Шардара суқоймасындағы көксерке (Sander lucioperca) және ақмарқа (Aspius aspius) балықтардың қоректенуі
КІРІСПЕ 4
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ 5
1.1 Көксерке балығының систематикасы 5
1.1.2 Көксерке балығының сипаттамасы мен биологиясы 5
1.2 Ақмарқа балығының систематикасы 6
1.2.1 Ақмарқа балығының сипаттамасы мен биологиясы 6
1.3. Балықтардың қоректік қарым . қатынасына шолу 7
2. МАТЕРИАЛДАР ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛЕР 9
2.1 Балықтардың қоректенуін зерттеу әдісімен танысу 9
2.2 Далалық жағдайда материал жинау және өңдеу 10
2.3 Балықтардың қоректенуі туралы материалдарды өңдеу әдісі 11
2.4 Материалдарды лабораториялық жағдайда өңдеу 12
2.5 Жыртқыш балықтардың ас қорыту жүйесінің құрылысы 15
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ 20
3.1 Көксерке және ақмарқа балықтарының қоректену спектрі 20
ҚОРЫТЫНДЫ 28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 30
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ 5
1.1 Көксерке балығының систематикасы 5
1.1.2 Көксерке балығының сипаттамасы мен биологиясы 5
1.2 Ақмарқа балығының систематикасы 6
1.2.1 Ақмарқа балығының сипаттамасы мен биологиясы 6
1.3. Балықтардың қоректік қарым . қатынасына шолу 7
2. МАТЕРИАЛДАР ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛЕР 9
2.1 Балықтардың қоректенуін зерттеу әдісімен танысу 9
2.2 Далалық жағдайда материал жинау және өңдеу 10
2.3 Балықтардың қоректенуі туралы материалдарды өңдеу әдісі 11
2.4 Материалдарды лабораториялық жағдайда өңдеу 12
2.5 Жыртқыш балықтардың ас қорыту жүйесінің құрылысы 15
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ 20
3.1 Көксерке және ақмарқа балықтарының қоректену спектрі 20
ҚОРЫТЫНДЫ 28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 30
Қазіргі уақыттағы балық шаруашылығының алдында тұрған мәселесі ішкі суқоймаларының балық өнімділігін арттыру болып табылады. Оларды ұтымды пайдалану үшін суқойманың ресурстарын, қоректік қорын кәсіптік балықтардың пайдаланылуын зерттеу, қоректік организмдердің тығыздығының балықтардың қоректену қарқындылығына әсерін анықтау қажет [1]. Балықтардың қоректенуін білу олардың популяциясын зерттеген кезде, жерсіндіру жұмыстары кезінде, осы балықтардың саны мен өсу темпінің ауытқу себептерін талдау кезінде, гонадаларының сапасын, дамуын зерттегенде, миграцияларының себептерін, бағыттарын кәсіптік балық аулауға пайдаланған кезде қолданады. Балықтардың қоректену ерекшеліктерін білу - қоректік тізбектің соңғы тобы - суқоймалардағы биоөнімділік процесстерін, сондай – ақ қоректік ресурстарды арттыру және оларды ұтымды пайдалану мақсатымен бірге басқаруға мүмкіндік береді [1] . Су қоймаларындағы кәсіптік балықтардың қоректенуін зерттеу ерекше маңызды мәнге ие. Қазақстанда 164 су қойма құрылған. Олардың ішіндегі ең ірісің бірі - Сырдария өзенінде орналасқан Шардара су қоймасы. Шардара су қоймасының ихтиофаунасы Сырдария өзенінің ортаңғы ағысында тіршілік ететін абориген балық түрлерінен және балық өнімділігін арттыру мақсатында жерсіндірген, сондай – ақ кездейсоқ жерсінген балықтардан құралады. Қазіргі таңда балықтың 26 түрі кездеседі. Кәсіптік түрге жататындар: сазан, арал тортасы, ақ амур, ақмарқа, шығыс тыран, ақкөз - балық, қылыш балық, шемей, бозша мөңке, жайын, жыланбасбалық, көксерке, ақ және шұбар дөңмаңдай. Ал кәсіптік емес түрге: гамбузия, кекіре, қырлықұрсақ, амур бұзаубасбалығы, үшерінділер, медака, элеотрис, жалғантеңге - балық, талма - балық жатады. 3 түрлі балық Қазақстан Республикасының Қызыл Кітабына енген. Олар: арал және түркістан қаязы, арал албырты [2]. Осы мәселелердің өзектілігін ескеріп, бітіру жұмысының мақсаты Шардара су қоймасындағы көксерке және ақмарқа балықтардың қоректену ерекшелігін, қоректік қарым - қатынастарын зерттеу. Бітіру жұмысының міндеттері:
1. Балықтардың қоректік компоненттерінің құрамын анықтау.
2. Қорек компоненттерінің сандық көрсеткіштерін анықтау: А) Кездесу жиілігін. Б) Компоненттердің санын.
В) Компоненттердің түр санын.
Г) Өлшемдік салмағын.
3. Қоректік қарым - қатынастарын анықтау.
1. Балықтардың қоректік компоненттерінің құрамын анықтау.
2. Қорек компоненттерінің сандық көрсеткіштерін анықтау: А) Кездесу жиілігін. Б) Компоненттердің санын.
В) Компоненттердің түр санын.
Г) Өлшемдік салмағын.
3. Қоректік қарым - қатынастарын анықтау.
1. Руководство по изучению питания рыб в естественных условиях. - М.: АН СССР, 1961. – 260 с.
2. Определение рыбопродуктивности промысловых участков и биологические обоснование общих допустимых уловов крупных рыбохозяйственных водоемов республиканского значения: Отчет о НИР. Раздел: Шардаринское водохранилище / НПЦ РХ. - Алматы, 2006. - С. 18 - 35.
3. Бәйімбет Ә.А., Темірхан С.Р. Қазақстанның балықтәрізділері мен балықтарының қазақша - орысша анықтауышы. - Алматы: «Қазақ университеті», 1999. – 347 б.
4. Полтавчук М.А. Биология и раведение днепровского судака в замкнутых водоемах. - Киев: Наука Думка, - 1965. – 247 с.
5. Аблайсанова Г.М. Шардара суқоймасында кездесетін балықтар және олардың басты кәсіптік түрлеріне қысқаша сипаттама // Жаршы. - 2008 - №2 -14. - С. 56 - 57.
6. Никольский Г.В. Частная ихтиология. - М.: Высшая школа, 1971. - 472 с.
7. Шорыгин А.А. Питание и пищевые взаимоотношения рыб Каспийского моря. - М.: Пищепромиздат, 1952. – 97 с.
8. Кублицкас А.К. Питание некоторых бентосоядных рыб в заливе Куршю-Марес // Труды АН.Литовск. ССР. серия Б, Т. II. - 1957. – С. 22 - 27.
9. Казанова И.И. Определитель икры и личинок рыб Балтийского моря и его заливов. // ВНИРО, Т. XXVI. - 1958. – С. 32 – 35.
10. Крыжановский С.Г., Дислер Н.Н., Смирнова Е.Н. Эколого- морфологические закономерности развития окуневых // Труды Института морфологии животных АН ССР, вып. 10. – 1953. – С. 27 – 30.
11. Даутбаева К.А. Питание плотвы Капчагайского водохранилища // В кн.: Изучение зоопродуцентов в водоемах бассейна реки Или. - Алма - Ата: КазГУ, 1982. - С. 107 – 113.
12. Лыскова В.Н. Питание и пищевые взаимоотношения рыб, акклиматизированных в озере Гусиное // В кн.: Биологические основы рыбного хозяйства на водоемах Средней Азии и Казахстана. - Алма - Ата: Наука, 1966. - С. 203 – 205.
13. Пирожников П.Л. О питании сиговых в приустьевых районах // Зоол. Журнал, Т. ХХIX , вып. 2. – 1950. – С. 27 – 33.
14. Сумбаева Л.Н., Даутбаева К.А. Питания половозрелого жереха Капчагайского водохранилища // В кн.: Изучение зоопродуцентов в водоемах бассейна реки Или. - Алма – Ата: КазГУ, 1982. - С. 112 – 117.
15. Мамилова Р.Х. Питание судака Капчагайского водохранилища // В кн.: Изучение зоопродуцентов в водоемах бассейна реки Или. - Алма - Ата: КазГУ, - С. 118 – 123.
16. Фоломеева А.П. Питание молоди леща, жереха и судака в Капчагайском водохранилище // В кн.: Изучение зоопродуцентов в водоемах бассейна реки Или. - Алма - Ата: КазГУ, - С. 133 – 142.
17. Мамилова Р.Х. Динамика питания леща Капчагайского водохранилища (1976 – 1979 гг.) // В кн.: Изучение зоопродуцентов в водоемах бассейна реки Или. - Алма - Ата: КазГУ, - С. 124 – 133.
19. Фортунатова К.Р., Попава О.А. Питание и пищевые взаимоотношения хищных рыб в дельте Волги. - М.: Наука, 1973. – 123 с.
20. Абылкасымова Т.А. Питание судака, акклиматизированного в озере Иссык – Куль // В кн.: Биологические основы рыбного хозяйства на водоемах Средней Азии и Казахстана. - Алма - Ата: Наука, 1966. - С. 203 – 205.
21. Даутбаева К.А., Трошина Т.Т. О характере питания жереха в Капчагайском водохранилище // В кн.: Биологические основы рыбного хозяйства водоемов Среднец Азии и Казахстана. - Фрунзе: Илим, 1978. - С. 93 – 96.
22. Лишен М.Н. К методике состав пищи хищных рыб // Известия ТИНРО, Т. XXXII – 1950. – С. 23 – 29.
23. Правдин И.Ф. Руководство по изучению рыб. - М.: Пищевая промышленность, 1966. – 376 с.
24. Определитель пресноводных беспозвоночных России и сопредельных территорий под редакцией С.Я. Цалолихина, Том 2. Ракообразные.- Санкт - Петербург: Мир, 1995. - 617 с.
25. Атлас беспозвоночных Аральского моря. – М.: Пищевая промышленность, 1974. - 270 с.
26. Лебедев Н.В. О возможности определения степени устойчивости промысловых скопление воблы период ее от корма // Вестник МГУ. - 1950. - №2. - С. 94 - 101.
27. Желтенкова М.В. Критическая оценка современных методов изучения питания рыб в естественных условиях // Труды Совещания по методике изучения кормовой базы и питания рыб. - М.: Изд. АН ССР,- 1955. – С. 26 - 31.
2. Определение рыбопродуктивности промысловых участков и биологические обоснование общих допустимых уловов крупных рыбохозяйственных водоемов республиканского значения: Отчет о НИР. Раздел: Шардаринское водохранилище / НПЦ РХ. - Алматы, 2006. - С. 18 - 35.
3. Бәйімбет Ә.А., Темірхан С.Р. Қазақстанның балықтәрізділері мен балықтарының қазақша - орысша анықтауышы. - Алматы: «Қазақ университеті», 1999. – 347 б.
4. Полтавчук М.А. Биология и раведение днепровского судака в замкнутых водоемах. - Киев: Наука Думка, - 1965. – 247 с.
5. Аблайсанова Г.М. Шардара суқоймасында кездесетін балықтар және олардың басты кәсіптік түрлеріне қысқаша сипаттама // Жаршы. - 2008 - №2 -14. - С. 56 - 57.
6. Никольский Г.В. Частная ихтиология. - М.: Высшая школа, 1971. - 472 с.
7. Шорыгин А.А. Питание и пищевые взаимоотношения рыб Каспийского моря. - М.: Пищепромиздат, 1952. – 97 с.
8. Кублицкас А.К. Питание некоторых бентосоядных рыб в заливе Куршю-Марес // Труды АН.Литовск. ССР. серия Б, Т. II. - 1957. – С. 22 - 27.
9. Казанова И.И. Определитель икры и личинок рыб Балтийского моря и его заливов. // ВНИРО, Т. XXVI. - 1958. – С. 32 – 35.
10. Крыжановский С.Г., Дислер Н.Н., Смирнова Е.Н. Эколого- морфологические закономерности развития окуневых // Труды Института морфологии животных АН ССР, вып. 10. – 1953. – С. 27 – 30.
11. Даутбаева К.А. Питание плотвы Капчагайского водохранилища // В кн.: Изучение зоопродуцентов в водоемах бассейна реки Или. - Алма - Ата: КазГУ, 1982. - С. 107 – 113.
12. Лыскова В.Н. Питание и пищевые взаимоотношения рыб, акклиматизированных в озере Гусиное // В кн.: Биологические основы рыбного хозяйства на водоемах Средней Азии и Казахстана. - Алма - Ата: Наука, 1966. - С. 203 – 205.
13. Пирожников П.Л. О питании сиговых в приустьевых районах // Зоол. Журнал, Т. ХХIX , вып. 2. – 1950. – С. 27 – 33.
14. Сумбаева Л.Н., Даутбаева К.А. Питания половозрелого жереха Капчагайского водохранилища // В кн.: Изучение зоопродуцентов в водоемах бассейна реки Или. - Алма – Ата: КазГУ, 1982. - С. 112 – 117.
15. Мамилова Р.Х. Питание судака Капчагайского водохранилища // В кн.: Изучение зоопродуцентов в водоемах бассейна реки Или. - Алма - Ата: КазГУ, - С. 118 – 123.
16. Фоломеева А.П. Питание молоди леща, жереха и судака в Капчагайском водохранилище // В кн.: Изучение зоопродуцентов в водоемах бассейна реки Или. - Алма - Ата: КазГУ, - С. 133 – 142.
17. Мамилова Р.Х. Динамика питания леща Капчагайского водохранилища (1976 – 1979 гг.) // В кн.: Изучение зоопродуцентов в водоемах бассейна реки Или. - Алма - Ата: КазГУ, - С. 124 – 133.
19. Фортунатова К.Р., Попава О.А. Питание и пищевые взаимоотношения хищных рыб в дельте Волги. - М.: Наука, 1973. – 123 с.
20. Абылкасымова Т.А. Питание судака, акклиматизированного в озере Иссык – Куль // В кн.: Биологические основы рыбного хозяйства на водоемах Средней Азии и Казахстана. - Алма - Ата: Наука, 1966. - С. 203 – 205.
21. Даутбаева К.А., Трошина Т.Т. О характере питания жереха в Капчагайском водохранилище // В кн.: Биологические основы рыбного хозяйства водоемов Среднец Азии и Казахстана. - Фрунзе: Илим, 1978. - С. 93 – 96.
22. Лишен М.Н. К методике состав пищи хищных рыб // Известия ТИНРО, Т. XXXII – 1950. – С. 23 – 29.
23. Правдин И.Ф. Руководство по изучению рыб. - М.: Пищевая промышленность, 1966. – 376 с.
24. Определитель пресноводных беспозвоночных России и сопредельных территорий под редакцией С.Я. Цалолихина, Том 2. Ракообразные.- Санкт - Петербург: Мир, 1995. - 617 с.
25. Атлас беспозвоночных Аральского моря. – М.: Пищевая промышленность, 1974. - 270 с.
26. Лебедев Н.В. О возможности определения степени устойчивости промысловых скопление воблы период ее от корма // Вестник МГУ. - 1950. - №2. - С. 94 - 101.
27. Желтенкова М.В. Критическая оценка современных методов изучения питания рыб в естественных условиях // Труды Совещания по методике изучения кормовой базы и питания рыб. - М.: Изд. АН ССР,- 1955. – С. 26 - 31.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Биология факультеті
Зоология және гистология кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Шардара суқоймасындағы көксерке (Sander lucioperca) және ақмарқа
(Aspius aspius) балықтардың қоректенуі
Жұмысты орындаған
4 курс студенті __________________________Шаметов А.Қ.
Ғылыми жетекшісі
б.ғ.к. профессор ___________________________ Дәуітбаева К.Ә.
(күні, қолы)
Норма бақылаушы ___________________________Сапаргал иева Н.С.
(күні, қолы)
Қорғауға жіберілді профессор
кафедра меңгерушісі __________________________ Нуртазин С.Т.
(күні, қолы)
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ 5
1.1 Көксерке балығының систематикасы 5
1.1.2 Көксерке балығының сипаттамасы мен биологиясы 5
1.2 Ақмарқа балығының систематикасы 6
1.2.1 Ақмарқа балығының сипаттамасы мен биологиясы 6
1.3. Балықтардың қоректік қарым – қатынасына шолу 7
2. МАТЕРИАЛДАР ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛЕР 9
2.1 Балықтардың қоректенуін зерттеу әдісімен танысу
9
2.2 Далалық жағдайда материал жинау және өңдеу
10
2.3 Балықтардың қоректенуі туралы материалдарды өңдеу әдісі
11
2.4 Материалдарды лабораториялық жағдайда өңдеу
12
2.5 Жыртқыш балықтардың ас қорыту жүйесінің құрылысы 15
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ 20
3.1 Көксерке және ақмарқа балықтарының қоректену спектрі
20
ҚОРЫТЫНДЫ 28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 30
РЕФЕРАТ
Бітіру жұмысы 31 беттен, 5 кестеден, 8 суреттен тұрады және 27
әдебиеттер тізімі берілген.
Бітіру жұмысында көксерке және ақмарқа балықтарының қоректік құрамын
анықтау, сандық көрсеткіштері: қоректік компоненттердің кездесу жиілігін,
компоненттердің санын, түр санын, өлшем санын зерттеу туралы жазылған.
Кілттік сөздер: бентофаг, планктофаг, популяция, ихтиофауна, фауна,
миграция, гидрология, гидробиология, ихтиология.
Бітіру жұмысының мақсаты: жыртқыш балықтардың (Sander lucioperca –
көксерке және Aspius aspius - ақмарқа) қоректену ерекшеліктерін зерттеу.
Бітіру жұмысының міндеттері:
1. Балықтардың қоректік компоненттерінің құрамын анықтау.
2. Қорек компоненттерінің сандық көрсеткіштерін анықтау:
А) Кездесу жиілігін.
Б) Компоненттердің санын.
В) Компоненттердің түр санын.
Г) Өлшемдік салмағын.
КІРІСПЕ
Қазіргі уақыттағы балық шаруашылығының алдында тұрған мәселесі
ішкі суқоймаларының балық өнімділігін арттыру болып табылады.
Оларды ұтымды пайдалану үшін суқойманың ресурстарын, қоректік қорын
кәсіптік балықтардың пайдаланылуын зерттеу, қоректік организмдердің
тығыздығының балықтардың қоректену қарқындылығына әсерін анықтау
қажет [1]. Балықтардың
қоректенуін білу олардың популяциясын зерттеген кезде, жерсіндіру
жұмыстары кезінде, осы балықтардың саны мен өсу темпінің ауытқу
себептерін талдау кезінде, гонадаларының сапасын, дамуын зерттегенде,
миграцияларының себептерін, бағыттарын кәсіптік балық аулауға пайдаланған
кезде қолданады. Балықтардың қоректену
ерекшеліктерін білу - қоректік тізбектің соңғы тобы - суқоймалардағы
биоөнімділік процесстерін, сондай – ақ қоректік ресурстарды арттыру
және оларды ұтымды пайдалану мақсатымен бірге басқаруға мүмкіндік
береді [1] . Су қоймаларындағы кәсіптік
балықтардың қоректенуін зерттеу ерекше маңызды мәнге ие. Қазақстанда
164 су қойма құрылған. Олардың ішіндегі ең ірісің бірі -
Сырдария өзенінде орналасқан Шардара су қоймасы. Шардара су
қоймасының ихтиофаунасы Сырдария өзенінің ортаңғы ағысында тіршілік
ететін абориген балық түрлерінен және балық өнімділігін арттыру
мақсатында жерсіндірген, сондай – ақ кездейсоқ жерсінген балықтардан
құралады. Қазіргі таңда балықтың 26 түрі кездеседі. Кәсіптік түрге
жататындар: сазан, арал тортасы, ақ амур, ақмарқа, шығыс тыран, ақкөз -
балық, қылыш балық, шемей, бозша мөңке, жайын, жыланбасбалық, көксерке, ақ
және шұбар дөңмаңдай. Ал кәсіптік емес түрге: гамбузия, кекіре,
қырлықұрсақ, амур бұзаубасбалығы, үшерінділер, медака, элеотрис,
жалғантеңге - балық, талма - балық жатады. 3 түрлі балық Қазақстан
Республикасының Қызыл Кітабына енген. Олар: арал және түркістан қаязы, арал
албырты [2]. Осы мәселелердің
өзектілігін ескеріп, бітіру жұмысының мақсаты Шардара су
қоймасындағы көксерке және ақмарқа балықтардың қоректену ерекшелігін,
қоректік қарым - қатынастарын зерттеу. Бітіру жұмысының
міндеттері:
1. Балықтардың қоректік компоненттерінің құрамын анықтау.
2. Қорек компоненттерінің сандық көрсеткіштерін анықтау:
А) Кездесу жиілігін.
Б) Компоненттердің санын.
В) Компоненттердің түр санын.
Г) Өлшемдік салмағын.
3. Қоректік қарым - қатынастарын анықтау.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Көксерке балығының систематикасы
Тип: Chordata – Хордалылар Тип
тармағы: Vertebrata – Омыртқалылар Класс үсті:
Pisces - Балықтар Класс:
Osteichthyes - Сүйекті балықтар Отряд:
Perciformes - Алабұғатәрізділер Отряд тармағы:
Percoidei – Алабұғатектестер Тұқымдас: Percidae –
Алабұғалар Туыс: Sander - Көксеркелер
Түр: Sander lucioperca - Көксерке
[3]
1.1.2 Көксерке балығының сипаттамасы мен биологиясы
Денесін ктеноидты қабыршақ жапқан. Арқа қанаттарының арасы
алшақ. Құрсақ қанаттарының арасы алшақ. Жақтары өткір тістермен
қаруланған. Екі беті (желбезек қақпақшасының алдыңғы сүйегі)
жалаңаш. Денесі сұр – жасыл түсті, денесінің екі бүйірінде қара
жолақтары бар.
Көксерке Балтық, Қара, Каспий және Арал теңіздерінің су
алабтарында тіршілік етеді. Ірі балық, ұзындығы 120 см және салмағы
12 кг жетеді. Сырдария өзенінде кең таралған. Батпақтанған
суқоймаларда кездеспейді, судағы оттегінің мөлшеріне өте сезімтал,
судың ластануына шыдамсыз және тұщы судың басқа балықтарынан ерте
өледі. Көксеркенің тұқымдылығы 200 мыңнан 1000 мың
уылдырыққа дейін ауытқып отырады. Жартылай өткінші балық. Өзенге,
сондай – ақ суқойманың суы таяз жерлеріне уылдырығын шашады. Жынысқа
3 – 4 жасында жетіледі. Ұзындығы мен салмағы артқанда тұқымдылығы
артады.
Көксерке - өте бағалы кәсіптік балық. Негізінен кәсіптік маңызы жоқ
балықтармен қоректенеді. Сарыуыз қапшығын сорып болғаннан соң
шабақтары бір ай зоопланктонмен қоректенеді, бірақ енді екінші
айдан бастап басқа балықтардың шабақтарымен қоректенуге көшеді. Ең
қарқынды жазда және күзде қоректенеді. Әдетте қыста қоректенуін
жалғастырыды, бірақ жазбен салыстырғанда әлсіз. Уылдырық шашу
кезінде қоректенуін тоқтатады. Моногамды балықтар, көбейетіннен бұрын
аталықтары ұя жасайды. Бұл кезде олар өте ашушаң болады, яғни өздерінің
территорияларын қорғайды. Уылдырықтарын ерте көктемде су температурасы 10 -
12ºС болған кезде шашады. Аталығы мен аналығы ұрпағына қамқорлық жасайды.
Көксерке балығы тоған және көл – тауарлы балық шаруашылықтарының
негізгі обектісі болып табылады. Оларды қоректендіру үшін майда, кәсіптік
маңызы жоқ балықтарды пайдаланады [4, 5].
1.2 Ақмарқа балығының систематикасы
Тип: Chordata – Хордалылар
Тип тармағы: Vertebrata – Омыртқалылар Класс үсті:
Pisces - Балықтар Класс:
Osteichthyes - Сүйекті балықтар Отряд:
Cypriniformes - Тұқытәрізділер Тұқымдас: -
Тұқылар Туыс: Aspius -
Ақмарқалар Түрше: Aspius
aspius – Ақмарқа [3].
1.2.1 Ақмарқа балығының сипаттамасы мен биологиясы
Денесі ұзарған, аузы үлкен, жұтқыншақ тістері ұстағыш
екіқатарлы Желбезек өсінділері сирек және қысқа. Денесін майда
қабыршақ тығыз жауып тұрады. Құрсақ қанаттарының қабыршақпен
жабылған қырлы өсіндісі бар. Бүйірі әдетте күміс түстес, арқасы
көкшіл – сұр. Жұп қанаттары, аналь қанаты және құйрық қанатының
астыңғы қалақшасы қызғылт.
Ақмарқа Балтық, Каспий, Арал және Қара теңіздерінің су
алабтарында тіршілік етеді. Ірі балық, ұзындығы 80 см жетеді.
Жартылай өткінші балық. Жынысқа әдетте 3 – 4 жасында жетіледі.
Аналықтары аталықтарына қарағанда кеш жынысқа жетіледі. Уылдырығын
өзендерге шашады. Уылдырық шашуы әдетте сәуірдің басында және
мамырда өтеді. Ақмарқаның дернәсілдері бастапқыда
зоопланктонмен және нектобентоспен қоректенеді. Шабақтары екінші және
үшінші айдан бастап басқа балықтардың шабақтарымен қоректене
бастайды. Ересектері ірі шаянтәрізділермен және балықтармен
қоректенеді. Өзендерге шыққан уақытта қоректенбейді. Өзендердің
шұңқырларында қыстайды. Кәсіптік маңызы өте зор [6] .
1.3 Балықтардың қоректік қарым-қатынасына шолу
Шорыгин А.А. 1952 жылғы монографиясында Питания и пищевые
взаимоотношения рыб северного Каспия атты монографиясында бентоспен
қоректенетін балықтардың қоректенуін зерттеді. [7].
Кублицкас А.К. балықтардың қоректенуі бойынша материалдарды жинау
және өңдеу әдістемесін зерттеді [8].
Дернәсілдің қоректенуіне қарағанда ересек балықтардың қоректенуі
жақсы зерттелген, әсіресе теңіз дернәсілдерінің қоректенуі. Бұл еңбектерді
орыс ихтиологтары Казанов В.И., Казанова И.И. жасады [9]. Крыжанов С.Г.,
Дислер Н.Н., Смирнов Е.Н. және т.б. зерттеушілер балықтың дернәсілінің
қоректенуін зерттеу жұмыстарын жасады [10].
Дәуітбаева К.Ә. Питание плотвы Капчагайского водохранилища атты
еңбегінде торта балығының қорегінің тізімін жазды. Торта балығының
қоректенуі туралы материал 1976 – 1979 жылдары Қапшағай суқоймасынан
жиналған. Автордың мәліметтері бойынша балық қорегінде ең көп макрофиттер,
балдырлар, дафниялар кездесті .
Торта балығының қоректенуі Қапшағай су қоймасында зерттелді. Тортаның
қоректенуі туралы материал 1976 - 1979 жылдары жиналған; 379 экз.
Қоректенуді зерттеуге ұзындығы 12,0 - 28,0 см болатын және 2+ - 6+ (79,3 %)
және 7+, 8+ (20,2 %) жастағы балықтар қарастырылды. Қорегінде 42 компонет
кездесті, олар зоопланктоннан 14 түр, бүйіріменжүшушілер, моллюскалар,
насекомдар, омыртқасыздардың жұмыртқалары, макрофиттер, балдырлар,
мизидалар көп кездесті [11].
Лыскова В.Н. Питание и пищевые взаимоотношение рыб,
акклиматизированных в озере Гусиное деген еңбегінде балықтардың қоректік
қарым-қатынастарын зерттеді. Осы еңбегінде ұқсас қоректік организмдермен
қоректенетін екі балықтың арасындағы қорекке бәсекелестікті анықтау
әдістемесін жасады [12].
Пирожников Л.П. балықтың ішегінің ішіндегі астың қорытылу мезгілін
белгілеп, яғни компоненттердің, қорек шыққан уақытқа дейін бақылап, астың
қорытылу уақытын белгіледі, осылай асты қорыту уақытын анықтаған [13].
Жыныстық жетілген ақмарқаның қоректенуі туралы зерттеулер аз,
Қапшағай су қоймасындағы ақмарқаның қоректенуі туралы мәліметтер жоқ деп
айтуға болады, тек А.С Малиновская және тағы басқалар материалдарды
Қапшағай су қоймасының әр жерінен 1976 - 1973 жылдары жинады. Ақмарқаның
325 экз. қарастырылды, ұзындығы 24,6 - 47,5 см, жасы 4+ - 7+. Жыныстық
жетілген ақмарқаның қорегін зерттеп, олардан 57 компонент анықтады:
Rotatогіа, Diaphanosoma sр, Dарһnіа longispina, Аlоnа sр, дафнияның
жұмыртқалары, Сlаdосега, Neutradiaptomus incongruens және балықтардан
торта, көксерке, сазан т.б.. Ақмарқаның қорегінен көбінесе мизидалар мен
көксеркенің шабағы көп кездескен [14].
Көксеркенің қоректенуі туралы материалдар 1976-1979 жылдары
Қапшағай су қоймасында жиналды. Жыныстық жетілген көксеркенің қорегінің
1976 - 1979 жылдардағы құрамын (18 компонент) анықтады, олар: бұтақмұртты
және ескекаяқты шаяндар, мизидалардың 3 түрі, инеліктің
дернәсілдері, сонымен қатар ақмарқа, торта, тыран, көксерке, амур
шабағы, мөңке. Жиі кездескендері мизидалар (әсіресе M. intermedia) мен
өзінің шабағы. 1976 жылы көксеркенің қорегінің негізін өзінің шабағы
құрады, ал қалған балықтар аз мөлшерде кездесіп отырды, нәтижесінде
каннибализм күшті байқалды [15, 16].
Р.Х. Мамилова Динамика питания леща Капчагайского водохранилища (1976 –
1979 гг) атты еңбегінде Қапшағай суқоймасындағы табан балығының
қоректенуін зерттеді. Жыныстық жетілмеген табан балығынан 40 қоректік
компонент анықталған: олигохеттер, бұтақмұрттылар және ескекаяқты шаяндар,
мизидалар, бүйіріменжүзушілер, кенелер, балық, микрофиттер, детрит және
минералды заттар. Әртүрлі насекомдар оның ішінде хирономидтер, бұтақмұртты
шаяндар және мизидалар. Қоректі қабылдау индексі төмен, салыстырғанда 1978
жылдың тамызында жоғары болды [17].
Жыныстық жетілген табан мен тыранның қоректік компоненті 87-ге
жетеді, жыл сайын 43-тен 56 аралығында өзгерістер болып отырады. Тыранның
ішегінде ең көп кездескен компонеттер: D. longispina, Сусlopoidae, Муsidа
іntermedia және хирономид дернәсілі, Сhironomus sp. және тағы Сһ. behningi,
ал 1978 жылы Р. ехgг. nubeculatum, Р. ехgг. convietum және тағы басқалары
жиі кездесті. Жыныстық жетілген және жыныстық жетілмеген балықтардың
қоректері әртүрлі, өзгерген болады [18]. .
Фортунатова К.Р. және тағы басқа ғалымдар балықтың қоректенуіне нақты
түсініктеме беру үшін тәуліктік қоректік рационына сүйенген дұрыс деп
санайды. Неміс ғалымдары жыртқыш балықтардың қоректенуін зерттеп, жыртқыш
балықтардың ас қорыту жүйесінде асты тез қорытатын көп ферменттердің
болатындығын анықтады. Қыста жайын балығы кездеспейді деп те айтуға болады.
Амур жайыны қыста қоректенбейді [19].
Ыстықкөлдегі көксеркенің қоректенуі бойынша материалдар 1962 - 1963
жылдары жиналды. Осы мақсатпен 402 асқазан зерттелді, оның 342 бос болып
шықты. Көксерке негізінен майда кәсіптік және кәсіптік маңызы жоқ
балықтармен қоректенген. Бұл суқоймадағы көксеркенің ұзындығы 14-18 см
жеткенде балықтармен қоректене бастайды. Шабақтары негізінен
омыртқасыздармен және балдырлармен қоректенген, ал балықтар қосымша қорегі
ретінде болған. Өсуімен байланысты көксерке ірі балықтарды жұтады. Көлдің
барлық зерттелген аймақтарында көксерке балығының қорегінің құрамы бірдей
болған (осман, маринка, сазан, тұқы, үкішабақ және т.б.) [20].
Т.Т. Трошина, К.Ә. Дәуітбаеваның (1978, шілде) зерттеулері
бойынша, Қапшағай су қоймасының әр түрлі аймақтарынан жиналған ұзындығы 40-
53 мм ақмарқаның шабағының (111 дана) қорегінен 59 алуантүрлі организмдерді
анықтаған, олардың: 24 - зоопланктон организмдері, қалғандары бентос
өкілдері: мизидалар, бүйіріменжүзушілер және нематодтар, жер беті және су
қоңыздары, инеліктер, біркүндіктер, көктемдіктер [21].
Лишев М.Н. жыртқыш балықтардың қоректік организмдерінің өлшемдік
салмақтарын берген. Алдымен асқорыту жолындағы қоректің түрлік құрамын
анықтайды. Жыртқыш балықтардың қорегіндегі әртүрлі балық түрлерінің
өлшемдік салмақтарын анықтау үшін олардың тірі салмақтарын санап шығады,
сосын оны жыртқыш балықтың салмағының пайызына есептейді. Амур бассейнінің
жыртқыш балықтарының қоректенуін зерттеген кезде осы әдісті М.Н. Лишен осы
балықтардың қоректік құрамын анықтағанда пайдаланған [22].
2 МАТЕРИАЛ ЖӘНЕ ӘДІСТЕР
Зерттеуге материалы ретінде 2009 жылы мамыр - маусым айларында Шардара су
қоймасынан жазғы өндірістік практикасынан әкелінген балықтардан
әдістеме бойынша 14 дана көксерке және 12 дана ақмарқа балықтары
алынды.
Далалық жағдайда суқоймадан балықтарды активті ау құралымен (құрма
жылым) аулады. Жиналған материалдардың биологиялық көрсеткіштері жалпы
қабылдаған әдістемемен жүргізілді (Q, q, L, l) [23]. Балық аулаған орыннан
әдістеме бойынша гидробиологиялық проба алынды. Балықтардың ас қорыту
жолдары лабораторияға әкелінді. Лабораторияда
балықтардың ас қорыту жолындағы қорек құрамы бинокулярмен анықталды. Қорек
компоненттерінің түрлік құрамы анықтауыштардың көмегімен қаралды [3, 24,
25]. Лебедевтің 5 баллдық шкаласы бойынша
ішектің толысу және қоректің қорытылу дәрежесі анықталды [26].
Жыртқыш балықтардың қорегіндегі әртүрлі балық түрлерінің өлшемдік
салмақтарын анықтау үшін олардың тірі салмақтарын санап шығуға тиіс, сосын
оны жыртқыш балықтың салмағының пайызына есептейді. Қоректік түрдің
өлшемдік салмағы осы салмақтардың қосындысын асқорыту жолында анықталған
барлық организмдердің салмақтарының жалпы қосындысына бөлу арқылы анықтайды
[22] .
Көксерке және ақмарқа балықтарының қоректік қарым – қатынастарын
анықтау Шардара су қоймасындағы осы балықтардың арасындағы бәсекелестіктің
бар – жоқтығын көрсетеді. Ең алдымен осы екі балықтың қорек
компоненттеріндегі ұқсас организмдердің тізімін жазамыз. Сосын осы
организмдердің өлшемдік салмақтарын салыстырып, ең төмен көрсеткіштерді бір
– біріне қосады [12].
2.1 Балықтардың қоректенуін зерттеу әдісімен танысу
Балықтардың қоректенуін зерттеу әдістемесі төрт бөлімнен тұрады:
материалды жинау, балықтардың ас қорыту жолын өңдеу, алынған мәліметтерді
сандық өңдеу, сандық мәліметтерді әдебиеттермен салыстыру және сурет
түрінде көрсету.
Қоректену бойынша материалдарды жинаудың және өңдеудің екі әдісі бар:
жеке жинау және ас қорыту жолын жеке өңдеу әдісі, яғни әрбір балықты жеке
қарастырады, және де топтық жинау және өңдеу әдісі, яғни балық топтарынан
ішектерді жинайды және оларды бірге өңдейді [1].
Желтенкова М.В 1955 жылғы баяндамасында балықтардың қоректенуі бойынша
материалдарды өңдеу әдістеріне баға берді, әсіресе жыртқыш балықтарға.
Балықтардың қоректенуін зерттеу қағидалары:
1. Белгілі балықты нақты бір суқоймада зерттеу үшін, нәтижесіндегі
алынатын пайдасын, мақсатын анықтап алу қажет.
2. Балықтардың қоректенуін зерттеу, балықтар популяциясын
зерттеумен, яғни балықтардың өсу қарқындылығын, жыныстық жетілуін, көбею
қабілетін, бөлінуін, санын және тағы басқа дәл сол су қойманың
гидрологиялық режимін және қоректік базасын зерттеумен қосарласып
жүргізілуі керек.
3. Бір балық түрінің қоректенуін жекелеп қана зерттемей, қоректік
базасы бір ихтиофаунаның басқа да түрлерімен салыстыра отырып зерттеу
керек.
4. Далалық жағдайда зерттеу тәжірибелік зерттеулермен міндетті түрде
толықтырылуы қажет.
5. Табиғи жағдайда қоректенуді зерттеудің ең ұтымды әдісі, ішектегі
заттың өлшемдік анализі, қоректік компоненттердің және тағы
басқа заттардың салыстырмалы салмағын зерттеу болып табылады.
Қоректік компоненттердің, балық қорегінің сапасын және қоректену
қарқындылығын жалпы жеке индекстер негізінде зерттегенде, қоректің
колориялығын және игерілетіндігін, су температурасын ескеру керек [27].
Бұл қағидалар А.А. Шорыгиннің монографиясында көрсетілген және де
қазіргі уақытта маңызын жоғалтқан жоқ.
Әдістемеде бір-бірімен тығыз байланысқан және қоректену мәселесімен
байланысты 4 ұғым бар:
1. Су қойманың қоректік ресурстары - автохтонды және аллохтонды
өсімдік тектес және жануар тектес организмдердің жиынтығы, олардың ыдырау
өнімдері.
2. Су қойманың қоректік базасы- бұл қоректік организмдердің
және олардың детритінің саны. Ол белгілі бір уақытта ихтиофаунаның түрлік
және жастық топтарымен қорек ретінде қолданылады, және де биотикалық,
абиотикалық қатынастар жағдайында өмір сүреді.
Қоректік база - балықтармен қолданылатын қоректік ресурстардың бір
бөлігі.
3. Су қойманың қоректілігі - қоректік базаның балықпен тұтынылатын
бір бөлігі.
4. Су қойма балықтарының қорекпен қамтамасыз етілуі- бұл қоректің
саны [1].
2.2 Далалық жағдайда материал жинау және өңдеу
Балықтардың қоректенуі бойынша материал жинау экспедициялық кемелерде
және жағалаулық орындарда жүргізіледі. Материалды белсенді ау құралымен
аулау керек: трал, құрма жылым, тор және т.б.. Белсенді ау құралымен
ауланған материалдар балықтың аулау кезінде нақты қандай қорекпен
қоректенгенін көрсетеді. Балықтардың қоректенуін зерттеуге арналған
сынамалар зерттеу мақсатына байланысты 10-100 данадан тұрады. Дене ұзындығы
20 см дейінгі балықтарды түгелдей фиксирлейді. Ал дене ұзындықтары 20 см
үлкен балықтардың тек қана ас қорыту жолдарын фиксирлейді. Ол үшін
балықтарға биологиялық анализ (салмағын (Q, q), дене ұзындығын (L, l),
жынысын және жыныс өнімдерінің жетілу кезеңін, қоңдылығын, майлылығын,
жасын, өсу қарқындылығын анықтайды) жасайды. Осы мәліметтерді ихтиологиялық
журналға енгізеді. Зерттейтін белгілі орындарды сызбалық карточка жасап,
оларды оған белгілеп қою керек, үлкен ауқымда, қай ауылдың қасында екенін,
балық пен планктонның тұрақты жиналған орнын, өзендердің қай жерде
құйылатынын және тереңдігі мен көлемін жазу керек. Осы аумақтағы кәсіптерді
тағы басқа мінездемелерді белгілеу керек, мына тұжырымдар ұйғарылуы керек:
балықтардың келу және кету уақыты, кәсіптің көлемі немесе кеңділігі, қандай
ау құралдары қолданылатыны туралы мінездемесі (көлем құрылымы). Әртүрлі
балықтардың ішінен бір ау құралымен бір уақытта ауланған балық пробасынан
таңдаусыз 25 экз. мөлшерде балық алынады. Материалда әр түрлі жастағылардың
саны көп болған кезде (әр түрлі жастағылар) пробаны көп мөлшерде саны 20
экз. болатын әр түрлі көлемді балықтардан алынады. Бір қалыпты жұмыстарды
әр түрлі ау құралдарымен жүргізгендіктен пробаларды әрбір ау құралынан
алады [8].
Ауланған балықтарды бортқа көтере салып, балықтарға ихтиологтар
түрлік анализ жасау үшін проба (5 - 10 дана) алады, әртүрлі балықтар
көлемді ауланған кезде, ең ірі, орташа және майда балықтары таңдалынып,
әрқайсысынан 15 - 20 данадан алынады. Егер аз балық ауланған кезде алынған
балықтың бәрін анализге қолданады, тіпті жалғыз данасында. Егер визуалды
анализде ас қорыту жолдарындағы қоректің құрамы бір - бірінен аса
айрықшаланбаса, онда 15 - 20 дана пробаны 10 данаға дейін азайтуға болады
[8].
Майда балықтардың (килька, шпрот, майшабақтардың шабағы және тағы
басқа) қоректенуін зерттеу үшін балықты түгелдей формалинмен фиксациялайды.
Ал ірі балықтардың (майшабақтардың әртүрлі түрлері, ақсақа тәрізділердің,
дөңмаңдайдың әртүрлі түрлері және тағы басқа) ас қорыту жүйесі түгел бөлек
алынып кеңірдегіне (ауыз қуысына жақынырақ) дейін қорек ішегінен түспеуі
үшін кеседі, әр балықты немесе ішек-қарын бөлек номермен дәкеге төрт
бұрышты етіп салынады [8].
2.3 Балықтардың қоректенуі бойынша материалдарды өңдеу әдісі
Ас қорыту жолындағы қоректің құрамын сапалық және сандық өңдеу тек
лабораторияда жүргізілуі тиіс. Экспедицияда немесе бақыланатын арнайы
орындарда аз ғана ас қорыту жолдары өңделуі тиіс, ол негізгі берілген
ауданда немесе берілген орындарда белгілі бір көрсеткіштерге бағыт алуы
үшін керек. Бұл әсіресе балықты іздеу үшін қажет, ішек қарынның ішіндегі
қоректің құрамы балықтың қандай тереңдікте мекендейтінін және қоректенуін
көрсетеді [9].
Сандық өңдеу: дала жағдайда материалдарды сандық өңдеу үшін мына
құралдар керек: ірі дәрі - дәрмектік немесе техно-химиялық өлшеуіштер,
әртүрлі құралдар, Петри табақшасы, әйнек және темір құйғыш, және фильтрлі
қағаз . Көлемдік әдісті қолдану барысында мөлшерлі ыдыстарды пацдаланады.
Өңдеу барысында іріктеп алынған 10-15 дана балықты өлшейді және фильтр
қағазында сусыздандырады, бірақ қоректік түйін сұйықтықта болуы керек.
Соңғы жағдайда 1 ыдысқа су құяды және судың деңгейі белгіленеді, сосын
ыдысқа алдын-ала сусыздандырылған ішекегі немесе қарындағы қоректік түйін
салынады, бірақ, қоректік түйін сулы деңгейде тұруы керек. Сосын ірі
организмдер (балықтар, балықтардың дернәсілдері, шаянтәрізділер) қоректік
түйіннен шығарады және де оларды санайды. Сосын қоректік түйіннің салмағы
және көлемі анықталады. Қалған майда организмдердің салмағы және көлемі
өлшемдегі ірі организмдердің көлемімен немесе барлық қоректік түйінмен
анықталады [1].
Сапалық өңдеу: Петри табақшасында қаралады және қоректің түрлік
құрамы анықталады, ең көп кездесетін түрмен көрсетіледі, оның даму кезеңі
және қорытылу дәрежесі қарастырылады. Түрлі сандық ара қатынастағы қоректің
құрамы Лебедевтің визуалды 5 баллдық шкаласымен анықталады:
1. Организмдер жақсы сақталған, ешқандай ыдырау мүшелері жоқ және
қазір ғана жұтылған;
2. Организмдер кішкене қорытылған, денесі бөлшектерге ыдырамаған,
жүзбе қанаттары бар, бірақ кішкене мұжылған, ішкі мүшелері түгел, бірақ
арқасынан кішкене мұжылған, кейбіреулерінде желбезектері түсіп қалған,
бірақ түрге дейін анықтауға және санауға болады;
3. Организмдер жартылай қорытылған, кейбір бөліктері қорытылған,
бастары, қанаттары болады, шаяндардың кейбір мүшелері қорытылып кеткен.
4. Өте қорытылған және қатты ыдыраған организмдер, бірақ
көздерімен, қанаттарымен, желбезектерімен, қабыршақтарымен және
тағы басқа мүшелерімен анықтауға болады.
5. Анықталмайтын масса, формалық элементтерсіз [26].
Қоректің қорытылу деңгейінің ерекшелігі әсіресе тәуліктік балық жинау
кезінде керек, бұл балықтардың қаншалықты жиі қоректеніп тұратынын білуге
мүмкіндік береді, қандай қоректік организмдер жиынтығымен қоректенгенін
білуге болады, мысалы, егер ішекте қорек жақсы сақталған болса, онда бұл
балықтың қоретенуі жиі болып отырғанын және де массалық жиынтық қоректік
организмдердің тығыз екендігін көрсетеді [26].
2.4 Материалдарды лабораториялық жағдайда өңдеу
Материалды лабораториялық жағдайда өңдеген кезде қоректік
компоненттерді сапалық және сандық өңдейді.
Формалинмен фиксирленген балық пробасын немесе олардың ішек-қарынын
зерттеуден бұрын жібіту үшін жарты күнге тұщы суға салып қою керек.
Этикеткада барлық мәліметтер жазылуы керек немесе қоректі санаған журналға
жазады және де ихтиологиялық журналдан зерттелетін балықтардың ұзындығы,
салмағы, жыныстық белгілердің жетілуі, жасы және майлылығы туралы
мәліметтерді алады [1]. Балықты кесу, егер
толығымен фиксирленген болса, қайшымен іске асырылады, балықтың құрсақ
жағынан бастап кеңірдегіне дейін кеседі, сосын ішек-қарынын абайлап бөлек
сыртқа шығарады. Сосын оның толысу деңгейін анықтайды: 0- қарын немесе
ішек бос, 1- қарынның немесе ішектің толысуы аз, 2-3 қарын немесе ішектің
толысуы орташа, 4- қарын және ішек толы, 5- қарын немесе ішек созылған,
қорек ішекте толып тұр. Ас қорыту мүшесінің толысуы график бойынша
карточкаға жазылады. Сосын жіңішке қайшымен асқорыту жүйесі кесіледі.
Қарынның және пилорикалық өсіндісінің ішіндегі қоректік құрамын пинцетпен
шығарады, ішектің шырыны бірге алынбауы үшін ішектің ішіндегі қоректік
құрамын ішекті қысып та шығаруға болады. Негізгі құрамын ішектің ішіндегіні
алып болған соң ішекті сумен петри табақшасына шаяды, сосын ішектегі бүкіл
қоректі бөліп алады. Ішекті және қарынды өңдеу екі бөлек жүреді. Ал
қарынсыз жыртқыштардың алдыңғы, ортаңғы және артқы ішектерін бөлек өңдейді.
Қоректі өлшеу торзионды, аптекарлық немесе техно-химиялық таразыда
жүргізіледі, бұл үшін қарын немесе ішектің құрамын фильтрлі қағазға
сусыздандырып алады [1].
Қарынды жыртқыштардың қоректік құрамының түрлік санын қарында санайды, ал
ішектің қоректік құрамының тек сапасын ғана қарастырады. Ал егер қарын бос
болған жағдайда ішек құрамын тереңірек қарастырады немесе зерттейді, ал
егер организмдер сақталынған болса, онда организмдерді санайды. Ішектің
қоректік құрамының санын санау үшін заттық шыныға қоректі ұзына бойы
оптикаға көрінетіндей қылып орналастырады немесе Богоров камерасымен
санайды. Ірі организмдер мүмкіндігінше өлшенеді. Қарында немесе ішекте
қорегі көп болған жағдайда, оның жартысын алады, қоректік түйіннің әр
жерінен алады, себебі әртүрлі организмдердің ішекте және қарында құрамы
бірдей болмайды [19]. Көлемдік әдісті қолданған
жағдайда ірі организмдерді өңдегеннен кейін қоректің түйіні де белгілі су
мөлшерімен ыдыста араластырылады және штемпель пипеткасы арқылы немесе
Богоровтың порциялық пипеткасы арқылы өңдеу үшін екі порция алынады, слсын
ары қарай қоректік компоненттерді анықтайды [1].
Бұл екі әдісті қолданған жағдайда (Муsidае дернәсілдері,
балықтар және тағы басқа) ірі организмдерге өңдеу жүргізгенде жалғыз ғана
қарастырылған пробаның жартысын ғана емес, ас қорыту жүйесінің құрамында
өңдеген жөн. Организмдер қорытылып кеткен жағдайда мизидаларды,
насекомдардың дернәсілдерін көздері, амоиподтарды, бастары немесе
тельсондары, сагиттері арқылы, ал балықтардың дернәсілдерін және шабақтарын
желбезек сүйектері арқылы санауға болады. Кейбір кездерде зерттелетін
балықтардың ас қорыту жүйелерінде балықтардың қабыршақтары кездесуі
мүмкін, олар қоректің салмағына кірмейді тек қана карточкаға белгіленеді.
Санауға келмейтін қатты қорытылған организмдер бөлек өлшенеді, мүмкін
болғанша тобы белгіленеді немесе олардың салмақтарын өлшенген
организмдердің пропорциялық салмағына бөледі [1].
Құрамында біркелкі қорек
болғанда асқазан мен ішектің құрамын өңдеу қиынға түспес үшін топтық өңдеу
әрекеті қолданылады. Асқорыту жүйесінің толысуын және қоректік түйіннің
салмағын білгеннен кейін қоректік түйін белгілі бір мөлшердегі суға
жақсылап араластырылады, жоғарыда көрсетілгендей пробаның жарты бөлігімен
өңделеді. Түрлеріне байланысты пробадағы барлық организмдер саналады, сонан
бір асқазандағы немесе ішектегі организмдердің орташа саны шығарылады.
Алған мәліметтердің салмағы, әртүрлі организмдердің құрамы мен саны –
ерекше өзінің карточкасына жазылады. Ол жерде организмнің қаншалықты
қорытылғаны жазылады. Егер қоректік түйін қатты қорытылып кеткен жағдайда
көз мөлшермен барлық қоректің қанша пайызын анықтауға болатыны анықталуы
тиіс [1].
2.5 Жыртқыш балықтардың ас қорыту жүйесінің құрылысы
Жыртқыштар өздерінің жүйелі орналасу жағдайына қарамастан ас қорыту
жүйесінде бір қатар ерекшеліктері болады.
Аузының көлемімен, пішіні қабылдайтын қорек сипатына, қабылдау
әдісіне байланысты. Жыртқыштар қорегін толығымен жұтады. Көбісінің аузы
үлкен болады. Қоректену биологиясының ерекшеліктеріне қарай жыртқыштар
арнайы құрылысқа ие. Оның жұту аппараты, жұтқыншақ кеңдігі, жоғарғы жақ
қозғалысы шекарасында бір қатар өзгешеліктер бар [1].
Су түбінде жататын және қозғалысы шектелген жыртқыштар үшін жұту
аппаратында бейімделушілік ерекшеліктері болады.
1. Үлкен шамалап қозғалатын ауыз, аузын ашқан кезде ауыз
қуысы өткір тістермен қаруланған ауыз.
2. Ауыз сағандарының қуысы қаруланған, ауыз қуысында өткір тікенекті
тісшелері бар, таңдай, жұту алаңы сағандарының төмпешігі сыпыртқыдай
майда тісшелермен жабылған [1].
Тұщы су жыртқыштарының да аузы үлкен болып келеді (шортан, көксерке,
лаха), cонымен қатар аз кездесетін жыртқыштар Сурrinidае тұқымдасынан -
ақмарқа (Aspius aspius L.) және қылышбалық (Рelecus cultratus L.). Көптеген
жыртқыштардың ауыз қуысында, жақтарында майда тістер болады [19].
Тістің қызметі қоректі
ұстаумен шектеледі. Бұл топ балықтары үшін жұту аппаратында өңделу
болмайды. Тіс жыл сайын өзгеріп отырады. Көне артқы тіс орнына жаңа тіс
өседі. Кейбір жыртқыштар үшін
мысалы, Сургinidае тұқымдасынан (ақмарқа) тістері тек қана жұту аппаратында
және желбезек доғасында болады. Тұқы
балықтары үшін жұтқыншақ тісі екі қатарлы, жұқа ұзын болып келеді.
Жұтқыншағында тісі бар балықтар үшін қоректің өңделуі жұтқыншақтан
басталады. Жыртқыш балықтардың асқорыту жүйесінде үлкен ерекшеліктер
байқалады. Тағам жұтқыншақтан асқазанға, егер ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Биология факультеті
Зоология және гистология кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Шардара суқоймасындағы көксерке (Sander lucioperca) және ақмарқа
(Aspius aspius) балықтардың қоректенуі
Жұмысты орындаған
4 курс студенті __________________________Шаметов А.Қ.
Ғылыми жетекшісі
б.ғ.к. профессор ___________________________ Дәуітбаева К.Ә.
(күні, қолы)
Норма бақылаушы ___________________________Сапаргал иева Н.С.
(күні, қолы)
Қорғауға жіберілді профессор
кафедра меңгерушісі __________________________ Нуртазин С.Т.
(күні, қолы)
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ 5
1.1 Көксерке балығының систематикасы 5
1.1.2 Көксерке балығының сипаттамасы мен биологиясы 5
1.2 Ақмарқа балығының систематикасы 6
1.2.1 Ақмарқа балығының сипаттамасы мен биологиясы 6
1.3. Балықтардың қоректік қарым – қатынасына шолу 7
2. МАТЕРИАЛДАР ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛЕР 9
2.1 Балықтардың қоректенуін зерттеу әдісімен танысу
9
2.2 Далалық жағдайда материал жинау және өңдеу
10
2.3 Балықтардың қоректенуі туралы материалдарды өңдеу әдісі
11
2.4 Материалдарды лабораториялық жағдайда өңдеу
12
2.5 Жыртқыш балықтардың ас қорыту жүйесінің құрылысы 15
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ 20
3.1 Көксерке және ақмарқа балықтарының қоректену спектрі
20
ҚОРЫТЫНДЫ 28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 30
РЕФЕРАТ
Бітіру жұмысы 31 беттен, 5 кестеден, 8 суреттен тұрады және 27
әдебиеттер тізімі берілген.
Бітіру жұмысында көксерке және ақмарқа балықтарының қоректік құрамын
анықтау, сандық көрсеткіштері: қоректік компоненттердің кездесу жиілігін,
компоненттердің санын, түр санын, өлшем санын зерттеу туралы жазылған.
Кілттік сөздер: бентофаг, планктофаг, популяция, ихтиофауна, фауна,
миграция, гидрология, гидробиология, ихтиология.
Бітіру жұмысының мақсаты: жыртқыш балықтардың (Sander lucioperca –
көксерке және Aspius aspius - ақмарқа) қоректену ерекшеліктерін зерттеу.
Бітіру жұмысының міндеттері:
1. Балықтардың қоректік компоненттерінің құрамын анықтау.
2. Қорек компоненттерінің сандық көрсеткіштерін анықтау:
А) Кездесу жиілігін.
Б) Компоненттердің санын.
В) Компоненттердің түр санын.
Г) Өлшемдік салмағын.
КІРІСПЕ
Қазіргі уақыттағы балық шаруашылығының алдында тұрған мәселесі
ішкі суқоймаларының балық өнімділігін арттыру болып табылады.
Оларды ұтымды пайдалану үшін суқойманың ресурстарын, қоректік қорын
кәсіптік балықтардың пайдаланылуын зерттеу, қоректік организмдердің
тығыздығының балықтардың қоректену қарқындылығына әсерін анықтау
қажет [1]. Балықтардың
қоректенуін білу олардың популяциясын зерттеген кезде, жерсіндіру
жұмыстары кезінде, осы балықтардың саны мен өсу темпінің ауытқу
себептерін талдау кезінде, гонадаларының сапасын, дамуын зерттегенде,
миграцияларының себептерін, бағыттарын кәсіптік балық аулауға пайдаланған
кезде қолданады. Балықтардың қоректену
ерекшеліктерін білу - қоректік тізбектің соңғы тобы - суқоймалардағы
биоөнімділік процесстерін, сондай – ақ қоректік ресурстарды арттыру
және оларды ұтымды пайдалану мақсатымен бірге басқаруға мүмкіндік
береді [1] . Су қоймаларындағы кәсіптік
балықтардың қоректенуін зерттеу ерекше маңызды мәнге ие. Қазақстанда
164 су қойма құрылған. Олардың ішіндегі ең ірісің бірі -
Сырдария өзенінде орналасқан Шардара су қоймасы. Шардара су
қоймасының ихтиофаунасы Сырдария өзенінің ортаңғы ағысында тіршілік
ететін абориген балық түрлерінен және балық өнімділігін арттыру
мақсатында жерсіндірген, сондай – ақ кездейсоқ жерсінген балықтардан
құралады. Қазіргі таңда балықтың 26 түрі кездеседі. Кәсіптік түрге
жататындар: сазан, арал тортасы, ақ амур, ақмарқа, шығыс тыран, ақкөз -
балық, қылыш балық, шемей, бозша мөңке, жайын, жыланбасбалық, көксерке, ақ
және шұбар дөңмаңдай. Ал кәсіптік емес түрге: гамбузия, кекіре,
қырлықұрсақ, амур бұзаубасбалығы, үшерінділер, медака, элеотрис,
жалғантеңге - балық, талма - балық жатады. 3 түрлі балық Қазақстан
Республикасының Қызыл Кітабына енген. Олар: арал және түркістан қаязы, арал
албырты [2]. Осы мәселелердің
өзектілігін ескеріп, бітіру жұмысының мақсаты Шардара су
қоймасындағы көксерке және ақмарқа балықтардың қоректену ерекшелігін,
қоректік қарым - қатынастарын зерттеу. Бітіру жұмысының
міндеттері:
1. Балықтардың қоректік компоненттерінің құрамын анықтау.
2. Қорек компоненттерінің сандық көрсеткіштерін анықтау:
А) Кездесу жиілігін.
Б) Компоненттердің санын.
В) Компоненттердің түр санын.
Г) Өлшемдік салмағын.
3. Қоректік қарым - қатынастарын анықтау.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Көксерке балығының систематикасы
Тип: Chordata – Хордалылар Тип
тармағы: Vertebrata – Омыртқалылар Класс үсті:
Pisces - Балықтар Класс:
Osteichthyes - Сүйекті балықтар Отряд:
Perciformes - Алабұғатәрізділер Отряд тармағы:
Percoidei – Алабұғатектестер Тұқымдас: Percidae –
Алабұғалар Туыс: Sander - Көксеркелер
Түр: Sander lucioperca - Көксерке
[3]
1.1.2 Көксерке балығының сипаттамасы мен биологиясы
Денесін ктеноидты қабыршақ жапқан. Арқа қанаттарының арасы
алшақ. Құрсақ қанаттарының арасы алшақ. Жақтары өткір тістермен
қаруланған. Екі беті (желбезек қақпақшасының алдыңғы сүйегі)
жалаңаш. Денесі сұр – жасыл түсті, денесінің екі бүйірінде қара
жолақтары бар.
Көксерке Балтық, Қара, Каспий және Арал теңіздерінің су
алабтарында тіршілік етеді. Ірі балық, ұзындығы 120 см және салмағы
12 кг жетеді. Сырдария өзенінде кең таралған. Батпақтанған
суқоймаларда кездеспейді, судағы оттегінің мөлшеріне өте сезімтал,
судың ластануына шыдамсыз және тұщы судың басқа балықтарынан ерте
өледі. Көксеркенің тұқымдылығы 200 мыңнан 1000 мың
уылдырыққа дейін ауытқып отырады. Жартылай өткінші балық. Өзенге,
сондай – ақ суқойманың суы таяз жерлеріне уылдырығын шашады. Жынысқа
3 – 4 жасында жетіледі. Ұзындығы мен салмағы артқанда тұқымдылығы
артады.
Көксерке - өте бағалы кәсіптік балық. Негізінен кәсіптік маңызы жоқ
балықтармен қоректенеді. Сарыуыз қапшығын сорып болғаннан соң
шабақтары бір ай зоопланктонмен қоректенеді, бірақ енді екінші
айдан бастап басқа балықтардың шабақтарымен қоректенуге көшеді. Ең
қарқынды жазда және күзде қоректенеді. Әдетте қыста қоректенуін
жалғастырыды, бірақ жазбен салыстырғанда әлсіз. Уылдырық шашу
кезінде қоректенуін тоқтатады. Моногамды балықтар, көбейетіннен бұрын
аталықтары ұя жасайды. Бұл кезде олар өте ашушаң болады, яғни өздерінің
территорияларын қорғайды. Уылдырықтарын ерте көктемде су температурасы 10 -
12ºС болған кезде шашады. Аталығы мен аналығы ұрпағына қамқорлық жасайды.
Көксерке балығы тоған және көл – тауарлы балық шаруашылықтарының
негізгі обектісі болып табылады. Оларды қоректендіру үшін майда, кәсіптік
маңызы жоқ балықтарды пайдаланады [4, 5].
1.2 Ақмарқа балығының систематикасы
Тип: Chordata – Хордалылар
Тип тармағы: Vertebrata – Омыртқалылар Класс үсті:
Pisces - Балықтар Класс:
Osteichthyes - Сүйекті балықтар Отряд:
Cypriniformes - Тұқытәрізділер Тұқымдас: -
Тұқылар Туыс: Aspius -
Ақмарқалар Түрше: Aspius
aspius – Ақмарқа [3].
1.2.1 Ақмарқа балығының сипаттамасы мен биологиясы
Денесі ұзарған, аузы үлкен, жұтқыншақ тістері ұстағыш
екіқатарлы Желбезек өсінділері сирек және қысқа. Денесін майда
қабыршақ тығыз жауып тұрады. Құрсақ қанаттарының қабыршақпен
жабылған қырлы өсіндісі бар. Бүйірі әдетте күміс түстес, арқасы
көкшіл – сұр. Жұп қанаттары, аналь қанаты және құйрық қанатының
астыңғы қалақшасы қызғылт.
Ақмарқа Балтық, Каспий, Арал және Қара теңіздерінің су
алабтарында тіршілік етеді. Ірі балық, ұзындығы 80 см жетеді.
Жартылай өткінші балық. Жынысқа әдетте 3 – 4 жасында жетіледі.
Аналықтары аталықтарына қарағанда кеш жынысқа жетіледі. Уылдырығын
өзендерге шашады. Уылдырық шашуы әдетте сәуірдің басында және
мамырда өтеді. Ақмарқаның дернәсілдері бастапқыда
зоопланктонмен және нектобентоспен қоректенеді. Шабақтары екінші және
үшінші айдан бастап басқа балықтардың шабақтарымен қоректене
бастайды. Ересектері ірі шаянтәрізділермен және балықтармен
қоректенеді. Өзендерге шыққан уақытта қоректенбейді. Өзендердің
шұңқырларында қыстайды. Кәсіптік маңызы өте зор [6] .
1.3 Балықтардың қоректік қарым-қатынасына шолу
Шорыгин А.А. 1952 жылғы монографиясында Питания и пищевые
взаимоотношения рыб северного Каспия атты монографиясында бентоспен
қоректенетін балықтардың қоректенуін зерттеді. [7].
Кублицкас А.К. балықтардың қоректенуі бойынша материалдарды жинау
және өңдеу әдістемесін зерттеді [8].
Дернәсілдің қоректенуіне қарағанда ересек балықтардың қоректенуі
жақсы зерттелген, әсіресе теңіз дернәсілдерінің қоректенуі. Бұл еңбектерді
орыс ихтиологтары Казанов В.И., Казанова И.И. жасады [9]. Крыжанов С.Г.,
Дислер Н.Н., Смирнов Е.Н. және т.б. зерттеушілер балықтың дернәсілінің
қоректенуін зерттеу жұмыстарын жасады [10].
Дәуітбаева К.Ә. Питание плотвы Капчагайского водохранилища атты
еңбегінде торта балығының қорегінің тізімін жазды. Торта балығының
қоректенуі туралы материал 1976 – 1979 жылдары Қапшағай суқоймасынан
жиналған. Автордың мәліметтері бойынша балық қорегінде ең көп макрофиттер,
балдырлар, дафниялар кездесті .
Торта балығының қоректенуі Қапшағай су қоймасында зерттелді. Тортаның
қоректенуі туралы материал 1976 - 1979 жылдары жиналған; 379 экз.
Қоректенуді зерттеуге ұзындығы 12,0 - 28,0 см болатын және 2+ - 6+ (79,3 %)
және 7+, 8+ (20,2 %) жастағы балықтар қарастырылды. Қорегінде 42 компонет
кездесті, олар зоопланктоннан 14 түр, бүйіріменжүшушілер, моллюскалар,
насекомдар, омыртқасыздардың жұмыртқалары, макрофиттер, балдырлар,
мизидалар көп кездесті [11].
Лыскова В.Н. Питание и пищевые взаимоотношение рыб,
акклиматизированных в озере Гусиное деген еңбегінде балықтардың қоректік
қарым-қатынастарын зерттеді. Осы еңбегінде ұқсас қоректік организмдермен
қоректенетін екі балықтың арасындағы қорекке бәсекелестікті анықтау
әдістемесін жасады [12].
Пирожников Л.П. балықтың ішегінің ішіндегі астың қорытылу мезгілін
белгілеп, яғни компоненттердің, қорек шыққан уақытқа дейін бақылап, астың
қорытылу уақытын белгіледі, осылай асты қорыту уақытын анықтаған [13].
Жыныстық жетілген ақмарқаның қоректенуі туралы зерттеулер аз,
Қапшағай су қоймасындағы ақмарқаның қоректенуі туралы мәліметтер жоқ деп
айтуға болады, тек А.С Малиновская және тағы басқалар материалдарды
Қапшағай су қоймасының әр жерінен 1976 - 1973 жылдары жинады. Ақмарқаның
325 экз. қарастырылды, ұзындығы 24,6 - 47,5 см, жасы 4+ - 7+. Жыныстық
жетілген ақмарқаның қорегін зерттеп, олардан 57 компонент анықтады:
Rotatогіа, Diaphanosoma sр, Dарһnіа longispina, Аlоnа sр, дафнияның
жұмыртқалары, Сlаdосега, Neutradiaptomus incongruens және балықтардан
торта, көксерке, сазан т.б.. Ақмарқаның қорегінен көбінесе мизидалар мен
көксеркенің шабағы көп кездескен [14].
Көксеркенің қоректенуі туралы материалдар 1976-1979 жылдары
Қапшағай су қоймасында жиналды. Жыныстық жетілген көксеркенің қорегінің
1976 - 1979 жылдардағы құрамын (18 компонент) анықтады, олар: бұтақмұртты
және ескекаяқты шаяндар, мизидалардың 3 түрі, инеліктің
дернәсілдері, сонымен қатар ақмарқа, торта, тыран, көксерке, амур
шабағы, мөңке. Жиі кездескендері мизидалар (әсіресе M. intermedia) мен
өзінің шабағы. 1976 жылы көксеркенің қорегінің негізін өзінің шабағы
құрады, ал қалған балықтар аз мөлшерде кездесіп отырды, нәтижесінде
каннибализм күшті байқалды [15, 16].
Р.Х. Мамилова Динамика питания леща Капчагайского водохранилища (1976 –
1979 гг) атты еңбегінде Қапшағай суқоймасындағы табан балығының
қоректенуін зерттеді. Жыныстық жетілмеген табан балығынан 40 қоректік
компонент анықталған: олигохеттер, бұтақмұрттылар және ескекаяқты шаяндар,
мизидалар, бүйіріменжүзушілер, кенелер, балық, микрофиттер, детрит және
минералды заттар. Әртүрлі насекомдар оның ішінде хирономидтер, бұтақмұртты
шаяндар және мизидалар. Қоректі қабылдау индексі төмен, салыстырғанда 1978
жылдың тамызында жоғары болды [17].
Жыныстық жетілген табан мен тыранның қоректік компоненті 87-ге
жетеді, жыл сайын 43-тен 56 аралығында өзгерістер болып отырады. Тыранның
ішегінде ең көп кездескен компонеттер: D. longispina, Сусlopoidae, Муsidа
іntermedia және хирономид дернәсілі, Сhironomus sp. және тағы Сһ. behningi,
ал 1978 жылы Р. ехgг. nubeculatum, Р. ехgг. convietum және тағы басқалары
жиі кездесті. Жыныстық жетілген және жыныстық жетілмеген балықтардың
қоректері әртүрлі, өзгерген болады [18]. .
Фортунатова К.Р. және тағы басқа ғалымдар балықтың қоректенуіне нақты
түсініктеме беру үшін тәуліктік қоректік рационына сүйенген дұрыс деп
санайды. Неміс ғалымдары жыртқыш балықтардың қоректенуін зерттеп, жыртқыш
балықтардың ас қорыту жүйесінде асты тез қорытатын көп ферменттердің
болатындығын анықтады. Қыста жайын балығы кездеспейді деп те айтуға болады.
Амур жайыны қыста қоректенбейді [19].
Ыстықкөлдегі көксеркенің қоректенуі бойынша материалдар 1962 - 1963
жылдары жиналды. Осы мақсатпен 402 асқазан зерттелді, оның 342 бос болып
шықты. Көксерке негізінен майда кәсіптік және кәсіптік маңызы жоқ
балықтармен қоректенген. Бұл суқоймадағы көксеркенің ұзындығы 14-18 см
жеткенде балықтармен қоректене бастайды. Шабақтары негізінен
омыртқасыздармен және балдырлармен қоректенген, ал балықтар қосымша қорегі
ретінде болған. Өсуімен байланысты көксерке ірі балықтарды жұтады. Көлдің
барлық зерттелген аймақтарында көксерке балығының қорегінің құрамы бірдей
болған (осман, маринка, сазан, тұқы, үкішабақ және т.б.) [20].
Т.Т. Трошина, К.Ә. Дәуітбаеваның (1978, шілде) зерттеулері
бойынша, Қапшағай су қоймасының әр түрлі аймақтарынан жиналған ұзындығы 40-
53 мм ақмарқаның шабағының (111 дана) қорегінен 59 алуантүрлі организмдерді
анықтаған, олардың: 24 - зоопланктон организмдері, қалғандары бентос
өкілдері: мизидалар, бүйіріменжүзушілер және нематодтар, жер беті және су
қоңыздары, инеліктер, біркүндіктер, көктемдіктер [21].
Лишев М.Н. жыртқыш балықтардың қоректік организмдерінің өлшемдік
салмақтарын берген. Алдымен асқорыту жолындағы қоректің түрлік құрамын
анықтайды. Жыртқыш балықтардың қорегіндегі әртүрлі балық түрлерінің
өлшемдік салмақтарын анықтау үшін олардың тірі салмақтарын санап шығады,
сосын оны жыртқыш балықтың салмағының пайызына есептейді. Амур бассейнінің
жыртқыш балықтарының қоректенуін зерттеген кезде осы әдісті М.Н. Лишен осы
балықтардың қоректік құрамын анықтағанда пайдаланған [22].
2 МАТЕРИАЛ ЖӘНЕ ӘДІСТЕР
Зерттеуге материалы ретінде 2009 жылы мамыр - маусым айларында Шардара су
қоймасынан жазғы өндірістік практикасынан әкелінген балықтардан
әдістеме бойынша 14 дана көксерке және 12 дана ақмарқа балықтары
алынды.
Далалық жағдайда суқоймадан балықтарды активті ау құралымен (құрма
жылым) аулады. Жиналған материалдардың биологиялық көрсеткіштері жалпы
қабылдаған әдістемемен жүргізілді (Q, q, L, l) [23]. Балық аулаған орыннан
әдістеме бойынша гидробиологиялық проба алынды. Балықтардың ас қорыту
жолдары лабораторияға әкелінді. Лабораторияда
балықтардың ас қорыту жолындағы қорек құрамы бинокулярмен анықталды. Қорек
компоненттерінің түрлік құрамы анықтауыштардың көмегімен қаралды [3, 24,
25]. Лебедевтің 5 баллдық шкаласы бойынша
ішектің толысу және қоректің қорытылу дәрежесі анықталды [26].
Жыртқыш балықтардың қорегіндегі әртүрлі балық түрлерінің өлшемдік
салмақтарын анықтау үшін олардың тірі салмақтарын санап шығуға тиіс, сосын
оны жыртқыш балықтың салмағының пайызына есептейді. Қоректік түрдің
өлшемдік салмағы осы салмақтардың қосындысын асқорыту жолында анықталған
барлық организмдердің салмақтарының жалпы қосындысына бөлу арқылы анықтайды
[22] .
Көксерке және ақмарқа балықтарының қоректік қарым – қатынастарын
анықтау Шардара су қоймасындағы осы балықтардың арасындағы бәсекелестіктің
бар – жоқтығын көрсетеді. Ең алдымен осы екі балықтың қорек
компоненттеріндегі ұқсас организмдердің тізімін жазамыз. Сосын осы
организмдердің өлшемдік салмақтарын салыстырып, ең төмен көрсеткіштерді бір
– біріне қосады [12].
2.1 Балықтардың қоректенуін зерттеу әдісімен танысу
Балықтардың қоректенуін зерттеу әдістемесі төрт бөлімнен тұрады:
материалды жинау, балықтардың ас қорыту жолын өңдеу, алынған мәліметтерді
сандық өңдеу, сандық мәліметтерді әдебиеттермен салыстыру және сурет
түрінде көрсету.
Қоректену бойынша материалдарды жинаудың және өңдеудің екі әдісі бар:
жеке жинау және ас қорыту жолын жеке өңдеу әдісі, яғни әрбір балықты жеке
қарастырады, және де топтық жинау және өңдеу әдісі, яғни балық топтарынан
ішектерді жинайды және оларды бірге өңдейді [1].
Желтенкова М.В 1955 жылғы баяндамасында балықтардың қоректенуі бойынша
материалдарды өңдеу әдістеріне баға берді, әсіресе жыртқыш балықтарға.
Балықтардың қоректенуін зерттеу қағидалары:
1. Белгілі балықты нақты бір суқоймада зерттеу үшін, нәтижесіндегі
алынатын пайдасын, мақсатын анықтап алу қажет.
2. Балықтардың қоректенуін зерттеу, балықтар популяциясын
зерттеумен, яғни балықтардың өсу қарқындылығын, жыныстық жетілуін, көбею
қабілетін, бөлінуін, санын және тағы басқа дәл сол су қойманың
гидрологиялық режимін және қоректік базасын зерттеумен қосарласып
жүргізілуі керек.
3. Бір балық түрінің қоректенуін жекелеп қана зерттемей, қоректік
базасы бір ихтиофаунаның басқа да түрлерімен салыстыра отырып зерттеу
керек.
4. Далалық жағдайда зерттеу тәжірибелік зерттеулермен міндетті түрде
толықтырылуы қажет.
5. Табиғи жағдайда қоректенуді зерттеудің ең ұтымды әдісі, ішектегі
заттың өлшемдік анализі, қоректік компоненттердің және тағы
басқа заттардың салыстырмалы салмағын зерттеу болып табылады.
Қоректік компоненттердің, балық қорегінің сапасын және қоректену
қарқындылығын жалпы жеке индекстер негізінде зерттегенде, қоректің
колориялығын және игерілетіндігін, су температурасын ескеру керек [27].
Бұл қағидалар А.А. Шорыгиннің монографиясында көрсетілген және де
қазіргі уақытта маңызын жоғалтқан жоқ.
Әдістемеде бір-бірімен тығыз байланысқан және қоректену мәселесімен
байланысты 4 ұғым бар:
1. Су қойманың қоректік ресурстары - автохтонды және аллохтонды
өсімдік тектес және жануар тектес организмдердің жиынтығы, олардың ыдырау
өнімдері.
2. Су қойманың қоректік базасы- бұл қоректік организмдердің
және олардың детритінің саны. Ол белгілі бір уақытта ихтиофаунаның түрлік
және жастық топтарымен қорек ретінде қолданылады, және де биотикалық,
абиотикалық қатынастар жағдайында өмір сүреді.
Қоректік база - балықтармен қолданылатын қоректік ресурстардың бір
бөлігі.
3. Су қойманың қоректілігі - қоректік базаның балықпен тұтынылатын
бір бөлігі.
4. Су қойма балықтарының қорекпен қамтамасыз етілуі- бұл қоректің
саны [1].
2.2 Далалық жағдайда материал жинау және өңдеу
Балықтардың қоректенуі бойынша материал жинау экспедициялық кемелерде
және жағалаулық орындарда жүргізіледі. Материалды белсенді ау құралымен
аулау керек: трал, құрма жылым, тор және т.б.. Белсенді ау құралымен
ауланған материалдар балықтың аулау кезінде нақты қандай қорекпен
қоректенгенін көрсетеді. Балықтардың қоректенуін зерттеуге арналған
сынамалар зерттеу мақсатына байланысты 10-100 данадан тұрады. Дене ұзындығы
20 см дейінгі балықтарды түгелдей фиксирлейді. Ал дене ұзындықтары 20 см
үлкен балықтардың тек қана ас қорыту жолдарын фиксирлейді. Ол үшін
балықтарға биологиялық анализ (салмағын (Q, q), дене ұзындығын (L, l),
жынысын және жыныс өнімдерінің жетілу кезеңін, қоңдылығын, майлылығын,
жасын, өсу қарқындылығын анықтайды) жасайды. Осы мәліметтерді ихтиологиялық
журналға енгізеді. Зерттейтін белгілі орындарды сызбалық карточка жасап,
оларды оған белгілеп қою керек, үлкен ауқымда, қай ауылдың қасында екенін,
балық пен планктонның тұрақты жиналған орнын, өзендердің қай жерде
құйылатынын және тереңдігі мен көлемін жазу керек. Осы аумақтағы кәсіптерді
тағы басқа мінездемелерді белгілеу керек, мына тұжырымдар ұйғарылуы керек:
балықтардың келу және кету уақыты, кәсіптің көлемі немесе кеңділігі, қандай
ау құралдары қолданылатыны туралы мінездемесі (көлем құрылымы). Әртүрлі
балықтардың ішінен бір ау құралымен бір уақытта ауланған балық пробасынан
таңдаусыз 25 экз. мөлшерде балық алынады. Материалда әр түрлі жастағылардың
саны көп болған кезде (әр түрлі жастағылар) пробаны көп мөлшерде саны 20
экз. болатын әр түрлі көлемді балықтардан алынады. Бір қалыпты жұмыстарды
әр түрлі ау құралдарымен жүргізгендіктен пробаларды әрбір ау құралынан
алады [8].
Ауланған балықтарды бортқа көтере салып, балықтарға ихтиологтар
түрлік анализ жасау үшін проба (5 - 10 дана) алады, әртүрлі балықтар
көлемді ауланған кезде, ең ірі, орташа және майда балықтары таңдалынып,
әрқайсысынан 15 - 20 данадан алынады. Егер аз балық ауланған кезде алынған
балықтың бәрін анализге қолданады, тіпті жалғыз данасында. Егер визуалды
анализде ас қорыту жолдарындағы қоректің құрамы бір - бірінен аса
айрықшаланбаса, онда 15 - 20 дана пробаны 10 данаға дейін азайтуға болады
[8].
Майда балықтардың (килька, шпрот, майшабақтардың шабағы және тағы
басқа) қоректенуін зерттеу үшін балықты түгелдей формалинмен фиксациялайды.
Ал ірі балықтардың (майшабақтардың әртүрлі түрлері, ақсақа тәрізділердің,
дөңмаңдайдың әртүрлі түрлері және тағы басқа) ас қорыту жүйесі түгел бөлек
алынып кеңірдегіне (ауыз қуысына жақынырақ) дейін қорек ішегінен түспеуі
үшін кеседі, әр балықты немесе ішек-қарын бөлек номермен дәкеге төрт
бұрышты етіп салынады [8].
2.3 Балықтардың қоректенуі бойынша материалдарды өңдеу әдісі
Ас қорыту жолындағы қоректің құрамын сапалық және сандық өңдеу тек
лабораторияда жүргізілуі тиіс. Экспедицияда немесе бақыланатын арнайы
орындарда аз ғана ас қорыту жолдары өңделуі тиіс, ол негізгі берілген
ауданда немесе берілген орындарда белгілі бір көрсеткіштерге бағыт алуы
үшін керек. Бұл әсіресе балықты іздеу үшін қажет, ішек қарынның ішіндегі
қоректің құрамы балықтың қандай тереңдікте мекендейтінін және қоректенуін
көрсетеді [9].
Сандық өңдеу: дала жағдайда материалдарды сандық өңдеу үшін мына
құралдар керек: ірі дәрі - дәрмектік немесе техно-химиялық өлшеуіштер,
әртүрлі құралдар, Петри табақшасы, әйнек және темір құйғыш, және фильтрлі
қағаз . Көлемдік әдісті қолдану барысында мөлшерлі ыдыстарды пацдаланады.
Өңдеу барысында іріктеп алынған 10-15 дана балықты өлшейді және фильтр
қағазында сусыздандырады, бірақ қоректік түйін сұйықтықта болуы керек.
Соңғы жағдайда 1 ыдысқа су құяды және судың деңгейі белгіленеді, сосын
ыдысқа алдын-ала сусыздандырылған ішекегі немесе қарындағы қоректік түйін
салынады, бірақ, қоректік түйін сулы деңгейде тұруы керек. Сосын ірі
организмдер (балықтар, балықтардың дернәсілдері, шаянтәрізділер) қоректік
түйіннен шығарады және де оларды санайды. Сосын қоректік түйіннің салмағы
және көлемі анықталады. Қалған майда организмдердің салмағы және көлемі
өлшемдегі ірі организмдердің көлемімен немесе барлық қоректік түйінмен
анықталады [1].
Сапалық өңдеу: Петри табақшасында қаралады және қоректің түрлік
құрамы анықталады, ең көп кездесетін түрмен көрсетіледі, оның даму кезеңі
және қорытылу дәрежесі қарастырылады. Түрлі сандық ара қатынастағы қоректің
құрамы Лебедевтің визуалды 5 баллдық шкаласымен анықталады:
1. Организмдер жақсы сақталған, ешқандай ыдырау мүшелері жоқ және
қазір ғана жұтылған;
2. Организмдер кішкене қорытылған, денесі бөлшектерге ыдырамаған,
жүзбе қанаттары бар, бірақ кішкене мұжылған, ішкі мүшелері түгел, бірақ
арқасынан кішкене мұжылған, кейбіреулерінде желбезектері түсіп қалған,
бірақ түрге дейін анықтауға және санауға болады;
3. Организмдер жартылай қорытылған, кейбір бөліктері қорытылған,
бастары, қанаттары болады, шаяндардың кейбір мүшелері қорытылып кеткен.
4. Өте қорытылған және қатты ыдыраған организмдер, бірақ
көздерімен, қанаттарымен, желбезектерімен, қабыршақтарымен және
тағы басқа мүшелерімен анықтауға болады.
5. Анықталмайтын масса, формалық элементтерсіз [26].
Қоректің қорытылу деңгейінің ерекшелігі әсіресе тәуліктік балық жинау
кезінде керек, бұл балықтардың қаншалықты жиі қоректеніп тұратынын білуге
мүмкіндік береді, қандай қоректік организмдер жиынтығымен қоректенгенін
білуге болады, мысалы, егер ішекте қорек жақсы сақталған болса, онда бұл
балықтың қоретенуі жиі болып отырғанын және де массалық жиынтық қоректік
организмдердің тығыз екендігін көрсетеді [26].
2.4 Материалдарды лабораториялық жағдайда өңдеу
Материалды лабораториялық жағдайда өңдеген кезде қоректік
компоненттерді сапалық және сандық өңдейді.
Формалинмен фиксирленген балық пробасын немесе олардың ішек-қарынын
зерттеуден бұрын жібіту үшін жарты күнге тұщы суға салып қою керек.
Этикеткада барлық мәліметтер жазылуы керек немесе қоректі санаған журналға
жазады және де ихтиологиялық журналдан зерттелетін балықтардың ұзындығы,
салмағы, жыныстық белгілердің жетілуі, жасы және майлылығы туралы
мәліметтерді алады [1]. Балықты кесу, егер
толығымен фиксирленген болса, қайшымен іске асырылады, балықтың құрсақ
жағынан бастап кеңірдегіне дейін кеседі, сосын ішек-қарынын абайлап бөлек
сыртқа шығарады. Сосын оның толысу деңгейін анықтайды: 0- қарын немесе
ішек бос, 1- қарынның немесе ішектің толысуы аз, 2-3 қарын немесе ішектің
толысуы орташа, 4- қарын және ішек толы, 5- қарын немесе ішек созылған,
қорек ішекте толып тұр. Ас қорыту мүшесінің толысуы график бойынша
карточкаға жазылады. Сосын жіңішке қайшымен асқорыту жүйесі кесіледі.
Қарынның және пилорикалық өсіндісінің ішіндегі қоректік құрамын пинцетпен
шығарады, ішектің шырыны бірге алынбауы үшін ішектің ішіндегі қоректік
құрамын ішекті қысып та шығаруға болады. Негізгі құрамын ішектің ішіндегіні
алып болған соң ішекті сумен петри табақшасына шаяды, сосын ішектегі бүкіл
қоректі бөліп алады. Ішекті және қарынды өңдеу екі бөлек жүреді. Ал
қарынсыз жыртқыштардың алдыңғы, ортаңғы және артқы ішектерін бөлек өңдейді.
Қоректі өлшеу торзионды, аптекарлық немесе техно-химиялық таразыда
жүргізіледі, бұл үшін қарын немесе ішектің құрамын фильтрлі қағазға
сусыздандырып алады [1].
Қарынды жыртқыштардың қоректік құрамының түрлік санын қарында санайды, ал
ішектің қоректік құрамының тек сапасын ғана қарастырады. Ал егер қарын бос
болған жағдайда ішек құрамын тереңірек қарастырады немесе зерттейді, ал
егер организмдер сақталынған болса, онда организмдерді санайды. Ішектің
қоректік құрамының санын санау үшін заттық шыныға қоректі ұзына бойы
оптикаға көрінетіндей қылып орналастырады немесе Богоров камерасымен
санайды. Ірі организмдер мүмкіндігінше өлшенеді. Қарында немесе ішекте
қорегі көп болған жағдайда, оның жартысын алады, қоректік түйіннің әр
жерінен алады, себебі әртүрлі организмдердің ішекте және қарында құрамы
бірдей болмайды [19]. Көлемдік әдісті қолданған
жағдайда ірі организмдерді өңдегеннен кейін қоректің түйіні де белгілі су
мөлшерімен ыдыста араластырылады және штемпель пипеткасы арқылы немесе
Богоровтың порциялық пипеткасы арқылы өңдеу үшін екі порция алынады, слсын
ары қарай қоректік компоненттерді анықтайды [1].
Бұл екі әдісті қолданған жағдайда (Муsidае дернәсілдері,
балықтар және тағы басқа) ірі организмдерге өңдеу жүргізгенде жалғыз ғана
қарастырылған пробаның жартысын ғана емес, ас қорыту жүйесінің құрамында
өңдеген жөн. Организмдер қорытылып кеткен жағдайда мизидаларды,
насекомдардың дернәсілдерін көздері, амоиподтарды, бастары немесе
тельсондары, сагиттері арқылы, ал балықтардың дернәсілдерін және шабақтарын
желбезек сүйектері арқылы санауға болады. Кейбір кездерде зерттелетін
балықтардың ас қорыту жүйелерінде балықтардың қабыршақтары кездесуі
мүмкін, олар қоректің салмағына кірмейді тек қана карточкаға белгіленеді.
Санауға келмейтін қатты қорытылған организмдер бөлек өлшенеді, мүмкін
болғанша тобы белгіленеді немесе олардың салмақтарын өлшенген
организмдердің пропорциялық салмағына бөледі [1].
Құрамында біркелкі қорек
болғанда асқазан мен ішектің құрамын өңдеу қиынға түспес үшін топтық өңдеу
әрекеті қолданылады. Асқорыту жүйесінің толысуын және қоректік түйіннің
салмағын білгеннен кейін қоректік түйін белгілі бір мөлшердегі суға
жақсылап араластырылады, жоғарыда көрсетілгендей пробаның жарты бөлігімен
өңделеді. Түрлеріне байланысты пробадағы барлық организмдер саналады, сонан
бір асқазандағы немесе ішектегі организмдердің орташа саны шығарылады.
Алған мәліметтердің салмағы, әртүрлі организмдердің құрамы мен саны –
ерекше өзінің карточкасына жазылады. Ол жерде организмнің қаншалықты
қорытылғаны жазылады. Егер қоректік түйін қатты қорытылып кеткен жағдайда
көз мөлшермен барлық қоректің қанша пайызын анықтауға болатыны анықталуы
тиіс [1].
2.5 Жыртқыш балықтардың ас қорыту жүйесінің құрылысы
Жыртқыштар өздерінің жүйелі орналасу жағдайына қарамастан ас қорыту
жүйесінде бір қатар ерекшеліктері болады.
Аузының көлемімен, пішіні қабылдайтын қорек сипатына, қабылдау
әдісіне байланысты. Жыртқыштар қорегін толығымен жұтады. Көбісінің аузы
үлкен болады. Қоректену биологиясының ерекшеліктеріне қарай жыртқыштар
арнайы құрылысқа ие. Оның жұту аппараты, жұтқыншақ кеңдігі, жоғарғы жақ
қозғалысы шекарасында бір қатар өзгешеліктер бар [1].
Су түбінде жататын және қозғалысы шектелген жыртқыштар үшін жұту
аппаратында бейімделушілік ерекшеліктері болады.
1. Үлкен шамалап қозғалатын ауыз, аузын ашқан кезде ауыз
қуысы өткір тістермен қаруланған ауыз.
2. Ауыз сағандарының қуысы қаруланған, ауыз қуысында өткір тікенекті
тісшелері бар, таңдай, жұту алаңы сағандарының төмпешігі сыпыртқыдай
майда тісшелермен жабылған [1].
Тұщы су жыртқыштарының да аузы үлкен болып келеді (шортан, көксерке,
лаха), cонымен қатар аз кездесетін жыртқыштар Сурrinidае тұқымдасынан -
ақмарқа (Aspius aspius L.) және қылышбалық (Рelecus cultratus L.). Көптеген
жыртқыштардың ауыз қуысында, жақтарында майда тістер болады [19].
Тістің қызметі қоректі
ұстаумен шектеледі. Бұл топ балықтары үшін жұту аппаратында өңделу
болмайды. Тіс жыл сайын өзгеріп отырады. Көне артқы тіс орнына жаңа тіс
өседі. Кейбір жыртқыштар үшін
мысалы, Сургinidае тұқымдасынан (ақмарқа) тістері тек қана жұту аппаратында
және желбезек доғасында болады. Тұқы
балықтары үшін жұтқыншақ тісі екі қатарлы, жұқа ұзын болып келеді.
Жұтқыншағында тісі бар балықтар үшін қоректің өңделуі жұтқыншақтан
басталады. Жыртқыш балықтардың асқорыту жүйесінде үлкен ерекшеліктер
байқалады. Тағам жұтқыншақтан асқазанға, егер ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz