Құнды қағаздар рыногі туралы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ҚҰНДЫ ҚАҒАЗДАР РЫНОГІНІҢ ЖӘНЕ ОНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1 Құнды қағаздар рыногінің ұғымы, оларды құру және басқару принциптері мен мемлекеттік реттеу негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Құнды қағаздар рыногінің инфрақұрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.3. Құнды қағаздарды инвестициялаудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ..14
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚҰНДЫ ҚАҒАЗДАР РЫНОГІНІҢ ДАМУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.1 Қазақстандағы құнды қағаздар рыногінің қалыптасу ерекшеліктері ... ..30
2.2 Әлемдік қаржы және экономикалық дағдарыстың жағдайында Қазақстан қор рыногінің тиімді қызмет ету бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2.3 Отандық құнды қағаздар рыногінің жетістіктері мен кемшіліктері ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
1 ҚҰНДЫ ҚАҒАЗДАР РЫНОГІНІҢ ЖӘНЕ ОНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1 Құнды қағаздар рыногінің ұғымы, оларды құру және басқару принциптері мен мемлекеттік реттеу негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Құнды қағаздар рыногінің инфрақұрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.3. Құнды қағаздарды инвестициялаудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ..14
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚҰНДЫ ҚАҒАЗДАР РЫНОГІНІҢ ДАМУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.1 Қазақстандағы құнды қағаздар рыногінің қалыптасу ерекшеліктері ... ..30
2.2 Әлемдік қаржы және экономикалық дағдарыстың жағдайында Қазақстан қор рыногінің тиімді қызмет ету бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2.3 Отандық құнды қағаздар рыногінің жетістіктері мен кемшіліктері ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Тақырыптың өзектілігі. Нарық - күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын қоғамдық қатынастар жиынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет рыногінің н қамтыса, екінші жағынан қор жинау рыногінің н қамтиды. Соңғысы, өз кезегінде, қаржы рыногінің мен қозғалмайтын мүлік рыногінің нан тұрады. Осы аталған нарықтардың өзара байланысы ұлттық экономикалық механизмді құрайды. Ал бұл механизм несиеге негізделген. Басқаша айтқанда, нарыққа қатысушы - кәсіпкерлер іскерлік шартқа қол койып, өздеріне құнды қағаз түрінде міндеттеме алады. Кәсіпкерлердің өзара жасасқан дәл осы міндеттемелері - экономикалык механизмнің тұрақтылығының кепілі.[1, 33-б.]
Зерттеу пәні. Жалпы тұрғыдан алғанда құнды қағаздар рыногінің құнды қағаздарды шығару және айналысқа түсіру бойынша оған қатысушылар арасында туындайтын экономикалық қатынастар жиынтығы деп қарастырылады. Кез-келген нарық сияқты құнды қағаздар рыногінің - оның объектісі, субъектісі және олардың арасындағы қатынастардың бірлігі. Бұл нарықтың объектісі - құнды қағаздар, ал субъектісі - нарыққа қатысушылар. Экономикалық қатынастар - ол нарық субъектілерінің, яғни нарыққа қатысушылардың құнды қағаздармен жүргізетін кез-келген іс-әрекеті, яғни қолданыстағы шаруашылық заңнамаларына сәйкес жүргізілетін әртүрлі операциялар.
Зерттеу объектісі. Құнды қағаз рыногінің субъектілерінің қатынастары экономикалық-құқықтық механизмге негізделеді. Бүл құнды қағаздардың материалдық түрі ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ құнды қағаздардың маңызы онымен шектеліп қоймайды. Құнды қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына құйылады, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай құнды қағаздар қаржы институттары, қаржы рыногінің және оларды реттейтін құқықтық ережелермен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды. Мұндай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90-шы жылдары егемендік алғаннан кейін кұрыла бастады. [1, 35-б.]
Өткен жылдардың экономикалық тәжірибесі дәлелдегеніндей шар-уашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі дамытудың басты құралы - құнды қағаздар екені талассыз ақиқат. Құнды қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқығын бекітіп, тек құнды қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті акционерлік қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері - халықтың меншігіне айналдыру мүмкін.
Зерттеу пәні. Жалпы тұрғыдан алғанда құнды қағаздар рыногінің құнды қағаздарды шығару және айналысқа түсіру бойынша оған қатысушылар арасында туындайтын экономикалық қатынастар жиынтығы деп қарастырылады. Кез-келген нарық сияқты құнды қағаздар рыногінің - оның объектісі, субъектісі және олардың арасындағы қатынастардың бірлігі. Бұл нарықтың объектісі - құнды қағаздар, ал субъектісі - нарыққа қатысушылар. Экономикалық қатынастар - ол нарық субъектілерінің, яғни нарыққа қатысушылардың құнды қағаздармен жүргізетін кез-келген іс-әрекеті, яғни қолданыстағы шаруашылық заңнамаларына сәйкес жүргізілетін әртүрлі операциялар.
Зерттеу объектісі. Құнды қағаз рыногінің субъектілерінің қатынастары экономикалық-құқықтық механизмге негізделеді. Бүл құнды қағаздардың материалдық түрі ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ құнды қағаздардың маңызы онымен шектеліп қоймайды. Құнды қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына құйылады, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай құнды қағаздар қаржы институттары, қаржы рыногінің және оларды реттейтін құқықтық ережелермен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды. Мұндай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90-шы жылдары егемендік алғаннан кейін кұрыла бастады. [1, 35-б.]
Өткен жылдардың экономикалық тәжірибесі дәлелдегеніндей шар-уашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі дамытудың басты құралы - құнды қағаздар екені талассыз ақиқат. Құнды қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқығын бекітіп, тек құнды қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті акционерлік қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері - халықтың меншігіне айналдыру мүмкін.
1. «Валюталық реттеу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. Алматы, 28 сәуір 1997 жыл.
2. «Қазақстан Республикасында валюта операцияларын жүргізу ережесіне толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы». Ұлттық банк, 18 қаңтар 2005 жыл, № 24 қаулы. Егемен Қазақстан 12 наурыз 2005 жыл, № 54.
3. «Құнды қағаздар рыногінің туралы» ҚР заңы (2012.13.02. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
4. 2010-2011 жылдарға арналған ҚР қаржы рыногінің даму концепциясы, 25.12.2009ж
5. Еуразиялық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердiң құнды қағаздар рыногындағы ынтымақтастығы туралы Келісім (Астана қ., 2007 ж. 18 маусым) Қазақстан Республикасы Президентінің 23.09.04 ж. N 1446 жарлығымен бекітілді.
6. Правила распространения биржевой информации г. Алматы 2007. Утверждены решением Биржевого совета АО "Казахстанская фондовая
биржа" (протокол от 20 октября 2007 года № 37)
7. Рынок ценных бумаг: учебник/под ред. В.А. Галанова, А.И. Басова. – 2-ое
изд.,перераб. и доп. –М: Финансы и статистика, 2011
8. Гитман Л. Дж., Джонк М.Д. Основы инвестирования. Пер. с англ. – М.: Дело, 1997
9. Көшенова Б.А. «Құнды қағаздар рыногінің және биржа ісі». Оқу құралы.- Алматы: 2010
10. Абдрахманова Г.Т., Жумабаева З.С. РЦБ: особенности функционирования в Казахстане. — Алматы: ЕЕМ, 2005 г. - 21 Ос
11. Мусатов В.Т Фондовый рынок: Инструменты и механизмы
- Москва: Международные отношения, 1991. - 192 с
12. Алехин Б.И. Рынок ценных бумаг: Введение в фондовые операции. С: Совмен, 1992 - 160 с: ил
13. Бор В., Пятенко В.В., Менеджмент банков: Организация, стратегия, планирование. – М.: ИКЦ «ДИС», 2010 г.
14. Голубович А.Д., Кулагин М.В., Мирилеская О.М. Валютные операции в коммерческих банках. М., Менатеп-информ, 2009 г.
15. Грабовой П.Г. Риски в современном бизнесе, Москва, Аланс,2008.
16. Усоскин В.М. Современные коммерческие банки. Управление и операции. М.,2008 г.
17. Черкасов В.Е. Финансовый анализ в коммерческом банке, Москва, Инфра-М, 2010 г.
18. Хамитов Н.Н., Корнилова Л.П. Управление банковскими рисками. Алматы 2009 г.
19. Хандруев А.А. Управление риском банков \\ Деньги и кредит. 2008г. \\7
20. WWW. BTA. KZ (Интернет сайт-«История компании»)
21. LME OFFICIAL-CLOSING & REFERENCE PRICES. www.lme.co.uk
22. Иванов М. Фондовый рынок Казахстана: стратегические приоритеты// Капитал 28.09.2010г
23. Вячеслав Додонов. «Казахстанский фондовый рынок в условиях глобального финансового кризиса».Аналитический журнал «Рынок ценных бумаг Казахстана» №12, 2011г .
24. www.kase.kz
25. www.investfunds.kz
26. Ильина Л.И. Организация и финансирование инвестиций: Учебное
пособие. – Сыктывкар, 2005, с.78.;
27. Коласс Б. Управление финансовой деятельностью предприятия.
Проблемы, концепция и методы. М.: Финансы. 1997;
28. Килячков А.А., Чалдаева Л.А. Рынок ценных бумаг и биржевое дело. - М.:
Норма – Юрист, 2004, с.125.;
29. www.kaztransoil.kz;
30. Rating Direct. Standard & Poor`s, 2010. http://www.standardandpoors.com
31. Никифорова Е.А. Фондовый рынок Казахстана: инструменты и механизмы функционирования, Алматы, 2011г
32. Weekly Europe (UK) Brent Blend Spot Price FOB (Dollars per Barrel).
http://tonto.eia.doe.gov/dnav/pet/hist/wepcbrentw.htm
33. Текущее состояние рынка ценных бумаг Республики Казахстана на 1 июля
2011 года. www.afn.kz
34. Текущее состояние рынка ценных бумаг Республики Казахстана на 1
января 2011 года. www.afn.kz.
35. Новиков И.А. «Стратегия управления банковскими рисками» - А., 1998г.
36. Сейткасымов Ғ.С. «Ақша, несие, банктер» - Алматы, «Экономика»,
2004ж., 138-б.
37. «Банки и банковские операций» под ред. Жукова Е.Ф.- М., 1997
38. Саниев Н.А. «Ақша, несие, банктер» Алматы, 2004, 263-б.
39. Сейткасымов Г.С. «Банковское дело» - Алматы, 2006
2. «Қазақстан Республикасында валюта операцияларын жүргізу ережесіне толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы». Ұлттық банк, 18 қаңтар 2005 жыл, № 24 қаулы. Егемен Қазақстан 12 наурыз 2005 жыл, № 54.
3. «Құнды қағаздар рыногінің туралы» ҚР заңы (2012.13.02. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
4. 2010-2011 жылдарға арналған ҚР қаржы рыногінің даму концепциясы, 25.12.2009ж
5. Еуразиялық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердiң құнды қағаздар рыногындағы ынтымақтастығы туралы Келісім (Астана қ., 2007 ж. 18 маусым) Қазақстан Республикасы Президентінің 23.09.04 ж. N 1446 жарлығымен бекітілді.
6. Правила распространения биржевой информации г. Алматы 2007. Утверждены решением Биржевого совета АО "Казахстанская фондовая
биржа" (протокол от 20 октября 2007 года № 37)
7. Рынок ценных бумаг: учебник/под ред. В.А. Галанова, А.И. Басова. – 2-ое
изд.,перераб. и доп. –М: Финансы и статистика, 2011
8. Гитман Л. Дж., Джонк М.Д. Основы инвестирования. Пер. с англ. – М.: Дело, 1997
9. Көшенова Б.А. «Құнды қағаздар рыногінің және биржа ісі». Оқу құралы.- Алматы: 2010
10. Абдрахманова Г.Т., Жумабаева З.С. РЦБ: особенности функционирования в Казахстане. — Алматы: ЕЕМ, 2005 г. - 21 Ос
11. Мусатов В.Т Фондовый рынок: Инструменты и механизмы
- Москва: Международные отношения, 1991. - 192 с
12. Алехин Б.И. Рынок ценных бумаг: Введение в фондовые операции. С: Совмен, 1992 - 160 с: ил
13. Бор В., Пятенко В.В., Менеджмент банков: Организация, стратегия, планирование. – М.: ИКЦ «ДИС», 2010 г.
14. Голубович А.Д., Кулагин М.В., Мирилеская О.М. Валютные операции в коммерческих банках. М., Менатеп-информ, 2009 г.
15. Грабовой П.Г. Риски в современном бизнесе, Москва, Аланс,2008.
16. Усоскин В.М. Современные коммерческие банки. Управление и операции. М.,2008 г.
17. Черкасов В.Е. Финансовый анализ в коммерческом банке, Москва, Инфра-М, 2010 г.
18. Хамитов Н.Н., Корнилова Л.П. Управление банковскими рисками. Алматы 2009 г.
19. Хандруев А.А. Управление риском банков \\ Деньги и кредит. 2008г. \\7
20. WWW. BTA. KZ (Интернет сайт-«История компании»)
21. LME OFFICIAL-CLOSING & REFERENCE PRICES. www.lme.co.uk
22. Иванов М. Фондовый рынок Казахстана: стратегические приоритеты// Капитал 28.09.2010г
23. Вячеслав Додонов. «Казахстанский фондовый рынок в условиях глобального финансового кризиса».Аналитический журнал «Рынок ценных бумаг Казахстана» №12, 2011г .
24. www.kase.kz
25. www.investfunds.kz
26. Ильина Л.И. Организация и финансирование инвестиций: Учебное
пособие. – Сыктывкар, 2005, с.78.;
27. Коласс Б. Управление финансовой деятельностью предприятия.
Проблемы, концепция и методы. М.: Финансы. 1997;
28. Килячков А.А., Чалдаева Л.А. Рынок ценных бумаг и биржевое дело. - М.:
Норма – Юрист, 2004, с.125.;
29. www.kaztransoil.kz;
30. Rating Direct. Standard & Poor`s, 2010. http://www.standardandpoors.com
31. Никифорова Е.А. Фондовый рынок Казахстана: инструменты и механизмы функционирования, Алматы, 2011г
32. Weekly Europe (UK) Brent Blend Spot Price FOB (Dollars per Barrel).
http://tonto.eia.doe.gov/dnav/pet/hist/wepcbrentw.htm
33. Текущее состояние рынка ценных бумаг Республики Казахстана на 1 июля
2011 года. www.afn.kz
34. Текущее состояние рынка ценных бумаг Республики Казахстана на 1
января 2011 года. www.afn.kz.
35. Новиков И.А. «Стратегия управления банковскими рисками» - А., 1998г.
36. Сейткасымов Ғ.С. «Ақша, несие, банктер» - Алматы, «Экономика»,
2004ж., 138-б.
37. «Банки и банковские операций» под ред. Жукова Е.Ф.- М., 1997
38. Саниев Н.А. «Ақша, несие, банктер» Алматы, 2004, 263-б.
39. Сейткасымов Г.С. «Банковское дело» - Алматы, 2006
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ҚҰНДЫ ҚАҒАЗДАР РЫНОГІНІҢ ЖӘНЕ ОНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-
МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1. Құнды қағаздар рыногінің ұғымы, оларды құру және басқару принциптері
мен мемлекеттік реттеу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 4
2. Құнды қағаздар рыногінің
инфрақұрылымы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...8
1.3. Құнды қағаздарды инвестициялаудың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ..14
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚҰНДЫ ҚАҒАЗДАР РЫНОГІНІҢ ДАМУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.1 Қазақстандағы құнды қағаздар рыногінің қалыптасу ерекшеліктері ... ..30
2.2 Әлемдік қаржы және экономикалық дағдарыстың жағдайында Қазақстан қор
рыногінің тиімді қызмет ету
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2.3 Отандық құнды қағаздар рыногінің жетістіктері мен
кемшіліктері ... ... 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..52
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Нарық - күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын
қоғамдық қатынастар жиынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет
рыногінің н қамтыса, екінші жағынан қор жинау рыногінің н қамтиды. Соңғысы,
өз кезегінде, қаржы рыногінің мен қозғалмайтын мүлік рыногінің нан тұрады.
Осы аталған нарықтардың өзара байланысы ұлттық экономикалық механизмді
құрайды. Ал бұл механизм несиеге негізделген. Басқаша айтқанда, нарыққа
қатысушы - кәсіпкерлер іскерлік шартқа қол койып, өздеріне құнды қағаз
түрінде міндеттеме алады. Кәсіпкерлердің өзара жасасқан дәл осы
міндеттемелері - экономикалык механизмнің тұрақтылығының кепілі.[1, 33-б.]
Зерттеу пәні. Жалпы тұрғыдан алғанда құнды қағаздар рыногінің құнды
қағаздарды шығару және айналысқа түсіру бойынша оған қатысушылар арасында
туындайтын экономикалық қатынастар жиынтығы деп қарастырылады. Кез-келген
нарық сияқты құнды қағаздар рыногінің - оның объектісі, субъектісі және
олардың арасындағы қатынастардың бірлігі. Бұл нарықтың объектісі - құнды
қағаздар, ал субъектісі - нарыққа қатысушылар. Экономикалық қатынастар - ол
нарық субъектілерінің, яғни нарыққа қатысушылардың құнды қағаздармен
жүргізетін кез-келген іс-әрекеті, яғни қолданыстағы шаруашылық
заңнамаларына сәйкес жүргізілетін әртүрлі операциялар.
Зерттеу объектісі. Құнды қағаз рыногінің субъектілерінің қатынастары
экономикалық-құқықтық механизмге негізделеді. Бүл құнды қағаздардың
материалдық түрі ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ құнды қағаздардың
маңызы онымен шектеліп қоймайды. Құнды қағаздар кез-келген мемлекеттің
төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің
инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы
тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына құйылады, яғни оларды нарық
жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай құнды қағаздар қаржы
институттары, қаржы рыногінің және оларды реттейтін құқықтық ережелермен
қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды. Мұндай жүйе
біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру қажеттілігі
туындаған кезде, яғни 90-шы жылдары егемендік алғаннан кейін кұрыла
бастады. [1, 35-б.]
Өткен жылдардың экономикалық тәжірибесі дәлелдегеніндей шар-уашылықты
жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі
дамытудың басты құралы - құнды қағаздар екені талассыз ақиқат. Құнды
қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқығын
бекітіп, тек құнды қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті акционерлік
қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері - халықтың меншігіне айналдыру мүмкін.
Құнды қағаздар рыногінің нда өзіне тән қаржы институттары жүйесі
қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып және
инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады.
Қазіргі кезде Қазақстан құнды қағаздар рыногінің қалыптасу және одан
әрі даму барысы мынадай: құнды қағаздарды шығарумен айналысқа түсіруді және
қатысушы субъектілердің қызметін реттейтін, сондай-ақ құнды қағаздар
рыногінің нда туындайтын мемлекеттік реттеу қатынастарының құрылымын
анықтайтын заңнамалык негіз қалыптасты; құнды қағаздар рыногінің
институционалдыұқ инфрақұрылымы, оның негізі болатын брокерлік-дилерлік
фирмалар, кастодиан-банктер және зейнетақы активтерін басқару
компаниясы (ЗАБК), сонымен қатар техникалық инфрақұрылымы, Орталық
депозитарий және қор биржасы қызмет істеуде; Қазақстан Республикасының
құнды қағаздар рыногінің әлемдік нарық жүйесімен интеграциялануда. Алайда,
эмитенттердің нақты эмиссиялық белсенділігінің төмендігінен Қазақстан қор
биржасы өзінің нарықта өсу деңгейіне жетті деуге болмайды. Сондықтан
біртіндеп ішкі инвестициялық базаны өсіру, инвестициялау жағдайларын
кеңейту және эмитенттердің қызметін мемлекеттік реттеудің тиімділігін
арттыру есебінен құнды қағаздар рыногінің н дамыту мүмкіндіктерін
жалғастыру қажет.
Курстық жұмыстың мақсаты. Құнды қағаздар рыногінің н құрудың теориялық
концепциясын, құнды қағаздар рыногінің даму проблемасын талдау.
Курстық жұмыстың міндеттері. Көздеген мақсатқа жету жолында шешілген
міндеттер:
– Бірінші бөлімде – құнды қағаздардың мәні, жіктелуі, түрлері, оларды
шығару, сондай-ақ бағалы кағаздар рыногінің және оған қатысушылар туралы
ұғым дәйекті түрде өңделіп баяндалды.
– Екінші бөлімінде – Қазақстан Республикасында құнды қағаздар рыногінің
пайда болу тарихы жан-жақты қаралып жазылған.
– Үшінші бөлімінде – Қазақстан экономикасының әлемдік нарыққа
интеграциялану жағдайында құнды қағаздар рыногінің экономикалық
көрсеткіштері сараланған.
Бұл курстық жұмыста әртүрлі авторлардың өз кітаптарында пайдаланған,
әлемдік тәжірибеде кең тараған құнды қағаздардың жіктелуі салыстырмалы
түрде қарастырылып, Қазакстанда бағалы кағаздардың пайда болуы мен қор
биржасының калыптасу және даму барысын шолумен толықтырылды. Сонымен қатар
әлемдік қаржылық және экономикалық дағдарыстың еліміздің құнды қағаздар
рыногінің на тигізген әсері талданып көрсетілді.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспе, 3 тараудан, әр
тарау 3 бөлімнен (3-тарау 2 бөлімнен тұрады), қорытынды және қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Отандық және ресейлік әдебиеттер, ҚР
статикикалық агенттігінің жылнамалары, заңнамалық актілер қолданылды.
І ҚҰНДЫ ҚАҒАЗДАР РЫНОГІНІҢ ЖӘНЕ ОНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-
МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Құнды қағаздар рыногінің ұғымы, оларды құру және басқару
принциптері мен мемлекеттік реттеу негіздері
Бүгінгі таңда құнды қағаздар рыногінің көптеген сипаттамасы кездеседі.
Мысалы, нарық сатып алушы мен сатушының кездесетін орны, сатып алушы мен
сатушының өзара әрекетіне немесе қаржы активтерін алмастыруға қызмет ететін
механизм, құнды қағаздарды шығаруға және айналысқа түсіруге байланысты
экономикалық қатынастар жиынтығы және т.с.с. Келтірілген анықтамалардың
барлыгы да капитал тартуды қамтамасыз ететін экономикалық қатынастарды
сипаттайды. Құнды қағаздар рыногінің басқа кез-келген нарықтан бір ғана
айырмашылығы бар - ол ақша капиталын қалыптастыруға кызмет етеді. Болашақта
ол капитал нақты тауар өндіру үшін немесе алғашқы капиталды өсіру үшін
жұмсалуы мүмкін. Уақытша бос ақша қаражатын тарту мерзіміне байланысты
нарық ақша рыногінің және капитал рыногінің немесе қаржы рыногінің деп
бөлінеді. Ақша рыногінің на, негізінен, халықтан қысқа мерзімге (1 жылға
дейін) уақытша бос қаражат тартылса, ал қаржы рыногінің нда құнды қағаздар
(ақша рыногінің мен салыстырғанда) үзақ уақыт бойы айналыста жүреді. [1, 78-
б.]
Құнды қағаздар рыногінің (қор рыногінің ) - ол қаржы рыногінің
құрамдас бір бөлігі. Құнды қағаздар рыногінің басқа нарықтардан өзінің
айрықша тауарымен өзгешеленеді. Ол өзгеше тауар — құнды қағаздар. Олар,
біріншіден, меншік белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі, яғни олар
бойынша табыс алу құқығы және табыс төлеу міндеттемесі пайда болады. Бұдан
бұрын айтқанымыздай, бұл тауарды өз құны аз болса да, өте жоғары нарықтық
бағамен сатуға болады. Құнды қағаздардың көрсетілген құны (номиналы) өте
төмен болғанымен, мысалы, ол өндіріске жұмсалған нақты капиталдың белгілі
бір мөлшерін көрсетеді. Егер құнды қағаздарға нарықтық сұраныс оның
ұсынысынан жоғары болса, онда оның бағасы көрсетілген құннан (номиналынан)
жоғары болады (керісінше де болуы мүмкін). Бұндай нарықтық бағаның
номиналдан ауытқуы, құнды қағаздардың жалған капитал екенін көрсетеді.
Жалған капитал — нақты капиталдың қағаз белгісі, яғни өндірістік
капиталдың оқшауланып шыққан бір бөлігі (сауда, қарыз
капиталдары).[1,82-б.]
Құнды қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалды құндылықтардың
орнына жүретін символы болғандықтан оны қордың құндылықтары деп те
атайды. Сонымен қатар, құнды қағаздар қор инструменті немесе құралы болып
та есептеледі. Себебі тек сол кұралды пайдаланып, нақты құндылықтарға қол
жеткізуге немесе сол құндылықтар бір субъектіден екіншіге ауысуына болады.
Сонымен құнды қағаздар рыногінің — капитал рыногінің , яғни ақша және
басқа материалдық құндылықтардың нақты қызметінің көрінісі.
Құнды қағаздар рыногінің маңызы. Экономикасы дамыған мемлекеттерде
құнды қағаздардың көмегімен қосымша капитал тарту анағүрлым жеңіл. Акция
және облигация сияқты негізгі құнды қағаздарды шығаруға және оларды
тіркеуге 2 апта, эмиссия проспектісін шығарып және нарыққа қатысушылардың
оларды талқылауына 2-4 апта, оларды сатып алу-сатуға және есеп айырысуға 2-
3 апта уақыт кетеді екен. Қорытындысында 1,5-2 ай ішінде эмитент (шығарушы)
өзіне қажетті капиталды жинап, оны басқару құқығына ие болады.
Өндірісі өркендеген басқа мемлекеттерде де осындай жағдай қалыптасқан.
Акциялары Франция ұлтгық қор индексіне енгізілген өнеркәсіп компаниялары
өздерінің құнды қағаздармен операцияларының көп бөлігін (70%-ке дейінгі)
Франциядан тыс елдерде жүргізеді. Батыс Еуропа қор нарықтарында листингтен
өткен компаниялардың көпшілігі пайдасының жартысын шетелдердегі қызметінен
табады. Сондай-ақ американдық компаниялардың шетелдердегі қызметінен тапқан
пайдасы өте қомақты, мысалы, ол акциясына Нью-Йорк қор биржасында баға
белгіленген компанияларда орташа 25-30% құрайды.
Халықаралық құнды қағаздар рыногінің , ұлттық нарық тәрізді, алғашқы
және екінші нарықтардан құрылады. Алғашқы нарықта бір елдің эмитенті өзінің
құнды қағаздарын басқа елде (немесе басқа елдерде) орналастырады, ал екінші
нарықта арнаулы қаржы мекемелерінің делдалдық етуімен құнды қағаздарды
қайта сату жүргізіледі. Бұнда екінші құнды қағаздар рыногінің нда негізгі
сатып алушы және сатушы ретінде орталық және коммерциялық банктер,
сақтандыру компаниялары және басқа да банктік емес қаржы институттары
жүреді.
Сонымен құнды қағаздар рыногінің — экономикалық өрлеуді көп жағдайда
қаржыландыратын ең оңай және ең қолайлы қаржы көзі. [2,114-б.]
Әлемдік тәжірибеде нарықтың, оның ішінде құнды қағаздар рыногінің ,
бірсыпыра белгілеріне, айналысқа түсетін активтер түріне, сондай-ақ олардың
сатылу тәсілдеріне қарай көптеген түрлері кездеседі. Төменде әрқайсысының
мазмұны қарастырылады.
Нарық географиялық белгілеріне және қоғамдық танылуына қарай:
• халықаралық және ұлттық;
• жергілікті және аймақтық нарық болып бөлінеді.
Сондай-ақ қолданылатын қаржы құралдарына байланысты нарық, мысалы, құнды
қағаздардың нақты түрінің (акция, облигация, және т.б) немесе опциондар,
фьючерстер, валюта рыногінің деп те бөлінеді.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде құнды қағаздарды сату тәсіліне
қарай төмендегідей құнды қағаздар нарықтары дамуда. [2, 134-б.]
- алғашқы және екінші нарық;
- ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған;
- жай және қос аукциондық нарық;
- дәстүрлі және компьютерленген нарық;
- кассалық және мерзімді нарық.
Алғашқы нарықта құнды қағаздардың жаңа шығарылғандары орналастырылады.
Олардың эмитенттері корпорациялар, үкімет және жергілікті басқару
органдары.
Екінші нарықта бұрын шығарылған құнды қағаздар қайта сатылады. Екінші
нарық — ол барлық сатып алу және сату актілерінің жиынтығы, немесе құнды
қағаздардың бүкіл айналысы кезіндегі оның бір иемденушіден басқаға ауысу
формасы. [3, 45-б.]
Ұйымдастырылған нарық - ол заңнама негізінде бекітілген ережеге сай
құнды қағаздар рыногінің на кәсіби қатысушылар -делдалдар арасында нарыққа
басқа қатысушылардың тапсырысы бойынша құнды қағаздардың айналысы.
Ұйымдастырылмаған нарық - ол нарыққа қатысушыларға арналған ережені
сақтамай-ақ құнды қағаздардың айналысы.
Сурет-1. – Тауар саудасының биржаға дейінгі формасы. [3, 151-155-б.]
Биржалық нарық - құнды қағаздарды қор рыногінің на саудаға түсіру, ол —
әдетте, ұйымдастырылған нарық.
Биржадан тыс нарық - бұл құнды қағаздарды қор рыногінің нан тыс саудаға
түсіру. Ол ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған да болуы мүмкін.
Аукциондық нарық - ол өзіне жай аукцион, голландиялық аукцион және қос
аукционды біріктіретін нарық. Олар бірінен-бірі сауда ережелерінің
жариялылығымен және ашықтығымен, сондай-ақ қатысушылардың өзара жарысқа
түсуімен ерекшеленеді.
Жай аукциондық нарық деген қор құралдарына сұраныс жасаушы көптеген
жоғары төлем қабілетті сатып алушылары бар және монополиялы жағдайдағы
аздаған сатушылары бар нарық. Сатушылары аз болғандықтан және тауарларының
біркелкілігінен олар қағаздарды сату туралы өздерінің ұсыныстарын алдын ала
баға белгілеу бюллетеніне енгізу үшін береді. Баға белгілеу бюллетені құнды
қағаздарға қызығушылық білдірген сатып алушыларға үлестіріледі. Сөйтіп олар
аукционға негізгі қатысушылар болып, жүйелі түрде өз бағаларын ұсынып,
қағаздарды сатып алу құқығына ие болу үшін бәсекелеседі.
1.2 Құнды қағаздар рыногінің инфрақұрылымы
Құнды қағаздар рыногінің пайда болуы сауда және өсімқорлық
(ростовщиктік) несие түрлерімен тығыз байланысты. Олар вексель және
коносамент сияқты қарыз міндеттемелерінің пайда болуына әсер етті. Құнды
қағаздар рыногінің одан әрі дамуы акционерлік қоғамдардың пайда болуымен
және мемлекеттің эмиссиялық қызметімен байланысты. Құнды қағаздарға кең
көлемде капитал жұмсау XIX ғ. ортасында өрістей бастады. Осы кезде нарыққа
қатысушылар да белгілі бола бастады. Алғашқыда құнды қағаздармен жеке
адамдар (трейдер - аторней) және банк қызметкерлері айналысты. Кейіннен бұл
іске заңды тұлғалар да кірісті.
Бағалы қағаздар рыногінің н дамыту барысында алғашқы даулар да
(оның ішінде сотқа талап қою) кездесе бастады.
Алайда, бұл кезде құнды қағаздар туралы шыққан заңдар жетілген және
құнды қағаздар рыногінің құқықтық негіздерін қалыптастыру процесі аяқталды
деуте болмайтын еді. Дегенмен қабылданған заңдарды пайдаланудың нәтижесінде
республикада пайда болған бағалы кағаздар рыногінің н құқықтық қамтамасыз
етудің жетістіктері мен кемшіліктерін анықтауға мүмкіншілік туындады. [12,
65-б.]
Құнды қағаздар рыногінің на қатысушылар деген құнды қағаздарды сатушы,
не сатып алушы, сонымен қатар олар бойынша есеп айырысуды және олардың
айналымын қамтамасыз ететін жеке немесе заңды тұлғалар. Олар құнды
қағаздардың айналымдылығы бойынша өзара экономикалық қатынастарға түсетін
жақтар.
Сурет-2. – Биржалық сауданың нарықтық сипаттамасы.[12, 83-б.]
Қазіргі кезде құнды қағаздар рыногінің на катысушыларды олардың нарыққа
араласуына және нарықтағы позициясына қарай шартты түрде бес топқа бөлуге
болады:
Бірінші топ, құнды қағаздар рыногінің на негізгі қатысушылар: мемлекет,
жергілікті әкімшілік органдары, ірі ұлттық және халықаралық компаниялар.
Бұндай компаниялардың халық арасында жоғары атағы бар. Сондықтан олар
шығарған құнды қағаздар ешбір қиындықсыз өтеді. Нарық ол қағаздарды көп
мөлшерде қабылдауға әрқашан дайын. Бұл қағаздар, әсіресе, мемлекеттік және
жергілікті әкімшіліктің қағаздары, сатып алушыға жоғары табыс түсірмейді.
Дегенмен, халықтың кейбір топтары (мысалы, зейнеткерлер, жалғыз басты
адамдар, асыраушысынан айырылған отбасылар және с.с. табысы аздар) беретін
табысы аз болсада, сенімді қағаздарға өз қаржыларын жұмсауға мүдделі. АҚШ-
та оларды көктүбірлі (голубые корешки) деп атайды.
Екінші топ, инвестициялық институттар, немесе құнды қағаздар операциясын
жүргізетін қаржы - несие институттары. Олар:
коммерциялық және инвестициялық банктер;
сақтандыру қорлары;
зейнетақы қорлары және с.с. ұйымдар.
Бұл институттардың көпшілігі әртүрлі инвесторлардың, яғни заңды және
жеке тұлғалардың қаржысын біріктіріп, оларды табысты құнды қағаздарға
жұмсау мүмкіндіктерін іздестіреді. Олар акцияның бақылау бумасын иемденуге
немесе қаржысынан айырылып қалу қаупінен құтылу үшін өз капиталын әртүрлі
шаруашылық салаларына жұмсауға ұмтылады.
Үшінші топ, жеке инвесторлар, яғни жеке адамдар, оның ішінде шағын
кәсіпорындардың құнды қағаздары әрқашан қауіпті. Статистика деректері
дәлелдегендей олардың 34 бөлігі ашылмай жатып жабылып қалады, тек 14
бөлігі ғана кейбір табысқа қол жеткізеді екен. Кейбір шағын кәсіпорындар
табысты қызмет көрсетіп, өздерінің болашағы бар екенін дәлелдеді. Мысалы,
электронды-есептегіш техникалар, ракеталар, жоғары сапалы үй заттарын және
сол сияқты өнім шығаратын шағын өндірістер. Сондай-ақ кейбір шағын
кәсіпорындар экспорт операцияларымен де табысты шұғылдануда (мысалы, жүннен
тоқылған және теріден тігілген киімдерді, галантерея заттарын шығарушылар).
Сондықтан халықтың бірсыпыра тобы тәуекелге бел буып, жоғары дивидендтерден
үміттеніп, осы кәсіпорындардың акциясын сатып алуда.
Төртінші топ, құнды қағаздар рыногінің делдалдары, яғни брокерлер мен
дилерлер. Олардың қолындағы хабарлар, керекті байланыс құралдары оларға
құнды қағаздармен операция жүргізуге жеңілдік береді. Дилерлер қолында өз
капиталы болғасын көптеген операция жүргізеді. Дағды бойынша, дилерлер
сатып алған қағаздарды өзінде көп ұстамайды. Олар нарық конъ-юнктурасы
қолайлы болғанын сезсе, құнды қағаздарды сатып жібереді. Себебі олардың іс-
әрекеті – алыпсатушылық.
Құнды қағаздар рыногінің негізгі сауда-саттық жұмысын қамтамасыз етіп,
оның міндетін атқаратын делдалдарды кәсіби мамандар деп те атайды. Ол жұмыс
баға белгілеу үщін және қажетті хабарларды тарататын компьютерлік техниканы
қажет етеді. Ол үшін нарық талаптарына сай әдейі дайындалган кәсіби
мамандар қажет. Олардың жалпы экономикалық, техникалық және кейбір күтпеген
жағдайды шешетін психологиялық дайындықтары болуы шарт. Сонымен бірге құнды
қағаздар рыногінің кәсіби мамандарының мол тәжірибесі мен олардың
сезімталдығын (интуиция) да бағаламауға болмайды.
Құнды қағаздар рыногінің кәсіби мамандары:
1. Брокерлер - делдал ретінде келісімге қатынасатын адамдар. Брокер
келісім жасасатын әрбір жақты табыстыруды көздейді. Брокер өкіл емес, ешбір
жақтың шарттық қатынастарына қатыспайды, жекелеген тапсырмалар негізінде
жұмыс істейді. Брокерге әрбір жеке келісімді жасауға арнаулы өкілеттік
беріледі. Ол тек өкілеттік шегінде әрекет етуге міндетті.
2. Дилерлер - өз капиталымен келісім жасайтын делдалдар. Джобберлер -
нарык конъюнктурасын бақылаушылар. Құнды қағаздар рыногінің ндағы брокерлер
заңды тұлға ретінде тіркелген маманданған брокерлік фирма кызметкерлері.
Батыс Еуропа мемлекеттерінде олар не жеке фирма, не акционерлік қоғам
ретінде кұрылады. Жаңа егемен мемелкеттерде олар жауапкершілігі шектеулі
серіктестік мекемесі болып та құрылуда. Салық төлеуден жеңілдік алу
мақсатында шағын кәсіпорын ретінде тіркелгендіктен олардың жарғылық қоры
өте аз болады. Дегенмен, бұл фирмалар өз капиталымен қарызға алған
капиталын өсіру мақсатында клиенттер санын көбейтуге ұмтылуда. [13, 154-б.]
Құрылымы жөнінен брокерлік фирма дирекция, әкімшілік бөлім, кеңес
беретін бөлім, құнды қағаздарды сату белімі және хабарлама-техникалық
бөлімінен тұрады. Шамамен фирмада 15-20 адам қызмет жасайды.
Брокерлік фирманың қызмет аясына:
Консалтинг (кеңес беру);
Құнды қағаздарды алғашқы нарықта орналастыру және екінші нарыкқа айналысқа
түсіру;
Инвестициялық қорларды құру және оны басқару және с.с. міндеттер кіреді.
Бұлардан басқа брокерлер ақша рыногінің нда бірсыпыра ерекше қызмет
көрсетеді, атап айтқанда, банктік несие алушыларға делдалдық жасау және
мәмілені қамсыздандыру, оның ішінде, биржалық келісімді сақтандыру.
Брокерлер өз қызметінде мына түпкі бастамаларды басшылыққа алады:
1. Клиент брокерлік фирмамен шарт жасасқанда барлық тапсырма бойынша,
оның ішінде, құнды қағаздарды қайдан сатып алу жөнінде (қор биржасынан ба,
әлде биржадан тыс нарықтан ба) келісімге келеді.
2. Брокер клиенттің белгілеген сомасы шамасында әрекет жасайды.
Бірақ алған тапсырма көлемінде құнды қағаздарды таңдауда өз құқығын
пайдаланады.
Сурет-3. – Брокерлік фирманың құрылымы. [13, 181-б.]
Брокер тапсырманы орындағаны туралы шартта көрсетілген уақытта клиентке
хабарлап және құнды қағаздарды сатудан түскен қаржыны (өзіне делдалдық үшін
келісілген сыйақы қалдырып) клиенттің есепшотына аударады.
Брокер мәмілені арнаулы кітапқа тіркеуі қажет. Клиент ол жөнінде көшірме
талап етуге құқылы.
Клиент брокерге мәміледегі барлық тапсырманы уақытынан бұрын тоқтатуға үкім
бере алады.
Сонымен бірге,брокерлік фирма мен клиент арасындағы келісім алғашқыда
ауызша жүргізіліп, ол кейін құжатпен рәсімделгеннен соң ғана заңды күшіне
енеді.
Брокерлік фирма өз клиенттерінен тапсырма алғанда олардан кепілдік
беруді (әсіресе клиент сатып алушы болса) талап етеді. Кепілдік ретінде:
1. Мәміледегі бүкіл сомаға вексель берілуі;
2. Мәміленің кемі 25%-тін немесе 100%-ін құрайтын сома
брокердің шотына түсірілуі керек;
Брокердің атына ағымдағы шот ашылуы;
Брокерге сақтандыру полисі және с.с.кепілдіктер берілуі мүмкін.
Құнды қағаздар операциясына маманданған дилерді жауапкершілігі шектеулі
дилер деп атайды. Олардың құнды қағаздарды сатып алу-сатуға тәуекелмен
шығарған шығыны, эмитенттер мен инвесторлардың шығынынан әлдеқайда аз.
Себебі сатып алу-сату аз уақыт аралығында өтеді.
Дилердің атқаратын қызметі:
Құнды қағаздардың шығарылымы, олардың бағамы және сапасы туралы хабар
тарату;
Клиенттердің тапсырмасын орындау;
Құнды қағаздар рыногінің ндағы өзгерістерді бақылап отыру. Егер құнды
қағаздарды сату-сатып алу баяуласа (мысалы, сатушылар және сатып алушылар
жетіспей қалса), онда құнды қағаздардың бағамын тұрақтандыру мақсатында
дилер өз есебінен операция жүргізеді.
Сатып алушылар мен сатушыларды бір-біріне кездестіріп, құнды қағаздар
рыногінің ныц жұмысына себепші болады. Олар нарықтың катализаторы
(шапшаңдатушы) ретінде жұмыс істейді.
Айта кететін жәйт, құнды қағаздар рыногінің нда дилердің қызметі брокерлер
қызметінен өзінің кең көлемділігімен ерекшеленеді. Дилерлік фирманың
алғашқыда өзінің бірсыпыра капиталы болады, кейіннен ол делдалдық сыйақымен
және инвестициядан түскен пайдамен үнемі толтырылып отырылады.
Джобберлер - құнды қағаздар рыногінің ндағы конъюнктура (өзгерістерді
сипаттайтын белгілер) мәселелері жөнінен кеңес берушілер. Ең алғашқыда олар
Лондон Сити рыногінің нда пайда болды. Олар шығарылған құнды қағаздардың
маңызын дұрыс бағалау үшін ғана емес, сонымен қатар эмитенттерге жаңа құнды
қағаздар шығаруға да олардың көмегі қажет. Джобберлер тек бір жолы кеңес
беріп қана қоймай, Ол үшін олар уақытша қызмет істейтін зерттеу ұжымдарын
құрады. Зерттеу ұжымдарында белгілі экономистер, банк қызметкерлері және
басқа да салалардың мамандары зерттеу жүргізеді. Джобберлер құнды
қағаздардың кейбір түрлеріне ғана маманданатын болғасын олармен кең көлемде
жүргізілетін операцияларға брокерлер мен дилерлер пайдаланады.
Джобберлердің қызметі өте жоғары бағаланып, олар жоғары жалақы алатындар
қатарына жатады.
Қорыта айтқанда, қазіргі кезде құнды қағаздар рыногінің кәсіби мамандары
көбеюде. Тек олардың бір-бірімен байланысты қызметі ғана нарықтың тұрақты
қызметін және құнды қағаздардың өтімділігін қамтамасыз етеді.
Атқаратын қызметтеріне қарай құнды қағаздар рыногінің на қатысушыларды
келесідей топтастыруға да болады. Олар:
эмитенттер;
инвесторлар;
құнды қағаздар рыногінің на қызмет етуші ұйымдар;
бақылау және реттеу органдары.
Сурет-4. – Құнды қағаздар рыногінің на қатысушылар
Осы топтардың әрқайсысын таратып айталық. Эмитенттер - олар құнды
қағаздардың шығарушысы және сатушысы. Шығарушылар - мемлекет, коммерциялық
кәсіпорындар және ұйымдар. [15, 78-92-б.]
1.3. Құнды қағаздарды инвестициялаудың шетелдік тәжірибесі
Мемлекеттік және нарықтық басқарудағы шетелдік экономикалық тәжірибені
ғылыми қорытындылау күн тәртібіне келесі мәселелерді қойып отыр: бұл
тәжірибе Қазақстан экономикасының жағдайына қаншалықты қолайлы және оны
енгізуге бола ма, әлде нарыққа өту кезінде Қазақстан үшін шаруашылық
жүргізудің өзіндік моделі болуға тиіс пе? Бүл сұраққа жауап беру жай нәрсе
емес, ол өзінің ғылыми негізін талап етеді. Еліміздің бірқатар экономика
ғалымдары қазіргі уақытта экономикалық жаңалықтардың теориялық негізін
анықтауды, шаруашылықты басқарудың әкімшілдік және нарықтық механизмін
қолдануды, өтпелі кезеңнің экономикасын жасауды бекер тілге тиек етіп
жүрген жок. Бұл шешім қазіргі кезенде біздің аталмыш проблемалардың
теориясын анықтап енгізуге байланысты туындап отыр.
Осы проблемалардың арасынан келесі жәйттерді бөлуге болады:
- экономиканы мемлекеттік реттеу механизмдерінің басыңқылығы
мен құрамы әр кезеңде қандай себептерге байланысты өзгеріп отырады.
- бәсекелестік нарықты ортаны құруда не маңызды: меншік иесін ауыстыру
мақсатында міндетті түрде және жаппай жекешелендіру ме, жоқ, әлде
кәсіпкерлердің өз ынтасымен құрылған шағын және орта кәсіпорындарды
мемлекет тарапынан қолдау.
Егер де осы қорытындылауды қарастыра отырып, шетелдік экономиканы
мемлекеттік реттеу тәжірибесін Қазақстан жағдайында пайдаланылатын болса,
онда келесі негізгі заңдылықтарды көрсетуге болады:
1. Экономикалық саясатты ғылыми негіздеу, стратегияны анықтау,
шаруашылық даму тактикасын, мақсатын және басымдылығын айқындау
инвестациялық-құрылымдық, ғылыми-техникалық, құқықтык сипаттағы мәселелерді
шешуге пайдаланылады.
2. Кәсіпкерлердің, шағын және орта бизнес субъектілерінің нарықтық
инфрақұрылымдар қызметтерінің мемлекеттік және жекеменшік
кәсіпорындарының тиімді бағытта дамуын ынталандырылуы мақсатында ұсынушы-
реттеушілік жоспарлауды жүзеге асырады.
3. Әкімшілік, заң шығару, қаржы-несие, салық және баға
белгілеу механизмдерін кеңінен қолдана отырып, қоғамдық тауарлар,
заңды және жеке тұлғалар табыстарының, трансакциялық шығындар
"қозғалысын" тікелей мемлекеттік реттеу.
4. Сыртқы экономикалық саясатты жүргізуде мемлекеттің экспорттық
потенциалын жоғарылатудың басыңқылығын мойындау және оның әлемдік
шаруашылық интеграциялық процесіне "жеңіл" кіруін іске асыруды қамтамасыз
ету.
1992 жылдан бастап ҚР Президенті өндіріс саласындағы шағын және
кәсіпкерлікті мемлекет тарапынан қолдау туралы жарлықтар мен зандарға қол
қойды. Бірақ осы жарлықтарды жүзеге асыру жолында әлі де көптеген
объективті және субъективті түрдегі кедергілер бар.
Шет елдегі баға белгілеу механизмі үлкен қызығушылық көрсетуде. Ауыл
шаруашылық өнімдерінің бағасын реттеу, саланың бірінші буынына табыс және
пайда сомасының минималды деңгейін қамтамасыз етуге кепілдік беру түрінде
құрылған. Басқа мемлекеттердің тәжірибесі корсеткендей дағдарыс
жағдайынан шығу жолында үкімет баға белгілеу мен баға деңгейіне әсірссе
халықтың тауар тұтынуын бақылауын кұшейтгі. Қазір біз өндіріске және
өндіріс құралдары мен тұтыну заттарды сатуға монополия жағдайындағы
бағалардың: толық ырықтандырылу, соңдай-ақ ауыл шаруашылығын материалды
өндіріс саласы ретінде даму үшін қажетті дотацияларды бөлмеу жолымен келе
жатырмыз. Мұндай көзқарас республикамыздың ЖҰӨ-нің үштен бірін құрайтын,
экономиканың аграрлы секторының өнімдеріне баға белгілеу және баға
мәселелерін Үкімет көз алдынан тыс қалдыруда.
Құнды қағаздар рыногын жасақтау республикамыздың қаржы саласын
тұрақтандыру бағытындағы міндеттермен тікелей байланысты. Бағдарламаның осы
кезеңдегі негізгі бағыты рыноктың тиімді қызмет етуі үшін инфраструктура
жасау болып табылады. Болашақта бұл бағдарламаға өзгертулер
енгізіледі. Өйткені бағалы қағаздарды шығару орналастыру мен
айналымға түсіру күрделі экономикалық және құқықтық қатынастарға, сыртқы
факторларға қатысты. Сол факгордың бірі - жекешелендірудің қолданылып
жүрген схемасы мен мемлекеттік ішкі қағаздарды жою.
Экономикасы дамыған елдерде қаржылық ресурстың 50 пайызға жуығын
акциялар мен облигациялар құрайды. Құнды қағаздар рыногінің н дамытудың
негізгі мақсаты – Қазақстан Республикасы экономикасының тиімді дамуына
ықпал ету, қаржылық тұрақтылықты тездетуге және нарықтық экономиканың
барлық субъектілерінің, бірінші кезекте халықтың жұмысын белсенді ету
негізінде экономикалық өсуге ықпал ету. Қазақстандағы құнды қағаздар
рыногінің бүгінгі күндері қалыптасу кезеңінде. Бұл оқшау жүйе емес,
нарықтың бір бөлігі, ол нарықтық экономикада тұтастай, жан-жақты
дамымайынша, өз бетінше тіршілік ете алмайды.
Нарықтық экономикаға көшкен неғұрлым дамыған елдердегі құнды қағаздар
рыногінің мемлекет тарапынан реттеліп отырады, олардың функциясын арнаулы
мемлекеттік органдар орындайды. Бір жағынан алғанда өзін-өзі реттейтін және
ұлттық капитал біздің елімізде құнды қағаздар рыногы инфрақұрылымының
қазіргі заманғы қажетті құралдарын өз бетінше құруы үшін әлі дайын емес,
екінші жағынан алғанда, ол қоғам мүддесін қозғайтын ауқымды проблемаларды
шешуге бейімделмеген, сондықтан да құнды қағаздар рыногын бұлайша реттеу,
мемлекеттің оны жүргізудегі рөлінің төмендігі бұл процесті айтарлықтай
тежеген болар еді.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде құнды қағаз нарықтарында көптеген
сегменттер, атап айтқанда, кәсіпорындар мен жеке компаниялардың акциялары;
мемлекеттін және жеке фирмалардың облигациялары айналыста жүреді. Нарықта
табыс түсіру және тәуекел бойынша олардың арасында үнемі үздіксіз
бәсекелерге өрбиді. Өндірістің экономикалық өрлеуі кезінде көптеген
жағдайда жеке және корпоративтік акциялар мен облигациялар бойынша
дивиденттер мен проценттер мемлекеттік БҚ-дар бойынша проценттерден жоғары
болуы мүмкін АҚШ Батыс Европа елдері Жапония
Корпоративтік, жеке акциялар Кепілдікке мүлік салу және коммуналдық
облигациялары Жеке фирмалардың акциялары
Бюджеттің кемшілігін жоюға арналған мемлекеттік облигациялар Аралас
меншік формасындағы кәсіпорындардың акциялары
Айта кететін жәй, сыртынан АҚШ пен салыстырғанда Батыс Европа
елдерінде, әсіресе Францияда, сондай-ақ Жапонияда мемлекеттік сектордың БҚ-
ға қосқан үлесі жоғары, сондықтан оларда әртүрлі меншік формасындағы
кәсіпорындар облигациялары көптеп шығарылуы. Ал Батыс Европа елдерінде
шығарылатын кепілдікке мүлік салу облигацияларын және коммуналдық
облигацияларын тек ипотекалық банктер эмиссиялайды, сондай-ақ олар қор
биржасынан тыс сатылады.
Әлемдік құнды қағаз нарықтарының дамуы БҚ-дардың әртүрлі, атап
айтқанда, экономикалық, құқықтық эмитентіне т.б. негізгі қасиеттеріне
байланысты жіктелуіне мүмкіндік туғызады.
Әлемдік тәжірибеде институционалды инвесторлардың ірі топтарына
сақтандыру компаниялары мен жинақтаушы зейнетақы қорлары жатады. 2009 жылы
оларға институционалды инвесторлардың барлық активтерінің 30-31%-і келген,
үшінші орында 28%-ті инвестициялық қорлар тұр. Бұл топтың жылына орта
есеппен 16% өсуі байқалуда және бұл ең тез өсу болып саналуда. 2009-2010
жж. АҚШ-та институционалды инвесторлардың активтері 2,7 есе өсті,
нәтижесінде 2010 жылы 18,4 трлн долларды құрады. Сонымен қатар, жинақтаушы
зейнетақы қорларының үлесі – 37%, сақтандыру компаниясының үлесі – 23%, ал
инвестициялық қорлардың үлесі – 26% болды. Институционалды инвесторлардың
активтерінің көлемі жағынан АҚШ, одан кейін екінші орында Жапония (3 трлн
доллар) тұр.
Бұл елде, инвестицияның басыңқы үлесі сақтандыру компаниясында және
екінші деңгейдегі банктердің сенім бөлімшелерінде орналасқан. АҚШ-та,
Англияда, Голландияда, Швейцарияда және Швецияда институционалды
инвесторлар активтерінің ЖІӨ-ге қатынасы 110-220% арасында өзгеріп тұруда.
Сонымен қатар, ЭҚДҰ мүшелері арасында дамушы мемлекеттердегі
институционалды инвесторлар активтерінің көрсеткіштері төмен.
Инвесторлар активтерінің ЖІӨ көлеміне қатынасы дамушы елдерде:
Түркияда – 0,8%, Польшада – 3%, Мексикада – 6%, Венгрияда – 9%, Чехияда –
16% және Ресейде – 1,3% құраған (1-кесте).
Көптеген мемлекеттердің институционалды инвесторлары активтерінің
басым бөлігін тұрақты проценттік құнды қағаздарға салады. Сонымен қатар,
2008 жылдары акцияға инвестициялық салымдардың орташа жылдық қарқыны 18%-
тен артып, өте жоғары болғаны байқалған.
Кесте-2. – Дамыған мемлекеттердің институционалды инвесторларының
активтері.
млрд доллар
Мемлекет 2008 жылы 2009 жылы 2010 жылы
Ұлыбританияда, институционалды инвесторлардың активтері 2010 жылы 3
трлн доллар болды. Франция мен Германияда – инвесторлардың активтері 1,5
трлн долларды, ал Голландия мен Австралияда – активтер 0,6 трлн долларды
құрады. Германияда сақтандыру компаниясының, ал Голландия мен Ұлыбританияда
– жинақтаушы зейнақы қорлары активтерінің үлесі басым болып келеді.
Институционалды инвесторлардың активтері өсімінің ең басты
себептерінің бірі есепті айдағы теңгенің девальвацияға ұшырау салдарынан
шетел валютасында қайта номинирленген қаржы құралдарын қайта бағалау болып
табылады. Оның негізгі себебі мемлекеттік құнды қағаздардың (МБҚ) көпшілігі
инфляция деңгейін жауып, аз ғана табыс әкелгендігінде болып отыр. Дегенмен,
кейбір консервативті инвестициялық саясатты ұстанатын зейнетақы қорларының
кейбірінің портфелінің басым бөлігін МБҚ алады. 2011 жылы ЖЗҚ біріктірілген
инвестициялық портфелі көлемді деформацияға ұшыраған жоқ, онда сапалық және
сандық өзгерістер орын алды.
Институционалдынвесторлардың портфельдерін салыстырайық. Бұл жерде
салыстырылатын құрал ретінде мемлекеттік құнды қағаздарды алдық, себебі қор
рыногінің дамуының негізі корпоративтік құнды қағаздар болып табылады.
2010 жылы институционалды инвесторлар активтеріндегі акцияның үлесі
Ұлыбританияда – 65%, АҚШ-та – 50%, ал Швейцария мен Австралияда – 46%,
Голландия мен Францияда – 33%-ті құрады. Сонымен қатар, институционалды
инвесторлардың категориялық құрылымы аталған мемлекеттерде айырықша
ерекшеленеді.
Халықаралық қор рыногінің (ХҚН) дегеніміз оның негізін құрайтын
ұлттық қор нарықтарының қондырмасы және қайталама қаржы ресурстары болып
табылады. Егер ұлттық қор нарықтарында қаржылық мәмілелердің субъектілері
осы елдің заңды және жеке тұлғалары болса, онда ХҚН-да олар әр түрлі
елдердің субъектілері болып табылады. Бұл жағдайдың маңызы зор: әр түрлі
елдердің өкілдері болып табылатын заемшылар мен кредиторлар арасында
жасалған мәмілелер ақша-кредит ресурстарының бір валютадан басқа валютаға
ауысуын болжайды. Ұлттық және халықаралық активтердің осылайша араласуы
ұлттық белгілеріне қарамастан, экономиканың барлық субъектілеріне жол
ашатын бірыңғай әмбебап нарықтың қалыптасуына әкеледі. ХҚН қалыптасуы
ғылыми-техникалық революциямен, ол дүниеге әкелетін жаңа, аса көп капиталды
қажет ететін алып жобалармен, сондай-ақ оларды іске асыру үшін қаржы
құралдарының қуатты көздерін табу қажеттілігімен байланысты. ХҚН
қалыптасуына, оның географиялық шекараларының кеңеюіне себепші болатын
бірқатар факторлар бар. Олардың қатарына мыналар жатады: 1) экономиканың
ұлттық және шетелдік секторларының өсіп келе жатқан өзара байланысы; 2)
мемлекет тарапынан ақша және капитал ағындарының, валюта бағамдарының қайта
жүйеленуі, ал кейбір жағдайларда еңбек ресурстарының да ауысуы; 3) сауда-
саттық операцияларына жаңалықтардың ендірілуі, халықаралық сауда және қор
биржаларының рөлі мен маңызының артуы, төлемдік есеп айырысуларды
жетілдіру; 4) ЭЕМ негізінде банкаралық телекоммуникацияларды дамыту, қаржы
активтерін электрондық аудару.
ХҚН өзінің құрылымы бойынша халықаралық экономикалық институттар
саласында капиталдың жылжуы жүзеге асырылатын әр түрлі кредит-қаржы
институттарының жиынтығы. Бұл трансұлттық корпорациялар (ТҰК), трансұлттық
биржалар (ТҰБ), халықаралық қор биржалары және кредит-қаржы институттары,
мемлекеттік агенттіктер, әр түрлі қаржылық делдалдар (брокерлік-дилерлік
ұйымдар).
Халықаралық құнды қағаздар рыногінің (ХБҚН) капиталдың ең алдымен
негізгі трансұлттық корпорациялар және банктер орналасқан елдерден жаппай
әкетілуі нәтижесінде қалыптасты. Оның қалыптасуы әр түрлі елдердің
капиталын пайдалануды қажет ететін көптеген алып жобаларды дүниеге әкелген
қазіргі заманғы ғылыми-техникалық революция, интеграциялық процестердің
дамуымен валюта бағамдарының нақты тұрақтылығымен, ортақ көпұлтты
валюталардың ендірілуімен, банк және биржа ісінің дамуындағы табыстармен
жылдамдатылды.
ХБҚН қазір мемлекеттердің жақындасуында, әлемдік жаңа қоғамдық-
экономикалық тәртіпке өтуде маңызды рөл атқарады. ХБҚН -ның біріктіруші
рөлі оның дамуының басым үрдістерінің бірі болып табылады.
ХБҚН 150 жылға жуық өмір сүріп отыр, өзінің дамуында бірқатар
кезеңдерден өтті.
Бірінші кезеңі, негізінен, қаржы ресурстарын қажет еткен шетелдік
эмитенттердің ара-тұра шығарған облигацияларының эмиссиялары орын алған
дүниежүзілік соғыс басталғанға дейінгі уақытты қамтиды.
ХБҚН дамуының екінші кезеңі әлемдік шаруашылықтың қарқынды қалыптасу
процесі жүрген, өнеркәсібі дамыған елдердің арасында тығыз байланыстар
орнаған уақытты қамтиды. Бұл кезеңде жалған капитал айқын нақышты ұлттық
белгісін сақтады. Сол кездің өзінде, 60-шы жылдары ұлттық құнды қағаздар
нарықтарының ерекше қондырмасы: жұмысын халықаралық келісімдер белгілейтін
ерекше заңдар бойынша жүзеге асырылатын еурооблигациялар және еуроакциялар
нарықтары пайда болған еді.
Бөлімді қорытындылай келе, ХБҚН жекелеген ұлттық нарықтардан тұратын
халықаралық еркін капитал нарығымен тікелей байланысты. Капиталдың ұлттық
шекараларда мөлшерден тыс жинақталуы оның өз иесіне пайда әкелетін
аймақтар мен елдерге әкетілуінің себебі болып табылады. Сондықтан капитал
экспорты – дамыған экономикаға тән және объективті қасиет. ТҰК және ТҰБ
пайда болуы жекелеген аймақтар мен елдерде шығарылған облигациялардың
және акциялардың жергілікті инвесторларды ғана емес, сонымен қатар
халықаралық инвесторларды да қызықтыра бастауына әкелді. Халықаралық
айналымға бірінші шығарылымның құнды қағаздарынан басқа, бұрыннан
айналыста жүрген қағаздар түсе бастады, сондай-ақ опциондар, пайыздық
фьючерстер және басқа да жаңа қаржы құралдары түседі.
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАДАҒЫ ҚҰНДЫ ҚАҒАЗДАР РЫНОГІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Қазақстандағы құнды қағаздар рыногінің қалыптасу ерекшеліктері
1996 жылдың аяқталу кезінде Қазақстан бағалы қагаздар рыногінің нда
өзара бәсекелесуші алғашқы қүрылған - Орталық Азия және Қазақстан қор
биржаларынан тендерде жеңуінің нәтижесінде қазірде нарыққа бір ғана -
Қазақстан қор биржасы қызмет көрсетуде.
1997 жылдың 5 наурызында Бағалы кағаздар нарыгы туралы және Қазақстан
Республикасымда құнды қағаздармен мэмілені тіркеу туралы қабылданған екі
заң негізінде қазіргі Қазақстан бағалы қагаздар рыногінің базалық
инфрақұрылымы түгелінен құрылды. Қазақстан Үкіметі осы заңдарга сүйене
отырып, 1997 жылдың жазында құнды қағаздар рыногінің нда кэсіби қызметті
атқаруды және лицензиялауды реттейтін нормативтік-құқықтық актілердің -
брокерлік-дилерлік, кастодиандық, Орталық депозитарий, құнды қағаздарды
ұстаушылардың реестрін жүргізу бойынша пакетін бекітті.
1997 жылы жүргізілген теидердің нэтижесінде Ұлттық банк пен Қазакстан
қор биржасының біріккен үсынысы жеңіске жетіп, Багалы қагаздардың Орталық
депозитарийі ЖАҚ құрылды. Ол Қазақстан қор биржасымен бірігіп қор
нарыгының техникалық инфрақұрылымының негізгі өзегі болып есептеледі.
Орталық депозитарий құнды қағаздар бойынша есеп айырысудың халықаралық
стандарты саналатын - Отыздар тобының ұсынысымен құрылған.
Заң негізінде құнды қағаздар рыногінің ндағы қызметпен бірге басқа да
кәсіпкершілікпен айналысуға тиым салу және меншікті капиталының төменгі
деңгейін бекітуге байланысты брокерлік-дилерлік құрылым да тәртіпке
салынды. Егер 1997 жылдың басында брокерлік-дилерлік үйымдар саны 93 болса,
ал 1 шілдеде ол 43-ке дейін азайды. Олардың ішінде банктік емес ұйымдар
саны сәйкесінше 65 және 14 еді. Сондай-ақ осы жылы алғашқы кастодиан-
банктер пайда болып, эмиссияланған құнды қағаздарды тіркеуші-реестр қызметі
құрылды. Егер жыл басында тек 4 тіркеуші болса, ал жыл соңында ол 34-ке
жетті. Тіркеушілер санының бұндай жедел қарқынмен өсуінің негізгі факторы
қабылдаиған заңнамалық актілерге сәйкес акционерлерінің саны 500-ден асатын
акциоперлік қоғамдардың акциясын ұстаушылардың реестрін тек тәуелсіз
тіркеушілер ғана жүргізуі керектігі себепші болды. Сөйтіп, 1997 - 1999 ж.ж
Қазақстан реестр үстаушыларының Ассоциациясы қүрылғанша бағалы қагаздардың
эмиссиясын тіркеуді екі мемлекеттік орган, атап айқанда, Құнды қағаздар
жөніндегі Ұлттық комиссия жэне өзінің территориялық басқармалары арқылы
Әділет министрлігі жүзеге асырды. Екі бірдей толық құқылы жүйені құнды
қағаздар эмиссиясын мемлекеттік тіркеуден өткізуге пайдаланудың бір себебі
- жергілікті жерлерде Ұлттық комиссияның аймақтық бөлімшелерінің
болмауынан. [17, 51-80-б.]
1997 жылдың 20 маусымында қабылданған Қазақстан Республикасында
зейнетақымен қамтамасыз ету туралы Заңға сәйкес Ұлттық комиссия Зейнетақы
активтерін басқару жөніңдегі Компанияның (ЗАБК-КУПА) қызметін реттейтін
және лицензиялайтын, сондай-ақ мемлекеттік және мемлекеттік емес жинақтаушы
зейнетақы қорларының зейнетақы активтерін инвестициялау тәртібін анықтайтын
мемлекеттік орган болып саналады.
2004 жылдың 11 маусымында Қазақстан Республикасы Президентінің Қаржы
рыногінің н мемлекеттік реттеудің бірыңғай жүйесін үйымдастыру бойынша іс-
шаралар туралы жарияланған жарлыққа сәйкес құнды қағаздар жөніндегі Ұлттық
комиссия таратылып, оның барлық өкілеттілігі мен қызмеггері Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкіне берілді. Осы күннен бастап 2006 жылдың 4
шілдесіне дейін багалы қағаздар рыногінің н реттеуді Ұлттық Банктің құнды
қағаздар рыногінің н мемлекеттік реттейтін департаменті жүзеге асырды.
Қазақстан құнды қағаздар рыногінің дамуы барысында көптеген заңдар мен
заңнамалық актілер ескіріп, оларға өзгерістер мен толықтырулар енгізу
талаптары туындады. Соидықтан құнды қағаздар рыногінің құқықтық
инфрақұрылымын жетілдіру мақсатында соңғы жылдары құнды қағаздарды шығару
және айналысқа түсіру тәртібін, құнды қағаздар рыногінің субьектілерінің
қызметін реттейтін, сондай-ақ құнды қағаздар рыногінің нда қалыптасқан
мемлекеттік реттеу қатынастарының қүрылымы мен тәртібін анықтайтын
бірсыпыра жаңа заңдар қабылданды. Олар:
2003 жылғы 18 қаңтардағы Қазақстан Республикасындағы сақтандыру қызметі
туралы;
* 2006 жылғы 13 мамырдағы Акционерлік қоғамдар туралы;
* 2006 жылғы 2 шілдедегі Құнды қағаздар рыногінің туралы;
* 2006 жылғы 4 шілдедегі Қаржы рыногінің мен қаржылық үйымдарды
мемлекеттік реттеу және қадағалау туралы; [17, 165-б.]
Қазақстан қор биржасы (KASE) 1993 жылғы 17 қарашада Қазақ банкаралық
валюта биржасы деген атпен құрылды. KASE – коммерциялық ұйым, ол
акционерлік қоғамның ұйымдастырушылық-құқықтық нысанында жұмыс істейді.
KASE-нің 69 акционері бар (01.11.08 жылғы дерек бойынша) – Алматы
қаласының аймақтық қаржы орталығы АҚ (ең ірі акционер), банктер, брокерлік-
дилерлік ұйымдар, активтерді басқару жөніндегі компаниялар, ҮЕЗҚ және басқа
да қаржылық ұйымдар.
KASE Орталық Азиядағы аса ірі ұйымдастырылған қаржы рыногінің операторы
болып табылады. Ол қызмет көрсететін нарықтар: мемлекеттік және
корпоративтік құнды қағаздармен тікелей және автоматты репо; шетел
валюталары (АҚШ доллары, евро, Ресей рублі); Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкі, Қаржы министрлігі және жергілікті атқарушы органдары шығарған
мемлекеттік құнды қағаздар (соның ішінде қазақстандық халықаралық
облигациялар); ХҚҰ облигациялары және шетелдік мемлекеттік құнды қағаздар;
вексельдер; акциялар; корпоративтік облигациялар және т.б.
Қазақстан қор биржасының (KASE) стратегиялық мақсаты – аймақтық жетекші
қаржы рыногінің ретінде қалыптасу, онда бүкіл әлемнен келген инвесторлар
барынша аз есептік тәуекелдермен, және ең үздік халықаралық іс-тәжірибеге
сәйкес кең ауқымды қаржылық құралдар саудасын жүргізу мүмкіндігіне ие
болуға, сондай-ақ сан алуан әрі сапалы түрде көрсетілетін ілеспе биржалық
қызметтерді пайдалануға тиіс.
Алматы қаласын Қазақстан Республикасының тек мәдени және ғылыми орталығы
ғана емес, сондай-ақ қаржы орталығы ретінде де дамыту өз кезегінде осы
әкімшілік-шаруашылық бірлігінің бәсекелесу қабілеті туралы сөз етуге
мүмкіндік берді және 2006 жылы Алматыда өңірлік қаржы орталығын құру
жұмысын бастауға септігін тигізді. Осы мақсатта республика үкіметі
стратегиялық әріптес ретінде Boston Consulting Group (BCG) компаниясын және
жобаның Техникалық-экономикалық негіздеуді бірге әзірлеу бойынша "Маркетинг-
талдау зерттеулер орталығы" АҚ таңдап алды.
Рынокта жұмыс істеу үшін АӨҚО құралдардың екі тобын: ағымдағы негізгі
аспаптар және болашақ қосымша аспаптарды ұсынады. Ағымдағы негізгі аспаптар
корпоративтік облигацияларды, секьюриттелген кредиттерді, туынды валюталық
кредиттерді қамтиды. Болашақ аспаптар АӨҚО –да өтімділікті дамыту мен
эмитенттер тарабынан қызығушылық пайда болуына қарай: акциялар, ислам
қаражаты ұзақ мерзімге беріледі. [18, 21-55-б.]
Сурет-5. – ҚР құнды қағаздар рыногінің н мемлекеттік реттеудің қазіргі
үлгісі
Ал, Қаржылық қадағалау және АӨҚО қызметін реттеу Агенттіктері
жоғарыдағы мемлекеттік органдарға қарағанда кеш құрылуына қарамастан, қаржы
рыногінің ндағы, соның ішінде құнды қағаздар рыногінің ндағы беделі төмен
емес. Олардың ҚР-да құнды қағаздар рыногінің ндағы негізгі қызметтері – бұл
қатысушылардың қызметтерін лицензиялау мен олардың қызметтерін тәртіпке
келтіру, қаржылық құралдардың шығаруын ынталандыру мен олардың талаптарға
сай келуін сақтау және құнды қағаздар рыногінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ҚҰНДЫ ҚАҒАЗДАР РЫНОГІНІҢ ЖӘНЕ ОНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-
МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1. Құнды қағаздар рыногінің ұғымы, оларды құру және басқару принциптері
мен мемлекеттік реттеу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 4
2. Құнды қағаздар рыногінің
инфрақұрылымы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...8
1.3. Құнды қағаздарды инвестициялаудың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ..14
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚҰНДЫ ҚАҒАЗДАР РЫНОГІНІҢ ДАМУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.1 Қазақстандағы құнды қағаздар рыногінің қалыптасу ерекшеліктері ... ..30
2.2 Әлемдік қаржы және экономикалық дағдарыстың жағдайында Қазақстан қор
рыногінің тиімді қызмет ету
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2.3 Отандық құнды қағаздар рыногінің жетістіктері мен
кемшіліктері ... ... 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..52
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Нарық - күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын
қоғамдық қатынастар жиынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет
рыногінің н қамтыса, екінші жағынан қор жинау рыногінің н қамтиды. Соңғысы,
өз кезегінде, қаржы рыногінің мен қозғалмайтын мүлік рыногінің нан тұрады.
Осы аталған нарықтардың өзара байланысы ұлттық экономикалық механизмді
құрайды. Ал бұл механизм несиеге негізделген. Басқаша айтқанда, нарыққа
қатысушы - кәсіпкерлер іскерлік шартқа қол койып, өздеріне құнды қағаз
түрінде міндеттеме алады. Кәсіпкерлердің өзара жасасқан дәл осы
міндеттемелері - экономикалык механизмнің тұрақтылығының кепілі.[1, 33-б.]
Зерттеу пәні. Жалпы тұрғыдан алғанда құнды қағаздар рыногінің құнды
қағаздарды шығару және айналысқа түсіру бойынша оған қатысушылар арасында
туындайтын экономикалық қатынастар жиынтығы деп қарастырылады. Кез-келген
нарық сияқты құнды қағаздар рыногінің - оның объектісі, субъектісі және
олардың арасындағы қатынастардың бірлігі. Бұл нарықтың объектісі - құнды
қағаздар, ал субъектісі - нарыққа қатысушылар. Экономикалық қатынастар - ол
нарық субъектілерінің, яғни нарыққа қатысушылардың құнды қағаздармен
жүргізетін кез-келген іс-әрекеті, яғни қолданыстағы шаруашылық
заңнамаларына сәйкес жүргізілетін әртүрлі операциялар.
Зерттеу объектісі. Құнды қағаз рыногінің субъектілерінің қатынастары
экономикалық-құқықтық механизмге негізделеді. Бүл құнды қағаздардың
материалдық түрі ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ құнды қағаздардың
маңызы онымен шектеліп қоймайды. Құнды қағаздар кез-келген мемлекеттің
төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің
инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы
тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына құйылады, яғни оларды нарық
жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай құнды қағаздар қаржы
институттары, қаржы рыногінің және оларды реттейтін құқықтық ережелермен
қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды. Мұндай жүйе
біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру қажеттілігі
туындаған кезде, яғни 90-шы жылдары егемендік алғаннан кейін кұрыла
бастады. [1, 35-б.]
Өткен жылдардың экономикалық тәжірибесі дәлелдегеніндей шар-уашылықты
жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі
дамытудың басты құралы - құнды қағаздар екені талассыз ақиқат. Құнды
қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқығын
бекітіп, тек құнды қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті акционерлік
қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері - халықтың меншігіне айналдыру мүмкін.
Құнды қағаздар рыногінің нда өзіне тән қаржы институттары жүйесі
қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып және
инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады.
Қазіргі кезде Қазақстан құнды қағаздар рыногінің қалыптасу және одан
әрі даму барысы мынадай: құнды қағаздарды шығарумен айналысқа түсіруді және
қатысушы субъектілердің қызметін реттейтін, сондай-ақ құнды қағаздар
рыногінің нда туындайтын мемлекеттік реттеу қатынастарының құрылымын
анықтайтын заңнамалык негіз қалыптасты; құнды қағаздар рыногінің
институционалдыұқ инфрақұрылымы, оның негізі болатын брокерлік-дилерлік
фирмалар, кастодиан-банктер және зейнетақы активтерін басқару
компаниясы (ЗАБК), сонымен қатар техникалық инфрақұрылымы, Орталық
депозитарий және қор биржасы қызмет істеуде; Қазақстан Республикасының
құнды қағаздар рыногінің әлемдік нарық жүйесімен интеграциялануда. Алайда,
эмитенттердің нақты эмиссиялық белсенділігінің төмендігінен Қазақстан қор
биржасы өзінің нарықта өсу деңгейіне жетті деуге болмайды. Сондықтан
біртіндеп ішкі инвестициялық базаны өсіру, инвестициялау жағдайларын
кеңейту және эмитенттердің қызметін мемлекеттік реттеудің тиімділігін
арттыру есебінен құнды қағаздар рыногінің н дамыту мүмкіндіктерін
жалғастыру қажет.
Курстық жұмыстың мақсаты. Құнды қағаздар рыногінің н құрудың теориялық
концепциясын, құнды қағаздар рыногінің даму проблемасын талдау.
Курстық жұмыстың міндеттері. Көздеген мақсатқа жету жолында шешілген
міндеттер:
– Бірінші бөлімде – құнды қағаздардың мәні, жіктелуі, түрлері, оларды
шығару, сондай-ақ бағалы кағаздар рыногінің және оған қатысушылар туралы
ұғым дәйекті түрде өңделіп баяндалды.
– Екінші бөлімінде – Қазақстан Республикасында құнды қағаздар рыногінің
пайда болу тарихы жан-жақты қаралып жазылған.
– Үшінші бөлімінде – Қазақстан экономикасының әлемдік нарыққа
интеграциялану жағдайында құнды қағаздар рыногінің экономикалық
көрсеткіштері сараланған.
Бұл курстық жұмыста әртүрлі авторлардың өз кітаптарында пайдаланған,
әлемдік тәжірибеде кең тараған құнды қағаздардың жіктелуі салыстырмалы
түрде қарастырылып, Қазакстанда бағалы кағаздардың пайда болуы мен қор
биржасының калыптасу және даму барысын шолумен толықтырылды. Сонымен қатар
әлемдік қаржылық және экономикалық дағдарыстың еліміздің құнды қағаздар
рыногінің на тигізген әсері талданып көрсетілді.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспе, 3 тараудан, әр
тарау 3 бөлімнен (3-тарау 2 бөлімнен тұрады), қорытынды және қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Отандық және ресейлік әдебиеттер, ҚР
статикикалық агенттігінің жылнамалары, заңнамалық актілер қолданылды.
І ҚҰНДЫ ҚАҒАЗДАР РЫНОГІНІҢ ЖӘНЕ ОНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-
МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Құнды қағаздар рыногінің ұғымы, оларды құру және басқару
принциптері мен мемлекеттік реттеу негіздері
Бүгінгі таңда құнды қағаздар рыногінің көптеген сипаттамасы кездеседі.
Мысалы, нарық сатып алушы мен сатушының кездесетін орны, сатып алушы мен
сатушының өзара әрекетіне немесе қаржы активтерін алмастыруға қызмет ететін
механизм, құнды қағаздарды шығаруға және айналысқа түсіруге байланысты
экономикалық қатынастар жиынтығы және т.с.с. Келтірілген анықтамалардың
барлыгы да капитал тартуды қамтамасыз ететін экономикалық қатынастарды
сипаттайды. Құнды қағаздар рыногінің басқа кез-келген нарықтан бір ғана
айырмашылығы бар - ол ақша капиталын қалыптастыруға кызмет етеді. Болашақта
ол капитал нақты тауар өндіру үшін немесе алғашқы капиталды өсіру үшін
жұмсалуы мүмкін. Уақытша бос ақша қаражатын тарту мерзіміне байланысты
нарық ақша рыногінің және капитал рыногінің немесе қаржы рыногінің деп
бөлінеді. Ақша рыногінің на, негізінен, халықтан қысқа мерзімге (1 жылға
дейін) уақытша бос қаражат тартылса, ал қаржы рыногінің нда құнды қағаздар
(ақша рыногінің мен салыстырғанда) үзақ уақыт бойы айналыста жүреді. [1, 78-
б.]
Құнды қағаздар рыногінің (қор рыногінің ) - ол қаржы рыногінің
құрамдас бір бөлігі. Құнды қағаздар рыногінің басқа нарықтардан өзінің
айрықша тауарымен өзгешеленеді. Ол өзгеше тауар — құнды қағаздар. Олар,
біріншіден, меншік белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі, яғни олар
бойынша табыс алу құқығы және табыс төлеу міндеттемесі пайда болады. Бұдан
бұрын айтқанымыздай, бұл тауарды өз құны аз болса да, өте жоғары нарықтық
бағамен сатуға болады. Құнды қағаздардың көрсетілген құны (номиналы) өте
төмен болғанымен, мысалы, ол өндіріске жұмсалған нақты капиталдың белгілі
бір мөлшерін көрсетеді. Егер құнды қағаздарға нарықтық сұраныс оның
ұсынысынан жоғары болса, онда оның бағасы көрсетілген құннан (номиналынан)
жоғары болады (керісінше де болуы мүмкін). Бұндай нарықтық бағаның
номиналдан ауытқуы, құнды қағаздардың жалған капитал екенін көрсетеді.
Жалған капитал — нақты капиталдың қағаз белгісі, яғни өндірістік
капиталдың оқшауланып шыққан бір бөлігі (сауда, қарыз
капиталдары).[1,82-б.]
Құнды қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалды құндылықтардың
орнына жүретін символы болғандықтан оны қордың құндылықтары деп те
атайды. Сонымен қатар, құнды қағаздар қор инструменті немесе құралы болып
та есептеледі. Себебі тек сол кұралды пайдаланып, нақты құндылықтарға қол
жеткізуге немесе сол құндылықтар бір субъектіден екіншіге ауысуына болады.
Сонымен құнды қағаздар рыногінің — капитал рыногінің , яғни ақша және
басқа материалдық құндылықтардың нақты қызметінің көрінісі.
Құнды қағаздар рыногінің маңызы. Экономикасы дамыған мемлекеттерде
құнды қағаздардың көмегімен қосымша капитал тарту анағүрлым жеңіл. Акция
және облигация сияқты негізгі құнды қағаздарды шығаруға және оларды
тіркеуге 2 апта, эмиссия проспектісін шығарып және нарыққа қатысушылардың
оларды талқылауына 2-4 апта, оларды сатып алу-сатуға және есеп айырысуға 2-
3 апта уақыт кетеді екен. Қорытындысында 1,5-2 ай ішінде эмитент (шығарушы)
өзіне қажетті капиталды жинап, оны басқару құқығына ие болады.
Өндірісі өркендеген басқа мемлекеттерде де осындай жағдай қалыптасқан.
Акциялары Франция ұлтгық қор индексіне енгізілген өнеркәсіп компаниялары
өздерінің құнды қағаздармен операцияларының көп бөлігін (70%-ке дейінгі)
Франциядан тыс елдерде жүргізеді. Батыс Еуропа қор нарықтарында листингтен
өткен компаниялардың көпшілігі пайдасының жартысын шетелдердегі қызметінен
табады. Сондай-ақ американдық компаниялардың шетелдердегі қызметінен тапқан
пайдасы өте қомақты, мысалы, ол акциясына Нью-Йорк қор биржасында баға
белгіленген компанияларда орташа 25-30% құрайды.
Халықаралық құнды қағаздар рыногінің , ұлттық нарық тәрізді, алғашқы
және екінші нарықтардан құрылады. Алғашқы нарықта бір елдің эмитенті өзінің
құнды қағаздарын басқа елде (немесе басқа елдерде) орналастырады, ал екінші
нарықта арнаулы қаржы мекемелерінің делдалдық етуімен құнды қағаздарды
қайта сату жүргізіледі. Бұнда екінші құнды қағаздар рыногінің нда негізгі
сатып алушы және сатушы ретінде орталық және коммерциялық банктер,
сақтандыру компаниялары және басқа да банктік емес қаржы институттары
жүреді.
Сонымен құнды қағаздар рыногінің — экономикалық өрлеуді көп жағдайда
қаржыландыратын ең оңай және ең қолайлы қаржы көзі. [2,114-б.]
Әлемдік тәжірибеде нарықтың, оның ішінде құнды қағаздар рыногінің ,
бірсыпыра белгілеріне, айналысқа түсетін активтер түріне, сондай-ақ олардың
сатылу тәсілдеріне қарай көптеген түрлері кездеседі. Төменде әрқайсысының
мазмұны қарастырылады.
Нарық географиялық белгілеріне және қоғамдық танылуына қарай:
• халықаралық және ұлттық;
• жергілікті және аймақтық нарық болып бөлінеді.
Сондай-ақ қолданылатын қаржы құралдарына байланысты нарық, мысалы, құнды
қағаздардың нақты түрінің (акция, облигация, және т.б) немесе опциондар,
фьючерстер, валюта рыногінің деп те бөлінеді.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде құнды қағаздарды сату тәсіліне
қарай төмендегідей құнды қағаздар нарықтары дамуда. [2, 134-б.]
- алғашқы және екінші нарық;
- ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған;
- жай және қос аукциондық нарық;
- дәстүрлі және компьютерленген нарық;
- кассалық және мерзімді нарық.
Алғашқы нарықта құнды қағаздардың жаңа шығарылғандары орналастырылады.
Олардың эмитенттері корпорациялар, үкімет және жергілікті басқару
органдары.
Екінші нарықта бұрын шығарылған құнды қағаздар қайта сатылады. Екінші
нарық — ол барлық сатып алу және сату актілерінің жиынтығы, немесе құнды
қағаздардың бүкіл айналысы кезіндегі оның бір иемденушіден басқаға ауысу
формасы. [3, 45-б.]
Ұйымдастырылған нарық - ол заңнама негізінде бекітілген ережеге сай
құнды қағаздар рыногінің на кәсіби қатысушылар -делдалдар арасында нарыққа
басқа қатысушылардың тапсырысы бойынша құнды қағаздардың айналысы.
Ұйымдастырылмаған нарық - ол нарыққа қатысушыларға арналған ережені
сақтамай-ақ құнды қағаздардың айналысы.
Сурет-1. – Тауар саудасының биржаға дейінгі формасы. [3, 151-155-б.]
Биржалық нарық - құнды қағаздарды қор рыногінің на саудаға түсіру, ол —
әдетте, ұйымдастырылған нарық.
Биржадан тыс нарық - бұл құнды қағаздарды қор рыногінің нан тыс саудаға
түсіру. Ол ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған да болуы мүмкін.
Аукциондық нарық - ол өзіне жай аукцион, голландиялық аукцион және қос
аукционды біріктіретін нарық. Олар бірінен-бірі сауда ережелерінің
жариялылығымен және ашықтығымен, сондай-ақ қатысушылардың өзара жарысқа
түсуімен ерекшеленеді.
Жай аукциондық нарық деген қор құралдарына сұраныс жасаушы көптеген
жоғары төлем қабілетті сатып алушылары бар және монополиялы жағдайдағы
аздаған сатушылары бар нарық. Сатушылары аз болғандықтан және тауарларының
біркелкілігінен олар қағаздарды сату туралы өздерінің ұсыныстарын алдын ала
баға белгілеу бюллетеніне енгізу үшін береді. Баға белгілеу бюллетені құнды
қағаздарға қызығушылық білдірген сатып алушыларға үлестіріледі. Сөйтіп олар
аукционға негізгі қатысушылар болып, жүйелі түрде өз бағаларын ұсынып,
қағаздарды сатып алу құқығына ие болу үшін бәсекелеседі.
1.2 Құнды қағаздар рыногінің инфрақұрылымы
Құнды қағаздар рыногінің пайда болуы сауда және өсімқорлық
(ростовщиктік) несие түрлерімен тығыз байланысты. Олар вексель және
коносамент сияқты қарыз міндеттемелерінің пайда болуына әсер етті. Құнды
қағаздар рыногінің одан әрі дамуы акционерлік қоғамдардың пайда болуымен
және мемлекеттің эмиссиялық қызметімен байланысты. Құнды қағаздарға кең
көлемде капитал жұмсау XIX ғ. ортасында өрістей бастады. Осы кезде нарыққа
қатысушылар да белгілі бола бастады. Алғашқыда құнды қағаздармен жеке
адамдар (трейдер - аторней) және банк қызметкерлері айналысты. Кейіннен бұл
іске заңды тұлғалар да кірісті.
Бағалы қағаздар рыногінің н дамыту барысында алғашқы даулар да
(оның ішінде сотқа талап қою) кездесе бастады.
Алайда, бұл кезде құнды қағаздар туралы шыққан заңдар жетілген және
құнды қағаздар рыногінің құқықтық негіздерін қалыптастыру процесі аяқталды
деуте болмайтын еді. Дегенмен қабылданған заңдарды пайдаланудың нәтижесінде
республикада пайда болған бағалы кағаздар рыногінің н құқықтық қамтамасыз
етудің жетістіктері мен кемшіліктерін анықтауға мүмкіншілік туындады. [12,
65-б.]
Құнды қағаздар рыногінің на қатысушылар деген құнды қағаздарды сатушы,
не сатып алушы, сонымен қатар олар бойынша есеп айырысуды және олардың
айналымын қамтамасыз ететін жеке немесе заңды тұлғалар. Олар құнды
қағаздардың айналымдылығы бойынша өзара экономикалық қатынастарға түсетін
жақтар.
Сурет-2. – Биржалық сауданың нарықтық сипаттамасы.[12, 83-б.]
Қазіргі кезде құнды қағаздар рыногінің на катысушыларды олардың нарыққа
араласуына және нарықтағы позициясына қарай шартты түрде бес топқа бөлуге
болады:
Бірінші топ, құнды қағаздар рыногінің на негізгі қатысушылар: мемлекет,
жергілікті әкімшілік органдары, ірі ұлттық және халықаралық компаниялар.
Бұндай компаниялардың халық арасында жоғары атағы бар. Сондықтан олар
шығарған құнды қағаздар ешбір қиындықсыз өтеді. Нарық ол қағаздарды көп
мөлшерде қабылдауға әрқашан дайын. Бұл қағаздар, әсіресе, мемлекеттік және
жергілікті әкімшіліктің қағаздары, сатып алушыға жоғары табыс түсірмейді.
Дегенмен, халықтың кейбір топтары (мысалы, зейнеткерлер, жалғыз басты
адамдар, асыраушысынан айырылған отбасылар және с.с. табысы аздар) беретін
табысы аз болсада, сенімді қағаздарға өз қаржыларын жұмсауға мүдделі. АҚШ-
та оларды көктүбірлі (голубые корешки) деп атайды.
Екінші топ, инвестициялық институттар, немесе құнды қағаздар операциясын
жүргізетін қаржы - несие институттары. Олар:
коммерциялық және инвестициялық банктер;
сақтандыру қорлары;
зейнетақы қорлары және с.с. ұйымдар.
Бұл институттардың көпшілігі әртүрлі инвесторлардың, яғни заңды және
жеке тұлғалардың қаржысын біріктіріп, оларды табысты құнды қағаздарға
жұмсау мүмкіндіктерін іздестіреді. Олар акцияның бақылау бумасын иемденуге
немесе қаржысынан айырылып қалу қаупінен құтылу үшін өз капиталын әртүрлі
шаруашылық салаларына жұмсауға ұмтылады.
Үшінші топ, жеке инвесторлар, яғни жеке адамдар, оның ішінде шағын
кәсіпорындардың құнды қағаздары әрқашан қауіпті. Статистика деректері
дәлелдегендей олардың 34 бөлігі ашылмай жатып жабылып қалады, тек 14
бөлігі ғана кейбір табысқа қол жеткізеді екен. Кейбір шағын кәсіпорындар
табысты қызмет көрсетіп, өздерінің болашағы бар екенін дәлелдеді. Мысалы,
электронды-есептегіш техникалар, ракеталар, жоғары сапалы үй заттарын және
сол сияқты өнім шығаратын шағын өндірістер. Сондай-ақ кейбір шағын
кәсіпорындар экспорт операцияларымен де табысты шұғылдануда (мысалы, жүннен
тоқылған және теріден тігілген киімдерді, галантерея заттарын шығарушылар).
Сондықтан халықтың бірсыпыра тобы тәуекелге бел буып, жоғары дивидендтерден
үміттеніп, осы кәсіпорындардың акциясын сатып алуда.
Төртінші топ, құнды қағаздар рыногінің делдалдары, яғни брокерлер мен
дилерлер. Олардың қолындағы хабарлар, керекті байланыс құралдары оларға
құнды қағаздармен операция жүргізуге жеңілдік береді. Дилерлер қолында өз
капиталы болғасын көптеген операция жүргізеді. Дағды бойынша, дилерлер
сатып алған қағаздарды өзінде көп ұстамайды. Олар нарық конъ-юнктурасы
қолайлы болғанын сезсе, құнды қағаздарды сатып жібереді. Себебі олардың іс-
әрекеті – алыпсатушылық.
Құнды қағаздар рыногінің негізгі сауда-саттық жұмысын қамтамасыз етіп,
оның міндетін атқаратын делдалдарды кәсіби мамандар деп те атайды. Ол жұмыс
баға белгілеу үщін және қажетті хабарларды тарататын компьютерлік техниканы
қажет етеді. Ол үшін нарық талаптарына сай әдейі дайындалган кәсіби
мамандар қажет. Олардың жалпы экономикалық, техникалық және кейбір күтпеген
жағдайды шешетін психологиялық дайындықтары болуы шарт. Сонымен бірге құнды
қағаздар рыногінің кәсіби мамандарының мол тәжірибесі мен олардың
сезімталдығын (интуиция) да бағаламауға болмайды.
Құнды қағаздар рыногінің кәсіби мамандары:
1. Брокерлер - делдал ретінде келісімге қатынасатын адамдар. Брокер
келісім жасасатын әрбір жақты табыстыруды көздейді. Брокер өкіл емес, ешбір
жақтың шарттық қатынастарына қатыспайды, жекелеген тапсырмалар негізінде
жұмыс істейді. Брокерге әрбір жеке келісімді жасауға арнаулы өкілеттік
беріледі. Ол тек өкілеттік шегінде әрекет етуге міндетті.
2. Дилерлер - өз капиталымен келісім жасайтын делдалдар. Джобберлер -
нарык конъюнктурасын бақылаушылар. Құнды қағаздар рыногінің ндағы брокерлер
заңды тұлға ретінде тіркелген маманданған брокерлік фирма кызметкерлері.
Батыс Еуропа мемлекеттерінде олар не жеке фирма, не акционерлік қоғам
ретінде кұрылады. Жаңа егемен мемелкеттерде олар жауапкершілігі шектеулі
серіктестік мекемесі болып та құрылуда. Салық төлеуден жеңілдік алу
мақсатында шағын кәсіпорын ретінде тіркелгендіктен олардың жарғылық қоры
өте аз болады. Дегенмен, бұл фирмалар өз капиталымен қарызға алған
капиталын өсіру мақсатында клиенттер санын көбейтуге ұмтылуда. [13, 154-б.]
Құрылымы жөнінен брокерлік фирма дирекция, әкімшілік бөлім, кеңес
беретін бөлім, құнды қағаздарды сату белімі және хабарлама-техникалық
бөлімінен тұрады. Шамамен фирмада 15-20 адам қызмет жасайды.
Брокерлік фирманың қызмет аясына:
Консалтинг (кеңес беру);
Құнды қағаздарды алғашқы нарықта орналастыру және екінші нарыкқа айналысқа
түсіру;
Инвестициялық қорларды құру және оны басқару және с.с. міндеттер кіреді.
Бұлардан басқа брокерлер ақша рыногінің нда бірсыпыра ерекше қызмет
көрсетеді, атап айтқанда, банктік несие алушыларға делдалдық жасау және
мәмілені қамсыздандыру, оның ішінде, биржалық келісімді сақтандыру.
Брокерлер өз қызметінде мына түпкі бастамаларды басшылыққа алады:
1. Клиент брокерлік фирмамен шарт жасасқанда барлық тапсырма бойынша,
оның ішінде, құнды қағаздарды қайдан сатып алу жөнінде (қор биржасынан ба,
әлде биржадан тыс нарықтан ба) келісімге келеді.
2. Брокер клиенттің белгілеген сомасы шамасында әрекет жасайды.
Бірақ алған тапсырма көлемінде құнды қағаздарды таңдауда өз құқығын
пайдаланады.
Сурет-3. – Брокерлік фирманың құрылымы. [13, 181-б.]
Брокер тапсырманы орындағаны туралы шартта көрсетілген уақытта клиентке
хабарлап және құнды қағаздарды сатудан түскен қаржыны (өзіне делдалдық үшін
келісілген сыйақы қалдырып) клиенттің есепшотына аударады.
Брокер мәмілені арнаулы кітапқа тіркеуі қажет. Клиент ол жөнінде көшірме
талап етуге құқылы.
Клиент брокерге мәміледегі барлық тапсырманы уақытынан бұрын тоқтатуға үкім
бере алады.
Сонымен бірге,брокерлік фирма мен клиент арасындағы келісім алғашқыда
ауызша жүргізіліп, ол кейін құжатпен рәсімделгеннен соң ғана заңды күшіне
енеді.
Брокерлік фирма өз клиенттерінен тапсырма алғанда олардан кепілдік
беруді (әсіресе клиент сатып алушы болса) талап етеді. Кепілдік ретінде:
1. Мәміледегі бүкіл сомаға вексель берілуі;
2. Мәміленің кемі 25%-тін немесе 100%-ін құрайтын сома
брокердің шотына түсірілуі керек;
Брокердің атына ағымдағы шот ашылуы;
Брокерге сақтандыру полисі және с.с.кепілдіктер берілуі мүмкін.
Құнды қағаздар операциясына маманданған дилерді жауапкершілігі шектеулі
дилер деп атайды. Олардың құнды қағаздарды сатып алу-сатуға тәуекелмен
шығарған шығыны, эмитенттер мен инвесторлардың шығынынан әлдеқайда аз.
Себебі сатып алу-сату аз уақыт аралығында өтеді.
Дилердің атқаратын қызметі:
Құнды қағаздардың шығарылымы, олардың бағамы және сапасы туралы хабар
тарату;
Клиенттердің тапсырмасын орындау;
Құнды қағаздар рыногінің ндағы өзгерістерді бақылап отыру. Егер құнды
қағаздарды сату-сатып алу баяуласа (мысалы, сатушылар және сатып алушылар
жетіспей қалса), онда құнды қағаздардың бағамын тұрақтандыру мақсатында
дилер өз есебінен операция жүргізеді.
Сатып алушылар мен сатушыларды бір-біріне кездестіріп, құнды қағаздар
рыногінің ныц жұмысына себепші болады. Олар нарықтың катализаторы
(шапшаңдатушы) ретінде жұмыс істейді.
Айта кететін жәйт, құнды қағаздар рыногінің нда дилердің қызметі брокерлер
қызметінен өзінің кең көлемділігімен ерекшеленеді. Дилерлік фирманың
алғашқыда өзінің бірсыпыра капиталы болады, кейіннен ол делдалдық сыйақымен
және инвестициядан түскен пайдамен үнемі толтырылып отырылады.
Джобберлер - құнды қағаздар рыногінің ндағы конъюнктура (өзгерістерді
сипаттайтын белгілер) мәселелері жөнінен кеңес берушілер. Ең алғашқыда олар
Лондон Сити рыногінің нда пайда болды. Олар шығарылған құнды қағаздардың
маңызын дұрыс бағалау үшін ғана емес, сонымен қатар эмитенттерге жаңа құнды
қағаздар шығаруға да олардың көмегі қажет. Джобберлер тек бір жолы кеңес
беріп қана қоймай, Ол үшін олар уақытша қызмет істейтін зерттеу ұжымдарын
құрады. Зерттеу ұжымдарында белгілі экономистер, банк қызметкерлері және
басқа да салалардың мамандары зерттеу жүргізеді. Джобберлер құнды
қағаздардың кейбір түрлеріне ғана маманданатын болғасын олармен кең көлемде
жүргізілетін операцияларға брокерлер мен дилерлер пайдаланады.
Джобберлердің қызметі өте жоғары бағаланып, олар жоғары жалақы алатындар
қатарына жатады.
Қорыта айтқанда, қазіргі кезде құнды қағаздар рыногінің кәсіби мамандары
көбеюде. Тек олардың бір-бірімен байланысты қызметі ғана нарықтың тұрақты
қызметін және құнды қағаздардың өтімділігін қамтамасыз етеді.
Атқаратын қызметтеріне қарай құнды қағаздар рыногінің на қатысушыларды
келесідей топтастыруға да болады. Олар:
эмитенттер;
инвесторлар;
құнды қағаздар рыногінің на қызмет етуші ұйымдар;
бақылау және реттеу органдары.
Сурет-4. – Құнды қағаздар рыногінің на қатысушылар
Осы топтардың әрқайсысын таратып айталық. Эмитенттер - олар құнды
қағаздардың шығарушысы және сатушысы. Шығарушылар - мемлекет, коммерциялық
кәсіпорындар және ұйымдар. [15, 78-92-б.]
1.3. Құнды қағаздарды инвестициялаудың шетелдік тәжірибесі
Мемлекеттік және нарықтық басқарудағы шетелдік экономикалық тәжірибені
ғылыми қорытындылау күн тәртібіне келесі мәселелерді қойып отыр: бұл
тәжірибе Қазақстан экономикасының жағдайына қаншалықты қолайлы және оны
енгізуге бола ма, әлде нарыққа өту кезінде Қазақстан үшін шаруашылық
жүргізудің өзіндік моделі болуға тиіс пе? Бүл сұраққа жауап беру жай нәрсе
емес, ол өзінің ғылыми негізін талап етеді. Еліміздің бірқатар экономика
ғалымдары қазіргі уақытта экономикалық жаңалықтардың теориялық негізін
анықтауды, шаруашылықты басқарудың әкімшілдік және нарықтық механизмін
қолдануды, өтпелі кезеңнің экономикасын жасауды бекер тілге тиек етіп
жүрген жок. Бұл шешім қазіргі кезенде біздің аталмыш проблемалардың
теориясын анықтап енгізуге байланысты туындап отыр.
Осы проблемалардың арасынан келесі жәйттерді бөлуге болады:
- экономиканы мемлекеттік реттеу механизмдерінің басыңқылығы
мен құрамы әр кезеңде қандай себептерге байланысты өзгеріп отырады.
- бәсекелестік нарықты ортаны құруда не маңызды: меншік иесін ауыстыру
мақсатында міндетті түрде және жаппай жекешелендіру ме, жоқ, әлде
кәсіпкерлердің өз ынтасымен құрылған шағын және орта кәсіпорындарды
мемлекет тарапынан қолдау.
Егер де осы қорытындылауды қарастыра отырып, шетелдік экономиканы
мемлекеттік реттеу тәжірибесін Қазақстан жағдайында пайдаланылатын болса,
онда келесі негізгі заңдылықтарды көрсетуге болады:
1. Экономикалық саясатты ғылыми негіздеу, стратегияны анықтау,
шаруашылық даму тактикасын, мақсатын және басымдылығын айқындау
инвестациялық-құрылымдық, ғылыми-техникалық, құқықтык сипаттағы мәселелерді
шешуге пайдаланылады.
2. Кәсіпкерлердің, шағын және орта бизнес субъектілерінің нарықтық
инфрақұрылымдар қызметтерінің мемлекеттік және жекеменшік
кәсіпорындарының тиімді бағытта дамуын ынталандырылуы мақсатында ұсынушы-
реттеушілік жоспарлауды жүзеге асырады.
3. Әкімшілік, заң шығару, қаржы-несие, салық және баға
белгілеу механизмдерін кеңінен қолдана отырып, қоғамдық тауарлар,
заңды және жеке тұлғалар табыстарының, трансакциялық шығындар
"қозғалысын" тікелей мемлекеттік реттеу.
4. Сыртқы экономикалық саясатты жүргізуде мемлекеттің экспорттық
потенциалын жоғарылатудың басыңқылығын мойындау және оның әлемдік
шаруашылық интеграциялық процесіне "жеңіл" кіруін іске асыруды қамтамасыз
ету.
1992 жылдан бастап ҚР Президенті өндіріс саласындағы шағын және
кәсіпкерлікті мемлекет тарапынан қолдау туралы жарлықтар мен зандарға қол
қойды. Бірақ осы жарлықтарды жүзеге асыру жолында әлі де көптеген
объективті және субъективті түрдегі кедергілер бар.
Шет елдегі баға белгілеу механизмі үлкен қызығушылық көрсетуде. Ауыл
шаруашылық өнімдерінің бағасын реттеу, саланың бірінші буынына табыс және
пайда сомасының минималды деңгейін қамтамасыз етуге кепілдік беру түрінде
құрылған. Басқа мемлекеттердің тәжірибесі корсеткендей дағдарыс
жағдайынан шығу жолында үкімет баға белгілеу мен баға деңгейіне әсірссе
халықтың тауар тұтынуын бақылауын кұшейтгі. Қазір біз өндіріске және
өндіріс құралдары мен тұтыну заттарды сатуға монополия жағдайындағы
бағалардың: толық ырықтандырылу, соңдай-ақ ауыл шаруашылығын материалды
өндіріс саласы ретінде даму үшін қажетті дотацияларды бөлмеу жолымен келе
жатырмыз. Мұндай көзқарас республикамыздың ЖҰӨ-нің үштен бірін құрайтын,
экономиканың аграрлы секторының өнімдеріне баға белгілеу және баға
мәселелерін Үкімет көз алдынан тыс қалдыруда.
Құнды қағаздар рыногын жасақтау республикамыздың қаржы саласын
тұрақтандыру бағытындағы міндеттермен тікелей байланысты. Бағдарламаның осы
кезеңдегі негізгі бағыты рыноктың тиімді қызмет етуі үшін инфраструктура
жасау болып табылады. Болашақта бұл бағдарламаға өзгертулер
енгізіледі. Өйткені бағалы қағаздарды шығару орналастыру мен
айналымға түсіру күрделі экономикалық және құқықтық қатынастарға, сыртқы
факторларға қатысты. Сол факгордың бірі - жекешелендірудің қолданылып
жүрген схемасы мен мемлекеттік ішкі қағаздарды жою.
Экономикасы дамыған елдерде қаржылық ресурстың 50 пайызға жуығын
акциялар мен облигациялар құрайды. Құнды қағаздар рыногінің н дамытудың
негізгі мақсаты – Қазақстан Республикасы экономикасының тиімді дамуына
ықпал ету, қаржылық тұрақтылықты тездетуге және нарықтық экономиканың
барлық субъектілерінің, бірінші кезекте халықтың жұмысын белсенді ету
негізінде экономикалық өсуге ықпал ету. Қазақстандағы құнды қағаздар
рыногінің бүгінгі күндері қалыптасу кезеңінде. Бұл оқшау жүйе емес,
нарықтың бір бөлігі, ол нарықтық экономикада тұтастай, жан-жақты
дамымайынша, өз бетінше тіршілік ете алмайды.
Нарықтық экономикаға көшкен неғұрлым дамыған елдердегі құнды қағаздар
рыногінің мемлекет тарапынан реттеліп отырады, олардың функциясын арнаулы
мемлекеттік органдар орындайды. Бір жағынан алғанда өзін-өзі реттейтін және
ұлттық капитал біздің елімізде құнды қағаздар рыногы инфрақұрылымының
қазіргі заманғы қажетті құралдарын өз бетінше құруы үшін әлі дайын емес,
екінші жағынан алғанда, ол қоғам мүддесін қозғайтын ауқымды проблемаларды
шешуге бейімделмеген, сондықтан да құнды қағаздар рыногын бұлайша реттеу,
мемлекеттің оны жүргізудегі рөлінің төмендігі бұл процесті айтарлықтай
тежеген болар еді.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде құнды қағаз нарықтарында көптеген
сегменттер, атап айтқанда, кәсіпорындар мен жеке компаниялардың акциялары;
мемлекеттін және жеке фирмалардың облигациялары айналыста жүреді. Нарықта
табыс түсіру және тәуекел бойынша олардың арасында үнемі үздіксіз
бәсекелерге өрбиді. Өндірістің экономикалық өрлеуі кезінде көптеген
жағдайда жеке және корпоративтік акциялар мен облигациялар бойынша
дивиденттер мен проценттер мемлекеттік БҚ-дар бойынша проценттерден жоғары
болуы мүмкін АҚШ Батыс Европа елдері Жапония
Корпоративтік, жеке акциялар Кепілдікке мүлік салу және коммуналдық
облигациялары Жеке фирмалардың акциялары
Бюджеттің кемшілігін жоюға арналған мемлекеттік облигациялар Аралас
меншік формасындағы кәсіпорындардың акциялары
Айта кететін жәй, сыртынан АҚШ пен салыстырғанда Батыс Европа
елдерінде, әсіресе Францияда, сондай-ақ Жапонияда мемлекеттік сектордың БҚ-
ға қосқан үлесі жоғары, сондықтан оларда әртүрлі меншік формасындағы
кәсіпорындар облигациялары көптеп шығарылуы. Ал Батыс Европа елдерінде
шығарылатын кепілдікке мүлік салу облигацияларын және коммуналдық
облигацияларын тек ипотекалық банктер эмиссиялайды, сондай-ақ олар қор
биржасынан тыс сатылады.
Әлемдік құнды қағаз нарықтарының дамуы БҚ-дардың әртүрлі, атап
айтқанда, экономикалық, құқықтық эмитентіне т.б. негізгі қасиеттеріне
байланысты жіктелуіне мүмкіндік туғызады.
Әлемдік тәжірибеде институционалды инвесторлардың ірі топтарына
сақтандыру компаниялары мен жинақтаушы зейнетақы қорлары жатады. 2009 жылы
оларға институционалды инвесторлардың барлық активтерінің 30-31%-і келген,
үшінші орында 28%-ті инвестициялық қорлар тұр. Бұл топтың жылына орта
есеппен 16% өсуі байқалуда және бұл ең тез өсу болып саналуда. 2009-2010
жж. АҚШ-та институционалды инвесторлардың активтері 2,7 есе өсті,
нәтижесінде 2010 жылы 18,4 трлн долларды құрады. Сонымен қатар, жинақтаушы
зейнетақы қорларының үлесі – 37%, сақтандыру компаниясының үлесі – 23%, ал
инвестициялық қорлардың үлесі – 26% болды. Институционалды инвесторлардың
активтерінің көлемі жағынан АҚШ, одан кейін екінші орында Жапония (3 трлн
доллар) тұр.
Бұл елде, инвестицияның басыңқы үлесі сақтандыру компаниясында және
екінші деңгейдегі банктердің сенім бөлімшелерінде орналасқан. АҚШ-та,
Англияда, Голландияда, Швейцарияда және Швецияда институционалды
инвесторлар активтерінің ЖІӨ-ге қатынасы 110-220% арасында өзгеріп тұруда.
Сонымен қатар, ЭҚДҰ мүшелері арасында дамушы мемлекеттердегі
институционалды инвесторлар активтерінің көрсеткіштері төмен.
Инвесторлар активтерінің ЖІӨ көлеміне қатынасы дамушы елдерде:
Түркияда – 0,8%, Польшада – 3%, Мексикада – 6%, Венгрияда – 9%, Чехияда –
16% және Ресейде – 1,3% құраған (1-кесте).
Көптеген мемлекеттердің институционалды инвесторлары активтерінің
басым бөлігін тұрақты проценттік құнды қағаздарға салады. Сонымен қатар,
2008 жылдары акцияға инвестициялық салымдардың орташа жылдық қарқыны 18%-
тен артып, өте жоғары болғаны байқалған.
Кесте-2. – Дамыған мемлекеттердің институционалды инвесторларының
активтері.
млрд доллар
Мемлекет 2008 жылы 2009 жылы 2010 жылы
Ұлыбританияда, институционалды инвесторлардың активтері 2010 жылы 3
трлн доллар болды. Франция мен Германияда – инвесторлардың активтері 1,5
трлн долларды, ал Голландия мен Австралияда – активтер 0,6 трлн долларды
құрады. Германияда сақтандыру компаниясының, ал Голландия мен Ұлыбританияда
– жинақтаушы зейнақы қорлары активтерінің үлесі басым болып келеді.
Институционалды инвесторлардың активтері өсімінің ең басты
себептерінің бірі есепті айдағы теңгенің девальвацияға ұшырау салдарынан
шетел валютасында қайта номинирленген қаржы құралдарын қайта бағалау болып
табылады. Оның негізгі себебі мемлекеттік құнды қағаздардың (МБҚ) көпшілігі
инфляция деңгейін жауып, аз ғана табыс әкелгендігінде болып отыр. Дегенмен,
кейбір консервативті инвестициялық саясатты ұстанатын зейнетақы қорларының
кейбірінің портфелінің басым бөлігін МБҚ алады. 2011 жылы ЖЗҚ біріктірілген
инвестициялық портфелі көлемді деформацияға ұшыраған жоқ, онда сапалық және
сандық өзгерістер орын алды.
Институционалдынвесторлардың портфельдерін салыстырайық. Бұл жерде
салыстырылатын құрал ретінде мемлекеттік құнды қағаздарды алдық, себебі қор
рыногінің дамуының негізі корпоративтік құнды қағаздар болып табылады.
2010 жылы институционалды инвесторлар активтеріндегі акцияның үлесі
Ұлыбританияда – 65%, АҚШ-та – 50%, ал Швейцария мен Австралияда – 46%,
Голландия мен Францияда – 33%-ті құрады. Сонымен қатар, институционалды
инвесторлардың категориялық құрылымы аталған мемлекеттерде айырықша
ерекшеленеді.
Халықаралық қор рыногінің (ХҚН) дегеніміз оның негізін құрайтын
ұлттық қор нарықтарының қондырмасы және қайталама қаржы ресурстары болып
табылады. Егер ұлттық қор нарықтарында қаржылық мәмілелердің субъектілері
осы елдің заңды және жеке тұлғалары болса, онда ХҚН-да олар әр түрлі
елдердің субъектілері болып табылады. Бұл жағдайдың маңызы зор: әр түрлі
елдердің өкілдері болып табылатын заемшылар мен кредиторлар арасында
жасалған мәмілелер ақша-кредит ресурстарының бір валютадан басқа валютаға
ауысуын болжайды. Ұлттық және халықаралық активтердің осылайша араласуы
ұлттық белгілеріне қарамастан, экономиканың барлық субъектілеріне жол
ашатын бірыңғай әмбебап нарықтың қалыптасуына әкеледі. ХҚН қалыптасуы
ғылыми-техникалық революциямен, ол дүниеге әкелетін жаңа, аса көп капиталды
қажет ететін алып жобалармен, сондай-ақ оларды іске асыру үшін қаржы
құралдарының қуатты көздерін табу қажеттілігімен байланысты. ХҚН
қалыптасуына, оның географиялық шекараларының кеңеюіне себепші болатын
бірқатар факторлар бар. Олардың қатарына мыналар жатады: 1) экономиканың
ұлттық және шетелдік секторларының өсіп келе жатқан өзара байланысы; 2)
мемлекет тарапынан ақша және капитал ағындарының, валюта бағамдарының қайта
жүйеленуі, ал кейбір жағдайларда еңбек ресурстарының да ауысуы; 3) сауда-
саттық операцияларына жаңалықтардың ендірілуі, халықаралық сауда және қор
биржаларының рөлі мен маңызының артуы, төлемдік есеп айырысуларды
жетілдіру; 4) ЭЕМ негізінде банкаралық телекоммуникацияларды дамыту, қаржы
активтерін электрондық аудару.
ХҚН өзінің құрылымы бойынша халықаралық экономикалық институттар
саласында капиталдың жылжуы жүзеге асырылатын әр түрлі кредит-қаржы
институттарының жиынтығы. Бұл трансұлттық корпорациялар (ТҰК), трансұлттық
биржалар (ТҰБ), халықаралық қор биржалары және кредит-қаржы институттары,
мемлекеттік агенттіктер, әр түрлі қаржылық делдалдар (брокерлік-дилерлік
ұйымдар).
Халықаралық құнды қағаздар рыногінің (ХБҚН) капиталдың ең алдымен
негізгі трансұлттық корпорациялар және банктер орналасқан елдерден жаппай
әкетілуі нәтижесінде қалыптасты. Оның қалыптасуы әр түрлі елдердің
капиталын пайдалануды қажет ететін көптеген алып жобаларды дүниеге әкелген
қазіргі заманғы ғылыми-техникалық революция, интеграциялық процестердің
дамуымен валюта бағамдарының нақты тұрақтылығымен, ортақ көпұлтты
валюталардың ендірілуімен, банк және биржа ісінің дамуындағы табыстармен
жылдамдатылды.
ХБҚН қазір мемлекеттердің жақындасуында, әлемдік жаңа қоғамдық-
экономикалық тәртіпке өтуде маңызды рөл атқарады. ХБҚН -ның біріктіруші
рөлі оның дамуының басым үрдістерінің бірі болып табылады.
ХБҚН 150 жылға жуық өмір сүріп отыр, өзінің дамуында бірқатар
кезеңдерден өтті.
Бірінші кезеңі, негізінен, қаржы ресурстарын қажет еткен шетелдік
эмитенттердің ара-тұра шығарған облигацияларының эмиссиялары орын алған
дүниежүзілік соғыс басталғанға дейінгі уақытты қамтиды.
ХБҚН дамуының екінші кезеңі әлемдік шаруашылықтың қарқынды қалыптасу
процесі жүрген, өнеркәсібі дамыған елдердің арасында тығыз байланыстар
орнаған уақытты қамтиды. Бұл кезеңде жалған капитал айқын нақышты ұлттық
белгісін сақтады. Сол кездің өзінде, 60-шы жылдары ұлттық құнды қағаздар
нарықтарының ерекше қондырмасы: жұмысын халықаралық келісімдер белгілейтін
ерекше заңдар бойынша жүзеге асырылатын еурооблигациялар және еуроакциялар
нарықтары пайда болған еді.
Бөлімді қорытындылай келе, ХБҚН жекелеген ұлттық нарықтардан тұратын
халықаралық еркін капитал нарығымен тікелей байланысты. Капиталдың ұлттық
шекараларда мөлшерден тыс жинақталуы оның өз иесіне пайда әкелетін
аймақтар мен елдерге әкетілуінің себебі болып табылады. Сондықтан капитал
экспорты – дамыған экономикаға тән және объективті қасиет. ТҰК және ТҰБ
пайда болуы жекелеген аймақтар мен елдерде шығарылған облигациялардың
және акциялардың жергілікті инвесторларды ғана емес, сонымен қатар
халықаралық инвесторларды да қызықтыра бастауына әкелді. Халықаралық
айналымға бірінші шығарылымның құнды қағаздарынан басқа, бұрыннан
айналыста жүрген қағаздар түсе бастады, сондай-ақ опциондар, пайыздық
фьючерстер және басқа да жаңа қаржы құралдары түседі.
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАДАҒЫ ҚҰНДЫ ҚАҒАЗДАР РЫНОГІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Қазақстандағы құнды қағаздар рыногінің қалыптасу ерекшеліктері
1996 жылдың аяқталу кезінде Қазақстан бағалы қагаздар рыногінің нда
өзара бәсекелесуші алғашқы қүрылған - Орталық Азия және Қазақстан қор
биржаларынан тендерде жеңуінің нәтижесінде қазірде нарыққа бір ғана -
Қазақстан қор биржасы қызмет көрсетуде.
1997 жылдың 5 наурызында Бағалы кағаздар нарыгы туралы және Қазақстан
Республикасымда құнды қағаздармен мэмілені тіркеу туралы қабылданған екі
заң негізінде қазіргі Қазақстан бағалы қагаздар рыногінің базалық
инфрақұрылымы түгелінен құрылды. Қазақстан Үкіметі осы заңдарга сүйене
отырып, 1997 жылдың жазында құнды қағаздар рыногінің нда кэсіби қызметті
атқаруды және лицензиялауды реттейтін нормативтік-құқықтық актілердің -
брокерлік-дилерлік, кастодиандық, Орталық депозитарий, құнды қағаздарды
ұстаушылардың реестрін жүргізу бойынша пакетін бекітті.
1997 жылы жүргізілген теидердің нэтижесінде Ұлттық банк пен Қазакстан
қор биржасының біріккен үсынысы жеңіске жетіп, Багалы қагаздардың Орталық
депозитарийі ЖАҚ құрылды. Ол Қазақстан қор биржасымен бірігіп қор
нарыгының техникалық инфрақұрылымының негізгі өзегі болып есептеледі.
Орталық депозитарий құнды қағаздар бойынша есеп айырысудың халықаралық
стандарты саналатын - Отыздар тобының ұсынысымен құрылған.
Заң негізінде құнды қағаздар рыногінің ндағы қызметпен бірге басқа да
кәсіпкершілікпен айналысуға тиым салу және меншікті капиталының төменгі
деңгейін бекітуге байланысты брокерлік-дилерлік құрылым да тәртіпке
салынды. Егер 1997 жылдың басында брокерлік-дилерлік үйымдар саны 93 болса,
ал 1 шілдеде ол 43-ке дейін азайды. Олардың ішінде банктік емес ұйымдар
саны сәйкесінше 65 және 14 еді. Сондай-ақ осы жылы алғашқы кастодиан-
банктер пайда болып, эмиссияланған құнды қағаздарды тіркеуші-реестр қызметі
құрылды. Егер жыл басында тек 4 тіркеуші болса, ал жыл соңында ол 34-ке
жетті. Тіркеушілер санының бұндай жедел қарқынмен өсуінің негізгі факторы
қабылдаиған заңнамалық актілерге сәйкес акционерлерінің саны 500-ден асатын
акциоперлік қоғамдардың акциясын ұстаушылардың реестрін тек тәуелсіз
тіркеушілер ғана жүргізуі керектігі себепші болды. Сөйтіп, 1997 - 1999 ж.ж
Қазақстан реестр үстаушыларының Ассоциациясы қүрылғанша бағалы қагаздардың
эмиссиясын тіркеуді екі мемлекеттік орган, атап айқанда, Құнды қағаздар
жөніндегі Ұлттық комиссия жэне өзінің территориялық басқармалары арқылы
Әділет министрлігі жүзеге асырды. Екі бірдей толық құқылы жүйені құнды
қағаздар эмиссиясын мемлекеттік тіркеуден өткізуге пайдаланудың бір себебі
- жергілікті жерлерде Ұлттық комиссияның аймақтық бөлімшелерінің
болмауынан. [17, 51-80-б.]
1997 жылдың 20 маусымында қабылданған Қазақстан Республикасында
зейнетақымен қамтамасыз ету туралы Заңға сәйкес Ұлттық комиссия Зейнетақы
активтерін басқару жөніңдегі Компанияның (ЗАБК-КУПА) қызметін реттейтін
және лицензиялайтын, сондай-ақ мемлекеттік және мемлекеттік емес жинақтаушы
зейнетақы қорларының зейнетақы активтерін инвестициялау тәртібін анықтайтын
мемлекеттік орган болып саналады.
2004 жылдың 11 маусымында Қазақстан Республикасы Президентінің Қаржы
рыногінің н мемлекеттік реттеудің бірыңғай жүйесін үйымдастыру бойынша іс-
шаралар туралы жарияланған жарлыққа сәйкес құнды қағаздар жөніндегі Ұлттық
комиссия таратылып, оның барлық өкілеттілігі мен қызмеггері Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкіне берілді. Осы күннен бастап 2006 жылдың 4
шілдесіне дейін багалы қағаздар рыногінің н реттеуді Ұлттық Банктің құнды
қағаздар рыногінің н мемлекеттік реттейтін департаменті жүзеге асырды.
Қазақстан құнды қағаздар рыногінің дамуы барысында көптеген заңдар мен
заңнамалық актілер ескіріп, оларға өзгерістер мен толықтырулар енгізу
талаптары туындады. Соидықтан құнды қағаздар рыногінің құқықтық
инфрақұрылымын жетілдіру мақсатында соңғы жылдары құнды қағаздарды шығару
және айналысқа түсіру тәртібін, құнды қағаздар рыногінің субьектілерінің
қызметін реттейтін, сондай-ақ құнды қағаздар рыногінің нда қалыптасқан
мемлекеттік реттеу қатынастарының қүрылымы мен тәртібін анықтайтын
бірсыпыра жаңа заңдар қабылданды. Олар:
2003 жылғы 18 қаңтардағы Қазақстан Республикасындағы сақтандыру қызметі
туралы;
* 2006 жылғы 13 мамырдағы Акционерлік қоғамдар туралы;
* 2006 жылғы 2 шілдедегі Құнды қағаздар рыногінің туралы;
* 2006 жылғы 4 шілдедегі Қаржы рыногінің мен қаржылық үйымдарды
мемлекеттік реттеу және қадағалау туралы; [17, 165-б.]
Қазақстан қор биржасы (KASE) 1993 жылғы 17 қарашада Қазақ банкаралық
валюта биржасы деген атпен құрылды. KASE – коммерциялық ұйым, ол
акционерлік қоғамның ұйымдастырушылық-құқықтық нысанында жұмыс істейді.
KASE-нің 69 акционері бар (01.11.08 жылғы дерек бойынша) – Алматы
қаласының аймақтық қаржы орталығы АҚ (ең ірі акционер), банктер, брокерлік-
дилерлік ұйымдар, активтерді басқару жөніндегі компаниялар, ҮЕЗҚ және басқа
да қаржылық ұйымдар.
KASE Орталық Азиядағы аса ірі ұйымдастырылған қаржы рыногінің операторы
болып табылады. Ол қызмет көрсететін нарықтар: мемлекеттік және
корпоративтік құнды қағаздармен тікелей және автоматты репо; шетел
валюталары (АҚШ доллары, евро, Ресей рублі); Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкі, Қаржы министрлігі және жергілікті атқарушы органдары шығарған
мемлекеттік құнды қағаздар (соның ішінде қазақстандық халықаралық
облигациялар); ХҚҰ облигациялары және шетелдік мемлекеттік құнды қағаздар;
вексельдер; акциялар; корпоративтік облигациялар және т.б.
Қазақстан қор биржасының (KASE) стратегиялық мақсаты – аймақтық жетекші
қаржы рыногінің ретінде қалыптасу, онда бүкіл әлемнен келген инвесторлар
барынша аз есептік тәуекелдермен, және ең үздік халықаралық іс-тәжірибеге
сәйкес кең ауқымды қаржылық құралдар саудасын жүргізу мүмкіндігіне ие
болуға, сондай-ақ сан алуан әрі сапалы түрде көрсетілетін ілеспе биржалық
қызметтерді пайдалануға тиіс.
Алматы қаласын Қазақстан Республикасының тек мәдени және ғылыми орталығы
ғана емес, сондай-ақ қаржы орталығы ретінде де дамыту өз кезегінде осы
әкімшілік-шаруашылық бірлігінің бәсекелесу қабілеті туралы сөз етуге
мүмкіндік берді және 2006 жылы Алматыда өңірлік қаржы орталығын құру
жұмысын бастауға септігін тигізді. Осы мақсатта республика үкіметі
стратегиялық әріптес ретінде Boston Consulting Group (BCG) компаниясын және
жобаның Техникалық-экономикалық негіздеуді бірге әзірлеу бойынша "Маркетинг-
талдау зерттеулер орталығы" АҚ таңдап алды.
Рынокта жұмыс істеу үшін АӨҚО құралдардың екі тобын: ағымдағы негізгі
аспаптар және болашақ қосымша аспаптарды ұсынады. Ағымдағы негізгі аспаптар
корпоративтік облигацияларды, секьюриттелген кредиттерді, туынды валюталық
кредиттерді қамтиды. Болашақ аспаптар АӨҚО –да өтімділікті дамыту мен
эмитенттер тарабынан қызығушылық пайда болуына қарай: акциялар, ислам
қаражаты ұзақ мерзімге беріледі. [18, 21-55-б.]
Сурет-5. – ҚР құнды қағаздар рыногінің н мемлекеттік реттеудің қазіргі
үлгісі
Ал, Қаржылық қадағалау және АӨҚО қызметін реттеу Агенттіктері
жоғарыдағы мемлекеттік органдарға қарағанда кеш құрылуына қарамастан, қаржы
рыногінің ндағы, соның ішінде құнды қағаздар рыногінің ндағы беделі төмен
емес. Олардың ҚР-да құнды қағаздар рыногінің ндағы негізгі қызметтері – бұл
қатысушылардың қызметтерін лицензиялау мен олардың қызметтерін тәртіпке
келтіру, қаржылық құралдардың шығаруын ынталандыру мен олардың талаптарға
сай келуін сақтау және құнды қағаздар рыногінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz