылы баланың өмір сүру деңгейін жақсарту;
- Отбасында психологиялық сауаттылық мақсаты ақпараттық- ағарту ұйым мен
азаматтық қоғам құрылымдары арасында серіктестік қарым-қатынас орнату;
- Биологиялық отбасында баланы психологиялық қолдау арқылы тиімді
дамуына жағдай жасау.
- Баланың биологиялық отбасында мәнді дамуын қамтамасыз ету жіне балаға
психологиялық жол көрсетілу негізі ата-анамен әріптестік деңгейде
қарастырылады.
3.2. Негізгі ұстанымдары және этикалық қалыптары
Отбасы жұмысына негізделген ұстанымдар нақты Отбасын қолдау орталығы
қызметкерлерінің әдістемелік құралы еңбегінде қарастырылған.[1,5]
Отбасымен жұмысына қажетті жаңалықтар:
- Отбасы- бала дамуы мен қалыпты өмір сүруіне тиімді жалғыз мүмкін
орыны.
- Бала үшін туған отбасы, өте жақсы болып келеді, сондықтан
отбасындағы негізгі жұмыс сәтсәздікті жоюға бағытталады;
- Әрбір жағдайдың бірегейлілігі кез-келген ойдан хабар береді,
сондықтан көмек беруде икемділік қажет;.
- Серіктестік- өзара әрекеттестігінің барлық жағының негізгі
ұстанымы.
- Қызметтің мобильділігі- отбасымен жұмыс жасаудың бірінші
нәтижесі.
Жеке басты дамыту мектебі және ата-аналар мектептерінде психологтың
негізгі этикалық қалыптарына келесілер кіреді:
- құзырлылық- психолог маман иесі әдістік тәсілдерді қолдану
арқылы көмектеседі. Стандартта балалар және ересектерді қорғау
үшін қарастырылмаған саланы пікір мен іс-шараларды мұқият
қолдану.
- Нақтылық және кәсіби жауапкершілік. Өз іс-әрекетінде психолог
әділ, құштарлы және жауапты маман болып табылады.
Айналасындағыларға құрметпен қарайды. Атқаратын әлеуметтік
рөлдеріне нақтылық енгізе отырып, соған сәйкес қызмет атқарады.
- Адам құқықтары және абыройын құрметтеу. Психолог индивидтің жеке
өмірге құқығын, өзіндік анықталу және автономиясын құрметтейді.
Диагностикалық және коррекциялық шараларды жүргізе отырып, ол
балан мен ата-ананың нақты келісімдерін алады. Психолог
клиенттердің мәдени, жекелік және рөлдік ерекшеліктеріне
түсіністікпен қарайды және осы факторлармен байланысты
түсініспеушіліктерді жедел анықтап отырады .
- Айналасына қолайлылығы сипатына қамқорлығы. Өз іс-әрекетімен
психолог әрекетке түсетін бала мен ересек өміріне қолайлылық
енгізуге ұмтылады. Туындаған қақтығыстарды жауапты түрде шешеді.
Шынайы және басқа адамның ерекшелігіне мұқият қарайды.
- Әлеуметтік жауапкершілік. Адамның қолайлы өмір сүруіне өз үлесін
қосу үшін маман психологиялық білімін жариялайды.
Аталған принциптердің ескерілуі Бала жеке басын дамыту және Ата-
аналар мектептерінде жұмысты тиімді ұйымдастырып қоймай, сонымен қатар
отбасы татулығына бағытталған маңызды психологиялық жағдайлардың бірі
болып табылады.
4. Отбасы татулығы қызметінің негізгі әрекет мазмұны
4.1. Баланың жеке басын дамыту мектебі
Баланың жеке басын дамыту мектебі 2003жылы ОҚФ РҚБ мен Қазақстан
Психолотарының Ұлттық Ассоциациясының қызметкерлері (2007ж-ОҚФ ҚБ Қазақ
психологтар ассоциациясына ауыстырғаннан кейін) Баланың жеке басын дамыту
мектебі ұйымдастырылған. Бұл жобаның негізгі мақсаты- тәрбиелеу жағдайында
баланың жеке бас даму ерекшеліктерін, қабілеттерінің тиімді қалыптасуы мен
дамуын қамтамасыз ететін, 18 жасқа дейінгі балаларға кәсіби психологиялық
қызмет көрсету.
Практикалық психология және психотерапия Еуразиялық Институты
психологтары 2007 жылы Қазақ психологтары ассоциациясы мамандарымен бірлесе
отырып Баланың жеке басын дамыту мектебі жұмысының тәжірибелерін жүйелеп
жалпылады, сонымен қатар баламен психологиялық және психотерапевтік
жұмыстар нәтижесінде отбасылық қарым-қатынас саласында бірқатар зерттеулер
жүргізілді.
Сабақтар келесі тәсілдер көмегімен жүргізіледі: арт-терапия, нейро-
лингвистикалық бағдарлама, психодрама, би-қозғалыс психотерапиясы, денелік-
жанасу психотерапиясы, эриксонды гипноз, гештальт- терапия және т.б.
Баланың жеке басын дамыту мектебі бағдарламасының мақсаты: жекелік
ерекшеліктер мен ресустарды ескере отырып, тұлғаны үйлесімді дамыту.
Негізгі міндеттер:
• Бала мен ата-ана қатынасына психодиагностика және психокоррекция.
• Тұлға жекелік ерекшелік мәселесіне психологиялық коррекция жүргізу
(агрессивті іс-әрекет, мазасыздық, сенімсіз іс- әрекет, қорқыныш, және
т.б.)
• Тиімді қарым-қатынас дағдысын қалыптастыру және дамыту;
• Жас ерекшелік дағдарыс психотерапиясы;
• Жас ерекшелік дағдарысының алдын алу;
• Соққыдан кейінгі стрестік бұзылыс психотерапиясы;
• денелік зорлық психотерапиясы.
• шешендік өнер дағдыларын қалыптастыру.
• әдептілік іс-әрекетінің қалыптасуы.
• қақтығыстық оқиғаларды болдырмау дағдыларын дамыту.
• көсемдік қабілеті мен сенімділікті дамыту.
• мектепте оқуға психологиялық даярлық;
• оқу іс-әрекетіне мотивациясы және танымдық белсенділікті дамыту;
• таным процесстерін дамыту (есте сақтау, зейін, қиял, ойлаудың барлық
түрлері);
• арнайы және шығармашылық қабілетін дамыту;
• қызығушылық пен қабілеттің негізінде кәсіби деңгейде өзін-өзі
анықтау;
• баланың қабілеті мен жекелік мүмкіндіктерін ескере отырып, табысқа
жету үлгісін қалыптастыру;
4.1.1.Баланың жеке басын дамыту мектебінің іс-әрекет мазмұны мен
бағыттары
Баланың жеке басын дамыту мектебінде түрлі тренингтік бағдарламалар
жүргізіледі.
1. Жоғарғы деңгей – бағдарлама 10-13 жастағы жеткіншектерге арналған:
Оның бағыттары төмендегідей.
● Баланың жеке бас ерекшелігіне психологиялық диагностика және коррекция.
● Бала мен ата-ана қатынасына психологиялық диагностика және коррекция.
● Жас кезеңдік дағдарыстардың алдын-алу.
● Қажетті тұлғалық және іскерлік сапаларды дамыту.
● Қақтығыстық жағдайдағы рационалды мінез-құлықты, іс-әрекет үлгісі мен
тиімді қарым-қатынас дағдыларын дамыту.
● Танымдық қабілеттерді дамыту (ес, зейін, ойлау, қиял).
● Психо- эмоционалдық қысымды түсіру және алдын-алу.
2. Менің Мен әлемімде - бағдарлама 14-16 жастағы жеткіншектер мен
жасөспірімдерге арналған. Оның бағыты төмендегідей:
● Жеке бас даму ерекшелігіне психологиялық диагностика мен коррекция .
● Бала мен ата-ана қатынасына психологиялық диагностика мен коррекция.
● Жас ерекшелік дағдарыстың алдын-алу.
● Көшбасшылық қасиеттерін дамыту.
● Құрдастары, ата-ана, қарама-қарсы жыныс өкілімен тиімді қарым-қатынас
дағдыларын дамыту.
● Кәсіби тұрғыда өзін-өзі анықтауға көмек көрсету.
3. Менің болашағым – бағдарлама 17-20 жас – ұлдар және қыз балаларға
арналған. Оның бағыты төмендегідей:
● Өзінің өмірлік жағдайын, адамгершілік қатынастарын анықтау, өзін-өзі
тану.
● Қақтығыстарды болдырмау дағдылары мен коммуникативті іскерлікті
жетілдіру.
● Жас ерекшелік дағдарысының алдын-алу.
● Өмірде өз орнын табу, тұлғалық жетілу.
● Тұлға ерекшеліктеріне психологиялық диагностика және коррекция.
● Бала мен ата-ана қатынасына психологиялық диогностика және коррекция.
● Болашаққа мақсат қою және оған жету жолдары.
4. Дамудағы үйлесімділік - 7-9 жастағы балаларға арналған. Бағдарламаның
негізгі мазмұны:
● Тұлға ерекшеліктерін психологиялық диагностика және коррекция.
● Бала мен ата-ана қатынасына психологиялық диагностика және коррекция.
● Жас ерекшелік дағдарысының алдын–алу.
● Бейімделу қабілетін дамыту (ашықтық, ұжымда, құрбы құрдастарымен жұмыс
істей алу іскерлігі).
● Жекелік ерекшеліктерге коррекция жүргізу (қорқыныш, мазасыздық,
агрессивтілік, өз-өзіне деген сенімсіздік).
● Табысты оқу үшін қажетті қасиеттерді дамыту
● Таным процестерін қалыптастыру және дамыту (ес, зейін, ойлау).
5. 7-9 жастағы балалардың қабілеттерін дамытуға арналған бағдарлама.
● Мектепке бейімделу.
● Тұлға ерекшеліктерін психологиялық диагностика мен коррекция.
● Бала мен ата-ана қатынасына психологиялық диагностика және коррекция.
● Жас ерекшелік дағдарысының алдын-алу.
● Тұлғалық аймаққа психологиялық диагностика мен коррекция.
● Танымдық қабілеттерді дамыту.
6. Өмір атты мемлекетке саяхат - 3,5-4,5 жастағы балаларға арналған.
Бағдарлама негізі:
● Қарым-қатынас дағдылардың қалыптасуы және дамуы.
● Тұлға ерекшеліктерін психологиялық диагностика және коррекция.
● Бала мен ата-ана қатынасына психологиялық диагностика және коррекция.
● жас ерекшелік дағдарысының алдын-алу.
● Еркін іс-әрекетінің қалыптасуы, шығармашылық қиялды дамыту.
● Адамгершілік түсінігінің қалыптасуы.
● Баланың қоршаған ортасы туралы білімін кеңейту,
● Мінез - құлықтың жағымсыз жақтарына коррекция.
● Психо – эмоционалдық қысым мен агрессивтілікті түсіру.
7. Балалар әлеміне үңілу – 5-11 жастағы балалардың ата-аналарына арналған
тренинг.
Психологиялық тренингтегі ата-ана мен баланың өзара іс-әрекеті,
әдеттегі тиімсіз механизмдерді өзгертуге көмектеседі:
● Отбасы және жас ерекшелік дағдарысына психологиялық профилактика мен
психотерапия жүргізу.
● Түсініспеушілік, өкпелегіштік, агрессивтілік, еркелік.
● Балалардың бірбеткейлігі, шапшаңдылығы.
Біріккен сабақтар бала мен ата-аналарға бірін-бірі жақсырақ түсінуін
қамтамасыз етеді.
4.2. Ата - аналар мектебі
2005 жылы Қазақстан психологтар Ұлттық Ассоциясының қызметкерлері,
О.Қ.О білім беру департаменті мен әкімшілігінің, Балалар фондының БҰҰ
ЮНИСЕФ қолдауымен О.Қ.О балаларын күту балама түрлерін дамыту және
қызметті бағалау жобасы жүзеге асырылды және О.Қ облысында отбасыларын
қолдау орталығы құрылды.
2006 жылы аталған жобаларды жүзеге асыру нәтижесінде О.Қ облысында
отбасын қолдау орталығының негізгі мазмұны мен тұжырымдамалары
құрастырылды. Осы қызметтің көлемінде асырап алушы ата - аналармен жұмыс
жасау бағдарламасы өңделді.
2007 жылы Тәжірибелік психология және психотерапия Еуразиялық
Институтының және Қазақ Психологтар қауымдастығының мамандарымен біріге
отырып, жұмыс тәжірбиесін қорытындылады. Бұл тәжірбие ата-аналармен жұмыс
жасау барысында асырап алушы отбасы туған отбасында кеңейтіліп, қолданысқа
енді.
Ата-аналар мектебі құрылды, оның негізгі мақсаты – отбасы мүшелерінің
бір- бірімен өзара тиімді әрекеттесуін қамтамасыз ететін ата-аналық және
ерлі зайыптылық қабілеттерін дамыту болып табылады.
Ата-аналар және ерлі-зайыптылар қатынасының нәтижелігіне тренингтер
жүргізіледі. Сондай-ақ, балалармен біріккен жеке сабақтар жүргізіледі, ол
отбасында бала мен ата-ана өзара қарым-қатынас тиімділігі артады.
Бағдарлама: арт-терапия, нейролингвистикалық бағдарлама, психодрама, қимыл-
қозғалыс психотерапиясы, денеге жанасу психотерапиясы, эриксондық гипноз,
гештальт терапияның тәсілдерін қолдануға негізделген.
4.2.1. Ата-ана мектебінің мақсаттары мен міндеттері
Ата-аналар мектебі өз отбасында бақытты, жақын адамдармен мәнді өмір
сүргісі келгендер, ата-ана мен бала қатынасын және ерлі-зайыптылар
қатынасын жетілдіру, қоршаған орта тітіркендіргіштеріне байсалды жауап
беруді меңгергісі келгендер мен отбасы өзара қарым-қатынасына арналады.
Бағдарлама қатысушыларға (ата-ана баласын, жұбайын) өзін дұрыс
түсінуді меңгертеді. Ата-ана баласының ашулану себебін, жұбайының ренішін
түсіне бастайды.
Негізгі міндеттер:
● Бала мен ата-ана қатынасына психологиялық диагностика мен коррекция
● Тұлға ерекшеліктері мәселелеріне психологиялық коррекция (агрессивті,
мінез-құлық, мазасыздық, сенімсіз іс-әрекет, қорқыныш және т.б.
● Ата-аналық қабілеттерін дамыту.
● Ерлі- зайыптылардың қабілеттерін дамыту.
● Тұлғаның жекелік мүмкіндіктері мен қабілеттерін ескере отырып табысты ата-
ана моделін қалыптастыру.
● Отбасылық дағдарыс психотерапиясы.
● Отбасылық дағдарыстың алдын-алу.
● Жас ерекшелік дағдарыс психотерапиясы.
● Жас ерекшелік дағдарысын алдын-алу.
● Тиімді қарым-қатынас дағдыларын дамыту.
● Қақтығыс жағдайында тиімді іс-әрекет дағдыларын дамыту.
● Тиімді қарым-қатынас дағдыларын дамыту, сенімділік пен көшбасшылық
қабілеттерін дамыту.
● Үлгідегі іс-әрекет мазмұны.
● Қақтығыс жағдайының алдын-ала білу дағдыларын дамыту.
4.2.2. Ата-аналар мектебі іс-әрекетінің мазмұны мен бағыттары.
Бағдарламада төмендегідей мәтіндік бөлімдер болуы қажет.
1. Ата-аналардың тиімділік тренинг.
● Мен қандай ата-анамын?
● Ата-ана қабілетін өзіндік тану.
● Үлгілі ата-ана бейнесін түзу
●Ата-ана мәнділігін арттыру.
2. Әртүрлі балалар
● Балалармен өзара тиімді қарым-қатынас.
● Мазасыз балалармен өзара әрекеттесу дағдылары.
● Аса белсенді және агрессивті балалармен өзара әрекеттесу дағдылары.
● Ауытқуы бар бала мен өзара әрекеттесу.
3. Отбасылық қарым-қатынас тренингі. Ата-аналық
● Менің ата-аналық стилім
● Жаратушы болу қиын
● Бірге ойнаймыз
● Менің отбасымның отбасы
4. Ерлі-зайыптылар тиімділігіне арналған тренинг.
● Ерлі-зайыптылар қатынасының тиімділік дағдысын дамыту
● Отбасы тарихы
● Отбасы дағдарысына түсінік
● Отбасы дағдарысына психотерапия
5. Бала мен ата-ана қарым-қатынасы тренингі.
● Бала мен ата-ана қатынасына психологиялық диагностика және корекция .
● Баланың базалық қажеттіліктері.
● Бала мен ата-ана қатынасына психотерапия.
6. Отбасы тарихымен жұмыс.
● Отбасы тарихына диагностика
● Отбасы тарихына психокоррекция.
● Кіршіксіз отбасы үлгісін құру.
Сабақ тұрақты сипатқа ие. Кездесу топтары аптасына 2 рет кешкі уақытта
жүргізіледі.
5. Отбасы жүйесі- баланың жеке бас дамуы мен қалыптасуының негізі ретінде
5.1. Отбасы құрылымы, қызметі және дамуы
Құрылымы. Отбасы жүйесін- біріңғай білім беру деңгейі ретінде қарастыруға
болады, белгілі құрылымдық ерекшелікті меңгерген, қызметі және дамуы
болады.Отбасындағы құрылымдық қатынас кез-келген нуклеарлы ( жеке адамдар:
күйеуі, әйелі және олардың балалары) топта негізгі төрт жүйе бөліктерінен
тұрады. Алғашқы топ жеке адамдар-отбасы мүшелерінен тұрады; екінші топ
диада- ері- әйелінен құралады; үшінші топ –сиблингті, төртінші топ - ата-
ана диадасы –баладан құралады.Әр топ бөліктерінде өз алдына белгілі
шекара, қажеттілік және үміт етулері болады.Отбасы жүйесі дұрыс
теңдестірілсе, онда жүйе бөліктерінің қажеттіліктері бірдей өтелетін
болады.Сонымен қатар отбасы түрлі маңызды топтармен: достарымен,
көршілерімен, әлеуметтік орта өкілімен, өзара әрекетте болуы шарт.Отбасының
түрлі жүйеді және сыртқы ортада өзара әрекет көрсеткіштері
( менять слова внутри круга ) 1шеңбер.центр- - мен немесе индивид
2- шеңбер: ері-әйелі жүйе бөліктері.
Ата-ана-бала жүйе бөліктері:нуклеарлы отбасы; сиблинг жүйе бөліктері.
3-шеңбер;аға-әпкелері; апа-аталары; екі ата-анасы бар кеңейтілген отбасы;
немере аға- әпкесі;
4-шеңбер: денсаулық сақтау жүйесі; әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі;
демалулар мен көңіл көтерулер; жұмыс; тәртіп және құқық сақтау жүйесі; діни
жүйе; әскери жүйе,көршілер;білім беру жүйесі;саяси жүйе.
Қызметтер. Отбасы қызметі- құрылымдық ұйымдастыру және дамумен тығыз
байланысты. Отбасы тәртіп ережесі сыртқы орта және отбасы мүшелерінің
өзара қарым – қатынас сипатына да әсер етеді.
Отбасы қызметі негізі екі тұрғыда қарастырылады:
1. әлеуметтік ортада қосымша өкілеттік алған отбасы мүшелері қызметіндегі
өзекті міндеттер.
2. Отбасында көрініс алатын мінез – құлық феномені және процестері.
Әлеуметтік ортада қосымша өкілеттік алған отбасы мүшелерінің басты
қызметтері: сыртқы зиян келтіретін факторлардан отбасын қорғау, отбасы
мүшелерінің бір – біріне көмек көрсетуі, сау қалуын қамтамасыз етуі,
балаларды тәрбиелеу, отбасы мүшелерінің экономикалық, әлеуметтік,
эмоционалдық және дене жағынан жекелік дамуы үшін алғы шарттарын құру,
бір – бірімен тығыз эмоционалды байланысынта болуына қолдау жасау, сондай-
ақ өзара мінез-құлыққа әлеуметтік бақылау жасау.
Біздің қоғамда отбасы қызметі соңғы 100 жылдықта қатты өзгерді. Бір
кездері экономикалық қызмет ең негізгі болып қаралып, отбасы мүшелерінің
дене жағынан дамуы, сау қалу жақтары қарастырылды. Өндірістік төңкерістің
арқасында, технология дамып және экономикалық қызметте әлеуметтік қорғау
жүйесі өз маңыздылығын жоя бастады, ал уақыт талабына сай әлеуметтік –
психологиялық қызмет өз рөлін айтарлықтай көтерді. Қазіргі уақытта көптеген
отбасылар экономикалық тұрғыдан күн көрісіне қарағанда, бір – біріне
психологиялық қолдау көрсетуді өздерінің негізгі міндеттері деп санайды.
Баланың ата – ана және құрбыларымен қарым – қатынаста болуы әлеуметпен
кездесуге дайындық болып табылады. Осылайша, отбасы оларға белгілі бір
әлеуметтік мінез – құлық үлгісін құрап, әлеуметтік өзара қимыл тәсілдеріне
үйретеді. Қазіргі кезде баланың әлеуметтенуі оның құрбы – құрдастарымен
қарым – қатынасы және мектеп, қоршаған орта туралы түсінігі басты рөлге ие
екендігі мойындалып отыр. Қалай десек те, қоршаған ортада болып жатқан
жағдайларды бала бағалай отырып, бәрінен бұрын өзінің ең жақын туыстарының
тәжірибесіне сүйенеді. Осылайша, баланың отбасында маңызды мөлшерде
меңгерген іс - әрекет үлгілері, оның келесі бір әлеуметтік тәжірибесін
айқындайды.
Даму. Отбасы психотерапиясында қолданылатын жүйелі ықпал ету –отбасының
әрбір мүшесі дамудың қандай сатысында болса, онда отбасы толықтай сол
деңгейде деген болжам жасайды. Мүдделі жағдайда отбасы мүшелерінің дамуы
және жүйесі екеуі өзара байланысты болуы мүмкін. Алайда, көптеген жағдайда
ол патологиялық сипатқа ие. Мысалы, 15 жасар жеткіншек қыз перзентті болды
деп елестетіп көрейікші. Бұл жеткіншек жас кезеңі, балада әлеуметтік
тәжірибе белсенді меңгеріліп, өзіндік сана қалыптасатыны бізге белгілі.
Егер жеткіншекке басқа бір адамға деген жауапкершілікті алу ауыртпалығы
жүктелсе, онда ол өзінің жеке мәселесін екінші орында ысырып қоятын болады.
Сондай – ақ жеткіншектің ойлары мен көзқарастары амбиваленттілікпен
сипатталады. Жеткіншектер үлкендер тарапынан көрсетілетін нақты қолдау мен
қамқорлыққа мұқтаж, бастысы тәуелсіздікке ұмтылады. Осылайша, жеткіншектің
басқа бір адамның жағдайын жасау қажеттілігі, оның дамуын айтарлықтай
қиындататын болады.
Отбасы дамуы процесс барысында бірыңғай жүйе ретінде бірнеше
кезеңдерден өтеді. Отбасы дамуы некелік одақтың құрылуынан басталады да,
бірінші баланың туылуы, келесі баламен жалғасуы,осылайша жаңа деңгейлерге
өте береді. Алғашқы жылдарда отбасының өмір сүруі кішкентай балаларды күтіп
– бағумен тығыз байланысты. Баланың мектепке баруы, ата – анамен бала
арасында қашықтықты орнатады және ол тез арада ұлғаяды. Бала өз өміріне
ата – ана тарапынан тәуелсіздік алу процесіне,оның мәні мен міндеттерін
қайта қарастыруға мәжбүр болады. Отбасы ұясынан балалары ұшып кеткенде,
ерлі – зайыптылар жеке қалып, бағып – қағу ауыртпашылығынан құтылады.
Мүдделі болғанда бұл процесс жаймен жүруі тиіс, яғни баланың өсіп-
жетілуіне орай ата – ананың жаңа қажеттіліктер мен күтулері және оған жеке
дайындалу мүмкіндігі болады. Ал тәжірибе жүзіне келсек көптеген ата –
аналар осыған дайын болмайды, өйткені бірге өмір сүрген алғашқы 15 жыл
ішінде өздерінің өмірін баланы бағып – қағуға арнап, көбіне басқа
қажеттілік пен ролдерге қатысы жоқтай сезінеді.
5.2. Отбасы дағдарыстары.
Отбасы психологиясында- өмірде кездесетін дағдарыстың кез – келген
түрі қалыпты деп есептеледі.
Алғашқы некеге тұрудың өзі - дағдарыс болып табылады. Әсіресе тойға
дейін жастар бір – бірін ашық түсті көзілдірікте көреді, ал неке- өмір
сүру салтының өзгеруіне, әлеуметтік беделге ие болуға әкеледі. Әйел заты
үшін ата-тегін өзгерту, Эриксон пікірінше Ұқсастық дағдарысына соқтыруы
мүмкін, тұрмыс сипаты өзгереді, үйренуді қажет ететін жаңа тұстары пайда
болады. Бұл ерлі – зайыптылардың бір – біріне бейімделу кезеңі –алғашқы
жылда жыл бойына созылады. Бірлескен өмірде алғашқы жыл соңына қарай
некенің бір жылдық дағдарысы пайда болады. Осы уақыт ішінде дағдарысқа
ерлі – зайыптылар үйренісіп бірінің алдында бірі жауапкершілік танытып,
түсіністікпен қарайды немесе айырылысу тілегі пайда болып некелік одақ
сәтсіз болып саналады. Ажырасудың алғашқы шарықтау шегі –бір жыл бірге
өткізген өмірден кейін болады. Екінші дағдарыс отбасында бірінші баланың
туылуынан кейін пайда болуы мүмкін, тіпті ол бала қалаулы болып,
махаббаттан пайда болса да қалыптасады. Тағы да өмір сүру сипаты өзгереді,
отбасындағы жүктемелер ауысады. Егер жас ана беріліп, баланы күтіп бағумен
айналысып кетсе, онда көптеген адамдар мұны өздеріне назар аударудың
жоғалуы деп қабылдайды. Кейбір әкелер бала күтіміне қызғанышпен қарайды,
баласы әйелінің сүйіспеншілігі мен күтімін тартып алғандай қабылдайды.
Келесі дағдарыс отбасында екінші баланың дүниеге келуімен байланысты
болады, әсіресе балалар арасында 5-7 жастан жоғары болған жағдайда қатты
көрінеді. Балалар арасында бәсекелестік пайда болады, ол ата – ананың
мейіріміне, махабатына ие болу ниетінен туындайды. Жасы үлкен балада
кішісіне деген қызғаныш байқалады, бұл арнайы жасалған балалық қылықтардан
байқалады, бала кішкентай кезіне еліктеп сақауланып сөйлей бастайды,
өйткені ол өзіне кішкентайға қарағандай қарап, еркелетсе деген ниеттен
туындайды. Балада осы кезеңде болып жатқан нәрсені түсіну үшін күшті
төзімділік талап етіледі.
Қарым – қатынастағы дағдарыс бала мектепке дейінгі мекемеге немесе
мектепке барғаннан кейін де пайда болуы мүмкін. Бұл уақытта ананың жаялық
жууы екінші орынға кетіп, балаға көбінде әкелік қызмет қажет болады, ал
көптеген ер адамдар бұл жағдайға дайын емес некеге өзінің қызметі тек қана
қаржылай қамтамасыз етумен байланысты деп тәрбиелеу ісінен шеттеле
бастайды.
Келесі ол уақытпен байланысты екінші дағдарыстың қатар келуі:
жеткіншек жас дағдарысы және ата – ананың 40 жастық дағдарысы болып
табылады. Бұл кезеңде ата – аналар өз құндылықтарын қайта қарайды, ал
баллалар билікке ұмтылып шу шығарады. Көп жағдайда осы кезде баланың
қызуғушылығын ата – ана әр түрлі ескереді және көптеген келеңсіздіктер дәл
осы кезде пайда болады.
Отбасы дамуының келесі дағдарыстың кезеңі бұл – ерлі – зайыптылардың
бір – бірінің зейнеткерлікке шығуы. Бұл кезеңде көсемдікке бейімделіп, өзін
кәсіби іс - әрекетте белсенділікте ұстап, дағдыланып қалған адамдарға қиын
болып келеді. Егер олар өздеріне басқа бір жұмыс көзін тауып, айналыспаса,
онда өмірге деген қанағаттанбаушылық және жеке басының іске жарамсыздығын
сезінеді. Кейбір ер азаматтар бұл кезде осы шақтың қызығын жіберіп алмайын
деп, өзін жаңа әлеуметтік және жыныстық қарым – қатынаста көрсетуге, әліде
болса күш жігері бар екендігін дәлелдеуге ұмтылады.
Қатар келген екі дағдарысты теңестіру қиынға соғып, отбасында іштей
бөлінуге, қарама – қайшылықтарға әкеліп соғады.
Ажырасудың екінші шарықтау кезеңі 40-45 жас аралығы. Бұл бірге өмір
сүрген 10-15 жыл аралығына сәйкес келеді. Осы отбасылық өмірдің екінші
өтпелі дағдарыстық кезеңі болып табылады.
Одан әрі өсіп қалған балалардың кәсіп таңдауымен байланысты –
дағдарыстық кезеңге жетеді. Қазіргі экономика шартында ата –ана бала
болашағының қамын ойлап, оған үлкен ауқымды түрде қаржылай және моральдық
тұрғыдан үлесін қосып, оның келешектегі жемісті мамандықпен қамтамасыз
етуге ұмтылдырады.
Ажырасудың үшінші шарықтау шегі және өз - өзіне қол жұмсауға бару дәл
осы кезеңге сәйкес келеді. Осы кезде ер жеткен балалар ата – ана
қамқаорлығынан бөлек шығып, өз бетінше өмір сүруге немесе отбасын құрып
кететіндіктен, ерлі – зайыптылар жалғыз өздері қалып қояды. Көптеген ерлі –
зайыптылар мұндай тығыз экономикалық және физикалық қарым – қатынасқа дайын
болмағандықтан осы кезде орта жастағы ажырасулар кездесіп жатады.
Қалыпты дағдарыстармен қатар отбасы басқа да құбылыстарда мысалы:
соғыс, экономикалық дағдарыс, табиғи аппаттар, ерлі – зайыптылардың бірінің
кенеттен ауырып қалуы, созылмалы айырылысулар, отбасы мүшелерінің өмірден
кетуі, тұрмыс үй мәселесінің ушығуы сияқты жағымсыз әсер ететін жағдайларға
кез болуы мүмкін. Осындай орта жолда пайда болған жүктемелерді кез – келген
отбасы көтере білмейді , міне сол кезде отбасының құлдырауы – ажырасуы орын
алады.
Балалар ажырасу процесіне үш түрлі типте жауап қайтарады: жеңімпаздар,
жеңілгендер, аман қалғандар.
Жеңімпаздар ата –анасының ажырасуынан белгілі бір пайдаға қол
жеткізеді: жексенбі күндері әкелері еркелетсе, басқа күндері анасын әкеммен
бірге тұруға кетіп қаламын деп қорқытады, ажырасу оларға жақын адамдар
тарапынан назар аударуды күшейтеді.
Жеңілгендер. Бұл жағдайға байланысты қайғыруы жеңілген балалар. Отбасында
қалған адамның оған деген қатынасы бірден нашарлайды. Егер бала отбасының
кеткен мүшесіне қатты ұқсайтын болса, онда жағдай тіптен нашарлайды.
Аман қалғандар бұл барлық ауыртпалықты белсенді түрде басынан өткен, оған
қоса өз жақындарына, басқа адамдарға деген қатынаста зейінді, сезімтал бола
білген балалар. Осындай соққылы тәжірибеден бала жақын эмоционалдық
қатынастың қажеттілігін түсінеді.
5.2.2. Отбасындағы қалыптан тыс дағдарыстар
Отбасылық қалыптан тыс дағдарыс –отбасы өмірлік циклының кез-келген
кезеңінде кездесетін дағдарыс, ол өмірдегі жағымсыз жағдайды қобалжу
дағдарыс ретінде Р.Хилл үш факторды отбасы шығатын дағдарысты бөліп
қарастырды:
1. Сыртқы қиындық ( жеке тұрғын үй, жұмыстың болмауы );
2. Күтпеген жағдай, стресстер ( отбасы немесе бір мүшесі жол апаты,зорлану
т.б.)
3. Ішкі отбасы жағдайын тепе-теңдікте бағалай және жеңе алмауы қақтығысты
немесе стрестік сапалардың қарастырылуы (күрделі ауру, өлім, ерлі-
зайыптылардың опасыздығы, ажырасуы)
Отбасында қалыптан тыс дағдарыс жағдайының белгі көрсеткіштері:
• Отбасы дағдарыс жағдайы.
• Отбасы мүшелерінің болып жатқан жағдайды түсінуі және қабылдауы.
• Отбасы мүшелерінің болған жағдайға көз-қарасы, қабылдауы
• Отбасы мүшелерінің өзгеруі.
• Жекелік және отбасылық жағдайды дағдарыстан шығару мүмкіндігі
5.3. Отбасында баланың жас және психологиялық даму ерекшеліктері.
Отбасында баланың даму ерекшелігін зерттеуде соңғы кезде авторлар,
жас ерекшелік кезеңдерін, даму заңдылығын ескеру арқылы, өз кезеңдік көз-
қарасында қосуда. Алғаш психоанализде жас ерекшелік кезеңдеріне әсіресі
балалық шаққа көп көңіл бөлген З.Фрейд болды. Фрейдтің пікірі бойынша
жыныстық құмарту- адам дамуының басты белгісі болып табылады.Бір жасқа
дейін эрогенді аймақта жағымды түйсінуге жету бөлігіне ауыз қуысы мен тіл
сілекейі жатты. Осы негізге сүйене нәрестелік –оралды кезең деп аталды.
Бір жас пен үш жас аралығында эрогенді аймақ болып ішектің сілекей қабаты
қаралды. Бұл аналды кезең деп аталды.Бала бұл жаста сүйкімді және
жекелік тазалық, қыңырлық, тұйықтық агрессиялық ерекшеліктерді, меңгере
бастайды. Келесі фаллистикалық кезең (3-5 жас) деп аталады, балада жыныстық
құмарту жоғарғы деңгейде көрінеді. Фрейдтің жолын құушы Э.Эриксон [8]да
өзінің кезеңдік бөлу негізіне басқа да белгілер енгізді. Бала дамуы өмір
сүрген ортасынының мәдениеті мен экономикалық деңгейіне байланысты.
Әрбір келесі кезеңге сәйкес дағдарыстың берілуі қоғамдағы негізгі
элементке жатады, оның қарапайым себебі адам институты мен өмірлік даму
циклы бірге эволюцияланған болып табылады.
Бірінші кезең (туылғаннан бір жасқа дейін ) негізгі сенім сенімсіздікке
қарама-қарсы деген атқа ие болды. [9] Бұл кезеңде ана мен бала арасындағы
жағымды қатынастың қалыптасуы төтенше маңызға ие. Егер ана баласына
қажеттіліктерін қанағаттандыруда өз қамқорлығын, сүйіспеншілік пен
мейірімділік танытса бала өз жағдайының жақсы екенін, іс-ірекетінің
басқаның күтуіне сәйкес келетінін сезеді. Нәресте қоршаған әлемге сеніммен
қарауға үйренеді, ал бұл болмаса бірқатар бұзылыспен ауруға әкеп соғады.
Екінші кезең, бір жастан-үш жасқа дейінгі жас кезеңіне сәйкес келеді,
ұятқа қарама-қарсы автономия деген атқа ие болып, оның аяқталуы Мен
өзім дағдарысын туындатады.
Бала дамуының қарқындылығы оны дербес етеді. Ата-аның бақылау жасау,
шектеу, тыйым салуы жиілей бастайды. Тұрақты түртпектеу баланың өз
қажетсіздігін сезінуге негіз болады. Шектен шығара ұялту жасанды мінез-
құлыққа әкеледі, егер бұл ұялу сезімін жоймаса, онда жасырын шешім
шығарудабала қалайда жағдайдан шығуға талпынады. Бала осы жастың өзінде
секем алу және ұялу сезіміне ие болып, қоғамға балалық қарғыс және ауыр
сөздер арқылы үндеу тастайды. Сондықтан да ата-ана міндеті- бала жеке басын
сыйлау және мөлшерден тыс басынбау болып табылады. Осы жағдайда ғана балада
әділеттік қалыптасып, кінәлілік сезіміне қарсы белсенділік деген жас
ерекшелік даму кезеңіне қоғамның толыққанды мүшесі болып енеді.
Үшінші кезең бастамашылдық немесе кінәлілік сезімі 4-5 жаста балада
айналасын зерттеу белсенділігі артады. Олар әлемнің құрылымын және оған
қалай әсер етуге болатынын біле бастайды. Олар үшін әлем шынайы және
қиялындағы адам мен заттан тұрады. Жалпы зерттеушілік іс-әрекеті нәтижелі
жүзеге асқанда, олар айналасындағы адам мен затпен конструктивті тәсілде
қатынас жасауға үйренеді және бастамашыл бола бастайды. Алайда оларды қатаң
сынап және жазалайтын болса, олар көптеген іс-әрекетінде өзін кінәлі
сезінуге әдеттенеді.
Төртінші Еңбексүйгіштік немесе бүтінсіздік сезімі. 6-11 жаста
мектепте, үйде және өз құрбылары ортасында бірқатар дағды мен іскерлігін
дамытады. Эриксон теориясына сәйкес, түрлі бағытта бала құзыреттілігінің
артуы Мен сезімін едәуір толықтырады. Өзін құрбыларымен салыстыру үлкен
мәнге ие бола бастайды. Әсіресе осы кезеңде басқалармен салыстырғанда
өзін жағымсыз бағалау зор зиянын келтіреді.
Бесінші жеткіншектік кезең-11-16 жас . Осы кезең үш жастағы Мен өзім
дағдарысын еске түсіреді, бірақ бұл әлеуметтік мәнде жүзеге асады. Аталған
дағдарыс белгілі бір өткірлігімен сипатталады. Дағдарыс белгілері:
1. Балының жалпы оқу үлгерімі төмендейді
2. Негативизм. Үш жас дағдарысымен салыстырғанда, оны екінші негативизм
фазасы деп те атайды. Бала ортасынан алшақтайды, өштескен ұрыстарға,
тәртіп бұзуға бейім, ішкі мазасыздықты сезінеді, өзіне көңілі
толмайды, жалғыздыққа ұмтылады. Ұл балады қыздарға қарағанда
негативизм кеш (14-16 жас) басталғанымен айқын әрі жиі байқалады.
Дағдарыс кезінде жеткіншек іс-әрекеті жағымсыз сипатта болуы міндетті
емес.
Выготский іс-әрекеттің үш нұсқасын келтіреді. [8]
Бірінші нұсқа- негативизм жеткіншек өмірінің барлық саласында айқын
байқалады. Мұндай реакция жеткіншектердің 20%-де көрініс табады.
Екінші типте- бала потенциалды негативист. Негативизм қоршаған ортаның
теріс ықпалына реакция ретінде кейбір жағдайда ғана байқалады: отбасылық
қақтығыстар, еңсені басатын іс-әрекеттер, ересектердің қысым көрсетуі.
Мұндай бала шамамен 60%-ті құрайды.
Үшінші жағдай жағымсыз құбылыстар мүлдем болмайды. Ол балалардың 20 %-
де кездеседі. Жеткіншектік кезеңде баланың түрлі психикалық жарақат,
қақтығыс, келеңсіздіктерге сезімталдығы күрт артады.
Созылмалы сипаттағы екі топ факторы мәні ерекше: дұрыс тәрбие бермеу
және қақтығыстық жағдайлар. Екінші топқа келесі эманципациялы қақтығыс,
құрбы-құрдастарымен топ құру негізінде туындайтын жан-жалды (байланысқа
түсе алмау, қолынан келмейтін басшылыққа ұмтылу, өзін кем сезіну, өзіне
деген жоғары талаптардың орындалмау негіздері) күштеп тоқтатуға болады.
Дәл осы жас кезеңінде алғашқы суйцид әрекет белсенділік көрініс
беріп, психологиялық дағдарысты сезіну мен байланысты жағымсыз тәуелділік
қауіпі пайда болады. Психологиялық дағдарыс салдарына сезімтал болып
келетін жеткіншіктер категориясы: зорлық көргендер, түрлі тұрмыс
жағдайындағы, отбасында қатыгездіктің құрбаны болғандар, ата – анасының
қазасына байланысты психологиялық соққы алғандар, жақын адамдарын
жоғалтқандар, ата – ананың ажырасу жағдайын басынан кешіргендер, ұяң,
ұялшақ жеткіншектер, аборт немесе басқа да медициналық әрекеттерді басынан
өткізгендер және өз құрбы – құрдастарымен салыстырғанда үлкен жетістіктерге
жетіп үлгерген дарынды балалар.
Бұл кезеңде өз тәніне көңілі толмаушылық, гормондардың қайта
құрылуына байланысты туындаған тітіркенгіштік күрт көтеріліп, қоршаған
ортаға - деген қатынасы өзгеріп, тәуелсіздікке деген қажеттілік туындайды,
дөрекілік, сыншылдық пайда болады.
Көптеген жеткіншектер басқалардай болғысы келумен қатар ешкімге де
ұқсамауға ұмтылады.
Зерттеушілердің бір қатары 18-19 жаста жасөспірімдік дағдарыс
кезеңін бөліп көрсетіп және жеңіл шығудың жалпы 3 тәсілін ерекшелейді.
Бірінші бұл – ішкі ресурстар мен конструктивті копингтік
бағдарламаларды қолданудың мәнін түсінудің арқасында дағдарыстық
жағдайларды тиімді шешу болып табылады.
Екінші тәсіл бұл – жекелік эмоционалдық тұрғыдағы уайымдауларына қатты
мән бергендіктен мағыналы нәрсені көре алмағандықтан тиімсіз шешім пайда
болады.
Үшінші – дағдарыстық жағдайды шешуде туындаған жағымсыз уайымдардан
қашу, жағдайды шешудегі жауапкершілікті басқа адамдарға артумен байланысты
болып табылады.
Қыз балалардың ерекшелігі ол дағдарыстық жағдайды терең
эмоционалдық уайымдаумен қабылдап, одан мән – мағынаны көре алу
іскерлігінде болып табылады. Дағдарысқа ұшыраған қыз балалар оны түсіну
мен басына өткеруде терең қабылдайды, нәтижесінде олар өмірдің қиын
кезеңдерінде мағыналы жол таба білуге машықтанады.
Бозбалалардың бұл шақтағы ерекшелігі ол дағдарыстық жағдайды
эмоционалдық мәнділігін төмендетеді, оны жеңіл қабылдауға ұмтылады.
Дағдарысқа ұшыраған ұл балалар сасқалақтап, жағымсыз уайымдауға беріліп,
нәтижесінде өзінің мәселесін түсінуден алшақтай түседі.
6.Отбасын әлеуметтік – психологиялық зерттеудің әдістемелік негіздері.
Психологтың отбасымен жұмыс жүргізудегі басты бағыты оның қазіргі
жағдайын анықтай алуы. Біздің ұсынып отырған әдістемелер жүйесі отбасымен
жұмыс жасайтын маманға диагностикалық құралдардың көп түрлілігіне көңіл
бөле отырып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz