Заңдар – Қазақстан Республикасы тарихының дерек көзі (1990-2007 жж.)

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1 ЗАҢДАРДЫҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ТАРИХЫНЫҢ ДЕРЕК КӨЗДЕРІ РЕТІНДЕ ПАЙДА БОЛУЫН СЫНАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.1 Заңдардың ұғымдық және терминдік мәселелері және оларды Қазақстан тарихының дерек көздері ретінде кезеңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.2 Заңдардың тарихи дерек көздері ретіндегі маңызы мен ерекшеліктері және оларға деректанулық талдау жасау мен сыныптау проблемасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ЗАҢДАРЫ . ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫНЫҢ МАҢЫЗДЫ ДЕРЕК КӨЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
2.1 ҚР Конституциялық заңдарының пайда болуының объективтілігі мен алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
2.2 ҚР заңдарының тарихи дерек көздері ретінде жасалу процесі мен процедуралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
2.3 ҚР Конституциялық заңдарын атрибициялау проблемасы ... ... ... ... ... ... 74
2.4 ҚР Конституциялық заңдары қоғамдағы түбегейлі өзгерістер тарихының дерек көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 86
3 ТІЛ, ДІН ЖӘНЕ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ КҮРЕС ТУРАЛЫ ЗАҢДАР ТАРИХИ ДЕРЕК КӨЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 99
3.1 Тіл және дін туралы заңдар тәуелсіз Қазақстан халқының рухани және мәдени өмірі тарихының дерек көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 99
3.2 Заң ұйымдасқан қылмыс пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес тарихының дерек көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..115

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .128

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...132

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында заң актілері тәуелсіз Қазақстан Республикасы тарихының маңызды жазба дерек көздерінің бірі ретінде, деректану ғылымы тұрғысынан қарастырылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан тарихының құрамдас бөлігі болып табылатын және де бірнеше мың жылдық тарихымыздың ең жаңа кезеңінің айшықты беттерін құрайтын Қазақстан Республикасы тарихының келешекте жан-жақты зерттелері де, шынайы да, объективті жазылары да анық. Сондықтан, ондай аса үлкен де, жауапты іске дайындық жұмыстарын осы бастан жүйелі де мақсатты түрде жүргізудің маңызы үлкен. Солардың бірі, тәуелсіз еліміз тарихының деректік негізінің, деректану ғылымының талаптарына сай, осы бастан берік қалануы. Атап айтқанда, тәуелсіздік тарихы бейнеленген, яғни сан алуан формада, сан түрлі мазмұнда көз алдымызда пайда болған және күнделікті пайда болып жатқан дерек көздерін, деректанулық өңдеуден өткізу арқылы ғылыми айналымға тарта білу. Осындай, тәуелсіздік тарихының өзіндік ерекшеліктері мол, маңызды дерек көздерін бірі – заң актілері.
Тарихы ғылыми негізде жазылған басқа да мемлекеттер сияқты, Қазақстан Республикасы тарихының да дерек көздерінің үлкен бір бөлігін жазба деректердің құжаттық түріне жататын заң актілері құрайды. Заң актілерінің Қазақстан Республикасы тарихының басқа да дерек көздері арасында алар ерекше орын - Қазақстан халқының тек тәуелсіз мемлекет қана емес, сонымен қатар қоғамның барлық саласы заңға негізделген құқықтық мемлекет құруға бағыт алуымен айқындалады. ХХ ғасырдың соңғы он жылдығында қазақ халқының, осы жерді мекендеген өзге де ұлт өкілдерімен бірлесіп, құқықтық мемлекет құру жолына түсуі заң актілерінің тарихи дерек көздері ретіндегі маңызын арттыра түсті. Өмірдің барлық саласының заңдық негіз алуы, қоғамда орын алған түбегейлі өзгерістердің белгілі бір заң актілеріне сәйкес жүргізілуі, тәуелсіздік тарихының әр алуан заң актілерінде әр түрлі қырларынан бейнеленуіне алып келді. Демек, заң актілерін дерек көздері ретінде пайдалана білу, тәуелсіз Қазақстан тарихының объективті жазылуының басты алғышарттарының бірі болып табылатындығы күмәнсіз. Бұл, біздің ойымызша, зерттеу тақырыбының өзектілігін дәлелдейтін басты факторлардың бірі.
Заң мәселесімен бізде көбіне заңгер ғаламдардың айналысып келгендігі белгілі. Дегенмен, заң мәселесі тек заңгерлердің ғана мәселесі емес, ол жалпы қоғамтану ғылымының ортақ мәселесі болып табылады. Өйткені, заң актілері аса күрделі де, сан қырлы туындылар ретінде қоғамның барлық саласын қамтиды. Сондықтан да, заңдарда дамудың нақты бір кезеңінде белгілі бір дәрежеде бейнеленбейтін қоғамдық қатнастар тарихы болмайды. Демек, ол бірнеше ғылым салаларының зерттеу нысаны ретінде қарастырылуы тиіс.

1 Назарбаев Н. Ә. Еркін елдің ертеңі – кемел білім мен кенен ғылымда. // Егемен Қазақстан.- 2004.- 13 қазан.
2 Зиманов С. З. Конституция и Парламент Республики Казахстан. – Алматы: Жеті жарғы, 1966. – 352 с.
3 Сартаев С. С., Нұрпейісов Д. Тәуелсіз, егеменді Қазақстан Республикасы Конституциясы. – Алматы: Дәуір, 2004. – 576 б.
4 Сартаев С. С., Назарқұлова Л. Т. Қазақстан Республикасы Конституциясының қалыптасуы: проблемалары мен болашағы. – Алматы: Дәуір, 2005. – 464 б.
5 Сапаргалиев Г. Конституционное прово Республики Казахстан. – Алматы: Жеті жарғы, 2005. – 544 с.
6. Кенжалиев З. Ж. Ким В. А. Развитие Конституционного законодательства Республики Казахстан. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 40 с.
7 Ким В. А., Ким Г. В. Конституционный строй Республики Казахстан. – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – 170 с.
8 Котов А. К. Конституционализм в Казахстане: опыт становления и эффективность механизма власти. – Алматы: КазГЮА. 2000. – 288 с.
9 Табанов С. А. Заңдарды жүйелеудің теориясы, тарихы және тәжірибесі. – Алматы: Жеті жарғы, 1996. – 176 б.
10 Табанов С. А. Құқық теориясы мен сот жүйесінің Конституциялық негіздері. – Алматы: Айдана ЖШС, 2001. – 280 б.
11 Табанов С. А. Салыстырмалы құқықтану негіздері. – Алматы: Жеті жарғы, 2003. – 464 б.
12 Табанов С. А., Оразова А. Ә. Күрделі заманның өтпелі кезеңдеріндегі қазақ қоғамы Ата заңдарының тарихи-құқықтық сабақтастығы. – Алматы: Жеті жарғы, 2005. – 360 б.
13 Дәніжан Ж. Заң жүйеленілсе, заңдылық қалыптасады // Заң газеті. - 1996.- 9 қазан.
14 Мамытов Б. Адамның қауіпсіздігі // Заң және заман. - 2002. - № 6. – 25-29 бб.
15 Өтебаев Ғ. Сот реформасын жетілдіру – заңдылықтың кепілі // Заң және заман. - 2003. - № 5. – 34-37 бб.
16 Өтебаев Қ. Заңда олқы тұс болмауы тиіс // Заң және заман. - 2003. - № 2. – 22-24 бб.
17 Тілеуғалиев Ғ. Қазақстандағы заң білімінің қалыптасу және даму тарихынан. // Заң және заман. - 2000. - № 1. – 84-88 бб.
18 Түсіпбеков Р. Тәуелсіздікте ата-бабалар рухы бар // Заң және заман. - 2001. - № 6. – 3-10 бб.
19 Хитрин Ю. Заң және заман // Астана ақшамы. - 1988. - 10 шілде.
20 Лупарев Г. Тонкие нюансы закона о религии // Юридическая газета. -2003. - 13 август.
21 Моминбеков Ж. Гормонизация законодательства // Закон и время. - 2005. -№ 8. - С. 23.
22 Нарикбаев М. Я сторонник сокращения числа законов // Новости недели. - 2002. - 31 июля.
23 Климкин С. О путях совершенствования законодательства РК // Юрист. - 2005. - № 3. - С. 59-61.
24 Книпер Р. Значение Конституции для развития экономического и социального законодательства // Юрист. - 2005. - № 11. - С. 28-32.
25 Раев М. К. Как нам обустроить законотворческий процесс // Юридическая газета. - 2002. - 16 октября.
26 Сман А. Этапы становления конституционного законодательства Республики Казахстан и ее дальнейшее развитие // Саясат. - 2004. - № 3. - С. 61-63.
27 Амандыкова С. Законотворческий процесс в Республике Казахстан. В кн. Законотворчество и правоприменение в Республике Казахстан: вопросы теории и практики. – Караганда: КВШ ГСК, - 1997. – 210 с.
28 Мухамедшин К. Д. Правотворческая деятельность Республики Казахстан. В кн. Законотворчество и правоприменение в Республике Казахстан: вопросы теории и практики. – Караганда: КВШ ГСК, - 1997. – 210 с.
29 Матвеенков А. С. Правотворения и проблемы применения законодательства Республики Казахстан о выборах. В кн. Законотворчество и правоприменение в Республике Казахстан: вопросы теории и практики. – Караганда: КВШ ГСК, - 1997. – 210 с.
30 Мухамеджанов Б. Полномочия Президента Республики Казахстан в области законодательства. В кн. Законотворческий процесс в Республике Казахстан: состояние и проблемы. – Алматы: Жеті жарғы, - 1997. - 624 с.
31 Әбдірайымов Б. Президент және Парламент: жауапкершілік, өзара силастық, ынтымақтастық. // Егемен Қазақстан. - 2006. - 17 қаңтар.
32 Қалиев Н. Қазақстан парламентаризмі: тәжірибе және тағылым. // Егемен Қазақстан. - 2005. - 28 желтоқсан.
33 Байгелді Ө. Қазақстан түптің-түбінде іргелі де бай елдердің бірі болады. // Егемен Қазақстан. - 1997. - 19 шілде.
34 Әбіқаев Н. Қазақстан Парламенті: тарихи дәстүрлер және қазіргі заман. // Егемен Қазақстан. - 2006. - 20 қаңтар.
35 Оспанов М. Мәжіліс: саяси билік жүйесіндегі екі жыл. // Егемен Қазақстан. – 1997 - 30 шілде.
36 Мухамеджанов О. Өркениетке жетелеген он жыл. // Егемен Қазақстан. - 2006. - 19 қаңтар.
37 Федотова З. Л. Процедуры законодательной деятельности (проблемы вопроса). В кн. Законотворческий процесс в Республике Казахстан: состояние и проблемы. – Алматы: Жеті жарғы, 1997. - 624 с.
38 Әбділдин Ж. Парламент – парасат мектебі. // Егемен Қазақстан. - 2005. - 21 желтоқсан.
39 Сұлтанов Қ. Тәуелсіздік толғауы: 1993. // Егемен Қазақстан. - 2001. - 30 мамыр.
40 Миронова И. А. Законодательные материалы пореформенного периода (1861-1900). - М.: Изд-во АН СССР, 1960.- 31 с.
41 Кочаков Б. М. Русский законодательный документ ХІХ-ХХ веков. В кн.: Вспомогательные исторические диссиплины. Сборник статьей. - М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1939. - 435 с.
42 Кочаков Б. М. Законодательные материалы как исторический источник // Архивное дело. - 1940. - № 3. - С. 17-31.
43 Владимрский-Буданов М. Ф. Обзор истории русского права. – Растов на Дону: Феникс, 1995. - 640 с.
44 Загоскин Н. П. История право русского народа. – Казан: Тип-я Императорского Университета, 1899. - 515 с.
45 Источниковедение: Теория. История. Метод. Источники россиской истории: Учеб. пособие. - М.: РГГУ, 1998. - 702 с.
46 Источниковедение новейшей истории России: теория, методология, практика: Учебник / А. К. Соколов и др./ - М.: Вышая школа, 2004. - 567 с.
47 Кенжебаева И. К. Патшалық Ресейдің заң актілері Қазақстанды отарлау тарихының дерек көзі // Хабаршы. - 2003. - №4 (27). - 94-96 бб.
48 Өтепова Г. Е. Ресей империясы заңнамалық құжаттарының Қазақстанды отарлау тарихының дерек көздері ретінде қалыптасуының негізгі кезеңдері // Қазақ тарихы. - 2008. - № 3.- 51-54 б.
49 Отепова Г. Е. Свод законов Российской империи как исторический источник по истории Казахстана ХҮІІІ – ХХ вв. В кн. Тарихи дерек: археография және деректану мәселелері. – Алматы: Қазақ университеті, 2007.- 436 б.
50 Отепова Г. Е. Хронологический указатель законодательных актов Российской империи по истории Казахстана ХҮІІІ-начала ХХ в. Учебное пособие. – Павлодар: ПГПИ, 2009. - 168 с.
51 Отепова Г. Е. История Казахстана на страницах Полного собрания законов Российской империи. Учебное пособие. – Павлодар: ПГПИ, 2009. -169 с.
52 Салқынұлы С. Тұңғыш Президент және Қазақстан Республикасының тарихы. – Алматы: Қазақ энциклапедиясы, 2007. – 240 б.
53 Кемали Е. С. Коррупционная преступность лиц, уполномоченных на выполнение государственных функций. – Алматы: Академия МВД РК, 2007. – 130 с.
54 Шунаев С. «Высшая мера» для коррупционера // Казахстанская правда. – 2009. - 3 февраля.
55 Онгарбаев С. О. Мы боремся с коррупцией и защищаем прав граждан // Юридическая газета. – 2009. - 6 февраля.
56 Турсынбаев Д. Е. Борьба с коррупцией в государственных органах. – Алматы: Академия МВД РК, 2008. – 130 с.
57 Мауленов Г. С. Коррупция как социальное явление и меры ее прдупреждения. – Астана: Академия государственной службы, 2005. – 290 с.
58 Алуханов Е. О. Борьба с коррупцией в государственных органах. Учебник. – Алматы: Юридическая литература, 2008. – 288 с.
59 Алуханов Е. О. Антикоррупционная правовая политика. – Алматы: Заң әдебиеті, 2009. – 256 с.
60 Атабаев Қ., Қадыртаева М. Деректанудың теориялық мәселелері.- Алматы: Қазақ университеті, 1999. - 44 б.
61 Атабаев Қ. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. - 302 б.
62 Атабаев Қ. Деректану. – Алматы: Қазақ тарихы, 2007.- 272 б.
63 Назарбаев Н. Ә. Әділеттің ақ жолы:-Алматы: Қазақстан, - 1991.- 288 б.
64 Назарбаев Н. Ә. Ғасырлар тоғысында. – Алматы: Өнер, 1996. – 272 б.
65 Назарбаев Н. Ә. Сындарлы он жыл. – Алматы: Атамұра, 2003. – 240 б.
66 Зиманов С. З. Қазақтың ата заңдары. – Алматы: Жеті жарғы, 2004 - 2-том. - 672 б.
67 Монтескье Ш. Заңдар рухы туралы. – Алматы: Үш қиян, 2004. - 784 б.
68 Медушевская О. М. Современное зарубежное источниковедение. – М.; Высшая школа, 1983. - 143 с.
69 Жумабаев Е. Законы лишь отражають сложившиеся в обществе отношения // Начнем с понедельника. - 2002. - 12 июль.
70 Атабаев Қ. Шынайы, жүйелі тарих жазылған жоқ // Ана тілі. - 2008. - 10 сәуір.
71 Байтұрсынов А. Қазақтың Бас ақыны // Қазақ. -1913. - 23 ноябрь.
72 Зиманов С., Өсеров Н. Жеті жарғы жайлы. - Алматы: Ғылым, 1989. -210 б.
73 Полное собрание законов.- І, - т.1. с. ҮІІ. (Введение) - 512 с.
74 М. Д. (Дулатов М.) Үшінші дума һәм қазақ // Қазақ. – 1913. - 12 апрель.
75 Закон жобасының баяндамасы // Қазақ. -1914. - 15 сентябрь.
76 Газетімізге штраф // Қазақ. -1914, - 29 сентябрь.
77 Горький М. К демократий // Туркестанские ведомости. - 1917, - 16 ноябрь.
78 ҚР Парламентінің жарсышы. - № 7-8. – Астана: ҚР Парламенті Сенаты Аппараты, - 704 б.
79 Құл-Мұхаммед М. Закон о СМИ // Мегаполис. – 2003. - 5 июнь.
80 Каштанов С. М. Русская дипломатика. – М.: Высшая школа, 1988. - 229 с.
81 Варадинов Н. В. Теоретическое делопройзводство.- СПб.: -1875. - 294 с.
82 Источниковедение истории СССР. – М.: Высшая школа, 1981. - 496 с.
83 Вернадский Г. В. Обзор истории права Русского государства ХҮІІІ-ХІХ вв. – Прага: -1924. - 315 с.
84 Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері. – Алматы: Жеті жарғы, 2005. – 215 б.
85 Исабеков Т. Нормативтік құқықтық акт // Айқын. – 2008. - 11 шілде.
86 Өмірәлиев. Қ. ҮІІІ-ХІІ ғасырлардағы көне түркі әдеби ескерткіштері. – Алматы: Ғылым, 1985.- 313 б.
87 Отепова Г. Классификация и систематизация законодательных актов Россиской империи по истории Казахстана. – Алматы: Қазақ университеті, 2009. – 244 с.
88 “Құқықтық нормативтік актілер туралы” Қазақстан Республикасының Заңы. – Алматы: Жеті жарғы, 2005. – 126 б.
89 Тоқашбаев М. Заң диктатурасы. // Заң газеті. -1995. - 18 наурыз.
90 Локк Д. Басқару туралы екі трактат. – Алматы: Раритет, 2004. – 280 б.
91 Назарбаев Н. Ә. Заң шығару жұмысы реформашылық бағытта болуға тиіс. // Егемен Қазақстан. -1998. - 1 шілде.
92 Әбдірайымов Б. Президент және Парламент: жауапкершілік, өзара силастық, ынтымақтастық. // Егемен Қазақстан. - 2006.- 17 қаңтар.
93 Назарбаев Н. Ә. Заң шығарудың жоспарлы, дәйекті, тәртіпке келтірілген процесі керек // Егемен Қазақстан. - 1997. - 2 шілде.
94 Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Жеті жарғы, 1999. – 15 б.
95 Қазақстан Республикасының Конституциялық заңдары. – Алматы: Жеті жарғы, 1999. – 432 б.
96 Назарбаев Н. Ә. Қалың елім, қазағым. – Алматы: Өнер, 1998. - 366 б.
97 Борбасов С. Жаулин К. Президенттік биліктің тиімділігі // Егемен Қазақстан. - 2008. - 23 сәуір
98 Мүсірепов Ғ., Тәжиев Ж., Есенбеков Р. Т.б. Ащық хат // Өркен. -1990. - 27 қазан.
99 Көркемсуретті Қазақстан тарихы. - 4 том. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2007 - 312 б.
100 Стенографический отчет утреннего заседания 7-ой сессии Верховного Совета Казахской ССР 10 декбря 1991 г. Д. - №79. 251 с.
101 Сартаев С. С. Доклад на 7-ой сессии Верховного Совета Республики
Казахстан. Стенографический отчет. 14 декабря 1991 г. Д. - №83.
102 ҚР мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заң. // Қазақстан Кеңесі. – 1991. - 26 қазан.
103 Нурпейсов Д. К. Суверенный Казахстан на рубеже тысячелетий. -Астана: Елорда, 2001. - 110 с.
104 ҚР Ұлттық мұрағаты. Протокол профсоюзного собрания АП. Қор 2, тізімдеме 2, іс 76, бума 9,парақ 57.
105 ҚР Ұлттық мұрағаты. Областной Совет Федераций профсоюзов Қор 2, тізімдеме 2, іс 76, бума 9, парақ 42.
106 ҚР Ұлттық мұрағаты. Жиналыс мәжілісхаты. Қор 2, тізімдеме 2, іс 76, бума 9, парақ 13.
107 ҚР Ұлттық мұрағаты. Замечания и предложения. Қор 2, тізімдеме 2, іс 76, бума 9, парақ 81.
108 Котов А. К. Суверенный Казахстан: гражданин, нация, народ. – Алматы: Жеті Жарғы, 1997. - 152 с.
109 Сообщение об итогах голосования по принятию Конституции РК на республиканском референдуме // Казахстанская правда. - 1995. - 5 сентября.
110 Назарбаев Н. Конституция – Қазақстанның өркені мен өрлеуінің негізі // Егемен Қазақстан. - 2000. - 30 тамыз.
111 Үлкен жолдың басында // Социалистік Қазақстан. - 1990. - 29 шілде.
112 Қазақ ССР-інің мемлекеттік егемендігі туралы декларациясы. // Социалистік Қазақстан. - 1990. – 26 қазан.
113 Қасымбеков М. ҚР Президенттік институтының қалыптасуы // Егемен Қазақстан. – 2000. - 22 сәуір.
114 Қазақстанстан Республикасында Президенттік институтының қалыптасуы // Егемен Қазақстан. - 2000. - 22 сәуір
115 Сартаев С. Елбасының ерлігін елі білсін. // Егемен Қазақстан. – 2005. - 15 желтоқсан.
116 Еңсепова Г., Әлібеков Ә. // Социалистік Қазақстан. - 1990. - 16 қазан.
117 ҚР ОММ. Стенографический отчет... Қор 1109, т. 4, іс 20, п. 72. Қазақ ССР Жоғарғы Советінің екінші сессиясы (он екінші сайланған). Стенограммалық есеп. 1990 жылғы 25 қазан. – Алматы: 1992. – 240 б.
118 Байтұрсынов А. Оренбург. 10 февраль. // Қазақ. - 1913 ж. - № 2.- 10 февраль
119 Момышұлы Б. Қазақ тілі туралы пікір. // Ана тілі. - 2009. - 25 маусым.
120 Обращение к Президенту Н. А. Назарбаеву // Казахстанская правда. - 1994. - 22 декабря.
121 Көшім Д. Ұлттық мемлекеттің мызғымас шарттары. // Жас Алаш. – 2008. - 3 қыркүйек.
122 Үндеу. Ұлттарды жоюға апаратын қадам. // Қазақ әдебиеті. - 2009. - 16 қаңтар.
123 ҚР ОММ. Протокол заседаний Президума Сов. Мин Каз ССР. Ф. 1137, оп. 1п, д. 10533, л. 124.
124 Қазақ ССР-нің Тіл туралы заңы. // Социалистік Қазақстан. - 1998. - 28 сентябрь.
125 Әлім Ж. Қазіргі қазақ мәдениеті қандай? // Түркістан. - 2009. - 16 шілде.
126 Бұлытай М. Дін және мәдениет. // Инфо-Цес. - 2003. - 10 қазан.
127 Бұлытай М. Дін және ұлт. – Алматы: Арыс, 2006, - 584 б.
128 Дербісәлі Ә. Исламның жауһарлары мен жәдігерліктері. – Алматы: Атамұра, 2008. – 488 бет.
129 Бұлытай М. Ұлт тамырына балта шапқан миссионерлер // Қазақстан-ZAMAN. – 2006. - № 17. - 21 сәуір.
130 Бұлытай М. Ұлт тамырына балта шапқан миссионерлер // Жас қазақ ұні. 2006. - №19. - 12 мамыр.
131 Бұлытай М. Миссионерлер деген кім? // Президент және халық. – 2005. - № 14. - 23 желтоқсан.
132 Бұлытай М. Дін және мәдениет // Қазақстан-ZAMAN. 2003. - № 22. - 30 мамыр.
133 Дербісәлі Ә. Өз дініне берік ел ғана өзін сақтай алады. // Егемен Қазақстан. – 2008. - 15 ақпан.
134 Сапаралы Б. Жолы болмаған заң жобасы // Айқын. - 2009. - 14 ақпан.
135 Дербісәлі Ә. Діннен сенсация іздемейік // Жас Қазақ. – 2009. - № 22. - 5 маусым.
136 Өмірбек О. Жолы болмаған заң жобасы // Айқын. - 2009. - 14 ақпан.
137 Бұлытай М. Діни бірліксіз ұлттық бірлік болмайды. // Ана тілі. – 2004. - № 23. - 03 маусым.
138 ҚР Ұлттық мұрағаты. Жиналыс мәжілісхаты. Қор 2, Тізімдеме 2, іс 76, бума 9, парақ 13.
139 ҚР Парламенті Сенатының ағымдағы мұрағаты, Закон РК “О борьбе с коррупцией”. Қор № 2, тізбе № 1, іс № 675, пп. 1-2.
140 ҚР Парламенті Сенатының ағымдағы мұрағаты, Закон РК “О борьбе с коррупцией”. Қор № 2, тізбе № 1, іс № 675, п. 84.
141 ҚР Парламенті Сенатының ағымдағы мұрағаты, Закон РК “О борьбе с коррупцией” қор № 2, тізбе № 1, іс № 675, п. 85.
142 ҚР Президенті Н. Назарбаевтың ел азаматтарына Үндеуі // Егемен Қазақстан. – 1998. - 11 шілде.
143 Назарбаев Н. Парламенттегі сөзі // Егемен Қазақстан. - 1998. - 1 шілде.
144 Төлепберген М. Заң өктемдігі биікте тұрсын. // Егемен Қазақстан. - 1998. - 14 шілде.
145 Шайкенов Н. А. Тезисы о коррупции. – Свердловск: Изд-во Урал. Ун-та, 1990. – 200 с.
146 Бұлытай М. Мемлекеттік қызметтегі жемқорлықпен күресті күшейту жолдары // Қазақстан-ZAMAN. – 2005. - 23 желтоқсан.
147 ҚР Президентінің Жарлығы // Егемен Қазақстан. – 2005. - 25 желтоқсан.
148 Байлин М. Жемқорлықты жабыла жүгендейік. // Егемен Қазақстан. - 2009. - 17 маусым.
149 Кулинич А. Мздоимство сведем на нет! // Комсомольская правда. – 2009. - 11-18 июня.
150 Зотов Г. Китай: взяточник платит за свою пулю. // Аргументы и факты. - 2009. - № 25. - 18 июня.
151 Әбдікәрімов О. Пысықтар мен байлар... жағымсыз кейіпкерлер // Жас қазақ. - 2009. - № 26. - 3 шілде.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 161 бет
Таңдаулыға:

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

ӘОЖ Қолжазба құқығында

ТОЛАМИСОВ АМАНГЕЛДІ

Заңдар – Қазақстан Республикасы тарихының дерек көзі
(1990-2007 жж.)

07. 00. 09 – тарихнама, деректану және тарихи зерттеу әдістері

Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация

Ғылыми жетекшісі
тарих ғылымдарының
докторы, профессор
Қ. Атабаев

Қазақстан Республикасы
Алматы 2009

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1 ЗАҢДАРДЫҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ТАРИХЫНЫҢ ДЕРЕК КӨЗДЕРІ РЕТІНДЕ
ПАЙДА БОЛУЫН СЫНАУ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .17
1.1 Заңдардың ұғымдық және терминдік мәселелері және оларды Қазақстан
тарихының дерек көздері ретінде кезеңдеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.2 Заңдардың тарихи дерек көздері ретіндегі маңызы мен ерекшеліктері және
оларға деректанулық талдау жасау мен сыныптау
проблемасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ЗАҢДАРЫ – ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН
ТАРИХЫНЫҢ МАҢЫЗДЫ ДЕРЕК
КӨЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
2.1 ҚР Конституциялық заңдарының пайда болуының объективтілігі мен
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
2.2 ҚР заңдарының тарихи дерек көздері ретінде жасалу процесі мен
процедуралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
2.3 ҚР Конституциялық заңдарын атрибициялау
проблемасы ... ... ... ... ... ... 74
2.4 ҚР Конституциялық заңдары қоғамдағы түбегейлі өзгерістер тарихының
дерек
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 86
3 ТІЛ, ДІН ЖӘНЕ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ КҮРЕС ТУРАЛЫ ЗАҢДАР ТАРИХИ ДЕРЕК
КӨЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .99
3.1 Тіл және дін туралы заңдар тәуелсіз Қазақстан халқының рухани және
мәдени өмірі тарихының дерек
көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .99
3.2 Заң ұйымдасқан қылмыс пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес тарихының
дерек
көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..115

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 28

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 132

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында заң актілері тәуелсіз
Қазақстан Республикасы тарихының маңызды жазба дерек көздерінің бірі
ретінде, деректану ғылымы тұрғысынан қарастырылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан тарихының құрамдас бөлігі
болып табылатын және де бірнеше мың жылдық тарихымыздың ең жаңа кезеңінің
айшықты беттерін құрайтын Қазақстан Республикасы тарихының келешекте жан-
жақты зерттелері де, шынайы да, объективті жазылары да анық. Сондықтан,
ондай аса үлкен де, жауапты іске дайындық жұмыстарын осы бастан жүйелі де
мақсатты түрде жүргізудің маңызы үлкен. Солардың бірі, тәуелсіз еліміз
тарихының деректік негізінің, деректану ғылымының талаптарына сай, осы
бастан берік қалануы. Атап айтқанда, тәуелсіздік тарихы бейнеленген, яғни
сан алуан формада, сан түрлі мазмұнда көз алдымызда пайда болған және
күнделікті пайда болып жатқан дерек көздерін, деректанулық өңдеуден өткізу
арқылы ғылыми айналымға тарта білу. Осындай, тәуелсіздік тарихының өзіндік
ерекшеліктері мол, маңызды дерек көздерін бірі – заң актілері.
Тарихы ғылыми негізде жазылған басқа да мемлекеттер сияқты,
Қазақстан Республикасы тарихының да дерек көздерінің үлкен бір бөлігін
жазба деректердің құжаттық түріне жататын заң актілері құрайды. Заң
актілерінің Қазақстан Республикасы тарихының басқа да дерек көздері
арасында алар ерекше орын - Қазақстан халқының тек тәуелсіз мемлекет қана
емес, сонымен қатар қоғамның барлық саласы заңға негізделген құқықтық
мемлекет құруға бағыт алуымен айқындалады. ХХ ғасырдың соңғы он жылдығында
қазақ халқының, осы жерді мекендеген өзге де ұлт өкілдерімен бірлесіп,
құқықтық мемлекет құру жолына түсуі заң актілерінің тарихи дерек көздері
ретіндегі маңызын арттыра түсті. Өмірдің барлық саласының заңдық негіз
алуы, қоғамда орын алған түбегейлі өзгерістердің белгілі бір заң
актілеріне сәйкес жүргізілуі, тәуелсіздік тарихының әр алуан заң
актілерінде әр түрлі қырларынан бейнеленуіне алып келді. Демек, заң
актілерін дерек көздері ретінде пайдалана білу, тәуелсіз Қазақстан
тарихының объективті жазылуының басты алғышарттарының бірі болып
табылатындығы күмәнсіз. Бұл, біздің ойымызша, зерттеу тақырыбының
өзектілігін дәлелдейтін басты факторлардың бірі.
Заң мәселесімен бізде көбіне заңгер ғаламдардың айналысып келгендігі
белгілі. Дегенмен, заң мәселесі тек заңгерлердің ғана мәселесі емес, ол
жалпы қоғамтану ғылымының ортақ мәселесі болып табылады. Өйткені, заң
актілері аса күрделі де, сан қырлы туындылар ретінде қоғамның барлық
саласын қамтиды. Сондықтан да, заңдарда дамудың нақты бір кезеңінде
белгілі бір дәрежеде бейнеленбейтін қоғамдық қатнастар тарихы болмайды.
Демек, ол бірнеше ғылым салаларының зерттеу нысаны ретінде қарастырылуы
тиіс. Заң актілерін дерек көзі ретінде зерттеумен және оларды белгілі бір
дәрежеде талдаумен немесе сыннан өткізумен тарих, саясаттану, құқықтану,
дипломатика, деректану сияқты ғылымдар мен ғылым салаларының бәрі де
айналысады. Мысалы, олардың кейбіреулері өздеріне қажетті мәселелерге
байланысты нақты бір жылдардағы заң актілеріңдегі мағлұматтарға талдау
жасаса, енді біреулері заң актілерінің өзіне жан-жақты талдау жасап,
зерттейді.
Оның өзіндік бірнеше себептері бар. Біріншіден, заңдардың пайда
болуы қоғам даму барысында объективті қажеттіліктерден туындаған, өзіндік
ерекшеліктерге толы аса ұзақ та, қиын процесс, екіншіден, қабылданған
заңдардың өзін іске асыру да көптеген қиындықтарды жеңуді қажет ететін
маңызды мәселе, үшіншіден, заңдар әр алуан әлеуметтік топтар мен жіктердің
мүдделері тоғысқан күрделі қоғамдық қатынастарды реттеуші құрал,
төртіншіден, заңдардың функциясы тек қоғамдық қатнастарды реттеумен ғана
шектелмейді, олар басқа да көптеген маңызды функциялар атқарады. Солардың
бірі, заңдардың өз бойында ел өмірінің өткені туралы мәлімет сақтаушы дерек
көзі ретіндегі функциясы. Өйткені, мемлекеттің құқықтық негізін құраушы
фактор ретінде, заң актілері қоғамның жаңа сапалық деңгейде пайда болу,
қалыптасу және даму тарихы бейнеленген маңызды дерек көзі болып табылады.
Заң актілері мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың және қоғам мүшелерінің
барлық дерлік күнделікті жұмыстарын реттейді және бағыттайды, азаматтар мен
ұйымдар арасындағы қатынастарды белгілі бір құқықтық нормаларға енгізеді.
Сондықтан заң актілері заңдық құжаттар ретінде де, тарихи дерек көздері
ретінде де кешенді түрде жан-жақты да, объективті талдауды қажет етеді.
Әрине, бұл орайда, әрбір ғылым саласының заң актілерін өз
ерекшеліктерінен шыға отырып, өз бағыттары мен мақсаттарынана сай
зерттейтіндіктері түсінікті. Егер, заңгер ғалымдар негізінен қабылданған
заңдардың қажеттілігі мен маңызын дәлелдеп, олардың негізгі қағидалары мен
ережелерін насихаттаумен және көпшіліке түсіндіру ісімен айналысса,
тарихшылар негізгі заң актілерінің пайда болу тарихын, жалпы қоғам даму
процесінің тінінде зерттеп-зерделеу және оның пайда болу себептері мен
салдарын зертеу ісімен айналысады. Сол сияқты, басқа қоғамдық ғылымдар да
заңдардың өздеріне қатысты мәселелерін зерттейді немесе зерттеулері тиіс.
Бұл орайда деректану ғылымының да өзіндік орыны бар. Ол, бір жағынан, заң
актілерінің қоғам даму барысында пайда болатын заңдылығымен, яғни
объективтілігімен айқындалса, екінші жағынан, заңдардың жеке адамдардың
немесе белгіл бір топтың саналы іс әрекетінің салдарында пайда болатын
субъективтілігімен де байланысты. Сондықтан, объективті дерек көздерінде
сақталған мәліметтердің субъективтілік деңгейін айқындап, оларды ғылыми
айналымға тарта білу деректану ғылымының басты міндеті болып табылады.
Өйткені, заң актілері жазба деректердің басқа түрлерінен тек өзіне ғана тән
сипаты белгілерімен ерекшеленеді. Сондықтан оларда сақталынған
мәліметтерден объективті мағлұмат алу мақсатында зерттеушілер заң актілерін
тарихи дерек көзі ретінде арнайы қарастыруға тиіс болады. Бұл деректану
ғылымының дамуымен тікелей байланысты мәселе. Деректану заң актілерін
іздеп-табумен айналысады және олардың деректік ерекшеліктерін жан-жақты
айқындайды, оларды зерттеудің әдіс-тәсілдерін жетілдіріп, тарихи дерек
ретінде ғылыми құндылығын, маңызын көрсетеді. Осы тұрғыдан келгенде зерттеу
тақырыбының өзектілігі де, оның жалпы ғылыми бағдарламалармен
байланыстылығы да ешқандай күмән туғызбауы керек.
Сонымен қатар, зерттеу тақырыбының өзектілігі ҚР Президенті Н. Ә.
Назарбаевтың Қазақстан тарихы саласында жүргізіп отырған саясатымен де,
жалпы мемлекеттік бағдарламалармен де байланысты. Мысалы, Н. Ә. Назарбаев
2004 жылы 13 қазанда білім және ғылым қызметкерлерінің ІІІ съезінде
сөйлеген сөзінде: Осы күнге дейін Қазақстанның ең жаңа тарихының бірде-бір
қалыпты оқулығы жоқ. Біздің тәуелсіздігіміздің қасіретті оқиғалары және оны
нығайту жолындағы біздің күресіміз зерттеу тақырыбына айналмаған деп,
Қазақстанның ең жаңа тарихын, атап айтқанда Қазақстан Республикасы тарихын
зерттеу қажеттілігі туралы айтса [1], Елбасының бастамшылдығымен
қабылданып, тікелей қолдау көрсетуімен 2004 жылдан бастап іске асырыла
бастаған мемлекеттік “Мәдени мұра” бағдарламасының мақсаттары зерттеу
тақырыбымен толық сәйкес келеді. Егер, бағдарламаның бірінші кезеңі
мұраларымызды іздеп табу, жинау және жүйелеуге арналса, екінші кезеңі сол
мұраларымызды зерттеп-зерделеуге арналып отырғандығы белгілі. Олай болса,
заң актілерін тәуелсіздік жылдары пайда болған мұраларымыз ретінде де,
Қазақстан Республикасы тарихының дерек көздерінің бірі ретінде де
қарастырып, зерттеп-зерделеудің бағдарламамен сәйкестігін байқау қиын емес.
Бұл, тақырыптың өзектілігінің тағы бір айқын дәлелі.
Зерттеу жұмысының нысаны ретінде заң актілері, дәлірек айтқанда,
елімізді түбегейлі саяси өзгерістерге алып келген Конституциялық заңдар
мен Қазақстан Республикасының Конституциялары және кейбір заң актілері
алынған.
Зерттеу жұмысының пәні – тақырыпта атап көрсетілгендей, диссертация
мазмұны заң актілеріне тәуелсіз Қазақстан Республикасының пайда болу,
қалыптасу және даму тарихының дерек көздері ретінде деректанулық талдау
жасауға арналған.
Тақырыптың зерттелу деңгейін жұмыстың ерекшелігінен шыға отырып,
бірнеше топқа бөліп көрсетуге болады. Заң актілері тәуелсіз Қазақстан
тарихының дерек көзі ретінде алғаш рет арнайы қарастырылып отырғанымен,
жалпы заңдарға қатысты еңбектер мен заң актілеріне, олардың ішінде
Қазақстан Республикасы тарихына қатысты заң актілеріне де, талдау
жасалынған ғылыми-зерттеу жұмыстары баршылық. Осындай, тақырыптың зерттелу
деңгейін ашып көрсетуге және заң актілеріне тарихи дерек көздері ретінде
талдау жасауға көмектесетін еңбектердің үлкен бір тобын Қазақстан заңгер
ғалымдарының еңбектері құрайды. Ұзақ жылдар бойы қазақтың әдет-ғұрып
заңдары мен кеңестік заң актілерін зерттеу ісімен айналысқан ҚР ҰҒА
академигі С. З. Зиманов бастаған қазақтың көрнекті заңгер ғалымдары,
тәуелсіздік тарихына да қатысты іргелі еңбектер жазып, біз қарастырып
отырған заң актілерінің зерттелу ісіне өз үлестерін қосты. Мысалы, С. З.
Зимановтың тәуелсіздіктің алғашқы жылдары дүниеге келіп, Қазақстан
Республикасы деп аталынған мемлекеттің іргесін қалауға негіз болған заң
актілері мен Қазақ КСР Жоғарғы Советі мен Қазақстан Республикасы
Парламентінің заң шығарушылық қызметі туралы жазған мақалалар жинағы 1996
жылы “Конституция и Парламент Республики Казахстан” деген атпен жарық көрсе
[2], Қазақстан Республикасының дүниеге келуінің заңдық алғашарттарын
жасаған бірнеше Конституциялық күші бар заң актілерінің дайындалып, олардың
қабылдануына ат салысқан тағы бір көрнекті заңгер ғалымымыз С. С.
Сартаевтың басқа да авторлармен бірігіп жазған іргелі еңбектері 2004 және
2005 жылдары “Тәуелсіз, егеменді Қазақстан Республикасы Конституциясы” [3]
және “Қазақстан Республикасы Конституциясының қалыптасуы: проблемалары мен
болашағы” деген аттармен жарық көрді [4].
Қазақстан заңгерлерінің абызына айналған бұл ғалымдарымыздың аталған
еңбектері мен баспасөз беттерінде жарияланған басқа да мақалалары және
сұхбаттары жұмысты орндау барысында кеңінен пайдаланылды. С. Зиманов, С.
Сартаевтармен қатар, тәуелсіздік жылдары пайда болған заңдар туралы Г.
Сапарғалиев [5], З. Ж. Кенжалиев, В. А. Ким [6], В. А. Ким, Г. В. Ким [7],
А. К. Котов [8], С. Табанов [9-12], сияқты заңгер ғалымдар іргелі зерттеу
еңбектерін жариялап, көпшілікке заң актілерінің жалпы қоғам өмірінде және
де әрбір қоғам мүшесінің өмірінде алар орнын көрсетіп, заңдардың пайда болу
механизміне қатысты мәліметтер берді. Мысалы, белгілі заңгер ғалым Г.
Сапарғалиев өзінің “Конституционное прово Республики Казахстан” деп
аталатын академиялық курсында Қазақстан Республикасының Конситуциялық
құқығына талдау жасаса, С. Табанов өзінің қазақ тілінде жарық көрген
бірнеше еңбектерінде заңдардың пайда болуына қатысты біз үшін маңызы үлкен
ақпараттар жеткізіп отыр. Атап айтқанда, оның заңшығармашылықтың түсінігі,
принциптері және түрлері, заңшығармашылық процесінің негізігі сатылары мен
заң шығару процедуралары және заң актілерін жүйелеу туралы айтқан ойлары,
заң актілерін тарихи дерек көзі ретінде талдау барысында кеңінен
пайдаланылды.
Сонымен қатар, Ж. Дәніжан [13], Б. Мақұлбеков [14], Ғ. Өтебаев
[15], Қ. Өтебаев [16], Ғ. Төлеуғалиев [17], Р. Түсіпбеков [18], Ю. Хитрин
[19], Г. Лупарев [20], Ж. Моминбеков [21], М. Нарикбаев [22], С. Климкин
[23], Р. Книпер [24], М. К. Раев [25], А. Сман [26], С. Амандыкова [27], К.
Мухамедшин [28], А. Матвеенков [29], Б. Мухамеджанов [30], Б. Әбдірайымов
[31], Н. Қалиев [32] және т. б. көптеген заңгер ғалымдар немесе заң
саласында қызмет етіп жүрген мамандар жалпы заң актілеріне немесе салалық
заңдарға қатысты өз ойларын айтқан мақалалар жариялады. Олар да біз
қарасытырып отырған тақырыптың зерттелу деңгейін аша түсуге көмектесті.
Заң актілерін Қазақстан Республикасы тарихының дерек көздері
ретінде зерттеуде еліміздегі негізгі заң шығарушы орган болып табылатын
Парламент жұмысы туралы айтылған естеліктер мен жазылған еңбектердің де
ерекше орын алғандығын айтуымыз керек. Қазақстан Республикасы Парламенті
Сенатының Төрағалары Ө. Байгелді [33], Н. Әбіқаев [34], Мәжіліс Төрағалары
М. Оспанов [35], О. Мұхамеджанов [36], Парламент Комитеттерінің Төрағалары
З. Федотова [37], Ж. Әбдилдин [38], Қ. Сұлтанов [39] т.б. еңбектерінде
заңдардың шығу тарихына қатысты құнды мәліметтер келтірілген. Олардың
Қазақстан Республикасындағы заңшығарушылық ісінің, яғни парламентаризмнің
қалыптасу тарихын аша түсуге көмектесері анық.
Ал, тікелей тақырыпқа байланысты заң актілерінің тарихи дерек
ретінде зерттелу деңгейі туралы айар болсақ, онда алдымен, дәстүрлі
деректану мектебі қалыптасқан Ресейде заң актілеріне деректанулық талдау
жасалынған еңбектер туралы айтуымыз керек. Өйткені, біріншіден, оларда
деректану ғылымының маңызды саласының бірі болып табылатын, заңдарға дерек
көзі ретінде деректану талдау жасаудың өзіндік мектебі қалыптасқан,
екіншіден, заң актілері негізінен Ресей тарихының дерегі ретіңде
қарастырылғанымен, орыс ғалымдарының тақырыпты зерттеудің теориялық-
методологиялық мәселелеріне қатысты айтқан ойлары мен заң актілерін дерек
көздері ретінде зерттеу барысында қолданған методикалық тәсілдері біз үшін
де пайдалы болары даусыз. Мысалы, И.А.Миронова өз еңбегінде заң актілерін
ХІХ ғасырдың 60-шы жылдардағы реформа кезеңіндегі Ресейдің әлеуметтік-
экономикалық және саяси тарихының дерегі ретінде карастырса [40],
Б.М.Кочаков өз еңбектерінде заң материалдарын жалпы Ресей тарихының дерегі
ретінде қарастырады. Дәлірек айтқанда, осы тақырыпқа байланысты құнды
еңбектердің бірі ретінде ленинградтық зерттеуші Б.М.Кочаковтың 1937 жылы
жарық көрген "Русский законодательный документ ХІХ-ХХ веков” деп аталатын
мақаласын айтуымызға болады [41]. Онда, автор патша үкіметінің саясатын заң
материалдарынсыз зерттеп білу мүмкін емес екендігін ескерте отырып, өзінің
алдына заңның пайда болуын сынау, іс жүргізу механизмінің қызметін және
заңның әдеби-заңдық формасында айтылуын зерттеуді мақсат етіп қойған.
Осыған сай, ол Мемлекеттік Кеңестің, әсіресе заң департаментінің, әртүрлі
министрліктер мен департаменттердің, Комиссиялардың іс-жүргізу құжаттарын
және мерзімді басылымдарда жарияланған дворяндық және буржуазиялық
сословиелік ұйымдардың, съездерінің материалдарын, сондай-ақ заманхат,
мерзімді басылым т.б. деректерді қосымша дерек көздері ретінде кең
пайдаланған. Бұл Б.М.Кочаковқа заңның пайда болуының негізгі кезеңдерін
тыңғылықты баяңдауға және осы әрбір кезеңге тән ерекшеліктерін ашып
көрсетуіне мүмкіндік берген. Дегенмен, Б.М.Кочаков бұл еңбегінде өзінің
міңдетін тек заң шығару процесінің өзін зерттеумен шектеп, оларды
зерттеудің әдіс-тәсілдері, тарих ғылымы үшін заңдық деректердің орны, заң
актілерін практикада пайдалану т.б. осы сияқты деректанулық талдаудың
маңызды мәселелеріне тоқталмаған.
Бірақ, бұл мәселелер оның келесі еңбегінде қарастырылған. Б.М.Кочаков
өзінің “Заң материалдары тарихи дерек ретінде” деп аталатын келесі
мақаласын XIX ғасырдың басынан том-том болып жарық көрген Ресей
Империясының Заңдарының Толық Жинағын (бұдан әрі ЗТЖ) талдауға арнаған.
Онда зерттеуші заңдар жинағының жарық көру тарихы, дерек ретінде
маңыздылығы туралы айтып, осы заңдар жинағын баспаға даярлау кезіңде
жіберілген көптеген қателіктерге, кемшіліктеріне жеке-жеке тоқталады. Автор
өз ойын қорытындылай келе, кез-келген жағдайда мұндай деректермен жұмыс
істеу барысында: “алдымен алфавиттік көрсеткіштен тексеріп, сосын жинақтап,
жинақтағаннан кейін ЗТЖ-н пайдалануға болады” деген пікір айтады [42].
Сонымен қатар, Киев Императорлық Университетінің профессоры
М.Ф.Владимирский-Буданов [43] пен Қазан Императорлық Университетінің
профессоры Н.П.Загоскиннің зерттеулерін де атауға болады [44]. Авторлар өз
зерттеулерін ІХ-ХІХ ғасырлардағы орыс халқының құқық тарихына арнап, Ресей
тарихына байланысты заң актілеріне талдау жасаған. Заң актілерінің даму
эволюциясына жөне түрлеріне кеңірек тоқталған. Осылардың және басқа да орыс
ғалымдарының еңбектерінде заң актілерінің деректік ерекшеліктері, олармен
жұмыс істеудің жоддары айтылып, заң материалдарын ғылыми еңбектерде пайдала
білудің маңызы көрсетілген.
Қазіргі Ресейде, біріншіден, бұрын белгісіз болған немесе жасырылып
келген құжаттардың ғылыми айналымға тартылуына, екіншіден, заң
актілері түрлерінің молайуына, үшіншіден, заң актілерін талдаудың жаңа
тәсілдері мен әдістерінің іздестірілуіне байланысты тарих ғылымында бұл
саланы зерттеу ауқымының артуы байқалады. Сонымен қатар, заңдар мен басқа
да құқықтық актілерді жеке, топтық, әлеуметтік мүдделердің реальды
бейнеленуі ретінде, қоғам мен мемлекеттегі және әлемдегі өзгерістердің
нәтижесі ретінде, жүйелік бірлікте қарау үрдісін де байқауға болады. Ресей
ғалымдарының бұл салада қол жеткізген жетістіктері соңғы жылдары
дайындалған Ресей мемлекеттік гуманитарлық университеті [45] мен 2004 жылы
жарық көрген “Источниковедение новейшей истории Росии” деп аталатын Ресей
ЖОО тарих факультеттері студенттеріне арналған оқулықта [46] жалпыланған
түрінде жарық көрген. Оларда заң актілерің деректік ерекшеліктері, оларға
деректанулық талдау жасаудың теориялық-методологиялық негіздері мен
тәсілдері көрсетілген. Деректану ғылымы енді ғана қалыптасып келе
жатқан Қазақстан тарихшылыры үшін Ресей ғалымдарының мұндай тәжірибесін
зерттеудің маңызы үлкен екендігі түсінікті. Ол бізге өз еліміздің заң
актілерінің дерек көздері ретіндегі маңызы мен ерекшеліктерін
анықтап, сол ерекшеліктерге сай деректанулық талдаулар жүргізуге
көмектесері анық.
Дегенмен, соңғы жылдары Қазақстан тарих ғылымының деректану саласында
бұл бағытта да біраз жұмыстардың атқарыла бастағандығы байқалады. Қазақстан
тарихының дерек көзі ретінде заң актілеріне жан-жақты талдау жасалынған
іргелі монографиялық еңбектер әзірге дүниеге келмегенімен, осы тақырыпқа
арналған жекелеген мақалалардың әр түрлі басылымдарда жариялана
бастағандығын көруге болады. Мысалы, 2003 зерттеуші И. К. Кенжебаева Қаз МУ
Хабаршысында “Патшалық Ресейдің заң актілері Қазақстанда отарлау тарихының
дерек көзі” деген мақаласын жарияласа [47], ізденуші Г. Е. Өтепованың Ресей
империясының заң актілеріне қазақ жерін отарлау тарихының дерек көздері
ретінде талдау жасаған бірнеше мақалалары мен әр түрлі деңгейлердегі ғылыми
конференцияларда жасаған баяндамалары жарық көрді [48-51]. Әзірге ізденіс
негізінен қазан төңкерісіне дейінгі Ресей заңдарына деректанулық талдау
жасауға арналғанымен, зерттеу тақырыптары көрсетіп отырғандай, ол тікелей
қазақ тарихына қатысты жүргізілген. Бұл Қазақстан тарихнамасында да жаңа
бағыттың қалыптаса бастағандығын көрсетеді. Мысалы, тарих ғылымдарының
кадидаты С. Салқынұлы өзінің “Тұңғыш Президент және Қазақстан
Республикасының тарихы” атты ғылыми монографиясында Н. Ә. Назарбаев
еңбектеріне тәуелсіздік тарихының дерек көзі ретінде талдау жасай отырып,
1993, 1995 жылдардағы ҚР Конституцияларының пайда болу тарихына қатысты
құнды деректер келтірген [52].
Конституциялық заңдар және ҚР Конституцияларымен қатар, біз жұмыста
зерттеу объектісі ретінде қарастырып отырған “Қазақ ССР-нің тілдер туралы”
Заңы, “Дін туралы”, “Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы” заңдарға
қатысты да көптеген еңбектер пайда болды. Мысалы, тек, “Тілдер туралы”
заңға ғана қатысты мыңдаған мақалалар жазылды десек қателеспейміз деп
ойлаймыз. “Дін туралы”да көптеген мақалалар жарияланды. Әрине, олардың
бәрін бірдей айтып жату мүмкін емес. Дегенмен, олардың аса маңыздылары
жұмысты орындау барысында пайдаланылды. Мысалы, соңғы жылдары елімізде
сыбайлас жемқорлыққа қарсы мемлекеттік деңгейде белсенді түрде күрес
жүргізілуіне байланысты, тәуелсіз Қазақстан Республикасы тарихының маңызды
дерек көздерінің бірі болып табылатын, 1998 жылы қабылданған “Сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес туралы” Заңға қатысты Е. С. Кемалидің [53], С.
Шунаевтың [54], С. О. Онгарбаевтың [55], Д. Е. Тұрсынбаевтың [56], Г. С.
Мәуленовтың [57] және Е. О. Алухановтың [58-59] т. б. еңбектері жарияланды.
Олар да аталған заңға деректанулық талдау жасау барысында пайдаланылды.
Заң актілеріне тарихымыздың дерек көзі ретінде деректанулық талдау
жасауда қазақ деректанушылары Қ. Атабаев пен М. А. Қадыртаеваның “Теориялық
деректану” атты кітапшасы [60]. мен Қ. Атабаевтың “Қазақстан тарихының
деректанулық негіздері” [61]. және “Деректану” атты оқу құралдарының да
кеңінен пайдаланылғандығын айтуымыз керек [62]. Аталған еңбектерде
деректану ғылымының жалпы теориялық проблемаларына талдау жасалынып,
деректерді сыни талдаудан өткізудің негізгі принциптері мен методтары
көрсетілген. Жұмысты орындау барысында олар да басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты
жазба дерек көздерінің құжаттық бөлігін құрайтын заң актілеріне тәуелсіз
Қазақстан Республикасы тарихының дерек көзі ретінде деректанулық талдау
жасау арқылы, оларда сақталынған мәліметтердің шынайылық деңгей мен ғылыми
құндылыған анықтап, тәуелсіздік тарихын жазуға пайдалана білу жолдарын
көрсету. Осы мақсатқа сай диссертациялық жұмыстың алдына төмендегідей
міндеттер қойылды:
- Заң актілерінің тарихи дерек көздері ретіндегі маңызы мен
ерекшеліктерін анықтап, оларға деректанулық талдау жасаудың жолдарын
көрсету;
- Заң актілерінің тәуелсіз Қазақстан Республикасы тарихының дерек көзі
ретінде пайда болуының объективтілігі мен алғышарттарын, себептері мен
салдарын анықтау;
- Қазақстан Республикасының заңшығарушылық қызметін және заң шығару
процесі мен процедураларын көрсету;
- Конституциялық заң актілері мен ҚР Конституцияларына қоғамдағы
түбегейлі саяси-әлеуметтік өзгерістер тарихының дерек көзі ретінде
талдау жасау;
- Тәуелсіз Қазақстан халқының рухани және мәдени өмірі мен сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес тарихының заң актілерінде бейнелену дәрежесін
анақтау.

Зерттеу жұмысының деректік негіздерін бірінші кезекте: “Қазақ ССР-нің
тілдер туралы” Заңы, “Қазақ ССР-інде Президенттік лауазымды бекіту туралы”
Заңы, “Қазақ ССР-ның мемлекеттік егемендігі туралы Декларациясы”, “Қазақ
ССР-да мемлекеттік өкімет билігі мен басқарудың құрылымын жетілдіру және
Қазақ ССР Конституциясына өзгерістер мен қосымшалар енгізу туралы” Қазақ
ССР-ның Заңы, “Ағымдағы сәтке баға беру және Республиканың егемендігін
нығайту шаралары туралы” Қаулы, “Қазақ ССР Конституциясына өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы” Заң, “Қазақ Советтік Социалистік
Республикасының атауын өзгерту туралы” Заң, “Қазақстан Республикасының
мемлекеттік тәуелсіздігі туралы” Конституциялық Заңдар мен Қазақстан
Республикасының 1993-ші және 1995-ші жылғы Конституциялары құрайды.

Көрсетілген Конституциялық күші бар заңдар мен ҚР Конституциялары
еліміздің бір саяси жүйеден, өзінің мазмұндық та, сапалық та жағынан
мүлдем басқа қоғамдық саяси жүйеге өтуіне заңдық негіз қалап қана қойған
жоқ, сонымен қатар, ХХ ғасырдың соңғы он жылдығында елімізде орын алған
сол бір түбегейлі қоғамдық өзгерістер барысын бейнелеп, өз бойларында
өтпелі кезең тарихының аса маңызды ақпараттарын да сақтады. Сондықтан да
аталған заңдарға тарихымыздың дерек көздері ретінде деректанулық талдау
жасау, алдымен еліміздің өз егемендігін, көп ұзамай-ақ толық тәуелсіздігін
алу тарихына қатысты аса құнды да, қызықты да, мол мәлімет алуға мүмкіндік
бере алады.
Егер, Конституциялық күші бар заң актілерінің бір тобында еліміздің
КСРО қойнауындағы қарама-қайшылықтарға толы соңғы жылдарының тарихы
бейнеленсе, екінші бір тобында еліміздің егемендігі мен тәуелсіздігі
тарихы, кеңестік-партиялық басқару жүйесінен, парламенттік-президенттік
басқару жүйесіне, орталықтандырылған жоспарлы экономикадан нарықтық
қатнасқа көшу тарихы бейнеленген. Ал, ҚР Конституцияларында елімізде
құқықтық-демократиялық мемлекеттің орнауы мен еліміздің өркениетті даму
жолына түсуінің заңдық негізінің қалану тарихы бейнеленген. Демек, аталған
заң актілерін тәуелсіздігіміз тарихының аса маңызды құжаттық дерек көздері
ретінде пайдалана білмей, бүгінде “Қазақстан Республикасы” деген атпен
әлемге белгілі болған мемлекет тарихын жан-жақты ашып көрсету де мүмкін
емес.
Көрсетілген жылдары тәуелсіздігімізді баянды ету мақсатында да, ел
іргесін бекітіп, ұлттық қауіпсіздігімізді сақтау мақсатында да, қоғам
өмірінің барлық саласына қатысты мыңдаған заң актілері мен Президент
жарлықтары да дүниеге келді. Олар да тәуелсіз Қазақстан Республикасы
тарихының маңызды дерек көздеріне жатады. Егер, олардың бір бөлігінде
еліміздің ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басындағы саяси-әлеуметтік
тарихы бейнеленсе, екінші бір бөлігінде экономикалық өзгерістер мен
нарықтық қатнастар тарихы бейнеленген. Ал, үшінші бір бөлігінде халықаралық
және ұлтаралық қатнастар мен ұлттың мәдени-рухани өмірі тарихы бейнеленген.
Сондықтан да, қоғамдық қажеттіліктен пайда болған әр алуан Кодекстер мен
Жарлықтарға, заңдар мен заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілерге,
қаулыларға деректанулық талдау жасау да тәуелсіз Қазақстан Республикасы
тарихына қатысты құнды мәліметтер алуға көмектесері анық.
Дегенмен, бір кандидаттық диссертация көлемінде олардың бәріне бірдей
деректанулық талдау жасау мүмкін еместігі түсінікті. Сондықтан да жұмыста
халқымыздың мәдени және рухани өмірінің негізін құрайтын тіл және дін
туралы заңдар мен тәуелсіздік тарихының аса маңызды қырларының бірін
құрайтын ұйымдасқан қылмыс пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес тарихына
қатысты заңдарға ғана арнайы деректанулық талдау жасалынды.
Диссертациялық жұмыста негізгі дерек көздерімен қатар, сол дерек
көздерінде сақталынған мәліметтердің шынайылық деңгейін айқындау мақсатында
көптеген қосымша дерек көздері де пайдаланылды. Олар да, өздерінің пайда
болу ерекшеліктеріне, типтері мен түрлеріне, әлеуметтік функцияларына қарай
бірнше топтардан тұрады. Мысалы, қосымша дерек көздерінің үлкен бір тобын
жеке адамдық дерек көздеріне жататын, тәуелсіз Қазақстан Республикасы
заңдарының пайда болуына тікелей ат салысқан мемлекет қайраткерлерінің,
заңгер ғалымдардың, Қазақ КСР-ы Жоғарғы Советінің, ҚР Парламенті
депутаттарының еңбектері мен естеліктері құрайды. Бұл орайда еліміздің бір
саяси қоғамдық жүйеден, екінші бір саяси қоғамдық жүйеге өту кезінде
алсапрын оқиғалардың эпицентрінде болған, бірнеше ғасырға созылған
бодандықтың аяқталып, тәуелсіздік таңы атар сәтте Республиканың бірінші
басшысы ретінде, барлық дерлік Конституциялық заңдар мен ҚР
Конституцияларының пайда болуының куәгері болып қана қоймай, сонымен қатар,
сол заңдардың соңғы нұсқада өмірге келіулеріне тікелей әсер еткен Қазақстан
Республикасының тұңғыш Президенті Н. Ә. Назарбаев еңбектерінің алар орыны
ерекше екендігі күмәнсіз.
Н.Ә. Назарбаев өзінің “Әділеттің ақ жолы” [63], “Ғасырлар тоғысында”
[64], “Сындарлы он жыл” [65] сияқты іргелі еңбектері арқылы, Қазақ КСР-ы
Жоғарғы Советінде, ҚР Парламентінде сөйлеген сөздері мен бұқаралық ақпарат
құралдарына берген сұхбаттары арқылы, заң шығару органдарының заң
шығарушылық қызметіне қатысты, заң шығару процесі мен процедураларына,
жалпы заңдардың пайда болуына қатысты аса маңызды мәліметтер жеткізіп
отыр. Республиканың бірінші басшысы ретінде Н. Ә. Назарбаевтың ел өмірінің
басқа да салаларымен қатар, заң шығару мәселесінде де көптеген нәрселерді
өзгелерден көбірек, жақынырақ және тереңірек білгендігі анық. Сондықтан да,
оның өз еңбектері арқылы жеткізіп отырған тәуелсіз Қазақстан Республикасы
тарихының дерек көзі ретіндегі заң мәліметтерінің шынайылық деңгейінің
жоғары болуы да заңдылық. Мысалы, ол өзінің “Ғасырлар тоғысында” атты
кітабында он екінші және он үшінші шақырылымдағы Қазақ КСР-ы Жоғарғы
Советінің таратылуы мен ҚР Конституцияларының қалай жасалынып, пайда болуы
туралы айтқан мәліметтері, т. б. ақпараттары жұмысты орындау барысында
қосымша дерек көздері ретінде кеңінен пайдаланылды.
Заң актілерін тәуелсіз Қазақстан Республикасы тарихының дерек көзі
ретінде қарастыру барысында жоғарыда аттары аталған С. Зиманов, С. Сартаев,
Г. Сапаргалиев сияқты заңгер ғалымдар мен ҚР Парламентінің басшылары мен
депутаттарының еңбектері де қосымша дерек көздері ретінде пайдаланылды.
Мысалы, заңгер ғалымдар мен Парламент мүшелері өз еңбектерінде тәуелсіз
Қазақстан Республикасы заңдарының пайда болу тарихымен қатар, сол заңдардың
мазмұнына, яғни деректік маңызына әсер еткен факторлар туралы да құнды
мәліметтер беріп отыр. Олар да заң актілерінде сақталынған ақпараттардың
шынайылық деңгейін анықтауда қосымша дерек көздері ретінде пайдаланылды.
Сонымен қатар, республикалық “Егемен Қазақстан”, “Казахстанская
правда”, “Заң”, “Юридическая газета” т. б. мерзімді басылымдар материалдары
да қосымша дерек көздері ретінде пайдаланылды. Біріншіден, баспасөз бетінде
жарияланған нақты заң жобасының бастапқы нұсқасын, сол басылымда заң
ретінде жарияланған соңғы нұсқасымен салыстыру заң мәтінінің қаншалықты
өзгергендігін байқауға мүмкіндік бересе, екіншіден, заң жобасының
Парламентте талқылануының баспасөз бетінде ілеспелі (синхронды – А. Т.)
бейнеленуі заң шығару процесінің барысын бақылауға, кімдердің заң жобасын
талқылауға белсене араласып, қандай ұсыныстар жасағандығын және заң
мәтініне кімдердің қандай өзгерістер енгізгендігін көруге мүмкіндік берді.
Үшіншіден, заң бойынша Парламентте қабылданған заң актісі аталған ресми
басылымдарда жарияланған күннен бастап қана өз күшіне енеді. Бұл бізге
мерзімді басылымдарды негізгі дерек көзі сақталынған нысана ретінде де
пайдалануға мүмкіндік берді.
Зерттеу тақырыбына байланысты қосымша дерек көздерінің үлкен бір
тобын стенограммалық есептер, Парламент хабаршысы және Парламенттің
ағымдағы мұрағат қорларының материалдары құрайды. Мысалы, ХІІ сайланған
Қазақ ССР Жоғарғы Советінің екінші сессиясының стенограммалық есебінде
“Қазақ ССР-ның мемлекеттік егемендігі туралы” декларациясын қабылдану
барысы бейнеленген. Ол бізге еліміздің өз егемендігін заңды түрде қалай
алғандығы, кімдердің егемендік үшін қалай күрескендігі, кімдердің қарсы
болып, Қазақстанның өз егемендігін алуына қарсы жанталаса күрескендігі
туралы мәліметтер жеткізіп отыр. Ал, ағымдағы ҚР Парламенті Сенатының
мұрағатының № 2 қорының № 1 тізімінде ҚР Парламенті Сенаты төрағасы
хатшылығының құжаттары сақталынған. Онда барлығы 18 комитеттердің,
бөлімдердің, комитет хатшылықтарының құжаттары жинақталған. Оларда да
тікелей біздің зерттеу тақырыбымыза қатысты мәліметтер бар.
Мысалы, ҚР Парламенті Сенатының ағымдағы мұрағатында заң жобалары,
қаулылар, шешімдер, түсіндірме жазбалар, анықтамалар, салыстырмалы
таблицалар, комитеттер мен бөлімдердің жұмыс жоспарлар және “ҚР тұңғыш
Президенті туралы”, “Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы”, “ҚР
астанасының мәртебесі туралы”, “Жаппай саяси қуғын-сүргіндер құрбандарын
ақтау туралы” ҚР заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заң
актілерінің пайда болуына қатысты аса маңфзды деректер сақталынған. Олардың
біразы жұмыста пайдаланылды.
Сонымен қатар, жұмыста ҚР Орталық мемлекеттік мұрағаты (ҚР ОММ) мен
Астана қаласында ашылған ҚР Ұлттық мұрағаты қорларының да құжаттары қосымша
дерек көздері ретінде пайдаланылды. Мысалы, ҚР ОММ 1109 қорында “Қазақ ССР-
ның мемлекеттік егемендігі туралы” декларациясы қабылданған ХІІ сайланған
Қазақ ССР Жоғарғы Советінің екінші сессиясының стенограммалық есебі
сақталынса, 1137 қорда Қазақ ССР-і Министрлер Кеңесі Президумы отырысының
хаттамаларының түпнұсқасы сақталынған. Егер, 1109 қордан егемендік туралы
декларацияы қабылдау кезінде айтылған әр түрлі пікірлер туралы мәліметтер
алуға мүмкіндік болса, 1137 қордан қазақ тіліне қатысты мағлұмат алуға
болады. Ал, ҚР Ұлттық мұрағатының № 2 қорында “Қазақстан Республикасының
Жоғарғы Кеңесі туралы” Конституциялық заңның жобасын талқылауға, “Қазақстан
Республикасының Конституциясының жобасын” талқылауға қатысты құжаттар мен
Қазақстан Республикасының әнұранының, елтаңбасының әр түрлі жобалары,
Қазақстан Республикасының “Қазақ КСР-ның меншік туралы” Қазақ КСР-нің
заңына толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы” қаулысының жобасы және
“ҚР Жоғарғы Кеңесінің Х сессиясының” стенограммасы сақталынған. Олардан да
біздің зерттеу жұмысымызға тікелей қатысты мәліметтер алынды. Дегенмен,
аталған мұрағаттардағы біздің тақырыбымызға қатысты қорлардың көбінің
зерттеушілер үшін әзірге жабық екендігін ескертеміз.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері КСРО сияқты алып империының
толық күйреуіне алып келген бұрынғы Одақтас республикалардың, оның ішінде
Қазақстанның да, өз егеміндігін алуына және басқа да терең қоғамдық
өзгерістерге негіз болған Одақ көлеміндегі түбегейлі өзгерістерге сай,
“Қазақ ССР-інде Президенттік лауазымды бекіту туралы” Заң мен “Қазақ ССР-
ның мемлекеттік егемендігі туралы Декларациясы” сияқты Конституциялық
заңдар қабылдаған 1990 жыл мен, ҚР Конституциясына толықтырулар мен
өзгерістер енгізу арқылы елімізде Президенттік басқару жүйесінен
Президенттік-Парламенттік басқару жүйесіне көшуге мүмкіндік берген
“Қазақстан Республикасының Президенті туралы”, “Қазақстан Республикасының
Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы”, “Қазақстан
Республикасының Үкіметі туралы” және “Қазақстан Республикасындағы сайлау
туралы” ҚР Конститутциялық заңдары қабылданған 2007 жылдар арасын қамтиды.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негізідері мен
методтары. Жұмыстың теориялық-методологиялық негізін, ең алдымен, жалпы
тарих ғылымының қазіргі уақыт талабына сай дамуына мүмкіндік беретін
теориялар синтезі мен методологиялық ұстанымдар, объективтілік, партиялық,
тарихилық және жүйелілік секілді тарихи танымның маңызды принциптері
құрайды. Сонымен қатар, деректану ғылымының ерекшеліктері мен талаптарына
сай заң актілерінің дерек көзі ретінде пайда болуының алғышарттары мен
объективтілігін, тарихи жағдайы мен субъективтілігін, сақталу формалары мен
ғылыми маңызын анықтау, деректерді сыни талдау сияқты теориялық қағидалар
басшылыққа алынды.
Диссертациялық жұмысты орындау барысында заң актілерінен дерек
көздері ретінде алынған мәліметтердің ғылыми құндылығын, шынайылық және
толықтық деңгейін анықтау мақсатында деректанулық талдаудың негізгі
методтары ретінде аналитикалық және синтетикалық, тарихи-салыстырмалық,
құрылымдық-функциялық талдау, жинақтау және жүйелеу, сыныптау және қорыту
әдістері мен тәсілдері қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Заң актілеріне тәуелсіз
Қазақстан Республикасы тарихының дерек көзі ретінде деректанулық талдау
жасау барысында төмендегідей ғылыми жаңалықтарға қол жеткізілді:
- Алғаш рет заң актілерінің тәуелсіз Қазақстан Республикасы тарихының
дерек көзі ретіндегі маңызы мен ерекшеліктері айқындалып, заң актілерінің
пайда болуының алғышарттары мен объективтілігі, тарихи жағдайы анықталды
және әр түрлі белгілеріне қарай сыныпталды;
- Алғаш рет заң актілерінің дерек көзі ретіндегі ұғымдық және
терминдік проблемаларына талдау жасалынып, ҚР заңшығарушылық қызметі мен
заң шығару процесі мен процедуралары көрсетілді;
- Алғаш рет тәуелсіз Қазақстан Республикасы тарихының дерек көзідері
ретінде Конституциялық заң актілері мен ҚР Конституцияларына деректанулық
талдау жасалынып, олардың түбегейлі қоғамдық және саяси-әлеуметтік
өзгерістер тарихының дерек көзі ретіндегі маңызы анықталды;
- Алғаш рет халқымыздың рухани және мәдени өмірі тарихының кейбір заң
актілерінде бейнеленуі дәрежесіне талдау жасалынып, олардың деректік маңызы
анықталды:
- Алғаш рет заң актісіне елімізде кең тараған сыбайлас жемқорлық
сияқты келеңсіз көрініске қарсы күрес тарихының дерек көзі ретінде талдау
жасалынды.
Зерттеу жұмысының қолданбалық маңызы. Зерттеу барысында қол жеткізген
негізгі нәтижелерді қолдану аясы өте кең. Оларды жоғарғы оқу орындарында
тарихшы мамандар даярлауда да, заңгерлер дайарлауда да қолдануға болады.
Қазақстан тарихы, деректану, тарихнама мәселелері бойынша арнайы курстар
мен арнайы семинарлар өткізгенде, орта мектептерде тарих сабағында да
пайдаланылуы мүмкін.
Сонымен қатар, диссертациялық жұмыстың материалдары мен ғылыми
тұжырымдары тәуелсіз Қазақстан Республикасы тарихы туралы ғылыми зерттеу
жұмыстары мен іргелі еңбектер жазу барысында өз пайдасын тигізері күмәнсіз.
Себебі заң актілері тәуелсіз Қазақстан Республикасы тарихының негізгі дерек
көздерінің бірін құрайды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
- Заң актілері тәуелсіз Қазақстан Республикасы тарихының өзіндік
ерекшеліктері бар маңызды дерек көздерінің бірін құрайды. Заң актілерінің
пайда болуының алғышарттары мен объективтілігі еліміздің тәуелсіздік
алуымен тікелей байланысты және олар әр түрлі белгілеріне қарай бірнеше
топтардан тұрады. Заң актілеріне тәуелсіз Қазақстан Республикасы тарихының
дерек көздері ретінде деректанулық талдау жасау, еліміздің ең жаңа тарихына
қатысты шынайылық деңгейі жоғары мәлімет алуға мүмкіндік береді.
- Заң актілерінің ұғымдық және терминдік проблемаларына талдау жасау,
оларды дерек көзі ретінде тиімді пайдалана білуге көмектессе, ҚР
заңшығарушылық қызметі мен заң шығару процесі мен процедураларын ашып
көрсету заңдардың қалай пайда болғандығына қатысты құнды мәлімет алуға
мүмкіндік береді.
- Тәуелсіз Қазақстан Республикасы тарихының дерек көзідері ретінде
Конституциялық заң актілері мен ҚР Конституцияларына деректанулық талдау
жасау арқылы, ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басында елімізде орын алған
түбегейлі қоғамдық өзгерістер тарихынан мол дерек алуға болады.
- “Тіл туралы” және “Дін туралы” заңдарда және сол заңдарға қатысты
пайда болған еңбектерде халқымыздың рухани және мәдени өмірі тарихы жан-
жақты бейнеленген. Оларға деректанулық талдау жасау ұлтымыздың бүгінгі
рухани және мәдени өміріне тереңірек үңілуге мүмкіндік береді.
- “Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы” Заңға деректанулық талдау
жасау, елімізде кең тараған келеңсіз көріністің қалай пайда болғандығын,
оған қарсы күрестің қашан және қалай басталғандығын және бүгінде қалай
жүріп жатқандығын көрсетеді.
Жұмыстың сыннан өтуі. Диссертация Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық
университетінің деректану және тарихнама кафедрасында орындалып, қорғауға
ұсынылды. Жұмыстың басты қағидалары мен нәтижелері ? ғылыми мақалаларда
жарияланды. Сонымен қатар, жұмыстың негізгі мазмұны әр түрлі халықаралық
және республикалық ғылыми-теориялық конференцияларда баяндалды.
Диссертацияның құрылымы. Зерттеу жұмысы өзінің алдына қойған
мақсат, міндеттеріне сай белгілі логикалық жүйе бойынша құрылды.
Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен және қорытындыдан тұрады.
Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі көрсетілген.

1 ЗАҢДАРДЫҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ТАРИХЫНЫҢ ДЕРЕК КӨЗДЕРІ
РЕТІНДЕ ПАЙДА БОЛУЫН СЫНАУ

1. Заңдардың ұғымдық және терминдік мәселелері және оларды
Қазақстан тарихының дерек көздері ретінде кезеңдеу
Заң актілерін тарихымыздың дерек көзі ретінде падалана білудің
маңызды проблемаларының бірі, ұғымдық және терминдік проблемалар болып
табыдады. Басқа да ғылым салалары сияқты, деректану ғылымында да заңдарға
дерек көздері ретінде деректанулық талдау жасау, алдымен заңдарға қатысты
ұғымдар мен терминдердің мәнін анықтаудан басталады. Заң актілерін тәуелсіз
Қазақстан Республикасы тарихының дерек көзі ретінде қарастыру, бұл мәселеге
заң шығарушылардың да, заңгерлердің де аса үлкен жауапкершілікпен
қарайтындығын көрсетіп отыр. Мүмкін бұл, бір жағынан, заң актілері
мәтінінің мағанасын дұрыс түсіне білудің, талқылай білудің және ең бастысы,
заңды іс жүзінде дұрыс қолдана білудің өмірлік маңыздылығымен де байланысты
болар.
Әрбір заң актісінің артында нақты адам тағдырының тұруы, бұл
мәселеге заң шығарушыларды да, заңды қолданушыларды да ерекше
ыждақаттылықпен қарауға мәжбүр етеді. Қандай да болмасын заң актісін
қабылдау, сол заңдағы кездесетін ұғымдар мен терминдерге анықтама беруден
басталады. Мысалы, 551 баптан тұратын ҚР кеден кодексі: кедендік режим,
кедендік декларация, кедендік бақлау сияқты, т. б. 48 негізі ұғымдарға
анықтама беруден басталса [78], бұқаралық ақпарат құралдары туралы жаңа заң
жобасының жасалуына қатысты Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім
министрі Мұхтар Құл-Мұхаммед өзінің 2003 жылы “Мегаполис” газетіне берген
сұхбатында: “Біз ұсынып отырған заң жобасындағы ұғымдық аппараттың өзі ғана
45 терминнен тұралы. Бұл өз кезегінде заң жобасын жасаушылардың мүмкін
болған олқылықтар мен елімізде қолданыс табатын заңды әр түрлі түсіндіруді
жойуға көмектеседі” дейді [79].
Заңдарды тек күнделікті өмірде қолдана білуде ғана емес, сонымен қатар
ғылыми мақсатта пайдалана білуде де заңдық ұғымдар мен терминдерді дұрыс
түсіне білудің және пайдалана білуді маңызы үлкен. Мысалы, “Заң актісі”
деген ұғымның өзі ғылыми әдебиеттерде әр түрлі мағынада және әр түрлі
синонимдермен қатар қолданылады. Себебі, терминдер мен ұғымдар эволюциясы,
яғни олардың үнемі өзгерістерге ұшырап отыруы, транспорациялануы және жаңа
заңдық ұғымдар мен терминдардің пайда болуы табиғи үдеріс. Сондықтан,
олардың да өз даму тарихы бар. Мысалы, “акт” термині “асtum” деген латын
сөзінен шыққан, яғни етістік сөздер “аgо” – “әрекет етемін”, “асtum еst” —
“жасалды”, “іске асырылды” деген ұғымды білдіреді. Римде, “акт” термині
алғаш пайда болған елде, акт терминімен әр түрлі құжаттар аталған: кеңес
хаттамалары; кеңес (сенаттың, сословиенің, императордың) қаулылары, жарлық,
күнделіктері; хроника; сот отырыстарының хаттамалары, т.б. “Акт” термині
бәрімізге ортағасырлық Рим тарихынан белгілі Юстиниан І-дің кодексінде —
“Соrpus jurіs сivilis” (528-534 жж.) - қолданылған, осыдан кейін батыс
елдерінің (Италия, Франция, Англия) сөз қорына енген. Римде “асtа”
терминінің жоғарғы билеушілердің қаулысы мағынасында қолданылуы кейінгі
уақыттарда “акт” терминін заңға да, яғни заң сөзінің синонимі ретінде де
қолданудың негізі қаланып, юристік сөз қорына енеді. Мәселен, 1679 жылы
ағылшын парламенті жеке адамның дербес праволылығы туралы заңын қабылдаудан
және осы заңның мәтінінің алғашқы екі сөзі “Неrbeas Соrpus асt” атауы
шыққан. Бұл сөздер өз тілімізде “заң актісі” дегенді білдіреді [80, 18 б.].

Заң актілерін өз тарихының дерек көздері ретінде зерттеу ісінде біраз
табыстарға жеткен Ресейде “акт” термині бастапқыда ХҮІІІ ғасырда пайда
болған “құжат” сөзінің синонимі ретінде қолданылған. “Құжат” термині ұзақ
уақытқа дейін қолданылмағандықтан, оның орнына XX ғасырға дейін “қағаз”
(“бумага”), “іс” (“дело”), “акт” деген синонимдері жүрген. Мұндай
терминдерді Н. В. Варадинов өзінің ХІХ ғасырдың соңында жариялаған іс-
жүргізудің теориясына арналған еңбегінде қолданған. Автордың бұл
терминдерге берген анықтамасы бойынша, мемлекет заңдары бұл ұғымдарды бір-
бірінен ажыратады және әрқайсысында қандай мән бар екеңдігін айқыңдайды.
Мәселен “қағаз” немесе “іс” (“іс қағазы”) деп қандай да бір праволар мен
міндеткерліктерді анықтайтын, бекітетін құжаттардан өзге, басқа мәселелерге
арналған кіріс-шығыс құжаттарды атаған. Ал, “акт” терминімен XIX ғасырда
Ресейде бір немесе бірнеше жеке адамдардың немесе мекемелердің құқықтары
мен міндеттері баяндалған құжаттарды, сондай-ақ олардың айғағы бола алатын
құжаттарды атаған [81, с. 212-214 ].
“Акт” термині Батыс Еуропада екі түрлі мағынада қолданылады:
біріншіден, құқықты баяндайтын және оның дәлелі болатын құжат мағынасында;
екіншіден, факт, істің жағдайы, мүліктің жай-күйі туралы ақпараттар немесе
қызмет жазу, т.б. Бірінші типтегі құжаттар осыған байланысты мынадай
атауларға ие болған: юристік акт, келісім-шарт, жарлық т.б. Ірі орыс
ғалымы, академик А.С. Лаппо-Данилевский оларды “белгілі немесе
куәләндіруші” (“конституивный или удостоверительный”) сипаттағы актілер, ал
екінші типтегі кұжаттарды “жария (ресми) немесе мәлімет беруші”
(“декларативный или осведомительный”) сипаттағы актілер деп атады. Оған
куәлік, хаттама т.б. ақпарат беретін құжаттар жатқызылды.
А.С. Лаппо-Данилевский бүл екі типтегі актілердің мынадай негізгі
ерекшеліктерін көрсетеді: “Акт с осведомительным характером имеет меньше
правовое значение, чем акт с удостоверительным характером. Акт с
осведомительным характером служит главным образом для показания о
состоявшемся правоотношений; Акт с удостоверительным характером, напротив,
является основанием для закрепления тех элементов или условии, из которых
оно состоит” [81, с. 20-21].
А.С. Лаппо-Данилевский актілерді екіге бөліп қарағанымен, “акт
дегеніміз барлық мемлекеттік қаулы-жарғылардың, келісім-шарттардың және
басқа да құқықтық қатынастардың жазба түрінде баяндалуы” деген жалпылама
анықтама берді. Осыған ұқсас анықтаманы XIX ғасырдағы австрия-германия
дипломатикасының классигі Т. Зиккель де береді. Оның айтуынша акт:
“құқықтық сипаттағы... түсіндірменің жазба түрі” [81, с. 20-21]. Демек, акт
көп мағыналы ұғым. Кең мағынада алғанда құжат. Оған әр түрлі құжатттық
қызмет атқаратын барлық мәтіндер, деректер жатады. Сондықтан акт сол түрлі
құжаттардың ортақ, жалпы атауы және оған нақты, бір ғана анықтама беру
қиын.
Бүгінде, Ресей деректану мектебінде актіге С.М. Каштановтың берген
анықтамасы бойынша, әр түрлі күжаттар жиынтығының барлығы емес, оған тек
контрагенттер арасындағы немесе автор мен адресат арасындағы құқықтық
қатынастардың, келісім-шарттардың күжаттары жатады [80, с. 23 ]. Негізінен
актілерді өз кезегінде заңнан бөліп қараудың өзі маңызды. Өйткені, қазір
оларды ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.