Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі жеңілдіктер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі жеңілдіктердің рөлі ... .9
1.1 Салық ұғымы және оның экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 Қазақстан Республикасының салық жеңілдіктердің кәзіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.3 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы
және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2 . Салық жүйесінің жеңілдіктерінің жағдайын талдау Алматы облысы Енбекшіқазақ ауданы мәліметтері бойынша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.1 Арнайы салық режимның қызмет ету ереқшіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2. Жеңілдіктер түсімін сипаттйтын негізгі көрсеткіштерді талдау ... ... ... ..30
2.3. Салық жеңілдіктерінің өндірістің дамуына әсері ететін факторлар ... ... ..
3. Салық жүйесіндегі жеңілдіктерінің өндірістің дамуына әсері ... ... ... ..34
3.1. Қазақастан Республикасындағы салық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
3.2. Қазақстандағы салық жүйесіндегі өзгерістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.3. Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі арнайы салық режимнің
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Қорытынды ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
Пайдаланған әдебиеттердің ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
1 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі жеңілдіктердің рөлі ... .9
1.1 Салық ұғымы және оның экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 Қазақстан Республикасының салық жеңілдіктердің кәзіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.3 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы
және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2 . Салық жүйесінің жеңілдіктерінің жағдайын талдау Алматы облысы Енбекшіқазақ ауданы мәліметтері бойынша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.1 Арнайы салық режимның қызмет ету ереқшіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2. Жеңілдіктер түсімін сипаттйтын негізгі көрсеткіштерді талдау ... ... ... ..30
2.3. Салық жеңілдіктерінің өндірістің дамуына әсері ететін факторлар ... ... ..
3. Салық жүйесіндегі жеңілдіктерінің өндірістің дамуына әсері ... ... ... ..34
3.1. Қазақастан Республикасындағы салық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
3.2. Қазақстандағы салық жүйесіндегі өзгерістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.3. Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі арнайы салық режимнің
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Қорытынды ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
Пайдаланған әдебиеттердің ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
Тақырыптың өзектілігі. Шаруашылық жүргізудің нарықтық типіне өту елімізде он жылдан астам уақыттан бері жүргізіліп келеді. Ресурстардың тиімді түрде бөлінуін қамтамасыз ету және экономикалық қызметтерді мәжбүрлеусіз реттеу сияқты кейбір жетістіктерімен қатар, нарықтық экономиканың өзіндік кемшіліктері де жоқ емес. Еркін нарықтық экономикадағы бәсекелестік ешкімді кедей немесе ауқатты деп бөлмейтін, бейтарап механизм болып табылатындықтан, оның негізінде бөлінген табыстар қоғам үшін қажетсіз теңсіздіктің туындауына әкеледі. Аталған мәселенің алдын алуда жүзеге асырылып жатқан әлеуметтік шараларға қарамастан халықтың әл - ауқаты, өмір сүру деңгейі турасындағы мәселе әлі де болса көкейтесті экономикалық және әлеуметтік мәселе болып келе жатыр.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының егемендігі, оның әлеуметтік бағдарлы нарықтық қатынастарға бағытталған даму жолына көшуі, мемлекет және қоғам мүддесіне қажетті қаражаттардың мемлекет құзырында орталықтандырылуы, сондай-ақ, өтпелі кезеңдегі экономиканы реттеу барысында пайдаланылатын салық саясатының экономика мен әлеуметтік аяларда өзіне тиеселі орын алуының басты себебіне айналып отыр.
Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасында қоғамдағы қандай болмасын процесстерге мемлекеттік әкімшілік жүргізу арқылы тікелей ықпал ету мүмкіндігінің тарыла бастағаны бүгін баршаға аян. Бұл орайда халықаралық өркениетті стандарттар мен нарық талаптарына сай келетін, қоғамдық және мемлекеттік мүдделерге қол жеткізуге жол ашатын әлеуметтік – экономикалық жанама ықпал етудің елеулі құралы салық жүйесі.
Экономикалық және әлеуметтік тұрақтылықты қолдау мақсатында мемлекет табыстардың теңсіздігін теңестіру міндетін атқарады. Қоғам көлемінде табыстарды бөлу және қайта бөлу нарықтық экономикасы дамыған елдерде мемлекеттің негізгі атқаратын қызметтерінің бірі болып табылады. Табыстарды бөлу барысындағы мемлекеттің нарықтық процесстерге араласуының тікелей әдістерінің алатын орны ерекше болғанымен, кемшіліктері де бар. Өйткені, мемлекеттің әлеуметтік саясатының тікелей шараларын, олардың маңызды бағыт екеніне қарамастан, тек қана әлеуметтік жәрдемақылар беру арқылы жүзеге асыру мүмкін емес. Мұнда, әлеуметтік инфроқұрылымды ұйымдастыру тәсілдері де маңызды шаралардың бірі болып табылады. Аталған бағыт Еуропа елдерінде жақсы дамыған және қазіргі кезде де ақшалай нысандағы әлеуметтік төлемдермен салыстырғанда оған төмен мән берілмейді. Сондықтан, Қазақстанның да әлеуметтік-экономикалық өміріндегі маңызды да түйінді мәселе әлеуметтік саясатты салық салу арқылы дамытудың жанама шараларын жүзеге асыру болып табылады.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының егемендігі, оның әлеуметтік бағдарлы нарықтық қатынастарға бағытталған даму жолына көшуі, мемлекет және қоғам мүддесіне қажетті қаражаттардың мемлекет құзырында орталықтандырылуы, сондай-ақ, өтпелі кезеңдегі экономиканы реттеу барысында пайдаланылатын салық саясатының экономика мен әлеуметтік аяларда өзіне тиеселі орын алуының басты себебіне айналып отыр.
Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасында қоғамдағы қандай болмасын процесстерге мемлекеттік әкімшілік жүргізу арқылы тікелей ықпал ету мүмкіндігінің тарыла бастағаны бүгін баршаға аян. Бұл орайда халықаралық өркениетті стандарттар мен нарық талаптарына сай келетін, қоғамдық және мемлекеттік мүдделерге қол жеткізуге жол ашатын әлеуметтік – экономикалық жанама ықпал етудің елеулі құралы салық жүйесі.
Экономикалық және әлеуметтік тұрақтылықты қолдау мақсатында мемлекет табыстардың теңсіздігін теңестіру міндетін атқарады. Қоғам көлемінде табыстарды бөлу және қайта бөлу нарықтық экономикасы дамыған елдерде мемлекеттің негізгі атқаратын қызметтерінің бірі болып табылады. Табыстарды бөлу барысындағы мемлекеттің нарықтық процесстерге араласуының тікелей әдістерінің алатын орны ерекше болғанымен, кемшіліктері де бар. Өйткені, мемлекеттің әлеуметтік саясатының тікелей шараларын, олардың маңызды бағыт екеніне қарамастан, тек қана әлеуметтік жәрдемақылар беру арқылы жүзеге асыру мүмкін емес. Мұнда, әлеуметтік инфроқұрылымды ұйымдастыру тәсілдері де маңызды шаралардың бірі болып табылады. Аталған бағыт Еуропа елдерінде жақсы дамыған және қазіргі кезде де ақшалай нысандағы әлеуметтік төлемдермен салыстырғанда оған төмен мән берілмейді. Сондықтан, Қазақстанның да әлеуметтік-экономикалық өміріндегі маңызды да түйінді мәселе әлеуметтік саясатты салық салу арқылы дамытудың жанама шараларын жүзеге асыру болып табылады.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы (30 тамыз,2003 ж.)-А.:Қазақстан, 2003 ж.
2. “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы. Егемен Қазақстан 30 қаңтар 2001 ж.
3. ҚР-ның 1991 жылғы 25 желтоқсандағы “Қазақстан Республикасында салық жүйесі туралы” Заңы.
4. ҚР Президентінің 2003 жылғы 24 сәуірдегі “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Заңы.
5. Бюджет жүйесі туралы: Қазақстан Республикасының Заңы
6. 1999 ж. 31 желтоқсан.
7. Қазақстан Републикасының Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің Актілер жинағы .№36. Астана, 2006 (65-6ет
8. 5.Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030.-Алматы:Баспа, 1999 ж. 7.Статистический ежегодник Казахстана . Алматы 2007г (344 бет).
9. 8.Статистический сборник. Госкомстат России. Москва, 2007г (492бет
Арнайы әдебиеттер.
1. Алексеев С.С. “Проблемы теории государства и права” М.Юрид. лит., 1987 ж.
2. Гуреев В.И. “Салық құқығы”. М.:Экономика, 2003 ж.
3. Ермекбаева Б.Ж. “Жергілікті салықтар мен алымдар”, 2007 ж.
4. Ермекбаева Б.Ж. “Жалпы мемлекеттік салықтар”А-1997 ж.
5. Ильиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы. Алматы. 2006ж (211-235бет
6. Ильясов К.К., Зейнелгабдин А.Б., Ермекбаева Б.Ж. “Салық және салық салу”. А.:РИК, 2003 ж.
7. Найманбаев С.М. “Қазақстан Республикасының Қаржылық құқы”. А., Демеу, 1994 ж.
8. Найманбаев С.М. “Салықтық құқық”А. 1996 ж.
9. Карагусова Г.Ж. “Салық: нақтылық және пайдалану тәжірибесі”. А.Қаржы Қаражат, 1994 ж.
10. Мещеряков В.В. “Дүние жүзіндегі дамыған елдердің салық жүйесі” спровочник. Москва: вонд “Құқықтық мәдениет” 2003 ж.
11.Сулейменов М.К., Покровский Б.В., Худяков А.И., Жакенов В.А. “Право и предпринимательство в Республике Казахстан” А., Жеті Жарғы, 1994 ж.
12. Худяков А.И. “Қазақстан салық жүйесі: Табысқа салық”А.:Баспа, 1997 ж.
13. Худяков А.И. “Қазақстан салық жүйесі: салық құқық бұзушылық” А.:Баспа 1997 ж.
14. Худяков А.И. “Қазақстан Республикасының салық құқығы” А.:Жеті Жарғы 2007 ж.
15. Химичева Н.И. “Винансовое право” М.,Изд.БЕК
2. “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы. Егемен Қазақстан 30 қаңтар 2001 ж.
3. ҚР-ның 1991 жылғы 25 желтоқсандағы “Қазақстан Республикасында салық жүйесі туралы” Заңы.
4. ҚР Президентінің 2003 жылғы 24 сәуірдегі “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Заңы.
5. Бюджет жүйесі туралы: Қазақстан Республикасының Заңы
6. 1999 ж. 31 желтоқсан.
7. Қазақстан Републикасының Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің Актілер жинағы .№36. Астана, 2006 (65-6ет
8. 5.Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030.-Алматы:Баспа, 1999 ж. 7.Статистический ежегодник Казахстана . Алматы 2007г (344 бет).
9. 8.Статистический сборник. Госкомстат России. Москва, 2007г (492бет
Арнайы әдебиеттер.
1. Алексеев С.С. “Проблемы теории государства и права” М.Юрид. лит., 1987 ж.
2. Гуреев В.И. “Салық құқығы”. М.:Экономика, 2003 ж.
3. Ермекбаева Б.Ж. “Жергілікті салықтар мен алымдар”, 2007 ж.
4. Ермекбаева Б.Ж. “Жалпы мемлекеттік салықтар”А-1997 ж.
5. Ильиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы. Алматы. 2006ж (211-235бет
6. Ильясов К.К., Зейнелгабдин А.Б., Ермекбаева Б.Ж. “Салық және салық салу”. А.:РИК, 2003 ж.
7. Найманбаев С.М. “Қазақстан Республикасының Қаржылық құқы”. А., Демеу, 1994 ж.
8. Найманбаев С.М. “Салықтық құқық”А. 1996 ж.
9. Карагусова Г.Ж. “Салық: нақтылық және пайдалану тәжірибесі”. А.Қаржы Қаражат, 1994 ж.
10. Мещеряков В.В. “Дүние жүзіндегі дамыған елдердің салық жүйесі” спровочник. Москва: вонд “Құқықтық мәдениет” 2003 ж.
11.Сулейменов М.К., Покровский Б.В., Худяков А.И., Жакенов В.А. “Право и предпринимательство в Республике Казахстан” А., Жеті Жарғы, 1994 ж.
12. Худяков А.И. “Қазақстан салық жүйесі: Табысқа салық”А.:Баспа, 1997 ж.
13. Худяков А.И. “Қазақстан салық жүйесі: салық құқық бұзушылық” А.:Баспа 1997 ж.
14. Худяков А.И. “Қазақстан Республикасының салық құқығы” А.:Жеті Жарғы 2007 ж.
15. Химичева Н.И. “Винансовое право” М.,Изд.БЕК
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі жеңілдіктердің рөлі ... .9
1. Салық ұғымы және оның экономикалық мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2. Қазақстан Республикасының салық жеңілдіктердің кәзіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы
және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 21
2 . Салық жүйесінің жеңілдіктерінің жағдайын талдау Алматы облысы
Енбекшіқазақ ауданы мәліметтері бойынша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.1 Арнайы салық режимның қызмет ету
ереқшіліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... .27
2.2. Жеңілдіктер түсімін сипаттйтын негізгі көрсеткіштерді
талдау ... ... ... ..30
2.3. Салық жеңілдіктерінің өндірістің дамуына әсері ететін
факторлар ... ... ..
3. Салық жүйесіндегі жеңілдіктерінің өндірістің дамуына әсері ... ... ... ..34
3.1. Қазақастан Республикасындағы салық
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
3.2. Қазақстандағы салық жүйесіндегі
өзгерістер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .39
3.3. Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі арнайы салық режимнің
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Қорытынды ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
Пайдаланған әдебиеттердің ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Шаруашылық жүргізудің нарықтық типіне өту
елімізде он жылдан астам уақыттан бері жүргізіліп келеді. Ресурстардың
тиімді түрде бөлінуін қамтамасыз ету және экономикалық қызметтерді
мәжбүрлеусіз реттеу сияқты кейбір жетістіктерімен қатар, нарықтық
экономиканың өзіндік кемшіліктері де жоқ емес. Еркін нарықтық экономикадағы
бәсекелестік ешкімді кедей немесе ауқатты деп бөлмейтін, бейтарап
механизм болып табылатындықтан, оның негізінде бөлінген табыстар қоғам үшін
қажетсіз теңсіздіктің туындауына әкеледі. Аталған мәселенің алдын алуда
жүзеге асырылып жатқан әлеуметтік шараларға қарамастан халықтың әл -
ауқаты, өмір сүру деңгейі турасындағы мәселе әлі де болса көкейтесті
экономикалық және әлеуметтік мәселе болып келе жатыр.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының егемендігі, оның әлеуметтік
бағдарлы нарықтық қатынастарға бағытталған даму жолына көшуі, мемлекет және
қоғам мүддесіне қажетті қаражаттардың мемлекет құзырында орталықтандырылуы,
сондай-ақ, өтпелі кезеңдегі экономиканы реттеу барысында пайдаланылатын
салық саясатының экономика мен әлеуметтік аяларда өзіне тиеселі орын
алуының басты себебіне айналып отыр.
Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасында қоғамдағы
қандай болмасын процесстерге мемлекеттік әкімшілік жүргізу арқылы тікелей
ықпал ету мүмкіндігінің тарыла бастағаны бүгін баршаға аян. Бұл орайда
халықаралық өркениетті стандарттар мен нарық талаптарына сай келетін,
қоғамдық және мемлекеттік мүдделерге қол жеткізуге жол ашатын әлеуметтік –
экономикалық жанама ықпал етудің елеулі құралы салық жүйесі.
Экономикалық және әлеуметтік тұрақтылықты қолдау мақсатында мемлекет
табыстардың теңсіздігін теңестіру міндетін атқарады. Қоғам көлемінде
табыстарды бөлу және қайта бөлу нарықтық экономикасы дамыған елдерде
мемлекеттің негізгі атқаратын қызметтерінің бірі болып табылады. Табыстарды
бөлу барысындағы мемлекеттің нарықтық процесстерге араласуының тікелей
әдістерінің алатын орны ерекше болғанымен, кемшіліктері де бар. Өйткені,
мемлекеттің әлеуметтік саясатының тікелей шараларын, олардың маңызды бағыт
екеніне қарамастан, тек қана әлеуметтік жәрдемақылар беру арқылы жүзеге
асыру мүмкін емес. Мұнда, әлеуметтік инфроқұрылымды ұйымдастыру тәсілдері
де маңызды шаралардың бірі болып табылады. Аталған бағыт Еуропа елдерінде
жақсы дамыған және қазіргі кезде де ақшалай нысандағы әлеуметтік
төлемдермен салыстырғанда оған төмен мән берілмейді. Сондықтан,
Қазақстанның да әлеуметтік-экономикалық өміріндегі маңызды да түйінді
мәселе әлеуметтік саясатты салық салу арқылы дамытудың жанама шараларын
жүзеге асыру болып табылады.
Тақырыптың ғылыми тұрғыда зерттелу дәрежесі. Салық жүйесінің әлеуметтік
– экономикалық мәні мен мағынасы А.Смит, Д.Рикардо, Ж.С. Сисмонди, У.Петти,
Ф.Кенэ, Дж. Кейнс, А.Лаффер, М.Фридман және өзге де көптеген ойшылдардың
еңбектеріне арқау болды. Олар, өз еңбектерінде сол кездегі өздері ұстанып
отырған экономикалық концепцияларға сүйене отырып, салықтардың мәні мен
мазмұнын, атқаратын қызметтерін ашып көрсеткен болатын.
Салық жүйесінің нарықтық процесстерге деген кері әсерінің деңгейін
төмендету мәселесі бойынша оны жетілдіру бағыттары Дж. Бьюкенена, А.Оукен,
У.Хеллераның еңбектерінде қарастырылады. Салық жүйесі экономикалық басқару
құралы ретінде көптеген жылдар бойы қолданылмай келгені баршаға аян.
Сондықтан, кейбір авторлар дамыған капиталистік мемлекеттердің тәжірибесін
қарастырумен айналысып келді. Осыған байланысты мынандай ресейлік
ғалымдардың мақалалары мен монографияларын атап өту қажет: В.Т.Князев, В.Я.
Савченко, В.Т. Пансков, В.М.Пушкарева, Д.Г.Черник, Т.Ф.Юткина, А.И.Худяков
және т.б.
Экономикалық дамуға салық салудың тигізетін кері әсерлерін төмендетуге
ат салысып және сол бойынша Қазақстандағы салық жүйесін реформалауға үлкен
үлес қосқан әдебиеттер мен ғылыми еңбектерді де атап өтуге болады. Аталған
зерттеулерге С.Ш.Әуелбаев, У.Б.Баймуратов, А.Б.Зейнелгабдин, С.Ж.
Интыкбаева, Ж.О.Ихданов, Г.Карагусова, Н.К.Кучукова, С.Қ.Құлпыбаев, В.Д.Ли,
Н.К.Мамыров, В.Д.Мельников, А.А.Нурумов, М.Т.Оспанов, К.С.Сағадиев,
Х.Н.Сансызбаева, Р.У.Смагулова, Э.Қ.Ыдырысова және т.б. авторлардың
еңбектерін жатқызуға болады. Дегенмен, аталған әдебиеттерде салық жүйесінің
мәселелері көбінесе фискалдық сипаты жағынан, оны көтеру және оның
жекелеген экономикалық субъектілерге тигізетін әсері туралы жеткілікті
түрде қарастырылып, тереңірек зерттелген болса, ал әлеуметтік
проблемалардың басым бөлігін тегістей алатын салық жүйесінің әлеуметтік
институт ретінде қызмет ететіндігіне аса назар аударылмаған.
Тақырыптың өзектілігі салық салудың елдегі әлеуметтік процесстерге әсер
ету деңгейі мен сипаты туралы қозғалған мәселенің аздығына байланысты
олардың қоғамдық қатынастардағы алатын орнына негізделген.
зерттеудің мақсаты және міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты
Қазақстан Республикасындағы қазіргі кездегі салықтық жеңілдіктердің салудың
әлеуметтік салдарларын анықтау және салық жүйесін әлеуметтік тұрғыдан
оңтайландыру жөнінде ұсыныстар жасау болып табылады.
Аталған мақсат келесі міндеттерді шешу арқылы жүзеге асырылады:
– салық салудың теориясы мен практикасына талдау, салықтық
жеңілдіктердің іске асуын зерттеу;
– әлеуметтік процесстерге әсер етуі жағынан салық жүйесінің
функционалды мүмкіндігін қарастыру;
– индустриалды дамыған елдердің салық жүйесінің қоғамдық
процесстерге, оның ішінде әлеуметтік салаға қаншалықты ықпал
ететіндігін сипаттау;
– Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің ерекшеліктерін
қарастыру, олардың әлеуметтік міндеттер және экономикалық
мақсаттармен сәйкестілік деңгейін межелеу;
– салық салудың әлеуметтік салдарларын білдіретін критерийлерді
анықтау;
– Қазақстандағы салық салудың әлеуметтік сипатына баға беру және оны
әлеуметтік тұрғыда жетілдіру барысында ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі салық жүйесінің қызмет ету процессінде пайда
болатын әлеуметтік-экономикалық қатынастар жиынтығы болып табылады.
Зерттеу пәні – қазіргі кездегі Қазақстан Республикасында қызмет
ететін салық жүйесінен туындайтын әлеуметтік салдарлар.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі қазіргі кездегі
салық саясатындағы әлеуметтік- экономикалық ілімнің жетістіктерінен
құралды. Нарықтық қатынастарды салықтық реттеуге байланысты жазылған
алыс – жақын шет елдердің және отандық ғалымдардың іргелі ғылыми
еңбектері пайдаланылды, сонымен бірге, салық жүйесіне қатысты
Қазақстан Республикасының заңдары, Мемлекеттік бағдарламалар,
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары мен Халыққа жолдауы,
ҚР Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені және ҚР статистика
жөніндегі Агенттігінің ресми мәліметтері қолданылды.
Диссертациялық жұмыстың зерттеу пәнін жүйелі түрде қарастыру
мынандай жалпыға бірдей ғылыми әдістер: ғылыми абстракция, моделдеу,
салыстыру, сараптау және статистикалық талдау арқылы жүзеге
асырылды.
жұмыстың ғылыми жаңалықтары. Диссертациялық зерттеу жүргізу
барысында ғылыми жаңалық сипаты бар келесі нәтижелер алынды:
– салық және салық салу мәнін анықтаудың теориялық жақтарын жан-жақты
қарастыру негізінде салық және салық салу ұғымына авторлық
анықтама берілген және қоғамның әлеуметтік даму жағдайы мен салық
жүйесінің элементтері арасында объективті байланыстың бар екендігіне
теориялық негіздер келтірілген;
– салық салудың жағымды және жағымсыз жақтары анықтала отырып,
әлеуметтік процесстерге әсер етуіне қарай салық функцияларының
жүзеге асырылу механизмі макро - және микродеңгейде қарастырылған;
– салық салудың әлеуметтік салдарлары ұғымына анықтама беріліп,
тікелей және жанама критерийлер арқылы салық салудың әлеуметтік
салдарларын бағалау әдістері ұсынылған.
– Қазақстандағы қазіргі кезде қызмет ететін салық жүйесінің
әлеуметтік салдарларының қаншалықты екені және оның ең түйінді деген
әлеуметтік мәселелерге ықпал ету деңгейі жағынан әлсіз жерлері
анықталған.
– Қазақстанның салық жүйесінен туындайтын әлеуметтік салдарлардың
жағымдылығын көтеру бойынша ұсыныстар жасалған.
- .
1. Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі
жеңілдіктердің рөлі.
1.1 Салық ұғымы және оның экономикалық мәні
Салықтар баршаға белгілі көптеген ғасырлар бойы қоғамның
экономикалық базалық құрамы және мемлекеттің кірісін қалыптастырудың
маңызды қаржылық құралы ретінде қолданылып келеді. Теориялық жағынан
салық салу жүйесі – қоғамның әлеуметтік құрылымын танып білудің
шартты жағдайы және объективті қажеттілігі.
Қоғамның даму процессінде әлеуметтік-экономикалық жүйедегі
салықтардың атқаратын рөлі күн өткен сайын жаңа нысанға айнала
отырып, артып келеді. Бұл әсіресе нарықтық қатынастардың қалыптасып
дамуы жағдайындағы экономикадағы өрлеу кезеңдеріне тән нәрсе,
өйткені салық салу жекелеген тұлғалардан бастап мемлекетке жеткенге
дейін оның барлық деңгейіндегі әлеуметтік процесстерге әсер ете
алатын бірден бір макроэкономикалық құрал болып табылады. Бұдан да
басқа, халықаралық экономикалық қарым қатынастардың ұлғаюуына
байланысты салық жүйесі белгілі бір жекелеген елдердің ішкі жұмысы
болудан қалды. Осылайша, салық салудың бір жағынан шаруашылық
байланыстарға терең бойлауы, екінші жағынан оның жалпылығы қазіргі
кезде салықтардың атқаратын рөлінің жан-жақты қанат жаюына жағдай
жасап отыр.
Егер салықтардың қажеттілігі мемлекеттің саяси, экономикалық,
қала берді, әлеуметтік мақсаттары мен міндеттерінен туындайтынын
білсек, онда салықтардың әлеуметтік процесске әсер ету мүмкіндігінің
бар екендігі көптеген жағдайларда ескерілмегендігін байқауға болады.
Сонымен бірге, берілген анықтамаларда мемлекет өз қызметін жүзеге
асыру барысында мәжбүрлеуші, ал халық шарасыздықтан салық төлейтін
мәжбүрленуші тұлға ретінде көрініп отыр. Сондықтан, салықтарды
қоғамның, сол арқылы ондағы тұрғындардың өмір сүруіне қажетті
қаражат көзі деп қарау керек және нарық субъектлері (заңды және жеке
тұлғалар) оны ерікті түрде, қиналмай төлеуі керек, осы тұрғадын алып
қарайтын болсақ салыққа, біздіңше, мынандай анықтама беруге болады:
салық дегеніміз - заңды және жеке тұлғалар міндетті түрде төлейтін,
қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамуына қажетті қаражат
көзі.
Ал, салық салу ұғымына келетін болсақ, көптеген отандық және
шет мемлекеттік экономикалық ғылымдарды оқып-біліп, салыстырмалы
түрде талдай келе, салық салуға қатысты өзіндік анықтама беруді
дұрыс деп таптық, оған себеп:
- көптеген экономистермен салық салу ұғымына анықтама берілген
кезде, ол салық сомасын өндіріп алу процессі ретінде қарастырылады;
- салық салу тек қана салық міндеттемесімен және құқықтық мәжбүрлеумен
ғана байланысты қаржылық қатынастарды білдіреді;
- салық бөлу функциясын атқара отырып, қаржы жүйесінің барлық буынында
маңызды рөл атқарады, сондықтан оны кең мағынада қарастыру қажет;
- қазіргі кезде еліміз әлеуметтік бейімделген нарықтық экономиканың
даму жолын таңдаған болса, әлеуметтік бейімделу деңгейін көрсететін
(әлеуметтік бейімделген дамыған мемлекеттерде ЖІӨ-дегі салықтық
түсімдердің үлесі 30-40 пайызды құрайды) салық жүйесіне, салық салу
процессіне әлеуметтік тұрғыдан анықтама беруге негіз бар.
Жоғарыдағы тұжырымдарды ескере келе, біздіңше, салық салу
дегеніміз – нарық субъектілері мен қоғам арасындағы заңды түрде
бекітілген салықтарды төлеу бойынша конституциялық міндеттерді
орындау кезінде туындайтын әлеуметтік қатынастар жиынтығы.
Салық салудың әлеуметтік салдарлары оның шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен халықтың әлеуметтік жағдайларына оң немесе керісінше
теріс әсер ететіндігін көрсететін бірден бір көрсеткіш және салық
жүйесін үнемі жетілдіріп отыруға негіз болатын маңызды фактор болып
табылады. Салық жүйесінің көмегімен мемлекет субъектлерге шаруашылық
жүргізудің және қоғамдағы әлеуметтік мәселелерді шешудің жағымды
жағдайын жасауы немесе оны тежеуі мүмкін. Осы тұрғыдан қарағанда,
салық салу процессінен түрлі жағымды немесе жағымсыз, оң немесе
теріс салдарлардың туындайтыныдығын байқауға болады.
Басқа салықтарға қарағанда (мүлік, жер және көлік құралдарына
салынатын салық) жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы мен жанама
салықтардың кері әлеуметтік салдары басым болып келеді, өйткені,
кәсіпорындардан гөрі кез келген адам қалай да өздерінің табыстарын
әлеуметтік қажеттіліктерге жұмсауға тырысады. Сонымен қатар, жеке
тұлғалардан алынатын табыс салығы, шын мәнінде негізгі мүшесі
қоғамның болашағы және негізгі құндылығы болып келетін отбасынан
алынады, олардың материалдық және әлеуметтік жағдайына әсер етеді.
Ол механизмді төмендегі сызба түрінде келтіруге болады:
Салық жүйесінің азаматтардың материалдық және әлеуметтік жағдайына екі
жақты әсері бар: жағымды және жағымсыз.
Жағымды жағы сол, заңды және жеке тұлғалар төлеген салықтар бюджет пен
бюджеттік емес қорларға жинақталып, олар қайта бөлініп, көп бөлігі
тұрғындардың кейбір бөлігіне (зейнеткерлер, мүгедектер, көп балалы аналар,
балаларға) жәрдемақы ретінде беріледі және халыққа түрлі қоғамдық қызметтер
көрсетіледі.
Жағымсыз жағы үш бөліктен тұрады. Біріншісі, табысы төмен жеке
тұлғалардың салық төлеуі (жеке табыс салығы мен ҚҚС) олардың материалдық
жағдайына кері әсерін тигізеді, екіншісі, жеке кәсіпкерлердің салық
ауыртпалығының жоғары болуы олардың кәсіпкерлікпен айналысуға деген
қызығушылығының төмендеуіне әкеледі, соңғысы, барлық коммерциялық ұйымдар
мен кәсіпорындар еңбек ақы қорынан салық төлейді, соның салдарынан олардың
өз жұмысшыларына төлейтін еңбек ақысын қажет мөлшерде төлеу мүмкіндігі
азаяды.
Салық жүйесі дегеніміз – мемлекет тарапынан алынатын барлық салықтар
мен басқа міндетті төлемдердің, олардың құрылымы мен есептеу әдістерінің,
салық салу саласындағы органдар жүйесі мен олардың өкілеттіктерінің, салық
қатынастырын реттейтін құқықтық нормаларды қамтитынын көреміз.
Біздің зерттеуіміз бойынша, салық жүйесі салықтарды ұйымдастыру
нысанын қамтиды. Салық ұғымын, яғни салық жүйесінің ұғымын кейбір авторлар
былайша береді: Салық жүйесі деп, Қазақстан аумағындағы облыстық,
регионалдық және жергілікті салықтардың жиынтығын айтамыз5. Бұл
ұғымдардың барлығы салық жүйесінің мазмұнына сәйкес келмейтінін көреміз,
өйткені жоғарыда айтып өткендей салық жүйесі күрделі құрылым болып
есептелінеді9. Сонымен, мемлекетте көптеген салықтардың түрлері, олардың
төлеушілері, сол салықтарды есептеу және алу жолдары мен әдістері және т.б.
болуына байланысты салықтарды топтастыру негіздерінде де әр түрлі нышандар
қолданылады.
Демек, салықтарды әртүрлі белгі – нышандарына қарай топтастыру
жөніндегі экономист жөніндегі экономист-ғалымдардың көзқарастары, пікірлері
бір шығады деп айтуға болады. Енді, осы ғылыми қалыптасқан көзқарастар
бойынша салықтар былайша топтастырылады:
- Салық салу объектілері бойынша;
- Салықтарды алуыд жүзеге асыратын органдар бойынша;
- Салықтардың пайдалануына қарай;
- Салық салу объектісін бағалау дәрежесі бойынша;
- Салық ставкаларын (нарқын) белгілеу әдістері бойынша;
Топтастыру кезінде аталған белгілердің әрқайсысына сипаттама беруге
болады.
Салық салу объектілері бойынша Салық объектісі - заң жүзінде
негізделген табыс, мүлік, қызмет көрсету ақшалай опреациялар т.б. көптеген
салық салуға негіз болатын тауарлық-материалдық игіліктер.
Яғни салық салу объектілері мыналар:
- заңды және жеке тұлғалардың кірістері, пайдалары;
- заңды және жеке тұлғалардың қызметтерінің түрлері;
- қаржылық операциялары;
- мемлекет тарапынан көрсетілетін қызметтер;
- заңды және жеке тұлғалардың мүліктері мен басқа да игіліктері;
- өнімдер мен қызметтердің қосылған құны;
- тауарлардың кейбір түрлері мен топтары.
Салық салу объектілері бойынша салықтар тікелей және жанама болып екіге
бөлінеді6:
а) Тікелей салықтар, яғни заңды және жеке тұлағалардың табыстары мен
мүліктеріне тікелей, нақты белгіленетін салықтар (табыс салығы, мүлікке
салынатын салық, жер салығы және т.б. жатады). Бұл салықтардың нақты
төлеушілер заңды және жеке тұлғалар болғандықтан Г.Қарағусованың айтуы
бойынша, келесідей өзіне тән артықшылықтары бар:
Тікелей салықтар мемлекетке тұрақты белгіленген кірістер береді
• Тікелей салықтар салық төлеушілердің шынайы төлеу қабілеттігін дәл
есептей алады
• Тікелей салықтарды төлеу кезінде мемлекет салық төлеуші мен тікелей
жолығып, оның мемлекет азаматы ретіндегі міндеттемелерін дәл анықтап
береді
• Тікелей салықтар негізінде жеке табыстардан алынғандықтан тұтас
алғанда экономикаға әсерін тигізе алмайды7.
ә) Жанама салықтар, яғни тауарлардың бағасы немесе көрсетілген
қызметтердің таривтері арқылы алынатын салықтар. Бұл салықтар
А.И.Худяковтың айтуы бойынша күрделі конституциялы салықтар болып
табылады8. Өйткені, негізгі салық төлеушілер тауарларды өндіретін және
сататын, сондай-ақ белгілі қызмет көрсететін заңды тұлғалар болғанымен,
шынайы салық төлеушілер сатып алушы немесе қызмет көрсетілген тұлға болып
есептелінеді.
Салық сомасы тауар бағасына немесе көрсетілген қызмет таривіне
қосылғандықтан, соның нәтижесінде салық төлеуші сол соманы сатып алушылар
есебінен өндіріп алады және бюджетке төлейді. Жанама салықтарға қосылған
құнға салынатын салық акциздер және кедендік баждар жатады.
Енді жанама салықтардың тікелей салықтарға қарағандағы артықшылығына
тоқталайық:
Жанама салықтар, оларды ұтымды және тиімді қолдану нәтижесінде,
мемлекет қазынасына өте мол қаржылық түсім әкеле алады. Мысалы, қосылған
құнға салынатын салық қазіргі кезеңде бюджеттік түсімдердің басты
көздерінің бірі болып отырғаны белгілі.
Жанама салықтар аздап және шамалы мөлшерде алынғандықтан төлеушіге
айтарлықтай ауырпашылығын түсірмейді.
Жанама салықтарды төлеу төлеушінің ақшасы бар кезде ғана жүргізіледі.
Бұл жерде күнделікті тұтынуға қажет емес заттарды сатып алу кезіндегі
жағдай ескеріледі.
Жанама салықтың мемлекетке тигізер пайдасы, іс жүзінде бұл салықтан
ешқандай салық төлеуші жалтара алмайды.
Жанама салықтарды жинау оңайға түседі, өйткені өндіруші және сатып
алушы тұлғалардың саны аз болғанмен, бұл процесске өте көп адамдар
қатынасады.
Біздің көзқарасымыз бойынша, жанама салықтардың тауар бағасын үнемі
өсіріп отыратын тенденциясы бар екенін естен шығармау қажет. Сондықтан
мүмкіндігінше, бірінші кезектегі халық тұтынатын тауарларға бағаны
төмендетіп белгілеу керек. Ал, екінші кезектегі халық тұтыну тауарларының
(теледидар, тоңазытқыш...) бағасын көтеруге болады. Егер жанама салықтарды
көп және барлық жерлерде қолданған жағдайда, тауарлардың қымбаттайтынын
ескерсек, соның нәтижесінде халықтың табысының төмендейтінін, ал табыс
төмендесе, салықтан түсетін кірістің азаятынын естен шығаруға болмайды.
Салықтарды алуды жүзеге асыратын органдар бойынша:
а) мемлекет салықтар, бұл жерде жалпы мемлекет салықтар;
ә) жергілікті салықтар, бұл жерде жергілікті салықтар мен алымдар;
б) мемлекет аралық салықтар, бұл жерде келісім бойынша алынатын
халықаралық салықтар, мысалы қосылған құнға салынатын салық т.б.
Салықтардың пайдалануына қарай:
а) жалпылай салықтар, мемлекет қарамағына түсіп пайдалану кезінде,
белгілі бір кіріс қарамағына бекітілмей мемлекет көлемінде жалпылай
пайдаланылады. Қажет болған жағдайда мемлекеттік бюджеттің (республикалық
бюджет және жергілікті бюджеттердің) қаржылық тапшылықтарын немесе ағымдағы
басқа да шығындарын қаржыландыруға арналады;
ә) Арнайы салықтар қатаң белгіленген мақсатқа, көзделген бағытта
пайдаланылады көлік құралдарына салынатын салық және т.б..
Салық салу объектісінің экономикалық белгісіне байланысты:
а) Табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің қандай да болмасын салық
салу объектісінен, табатын табысынан алынатын салық;
ә) Тұтынуға салынатын салықтар тауарларды (қызметтерді) тұтыну
кезіндегі төленген жұмсалған шығындарға салынатын салықтар.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне байланысты:
а) Нақтылық салықтар – шынай түсетін кірістерді есепке алынбай тек
сыртқы белгілері бойынша нақты мүліктерге, жерлерге салынатын салықтар;
ә) жекелей салықтар – заңды және жеке тұлғалардан, олардың қаржылық
жағдайларын есепке ала отырып алынатын салықтар. Бұл салықты алудың үш
тәсілі бар: кадастрлік, салық төлеушінің декларациясы және жұмыс орны
бойынша салық алу әдістері.
• Кадастрлік әдіс – бұл жерде қолға тиетін таза табыс есептелінбей, тек
салық салу объектісінің табыстылығы нормасының негізінде салық алу
жүзеге асырылады.
• Салық төлеушінің декларациясы бойынша салық алу әдісі - бұл жерде
табыс мөлшері, салық жеңілдіктері және шегерілген шығындары
көрсетіліп, төленетін салық сомасы есептелініп шығарылады.
• Жұмыс орны бойынша салық алу әдісі – салық төлеушінің тапқан
табысының белгіленген мөлшері ол жұмыс істейтін заңды тұлғаның
бухгалтериясы арқылы есептелініп, ұсталынады.
Салық ставкаларын (нарқын) белгілеу әдістері бойынша:
а) Тұрақты ставкалар
ә) Проценттік ставкалар
- тұрақты ставкалар - түсетін табыс мөлшері есепке алынбай салық салу
объектісіне тікелей, нақты салық бірлігінің шекті сомасымен белгіленеді.
- проценттік ставкалардың үш түрі бар: пропорциональды, прогрессивті
(шегермелі) проценттік ставкалар.
• Пропорционалды прогрессивті ставкалар салық объектісінің көлемі
ескерілмей біріңғай процент түрінде белгіленеді;
• Прогрессивті проценттік ставкалар табыс немесе мүліктік
көрсеткіштерінің өсуіне қарай алынатын салық процентінің дереу өсіп
отыруын көрсетеді. Алынатын проценттер үдемелі шкала түрінде
белгіленген.
Осы прогрессивті ставкалардың өзінің екі түрге бөлінетінін білеміз.
Олар қарапайым және күрделі прогрессивті ставкалар:
• Қарапайым прогрессия бойынша табыстық немесе мүлік құнының ұлғаюына
(өсуіне) байланысты салық ставкасы да арта береді.
• Күрделі прогрессия бойынша, табыс екіге бөлініп, олардың әрқайсысына
үдемелі (көбейтілген) салық ставкасы белгіленеді, яғни мөлшері
табыстан гөрі тез өседі. Салық салу шкаласында белгіленген.
• Регрессивті (шегермелі) проценттік ставкалар керісінше, салық салу
объектісінің ұлғаюына қарамастан төмендетіле беріледі9.
Қазақстан аумағында, әр деңгейдегі бюджеттердің түсім көздері болып
табылатын, салық жүйесінің құрамына кіретін мына төмендегідей салықтар бар.
1 қаңтар 2002 жылдан Қазақстан Республикасының Жаңа Салық Кодексі өмірге
келді.
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң
жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төле-нетін
қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің вункциялары мен мін-
деттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі
болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп,
дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық
нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттілектері мен
сұрау салуларына бейімделді.Салықтар тауар-ақша қатынастарының ах-уалына
әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді.
Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта
құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі-
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кіріс-терін
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып та-былады.
Салықтарда мемлекеттіңэкономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік- экономикалық мәні,олардың түрлері мен рөлі қоғамның
экономикалық құрысымен, мемлекеттің табиғатымен және вункцияларымен
айқындалады. Белгілі вилосов Врэнсис Бэкон салық-тарды төлеу- әрбір
азаматтың қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ша бабында:заңды
түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті
төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады,- деп
жазылған.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін (салық ауыртпалығын)
бөлудің екі қағидаты қалыптасқан:
• пайда (алынған игіліктер) қағидаты.
• қайыр көрсертуң (төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттігіне салық
салудың қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және
табыстың өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.
Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын
бұрын
А. Смит ұсынған еді. Олар мынаған саяды:
салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс
(әділеттілік қағидаты);салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын
ала және дәл анықтауы керек (анықтылық қағидаты);
әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым
қолайлы уақытта және әдіспен алынуы тиіс(қолайлылық қағидаты);
салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағидаты).
Бұл қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық-зомбылықты
жоқ ет-ті, бұл процеске реттемелеуді енгізді және А.Смитке салықтар-
оны төлей-тіндерге құлшылықтың нышаны емес, бостандықтың нышаныңдеп
қорытын-ды жасауға мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму
барысында қағи-даттардың тұжырымдамалары дәлденді, толықтырылды.
Тұңғыш рет Қазақстан Республикасында заңнамалық деңгейде
салық са-лудың қағидаттары баянды етілген.Қазақстанның салық
заңнамасында соны-мен бірге салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерді төле-удің міндеттілігі, салық салудың айқындығы,
әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңнамасының
жариялылығы қағидаттары негізде-леді
Салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтың
міндеттемелерін то-лық көлемінде және белгіленген мерзімдерде
орындауға міндетті.
Салықтар және бюджетка төленетін басқа да міндетті
төлемдер айқын болуы тиіс.Салық салудың ақындығы салық төлешінің
салықтық міндеттеме-лері туындауының, орындалуының және
тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заңнамасында
белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып
табылады.
Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады.
Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық
салық төлеушілерге қатысты бірыңғай болып табылады.
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық
актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерешелігі
олардың сан алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып
табылады.Осысымен салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті
органдар белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жарналардан, төлем
аударымдарынан айырмашылығы болды; бұған әлеуметтік сақтандыруға
аударылатын қатаң мақсатты аударымдар, соның ішінде бюджеттен тыс
қорларға төленетін жар-налар мен аударымдаржатады, олар белгілі бір,
ұзақ мерзімді көлемде өнім-нің, жұмыстың және қызметтер көрсетудің
өзіндік құнынан, табыстан (пайдадан), еңбекке ақы төлеу қорынан,
амортизациядан және басқа көздер-ден есептелінеді.
Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұны олар
атқаратын вункцияларын толық ашыла түседі. Жалпы қаржы категориясы
тұрғысынан салықтар қосалқы категория болып табылатындығын есте ұста-
ған жөн, сондықтан қаржыға қатысты салықтардың вункцяларын қаржының
бөлгіштік вункциясының құрамдас қосалқы вункциясы ретінде
қарастырған жөн.
1. Салық төлеуші:
1) осы Кодекске сәйкес салық мiндеттемелерiн уақтылы және толық
көлемде орындауға;
2) салық қызметi органдары лауазымды адамдарының Қазақстан
Республикасының салық заңнамасын анықталған бұзушылықтарды жою туралы заңды
талаптарын орындауға, сондай-ақ олардың қызметтiк мiндеттерiн атқаруы
кезiндегi заңды қызметiне кедергi жасамауға;
3) нұсқама негiзiнде салық қызметi органдары лауазымды адамдарының
салық салу объектiсi және (немесе) салық салуға байланысты объект болып
табылатын мүлiктi зерттеп-тексеруiне жол беруге;
4) Қазақстан Республикасының трансферттік баға белгілеу туралы
заңнамасында көзделген ақпарат пен құжаттарды беруге;
5) бақылау-кассалық машиналарды қолдануға және оларды қолданудың осы
Кодексте белгіленген тәртібін сақтауға;
6) дара кәсіпкердің (осы Кодекстің 43-бабында белгіленген жағдайларды
қоспағанда) кәсіпкерлік қызметті, жекеше нотариустың, адвокаттың, тұрақты
мекеменің, резидент емес заңды тұлғаның қызметін тоқтатуына, заңды тұлғаның
бөліну жолымен қайта ұйымдастырылуына және (немесе) таратылуына байланысты
құжаттық тексерудi жүргiзу туралы салық органына салықтық өтiнiш беруге
мiндеттi.
2. Салық төлеуші осы Кодексте көзделген өзге де міндеттерді орындайды.
1.2 Қазақстан Республикасының салық жеңілдіктердің кәзіргі
жағдайы
Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу
, мадақтау және марапаттау, бақылау сияқты негізгі бес қызметті атап
өтуге болады. орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының
ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
Фисклдық қызметі -барлық мемлекеттерге тән негізгі функция.
Оның көмегімен бюджеттік қор қалыптасады. Өйткені салықтар
мемлекеттік бюд-жеттің кірістерін толыстыра отырып, экономиканы,
әлеуметтік –мәдени шар-аларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші қызметі мемлекеттің экономикалық
қызметінің ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық
шаруашылықтың дамуына қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал
етеді.Бұл орада салықтардың нысандарын таңдау, олардың
мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен
шегерімдер пайданылады. Бұл реттеушілер қоғамдық ұдайы өндірістің
құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлемі ықпал
етеді.Реттеу қызметінің өзі екіге бөлінеді: ынталандыру және шектеу.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының
бір бөлігі мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-
әрекетінің ауқымы жалпы ішкі өнімді салықтардың алатын үлесі арқылы
анықталады; ол ұлттық табыстың мемлекеттендірілу дәрежесін
көрсетеді: бұл үлес 2001жылы – 19,7% ,2007жылы -16,6%, 1999 жылы –
17,4% , 2003 жылы – 22,6%, 2001жылы -22,2% болды(салыстыру үшін
Украинада -29%, Ресейде – 33,3%).
Мадақтау және марапаттау қызметі – қазіргі Қазақстан
Республикасының салық кодексінде көрсетілгендей көптеген жеңілдіктер
берілген. Мысалға Ұлы Отан соғысына қатысушылардың және оларға
теңестiрiлетiн адамдардың, I және II топтағы мүгедектердiң, Ұлы Отан
соғысы жылдарында тылдағы ерен еңбегі мен мінсіз әскери қызметі үшін
бұрынғы КСР Одағының ордендерімен және медальдарымен марапатталған
адамдардың, сондай-ақ 1941 жылғы 22 маусымнан бастап 1945 жылғы
9 мамырға дейін кемінде 6 ай жұмыс істеген (қызмет
өткерген) және Ұлы Отан соғысы жылдарында тылдағы ерен еңбегі мен
мінсіз әскери қызметі үшін бұрынғы КСР Одағының ордендерімен және
медальдарымен марапатталмаған адамдардың, сондай-ақ бала кезiнен
мүгедек адамның ата-аналарының бiреуiнiң тиісті қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген мөлшерде
жеңілдіктер берілген.
Бақылау қызметі- барлық заңды және жеке тұлғалардың
Қазақстан Республикасының салық кодексінде көрсетілгендей уақытылы
төленулерін және бюджет кірісінің орындалуын бақылайды.
Мемлекет салық саясатын – салық саласындағы шаралар
жүйесін қоғамның оның нақтылы кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық
мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа
сәйкес жүргізеді.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы салық
саясатының негізгі бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық
қорлары арқылы халықтың нақты табыстарының едәуір бөлігін
қалыптастырудың өзін ақта-маған қағидатынан бас тарту болып
табылады. Бұл еңбек белсенділігінің күшеюіндегі экономикалық
ынталылықтың уәждемелік механизмі арқылы халықтың еңбекке жарамды
бөлігінің табыстарын айтарлықтай арттыруға мүмкіндік жасайды. Салық
жүйесі арқылы қоғамның еңбекке жарамсыз мү-шелерінің неғұрлым тиімді
және берік әлеуметтік қорғалуы қамтамасыз етіледі.
Салықң ұғымымен салық жүйесің ұғымы тығыз байланысты.
Мемле-кетте алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары
мен әдістерінің, салық службасы органдарының жиынтығы әдетте
мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
1991жылғы дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе
экономи-каны басқарудың әміршіл- әкімшіл жүйесіне , бағаларға қатаң
мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет
етті.Бюджеттің басты кіріс көз-дерінің бірі болған айналым салығы
тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға
және мемлекеттік реттеп отыруға бағыттал-ған болатын. Қазақстан
егемендікке ие болғаннан кейін 1991-2003 жылдары қабылдаған бірқатар
заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалып-тасты.
1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде
тұңғыш салық жүйесі жұмыс істей бастады. Ол Қазақстан
Республикасындағы салық жүйесі туралың заңға негізделді. Бұл заң
салық жүйесін құрудың қағидатта-рын, салықтар мен алымдардың
түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген алғашқы құжат
еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-інен бастап
13 жаплы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар
енгізілді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 2003 жылдың басында салық
рево-рмасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің
салық жүйесі мен салық заңнамасын бірте- бірте халықаралық салық
салу қағидат-тарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралың
2003 жылғы сәуірдің 24- інде Қазақстан Республикасы Президентінің
заң күші бар жарлығы шықты. Енді бұрынғы 42 салықтар меғн алымдар
едәуір қысқартылып, олардың саны небәрі 11 болып қалды.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы сәуірдің
24-індегі заң күші бар жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы
шілденің 16-сындағы №440-1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы
уақыт аралықтар-ында Президент жалықтарымен және толықтырулар
енгізілді.
Салықтардың, олардың төлеушілердің, салықтарды алу
әдістерінің, сал-ық жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық
жүйелерінің әжеп-теуір күрделі үлгілері болуы мүмкін.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр
түрлі қағи-даттар бойынша жіктеледі:
салық салу объектілері бойынша;
салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік
жасайтын органға қарай;
пайдалану тәртібі бойынша;
объектінің экономикалық белгісі бойынша.
Салықтарды салу объектісі бойынша, олар тура және жанама салықтар
болып бөлінеді.
Тура салықтар – салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен
тікелей төлеген салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке
салықтарға жіктеледі. Нақты салықтар салық төлеушілердің мүлкінің
(меншігінің) кейбір түрлеріне (үй, жер, кәсіп, ақшалай капитал және
т.с.с.) салынады. Жеке тура салықтар – бұл жеке адамдар мен заңды
ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын са-лықтар. Нақты
салықтардан айырмашылығы – жеке салық салу әрбір төлеушінің жеке
табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да ескереді.
Жанама салықтар – баға немесе таривке үстеме түрінде
белгіленген салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне байланысты емес
салықтар. Жанама салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер
жатады. Жанама салықтарға сондай-ақ сырқы экономикалық қызметтен
түсетін түсімдер де (кеден баждары түріндегі, экспртқа және импортқа
салынатын салық түрін-дегі кеден кірістері, ішкі рынокте салынатын
тауарлар бағасы мен олардың вактуралық құнының айырмасы) жатады.
Жанама салықтар мемлекеттің вискалдық мүдделерін білдіреді.
Оларды саналы қолдану баға белгілеудің процесіне жағымды ықпал
жасауы және тұтынудың құрылымына әсер етуі мүмкін.
Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына (немесе
қызмет-тің таривіне) қосылатындығында, кіріктірілетіндігінде. Бұл
жағдайда салық-ты тауардың (қызметтің) нақты тұтынушысы төлейді,
алайда тұтынушы мен мемлекет арасында тікелей байланыс болмайды.
Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай
орталық (жал-пымемлекеттік) және жергілікті салықтарды ажыратады.
Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және
мақсатты (ар-наулы) болып бөлінеді.
Жалпы салықтар тиісті деңгейлердегі бюджеттерде
шоғырландырылады және жалпымемлекеттік қажеттіліктерді
қаржыландыруға пайдаланылады. Мақсатты (арнаулы) салықтардың
нысаналы арналымы болады және әдет-егідей түрлі арнаулы қорлардың
қаржы базасын құруға арналады.
Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа
салынатын салық-тар болып ажыратылады. Табысқа салынатын салықтар
төлеушінің салық салынатын кез келген объектіден алған табыстарынан
алынады. Тұтынуға салынатын салықтар – бұл тауарлармен қызметтер
көрсетуі тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.
Салық салу объектілерін есепкеалу және оларды бағалау
тәсілдеріне қа-рай салық алудың мынадай төрт әдісі қолданылады:
кадастрлық*, салық тө-леушінің мағлұмдамасы бойынша, табысты алу
көзінен ұстап қалу, патенттік негізде.
Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық
салу объекті-лерінің нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық
(жер салығы, мүлік салығы) нормасын көрсете отырып, олардың
тізімдемесі негізінде жүзеге ас-ырылады.
Мағлұмдамада салық төлеушілер табыстың көлемін, қажетті
жеңілдік-терді, шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп,
төлейді. Олар салықтардың түрлері бойынша салық мағлұмдамасын
есепті салық кезеңіне сәйкес тапсырып отырады. Мәселен,
корпорациялық табыс салығын, жеке табыс салығын, көлік құралдарына
салынатын салықты және жер салығын төлеушілер ( арнаулы салық
режімін қолданатын заңды тұлғаларды қоспаған-да)салық органына олар
бойынша мағлұмдаманы есепті салық кезеңінен кейін жылдың 31-інші
наурызына береді.
Жеке табыс салығы бойынша мағлұмдаманы мынадай салық
төлеуші-лер:
төлем көзінен салық салынбайтын табыстары барлар;
тұлғын үй салу мен осындай құрылыс үшін құрылыс
материалдарын са-тып алуды қоспағанда салық жылында 2003 айлық
есептік көрсеткіштен жо-ғары сомаға біржолғы ірі сатып алуды
асырғандар;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерден табыстар
алатын жеке тұлғалар;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлердегі шетел
банктерінде-гі шоттарда ақшасы бар жеке тұлғалар;
Қазақстан Республикасының сылайлас жемқорлыққа қарсы күрес
туралы заңнамалық актілеріне сәйкес мағлұмдама беру жөнінде
міндеттеме жүктел-ген адамдар;
Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, судьялар
табыс ете-ді.
Салық төлеушілен салық мағлұмдамасын табыс етудің
белгіленген мер-зіміне дейін жазбаша өтініш алған жағдайда уәкілетті
мемлекеттік орган салық мағлұмдамасын табыс ету мерзімін екі айдан
аспайтын мерзімге ұзар-туға құқылы. Бірақ салық мағлұмдамасын
тапсыру мерзімін ұзарту салық төлеу мерзімін өзгертпейді.
Үшінші әдіс бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін ұйымның,
мекеменің бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп,
ұстайды.
Төртінші әдіспен салық кәсіпкерлік қызметтің сан алуан
түрлеріне беріле-тін патент негізінде төленеді. Патент- арнаулы
салық режімін қол-дану құқы-ғын куәландыратын және салық сомасының
бюджетке төлен-гендігін растай-тын құжат.
. Салық есебінің екі әдісі қолданылады:
кассалық ;есептеу әдісі.
Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жұмысты
орындау, қыз-мет көрсету, мүлікті жөнелту мен кірістеу және ол
бойынша жасалынған ақы төлеу мезетінен бастап есепке алынады.
Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің
уақытына қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауарарды
өткізу және кіріс-ке алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап
есепке алынады.
Бұл әдіс салық службалары үшін қолайлырақ және оны Қазақстанның
барлық төлеушілері қолдануға қабылданған.Төлеушілер үшін оның
кемшілігі – сал-ық төлемдері жеткізіліп тіпті уақытында төленбеген
жағдайда да аударылуы тиіс, бұл айналым қаражаттарын оқшауландыруға
ұрындырады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі салықтардың,
алымдардың және баждардың түрлерін, салық қатынастарын реттейтін
құқықтық нормаларды және салық службасының органдарын қамтиды.
Қазақстан Республикасындағы салықтардың, салық сипатындағы
алымдардың тізбегі мыналарды қамтиды:
Салықтар
Корпорациялық табыс салығы.
Жеке табыс салығы.
Қосылған құнға салынатын салық.
Акциздер.
Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы
төлемдері.
Әлеуметтік салық.
Жер салығы.
Көлік құралдарына салынатын салық.
Мүлікке салынатын салық.
Алымдар.
Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркенегі үшін алынытын алым.
Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған
мәмілелер-ді мемлекеттік тіркегені үшін алым.
Радиоэлектрондық құралдарды және жилігі жоғарғы құралдарды
мемлекеттік тіркегені үшін алым.
Механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік
тіркегені үшін алым.
Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік
тіркегені үшін алым.
Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым.
Дәрі-дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін алым.
Автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы
арқылы жүру алымы.
Акциондардан алынатын алым.
Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық
алым.
Телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік
спектрін пайдалануға рұқсат беру үшін алым.
Төлемақылар:
Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы.
Жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін
төлемақы.
Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы.
Жануарлар дүниесін пайдаланған үшін төлемақы.
Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін
төлемақы.
Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы.
Кеме жүзетін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
Сыртқы(көрнекі) жарнаманы орналастыру үшін төлемақы.
Мемлекеттік баж.
.Кеден төлемдері:
Кеден бажы.
Кеден алымдары.
Төлемақы.
Алымдар.
Салықтардың және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің сомасы Бюджет жүйесі туралың заң мен тиісті жылға
арналған респуб-икалық бюджет туралы заңда белгіленген тәртіппен
тиісті бюджеттердің кірісіне түседі.
Салық жүйесі өзінің құрамына мемлекеттік салық службасының
–Қаржы министірлігін, облыстардағығ аудандардағы, қалалардағы және
қалалардағы аудандардың салық комитеттерін қамтиды.Салық службасы
органдары салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің толық түсуін, мін-детті зейнетақы жарналарының толық
және дер кезінде аударылуын қамта-масыз ету жөніндегі, сондай-ақ
салық төлеушілердің салықтық міндеттеме-лерін орындауына салықтық
бақылауды жүзеге асырады.
Салықң және салық салуң ұғымдарын ажырата білген жөн:
бірінші жағ-дайда – бұл экономикалық және қаржы категориясы,
екіншісінде – экономи-калық – құқықтық механизмді пайдалана отырып
салық төлемдерін өндіріп алу (есептеу және алу) процесі.
1. Жеке тұлғаның салық салынатын табыстарынан табыстардың мынадай
түрлерi алып тасталады:
1) балаларға және асырауындағы адамдарға алынған алименттер;
2) жеке тұлғалардың қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен
қадағалау жөнiндегi уәкiлеттi органның лицензиясы негізінде банктер мен
банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардағы
салымдары бойынша оларға төленетiн сыйақылар;
3) борыштық бағалы қағаздар бойынша сыйақылар;
4) мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар, агенттік облигациялар
бойынша сыйақылар және мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар мен агенттік
облигацияларды өткізу кезіндегі құн өсімінен түскен табыстар;
5) дивидендтер мен сыйақыларды есебіне жазу күніне Қазақстан
Республикасының аумағында жұмыс істейтін қор биржасының ресми тізімінде
болатын осындай бағалы қағаздар бойынша дивидендтер мен сыйақылар;
6) пайлық инвестициялық қорларды осы қордың басқарушы компаниясы құнын
өтеп сатып алған кездегi пай бойынша табыстар;
7) бір мезгілде мынадай талаптар орындалған кезде:
акцияларды немесе қатысу үлестерін үш жылдан астам иеленсе;
заңды тұлғаның немесе консорциумның жарғылық (акционерлік) капиталы
құнының немесе акцияларының (қатысу үлестерінің)
50 және одан көп проценті дивидендтерді төлеу күніне жер қойнауын
пайдаланушылар (жер қойнауын пайдаланушы) болып табылмайтын тұлғалардың
(тұлғаның) мүлкін құраса, резидент заңды тұлғадан алынған дивидендтер;
8) әскери қызмет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі жеңілдіктердің рөлі ... .9
1. Салық ұғымы және оның экономикалық мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2. Қазақстан Республикасының салық жеңілдіктердің кәзіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы
және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 21
2 . Салық жүйесінің жеңілдіктерінің жағдайын талдау Алматы облысы
Енбекшіқазақ ауданы мәліметтері бойынша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.1 Арнайы салық режимның қызмет ету
ереқшіліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... .27
2.2. Жеңілдіктер түсімін сипаттйтын негізгі көрсеткіштерді
талдау ... ... ... ..30
2.3. Салық жеңілдіктерінің өндірістің дамуына әсері ететін
факторлар ... ... ..
3. Салық жүйесіндегі жеңілдіктерінің өндірістің дамуына әсері ... ... ... ..34
3.1. Қазақастан Республикасындағы салық
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
3.2. Қазақстандағы салық жүйесіндегі
өзгерістер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .39
3.3. Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі арнайы салық режимнің
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Қорытынды ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
Пайдаланған әдебиеттердің ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Шаруашылық жүргізудің нарықтық типіне өту
елімізде он жылдан астам уақыттан бері жүргізіліп келеді. Ресурстардың
тиімді түрде бөлінуін қамтамасыз ету және экономикалық қызметтерді
мәжбүрлеусіз реттеу сияқты кейбір жетістіктерімен қатар, нарықтық
экономиканың өзіндік кемшіліктері де жоқ емес. Еркін нарықтық экономикадағы
бәсекелестік ешкімді кедей немесе ауқатты деп бөлмейтін, бейтарап
механизм болып табылатындықтан, оның негізінде бөлінген табыстар қоғам үшін
қажетсіз теңсіздіктің туындауына әкеледі. Аталған мәселенің алдын алуда
жүзеге асырылып жатқан әлеуметтік шараларға қарамастан халықтың әл -
ауқаты, өмір сүру деңгейі турасындағы мәселе әлі де болса көкейтесті
экономикалық және әлеуметтік мәселе болып келе жатыр.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының егемендігі, оның әлеуметтік
бағдарлы нарықтық қатынастарға бағытталған даму жолына көшуі, мемлекет және
қоғам мүддесіне қажетті қаражаттардың мемлекет құзырында орталықтандырылуы,
сондай-ақ, өтпелі кезеңдегі экономиканы реттеу барысында пайдаланылатын
салық саясатының экономика мен әлеуметтік аяларда өзіне тиеселі орын
алуының басты себебіне айналып отыр.
Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасында қоғамдағы
қандай болмасын процесстерге мемлекеттік әкімшілік жүргізу арқылы тікелей
ықпал ету мүмкіндігінің тарыла бастағаны бүгін баршаға аян. Бұл орайда
халықаралық өркениетті стандарттар мен нарық талаптарына сай келетін,
қоғамдық және мемлекеттік мүдделерге қол жеткізуге жол ашатын әлеуметтік –
экономикалық жанама ықпал етудің елеулі құралы салық жүйесі.
Экономикалық және әлеуметтік тұрақтылықты қолдау мақсатында мемлекет
табыстардың теңсіздігін теңестіру міндетін атқарады. Қоғам көлемінде
табыстарды бөлу және қайта бөлу нарықтық экономикасы дамыған елдерде
мемлекеттің негізгі атқаратын қызметтерінің бірі болып табылады. Табыстарды
бөлу барысындағы мемлекеттің нарықтық процесстерге араласуының тікелей
әдістерінің алатын орны ерекше болғанымен, кемшіліктері де бар. Өйткені,
мемлекеттің әлеуметтік саясатының тікелей шараларын, олардың маңызды бағыт
екеніне қарамастан, тек қана әлеуметтік жәрдемақылар беру арқылы жүзеге
асыру мүмкін емес. Мұнда, әлеуметтік инфроқұрылымды ұйымдастыру тәсілдері
де маңызды шаралардың бірі болып табылады. Аталған бағыт Еуропа елдерінде
жақсы дамыған және қазіргі кезде де ақшалай нысандағы әлеуметтік
төлемдермен салыстырғанда оған төмен мән берілмейді. Сондықтан,
Қазақстанның да әлеуметтік-экономикалық өміріндегі маңызды да түйінді
мәселе әлеуметтік саясатты салық салу арқылы дамытудың жанама шараларын
жүзеге асыру болып табылады.
Тақырыптың ғылыми тұрғыда зерттелу дәрежесі. Салық жүйесінің әлеуметтік
– экономикалық мәні мен мағынасы А.Смит, Д.Рикардо, Ж.С. Сисмонди, У.Петти,
Ф.Кенэ, Дж. Кейнс, А.Лаффер, М.Фридман және өзге де көптеген ойшылдардың
еңбектеріне арқау болды. Олар, өз еңбектерінде сол кездегі өздері ұстанып
отырған экономикалық концепцияларға сүйене отырып, салықтардың мәні мен
мазмұнын, атқаратын қызметтерін ашып көрсеткен болатын.
Салық жүйесінің нарықтық процесстерге деген кері әсерінің деңгейін
төмендету мәселесі бойынша оны жетілдіру бағыттары Дж. Бьюкенена, А.Оукен,
У.Хеллераның еңбектерінде қарастырылады. Салық жүйесі экономикалық басқару
құралы ретінде көптеген жылдар бойы қолданылмай келгені баршаға аян.
Сондықтан, кейбір авторлар дамыған капиталистік мемлекеттердің тәжірибесін
қарастырумен айналысып келді. Осыған байланысты мынандай ресейлік
ғалымдардың мақалалары мен монографияларын атап өту қажет: В.Т.Князев, В.Я.
Савченко, В.Т. Пансков, В.М.Пушкарева, Д.Г.Черник, Т.Ф.Юткина, А.И.Худяков
және т.б.
Экономикалық дамуға салық салудың тигізетін кері әсерлерін төмендетуге
ат салысып және сол бойынша Қазақстандағы салық жүйесін реформалауға үлкен
үлес қосқан әдебиеттер мен ғылыми еңбектерді де атап өтуге болады. Аталған
зерттеулерге С.Ш.Әуелбаев, У.Б.Баймуратов, А.Б.Зейнелгабдин, С.Ж.
Интыкбаева, Ж.О.Ихданов, Г.Карагусова, Н.К.Кучукова, С.Қ.Құлпыбаев, В.Д.Ли,
Н.К.Мамыров, В.Д.Мельников, А.А.Нурумов, М.Т.Оспанов, К.С.Сағадиев,
Х.Н.Сансызбаева, Р.У.Смагулова, Э.Қ.Ыдырысова және т.б. авторлардың
еңбектерін жатқызуға болады. Дегенмен, аталған әдебиеттерде салық жүйесінің
мәселелері көбінесе фискалдық сипаты жағынан, оны көтеру және оның
жекелеген экономикалық субъектілерге тигізетін әсері туралы жеткілікті
түрде қарастырылып, тереңірек зерттелген болса, ал әлеуметтік
проблемалардың басым бөлігін тегістей алатын салық жүйесінің әлеуметтік
институт ретінде қызмет ететіндігіне аса назар аударылмаған.
Тақырыптың өзектілігі салық салудың елдегі әлеуметтік процесстерге әсер
ету деңгейі мен сипаты туралы қозғалған мәселенің аздығына байланысты
олардың қоғамдық қатынастардағы алатын орнына негізделген.
зерттеудің мақсаты және міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты
Қазақстан Республикасындағы қазіргі кездегі салықтық жеңілдіктердің салудың
әлеуметтік салдарларын анықтау және салық жүйесін әлеуметтік тұрғыдан
оңтайландыру жөнінде ұсыныстар жасау болып табылады.
Аталған мақсат келесі міндеттерді шешу арқылы жүзеге асырылады:
– салық салудың теориясы мен практикасына талдау, салықтық
жеңілдіктердің іске асуын зерттеу;
– әлеуметтік процесстерге әсер етуі жағынан салық жүйесінің
функционалды мүмкіндігін қарастыру;
– индустриалды дамыған елдердің салық жүйесінің қоғамдық
процесстерге, оның ішінде әлеуметтік салаға қаншалықты ықпал
ететіндігін сипаттау;
– Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің ерекшеліктерін
қарастыру, олардың әлеуметтік міндеттер және экономикалық
мақсаттармен сәйкестілік деңгейін межелеу;
– салық салудың әлеуметтік салдарларын білдіретін критерийлерді
анықтау;
– Қазақстандағы салық салудың әлеуметтік сипатына баға беру және оны
әлеуметтік тұрғыда жетілдіру барысында ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі салық жүйесінің қызмет ету процессінде пайда
болатын әлеуметтік-экономикалық қатынастар жиынтығы болып табылады.
Зерттеу пәні – қазіргі кездегі Қазақстан Республикасында қызмет
ететін салық жүйесінен туындайтын әлеуметтік салдарлар.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі қазіргі кездегі
салық саясатындағы әлеуметтік- экономикалық ілімнің жетістіктерінен
құралды. Нарықтық қатынастарды салықтық реттеуге байланысты жазылған
алыс – жақын шет елдердің және отандық ғалымдардың іргелі ғылыми
еңбектері пайдаланылды, сонымен бірге, салық жүйесіне қатысты
Қазақстан Республикасының заңдары, Мемлекеттік бағдарламалар,
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары мен Халыққа жолдауы,
ҚР Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені және ҚР статистика
жөніндегі Агенттігінің ресми мәліметтері қолданылды.
Диссертациялық жұмыстың зерттеу пәнін жүйелі түрде қарастыру
мынандай жалпыға бірдей ғылыми әдістер: ғылыми абстракция, моделдеу,
салыстыру, сараптау және статистикалық талдау арқылы жүзеге
асырылды.
жұмыстың ғылыми жаңалықтары. Диссертациялық зерттеу жүргізу
барысында ғылыми жаңалық сипаты бар келесі нәтижелер алынды:
– салық және салық салу мәнін анықтаудың теориялық жақтарын жан-жақты
қарастыру негізінде салық және салық салу ұғымына авторлық
анықтама берілген және қоғамның әлеуметтік даму жағдайы мен салық
жүйесінің элементтері арасында объективті байланыстың бар екендігіне
теориялық негіздер келтірілген;
– салық салудың жағымды және жағымсыз жақтары анықтала отырып,
әлеуметтік процесстерге әсер етуіне қарай салық функцияларының
жүзеге асырылу механизмі макро - және микродеңгейде қарастырылған;
– салық салудың әлеуметтік салдарлары ұғымына анықтама беріліп,
тікелей және жанама критерийлер арқылы салық салудың әлеуметтік
салдарларын бағалау әдістері ұсынылған.
– Қазақстандағы қазіргі кезде қызмет ететін салық жүйесінің
әлеуметтік салдарларының қаншалықты екені және оның ең түйінді деген
әлеуметтік мәселелерге ықпал ету деңгейі жағынан әлсіз жерлері
анықталған.
– Қазақстанның салық жүйесінен туындайтын әлеуметтік салдарлардың
жағымдылығын көтеру бойынша ұсыныстар жасалған.
- .
1. Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі
жеңілдіктердің рөлі.
1.1 Салық ұғымы және оның экономикалық мәні
Салықтар баршаға белгілі көптеген ғасырлар бойы қоғамның
экономикалық базалық құрамы және мемлекеттің кірісін қалыптастырудың
маңызды қаржылық құралы ретінде қолданылып келеді. Теориялық жағынан
салық салу жүйесі – қоғамның әлеуметтік құрылымын танып білудің
шартты жағдайы және объективті қажеттілігі.
Қоғамның даму процессінде әлеуметтік-экономикалық жүйедегі
салықтардың атқаратын рөлі күн өткен сайын жаңа нысанға айнала
отырып, артып келеді. Бұл әсіресе нарықтық қатынастардың қалыптасып
дамуы жағдайындағы экономикадағы өрлеу кезеңдеріне тән нәрсе,
өйткені салық салу жекелеген тұлғалардан бастап мемлекетке жеткенге
дейін оның барлық деңгейіндегі әлеуметтік процесстерге әсер ете
алатын бірден бір макроэкономикалық құрал болып табылады. Бұдан да
басқа, халықаралық экономикалық қарым қатынастардың ұлғаюуына
байланысты салық жүйесі белгілі бір жекелеген елдердің ішкі жұмысы
болудан қалды. Осылайша, салық салудың бір жағынан шаруашылық
байланыстарға терең бойлауы, екінші жағынан оның жалпылығы қазіргі
кезде салықтардың атқаратын рөлінің жан-жақты қанат жаюына жағдай
жасап отыр.
Егер салықтардың қажеттілігі мемлекеттің саяси, экономикалық,
қала берді, әлеуметтік мақсаттары мен міндеттерінен туындайтынын
білсек, онда салықтардың әлеуметтік процесске әсер ету мүмкіндігінің
бар екендігі көптеген жағдайларда ескерілмегендігін байқауға болады.
Сонымен бірге, берілген анықтамаларда мемлекет өз қызметін жүзеге
асыру барысында мәжбүрлеуші, ал халық шарасыздықтан салық төлейтін
мәжбүрленуші тұлға ретінде көрініп отыр. Сондықтан, салықтарды
қоғамның, сол арқылы ондағы тұрғындардың өмір сүруіне қажетті
қаражат көзі деп қарау керек және нарық субъектлері (заңды және жеке
тұлғалар) оны ерікті түрде, қиналмай төлеуі керек, осы тұрғадын алып
қарайтын болсақ салыққа, біздіңше, мынандай анықтама беруге болады:
салық дегеніміз - заңды және жеке тұлғалар міндетті түрде төлейтін,
қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамуына қажетті қаражат
көзі.
Ал, салық салу ұғымына келетін болсақ, көптеген отандық және
шет мемлекеттік экономикалық ғылымдарды оқып-біліп, салыстырмалы
түрде талдай келе, салық салуға қатысты өзіндік анықтама беруді
дұрыс деп таптық, оған себеп:
- көптеген экономистермен салық салу ұғымына анықтама берілген
кезде, ол салық сомасын өндіріп алу процессі ретінде қарастырылады;
- салық салу тек қана салық міндеттемесімен және құқықтық мәжбүрлеумен
ғана байланысты қаржылық қатынастарды білдіреді;
- салық бөлу функциясын атқара отырып, қаржы жүйесінің барлық буынында
маңызды рөл атқарады, сондықтан оны кең мағынада қарастыру қажет;
- қазіргі кезде еліміз әлеуметтік бейімделген нарықтық экономиканың
даму жолын таңдаған болса, әлеуметтік бейімделу деңгейін көрсететін
(әлеуметтік бейімделген дамыған мемлекеттерде ЖІӨ-дегі салықтық
түсімдердің үлесі 30-40 пайызды құрайды) салық жүйесіне, салық салу
процессіне әлеуметтік тұрғыдан анықтама беруге негіз бар.
Жоғарыдағы тұжырымдарды ескере келе, біздіңше, салық салу
дегеніміз – нарық субъектілері мен қоғам арасындағы заңды түрде
бекітілген салықтарды төлеу бойынша конституциялық міндеттерді
орындау кезінде туындайтын әлеуметтік қатынастар жиынтығы.
Салық салудың әлеуметтік салдарлары оның шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен халықтың әлеуметтік жағдайларына оң немесе керісінше
теріс әсер ететіндігін көрсететін бірден бір көрсеткіш және салық
жүйесін үнемі жетілдіріп отыруға негіз болатын маңызды фактор болып
табылады. Салық жүйесінің көмегімен мемлекет субъектлерге шаруашылық
жүргізудің және қоғамдағы әлеуметтік мәселелерді шешудің жағымды
жағдайын жасауы немесе оны тежеуі мүмкін. Осы тұрғыдан қарағанда,
салық салу процессінен түрлі жағымды немесе жағымсыз, оң немесе
теріс салдарлардың туындайтыныдығын байқауға болады.
Басқа салықтарға қарағанда (мүлік, жер және көлік құралдарына
салынатын салық) жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы мен жанама
салықтардың кері әлеуметтік салдары басым болып келеді, өйткені,
кәсіпорындардан гөрі кез келген адам қалай да өздерінің табыстарын
әлеуметтік қажеттіліктерге жұмсауға тырысады. Сонымен қатар, жеке
тұлғалардан алынатын табыс салығы, шын мәнінде негізгі мүшесі
қоғамның болашағы және негізгі құндылығы болып келетін отбасынан
алынады, олардың материалдық және әлеуметтік жағдайына әсер етеді.
Ол механизмді төмендегі сызба түрінде келтіруге болады:
Салық жүйесінің азаматтардың материалдық және әлеуметтік жағдайына екі
жақты әсері бар: жағымды және жағымсыз.
Жағымды жағы сол, заңды және жеке тұлғалар төлеген салықтар бюджет пен
бюджеттік емес қорларға жинақталып, олар қайта бөлініп, көп бөлігі
тұрғындардың кейбір бөлігіне (зейнеткерлер, мүгедектер, көп балалы аналар,
балаларға) жәрдемақы ретінде беріледі және халыққа түрлі қоғамдық қызметтер
көрсетіледі.
Жағымсыз жағы үш бөліктен тұрады. Біріншісі, табысы төмен жеке
тұлғалардың салық төлеуі (жеке табыс салығы мен ҚҚС) олардың материалдық
жағдайына кері әсерін тигізеді, екіншісі, жеке кәсіпкерлердің салық
ауыртпалығының жоғары болуы олардың кәсіпкерлікпен айналысуға деген
қызығушылығының төмендеуіне әкеледі, соңғысы, барлық коммерциялық ұйымдар
мен кәсіпорындар еңбек ақы қорынан салық төлейді, соның салдарынан олардың
өз жұмысшыларына төлейтін еңбек ақысын қажет мөлшерде төлеу мүмкіндігі
азаяды.
Салық жүйесі дегеніміз – мемлекет тарапынан алынатын барлық салықтар
мен басқа міндетті төлемдердің, олардың құрылымы мен есептеу әдістерінің,
салық салу саласындағы органдар жүйесі мен олардың өкілеттіктерінің, салық
қатынастырын реттейтін құқықтық нормаларды қамтитынын көреміз.
Біздің зерттеуіміз бойынша, салық жүйесі салықтарды ұйымдастыру
нысанын қамтиды. Салық ұғымын, яғни салық жүйесінің ұғымын кейбір авторлар
былайша береді: Салық жүйесі деп, Қазақстан аумағындағы облыстық,
регионалдық және жергілікті салықтардың жиынтығын айтамыз5. Бұл
ұғымдардың барлығы салық жүйесінің мазмұнына сәйкес келмейтінін көреміз,
өйткені жоғарыда айтып өткендей салық жүйесі күрделі құрылым болып
есептелінеді9. Сонымен, мемлекетте көптеген салықтардың түрлері, олардың
төлеушілері, сол салықтарды есептеу және алу жолдары мен әдістері және т.б.
болуына байланысты салықтарды топтастыру негіздерінде де әр түрлі нышандар
қолданылады.
Демек, салықтарды әртүрлі белгі – нышандарына қарай топтастыру
жөніндегі экономист жөніндегі экономист-ғалымдардың көзқарастары, пікірлері
бір шығады деп айтуға болады. Енді, осы ғылыми қалыптасқан көзқарастар
бойынша салықтар былайша топтастырылады:
- Салық салу объектілері бойынша;
- Салықтарды алуыд жүзеге асыратын органдар бойынша;
- Салықтардың пайдалануына қарай;
- Салық салу объектісін бағалау дәрежесі бойынша;
- Салық ставкаларын (нарқын) белгілеу әдістері бойынша;
Топтастыру кезінде аталған белгілердің әрқайсысына сипаттама беруге
болады.
Салық салу объектілері бойынша Салық объектісі - заң жүзінде
негізделген табыс, мүлік, қызмет көрсету ақшалай опреациялар т.б. көптеген
салық салуға негіз болатын тауарлық-материалдық игіліктер.
Яғни салық салу объектілері мыналар:
- заңды және жеке тұлғалардың кірістері, пайдалары;
- заңды және жеке тұлғалардың қызметтерінің түрлері;
- қаржылық операциялары;
- мемлекет тарапынан көрсетілетін қызметтер;
- заңды және жеке тұлғалардың мүліктері мен басқа да игіліктері;
- өнімдер мен қызметтердің қосылған құны;
- тауарлардың кейбір түрлері мен топтары.
Салық салу объектілері бойынша салықтар тікелей және жанама болып екіге
бөлінеді6:
а) Тікелей салықтар, яғни заңды және жеке тұлағалардың табыстары мен
мүліктеріне тікелей, нақты белгіленетін салықтар (табыс салығы, мүлікке
салынатын салық, жер салығы және т.б. жатады). Бұл салықтардың нақты
төлеушілер заңды және жеке тұлғалар болғандықтан Г.Қарағусованың айтуы
бойынша, келесідей өзіне тән артықшылықтары бар:
Тікелей салықтар мемлекетке тұрақты белгіленген кірістер береді
• Тікелей салықтар салық төлеушілердің шынайы төлеу қабілеттігін дәл
есептей алады
• Тікелей салықтарды төлеу кезінде мемлекет салық төлеуші мен тікелей
жолығып, оның мемлекет азаматы ретіндегі міндеттемелерін дәл анықтап
береді
• Тікелей салықтар негізінде жеке табыстардан алынғандықтан тұтас
алғанда экономикаға әсерін тигізе алмайды7.
ә) Жанама салықтар, яғни тауарлардың бағасы немесе көрсетілген
қызметтердің таривтері арқылы алынатын салықтар. Бұл салықтар
А.И.Худяковтың айтуы бойынша күрделі конституциялы салықтар болып
табылады8. Өйткені, негізгі салық төлеушілер тауарларды өндіретін және
сататын, сондай-ақ белгілі қызмет көрсететін заңды тұлғалар болғанымен,
шынайы салық төлеушілер сатып алушы немесе қызмет көрсетілген тұлға болып
есептелінеді.
Салық сомасы тауар бағасына немесе көрсетілген қызмет таривіне
қосылғандықтан, соның нәтижесінде салық төлеуші сол соманы сатып алушылар
есебінен өндіріп алады және бюджетке төлейді. Жанама салықтарға қосылған
құнға салынатын салық акциздер және кедендік баждар жатады.
Енді жанама салықтардың тікелей салықтарға қарағандағы артықшылығына
тоқталайық:
Жанама салықтар, оларды ұтымды және тиімді қолдану нәтижесінде,
мемлекет қазынасына өте мол қаржылық түсім әкеле алады. Мысалы, қосылған
құнға салынатын салық қазіргі кезеңде бюджеттік түсімдердің басты
көздерінің бірі болып отырғаны белгілі.
Жанама салықтар аздап және шамалы мөлшерде алынғандықтан төлеушіге
айтарлықтай ауырпашылығын түсірмейді.
Жанама салықтарды төлеу төлеушінің ақшасы бар кезде ғана жүргізіледі.
Бұл жерде күнделікті тұтынуға қажет емес заттарды сатып алу кезіндегі
жағдай ескеріледі.
Жанама салықтың мемлекетке тигізер пайдасы, іс жүзінде бұл салықтан
ешқандай салық төлеуші жалтара алмайды.
Жанама салықтарды жинау оңайға түседі, өйткені өндіруші және сатып
алушы тұлғалардың саны аз болғанмен, бұл процесске өте көп адамдар
қатынасады.
Біздің көзқарасымыз бойынша, жанама салықтардың тауар бағасын үнемі
өсіріп отыратын тенденциясы бар екенін естен шығармау қажет. Сондықтан
мүмкіндігінше, бірінші кезектегі халық тұтынатын тауарларға бағаны
төмендетіп белгілеу керек. Ал, екінші кезектегі халық тұтыну тауарларының
(теледидар, тоңазытқыш...) бағасын көтеруге болады. Егер жанама салықтарды
көп және барлық жерлерде қолданған жағдайда, тауарлардың қымбаттайтынын
ескерсек, соның нәтижесінде халықтың табысының төмендейтінін, ал табыс
төмендесе, салықтан түсетін кірістің азаятынын естен шығаруға болмайды.
Салықтарды алуды жүзеге асыратын органдар бойынша:
а) мемлекет салықтар, бұл жерде жалпы мемлекет салықтар;
ә) жергілікті салықтар, бұл жерде жергілікті салықтар мен алымдар;
б) мемлекет аралық салықтар, бұл жерде келісім бойынша алынатын
халықаралық салықтар, мысалы қосылған құнға салынатын салық т.б.
Салықтардың пайдалануына қарай:
а) жалпылай салықтар, мемлекет қарамағына түсіп пайдалану кезінде,
белгілі бір кіріс қарамағына бекітілмей мемлекет көлемінде жалпылай
пайдаланылады. Қажет болған жағдайда мемлекеттік бюджеттің (республикалық
бюджет және жергілікті бюджеттердің) қаржылық тапшылықтарын немесе ағымдағы
басқа да шығындарын қаржыландыруға арналады;
ә) Арнайы салықтар қатаң белгіленген мақсатқа, көзделген бағытта
пайдаланылады көлік құралдарына салынатын салық және т.б..
Салық салу объектісінің экономикалық белгісіне байланысты:
а) Табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің қандай да болмасын салық
салу объектісінен, табатын табысынан алынатын салық;
ә) Тұтынуға салынатын салықтар тауарларды (қызметтерді) тұтыну
кезіндегі төленген жұмсалған шығындарға салынатын салықтар.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне байланысты:
а) Нақтылық салықтар – шынай түсетін кірістерді есепке алынбай тек
сыртқы белгілері бойынша нақты мүліктерге, жерлерге салынатын салықтар;
ә) жекелей салықтар – заңды және жеке тұлғалардан, олардың қаржылық
жағдайларын есепке ала отырып алынатын салықтар. Бұл салықты алудың үш
тәсілі бар: кадастрлік, салық төлеушінің декларациясы және жұмыс орны
бойынша салық алу әдістері.
• Кадастрлік әдіс – бұл жерде қолға тиетін таза табыс есептелінбей, тек
салық салу объектісінің табыстылығы нормасының негізінде салық алу
жүзеге асырылады.
• Салық төлеушінің декларациясы бойынша салық алу әдісі - бұл жерде
табыс мөлшері, салық жеңілдіктері және шегерілген шығындары
көрсетіліп, төленетін салық сомасы есептелініп шығарылады.
• Жұмыс орны бойынша салық алу әдісі – салық төлеушінің тапқан
табысының белгіленген мөлшері ол жұмыс істейтін заңды тұлғаның
бухгалтериясы арқылы есептелініп, ұсталынады.
Салық ставкаларын (нарқын) белгілеу әдістері бойынша:
а) Тұрақты ставкалар
ә) Проценттік ставкалар
- тұрақты ставкалар - түсетін табыс мөлшері есепке алынбай салық салу
объектісіне тікелей, нақты салық бірлігінің шекті сомасымен белгіленеді.
- проценттік ставкалардың үш түрі бар: пропорциональды, прогрессивті
(шегермелі) проценттік ставкалар.
• Пропорционалды прогрессивті ставкалар салық объектісінің көлемі
ескерілмей біріңғай процент түрінде белгіленеді;
• Прогрессивті проценттік ставкалар табыс немесе мүліктік
көрсеткіштерінің өсуіне қарай алынатын салық процентінің дереу өсіп
отыруын көрсетеді. Алынатын проценттер үдемелі шкала түрінде
белгіленген.
Осы прогрессивті ставкалардың өзінің екі түрге бөлінетінін білеміз.
Олар қарапайым және күрделі прогрессивті ставкалар:
• Қарапайым прогрессия бойынша табыстық немесе мүлік құнының ұлғаюына
(өсуіне) байланысты салық ставкасы да арта береді.
• Күрделі прогрессия бойынша, табыс екіге бөлініп, олардың әрқайсысына
үдемелі (көбейтілген) салық ставкасы белгіленеді, яғни мөлшері
табыстан гөрі тез өседі. Салық салу шкаласында белгіленген.
• Регрессивті (шегермелі) проценттік ставкалар керісінше, салық салу
объектісінің ұлғаюына қарамастан төмендетіле беріледі9.
Қазақстан аумағында, әр деңгейдегі бюджеттердің түсім көздері болып
табылатын, салық жүйесінің құрамына кіретін мына төмендегідей салықтар бар.
1 қаңтар 2002 жылдан Қазақстан Республикасының Жаңа Салық Кодексі өмірге
келді.
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң
жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төле-нетін
қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің вункциялары мен мін-
деттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі
болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп,
дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық
нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттілектері мен
сұрау салуларына бейімделді.Салықтар тауар-ақша қатынастарының ах-уалына
әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді.
Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта
құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі-
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кіріс-терін
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып та-былады.
Салықтарда мемлекеттіңэкономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік- экономикалық мәні,олардың түрлері мен рөлі қоғамның
экономикалық құрысымен, мемлекеттің табиғатымен және вункцияларымен
айқындалады. Белгілі вилосов Врэнсис Бэкон салық-тарды төлеу- әрбір
азаматтың қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ша бабында:заңды
түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті
төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады,- деп
жазылған.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін (салық ауыртпалығын)
бөлудің екі қағидаты қалыптасқан:
• пайда (алынған игіліктер) қағидаты.
• қайыр көрсертуң (төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттігіне салық
салудың қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және
табыстың өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.
Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын
бұрын
А. Смит ұсынған еді. Олар мынаған саяды:
салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс
(әділеттілік қағидаты);салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын
ала және дәл анықтауы керек (анықтылық қағидаты);
әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым
қолайлы уақытта және әдіспен алынуы тиіс(қолайлылық қағидаты);
салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағидаты).
Бұл қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық-зомбылықты
жоқ ет-ті, бұл процеске реттемелеуді енгізді және А.Смитке салықтар-
оны төлей-тіндерге құлшылықтың нышаны емес, бостандықтың нышаныңдеп
қорытын-ды жасауға мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму
барысында қағи-даттардың тұжырымдамалары дәлденді, толықтырылды.
Тұңғыш рет Қазақстан Республикасында заңнамалық деңгейде
салық са-лудың қағидаттары баянды етілген.Қазақстанның салық
заңнамасында соны-мен бірге салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерді төле-удің міндеттілігі, салық салудың айқындығы,
әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңнамасының
жариялылығы қағидаттары негізде-леді
Салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтың
міндеттемелерін то-лық көлемінде және белгіленген мерзімдерде
орындауға міндетті.
Салықтар және бюджетка төленетін басқа да міндетті
төлемдер айқын болуы тиіс.Салық салудың ақындығы салық төлешінің
салықтық міндеттеме-лері туындауының, орындалуының және
тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заңнамасында
белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып
табылады.
Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады.
Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық
салық төлеушілерге қатысты бірыңғай болып табылады.
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық
актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерешелігі
олардың сан алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып
табылады.Осысымен салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті
органдар белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жарналардан, төлем
аударымдарынан айырмашылығы болды; бұған әлеуметтік сақтандыруға
аударылатын қатаң мақсатты аударымдар, соның ішінде бюджеттен тыс
қорларға төленетін жар-налар мен аударымдаржатады, олар белгілі бір,
ұзақ мерзімді көлемде өнім-нің, жұмыстың және қызметтер көрсетудің
өзіндік құнынан, табыстан (пайдадан), еңбекке ақы төлеу қорынан,
амортизациядан және басқа көздер-ден есептелінеді.
Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұны олар
атқаратын вункцияларын толық ашыла түседі. Жалпы қаржы категориясы
тұрғысынан салықтар қосалқы категория болып табылатындығын есте ұста-
ған жөн, сондықтан қаржыға қатысты салықтардың вункцяларын қаржының
бөлгіштік вункциясының құрамдас қосалқы вункциясы ретінде
қарастырған жөн.
1. Салық төлеуші:
1) осы Кодекске сәйкес салық мiндеттемелерiн уақтылы және толық
көлемде орындауға;
2) салық қызметi органдары лауазымды адамдарының Қазақстан
Республикасының салық заңнамасын анықталған бұзушылықтарды жою туралы заңды
талаптарын орындауға, сондай-ақ олардың қызметтiк мiндеттерiн атқаруы
кезiндегi заңды қызметiне кедергi жасамауға;
3) нұсқама негiзiнде салық қызметi органдары лауазымды адамдарының
салық салу объектiсi және (немесе) салық салуға байланысты объект болып
табылатын мүлiктi зерттеп-тексеруiне жол беруге;
4) Қазақстан Республикасының трансферттік баға белгілеу туралы
заңнамасында көзделген ақпарат пен құжаттарды беруге;
5) бақылау-кассалық машиналарды қолдануға және оларды қолданудың осы
Кодексте белгіленген тәртібін сақтауға;
6) дара кәсіпкердің (осы Кодекстің 43-бабында белгіленген жағдайларды
қоспағанда) кәсіпкерлік қызметті, жекеше нотариустың, адвокаттың, тұрақты
мекеменің, резидент емес заңды тұлғаның қызметін тоқтатуына, заңды тұлғаның
бөліну жолымен қайта ұйымдастырылуына және (немесе) таратылуына байланысты
құжаттық тексерудi жүргiзу туралы салық органына салықтық өтiнiш беруге
мiндеттi.
2. Салық төлеуші осы Кодексте көзделген өзге де міндеттерді орындайды.
1.2 Қазақстан Республикасының салық жеңілдіктердің кәзіргі
жағдайы
Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу
, мадақтау және марапаттау, бақылау сияқты негізгі бес қызметті атап
өтуге болады. орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының
ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
Фисклдық қызметі -барлық мемлекеттерге тән негізгі функция.
Оның көмегімен бюджеттік қор қалыптасады. Өйткені салықтар
мемлекеттік бюд-жеттің кірістерін толыстыра отырып, экономиканы,
әлеуметтік –мәдени шар-аларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші қызметі мемлекеттің экономикалық
қызметінің ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық
шаруашылықтың дамуына қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал
етеді.Бұл орада салықтардың нысандарын таңдау, олардың
мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен
шегерімдер пайданылады. Бұл реттеушілер қоғамдық ұдайы өндірістің
құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлемі ықпал
етеді.Реттеу қызметінің өзі екіге бөлінеді: ынталандыру және шектеу.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының
бір бөлігі мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-
әрекетінің ауқымы жалпы ішкі өнімді салықтардың алатын үлесі арқылы
анықталады; ол ұлттық табыстың мемлекеттендірілу дәрежесін
көрсетеді: бұл үлес 2001жылы – 19,7% ,2007жылы -16,6%, 1999 жылы –
17,4% , 2003 жылы – 22,6%, 2001жылы -22,2% болды(салыстыру үшін
Украинада -29%, Ресейде – 33,3%).
Мадақтау және марапаттау қызметі – қазіргі Қазақстан
Республикасының салық кодексінде көрсетілгендей көптеген жеңілдіктер
берілген. Мысалға Ұлы Отан соғысына қатысушылардың және оларға
теңестiрiлетiн адамдардың, I және II топтағы мүгедектердiң, Ұлы Отан
соғысы жылдарында тылдағы ерен еңбегі мен мінсіз әскери қызметі үшін
бұрынғы КСР Одағының ордендерімен және медальдарымен марапатталған
адамдардың, сондай-ақ 1941 жылғы 22 маусымнан бастап 1945 жылғы
9 мамырға дейін кемінде 6 ай жұмыс істеген (қызмет
өткерген) және Ұлы Отан соғысы жылдарында тылдағы ерен еңбегі мен
мінсіз әскери қызметі үшін бұрынғы КСР Одағының ордендерімен және
медальдарымен марапатталмаған адамдардың, сондай-ақ бала кезiнен
мүгедек адамның ата-аналарының бiреуiнiң тиісті қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген мөлшерде
жеңілдіктер берілген.
Бақылау қызметі- барлық заңды және жеке тұлғалардың
Қазақстан Республикасының салық кодексінде көрсетілгендей уақытылы
төленулерін және бюджет кірісінің орындалуын бақылайды.
Мемлекет салық саясатын – салық саласындағы шаралар
жүйесін қоғамның оның нақтылы кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық
мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа
сәйкес жүргізеді.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы салық
саясатының негізгі бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық
қорлары арқылы халықтың нақты табыстарының едәуір бөлігін
қалыптастырудың өзін ақта-маған қағидатынан бас тарту болып
табылады. Бұл еңбек белсенділігінің күшеюіндегі экономикалық
ынталылықтың уәждемелік механизмі арқылы халықтың еңбекке жарамды
бөлігінің табыстарын айтарлықтай арттыруға мүмкіндік жасайды. Салық
жүйесі арқылы қоғамның еңбекке жарамсыз мү-шелерінің неғұрлым тиімді
және берік әлеуметтік қорғалуы қамтамасыз етіледі.
Салықң ұғымымен салық жүйесің ұғымы тығыз байланысты.
Мемле-кетте алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары
мен әдістерінің, салық службасы органдарының жиынтығы әдетте
мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
1991жылғы дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе
экономи-каны басқарудың әміршіл- әкімшіл жүйесіне , бағаларға қатаң
мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет
етті.Бюджеттің басты кіріс көз-дерінің бірі болған айналым салығы
тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға
және мемлекеттік реттеп отыруға бағыттал-ған болатын. Қазақстан
егемендікке ие болғаннан кейін 1991-2003 жылдары қабылдаған бірқатар
заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалып-тасты.
1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде
тұңғыш салық жүйесі жұмыс істей бастады. Ол Қазақстан
Республикасындағы салық жүйесі туралың заңға негізделді. Бұл заң
салық жүйесін құрудың қағидатта-рын, салықтар мен алымдардың
түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген алғашқы құжат
еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-інен бастап
13 жаплы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар
енгізілді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 2003 жылдың басында салық
рево-рмасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің
салық жүйесі мен салық заңнамасын бірте- бірте халықаралық салық
салу қағидат-тарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралың
2003 жылғы сәуірдің 24- інде Қазақстан Республикасы Президентінің
заң күші бар жарлығы шықты. Енді бұрынғы 42 салықтар меғн алымдар
едәуір қысқартылып, олардың саны небәрі 11 болып қалды.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы сәуірдің
24-індегі заң күші бар жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы
шілденің 16-сындағы №440-1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы
уақыт аралықтар-ында Президент жалықтарымен және толықтырулар
енгізілді.
Салықтардың, олардың төлеушілердің, салықтарды алу
әдістерінің, сал-ық жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық
жүйелерінің әжеп-теуір күрделі үлгілері болуы мүмкін.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр
түрлі қағи-даттар бойынша жіктеледі:
салық салу объектілері бойынша;
салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік
жасайтын органға қарай;
пайдалану тәртібі бойынша;
объектінің экономикалық белгісі бойынша.
Салықтарды салу объектісі бойынша, олар тура және жанама салықтар
болып бөлінеді.
Тура салықтар – салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен
тікелей төлеген салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке
салықтарға жіктеледі. Нақты салықтар салық төлеушілердің мүлкінің
(меншігінің) кейбір түрлеріне (үй, жер, кәсіп, ақшалай капитал және
т.с.с.) салынады. Жеке тура салықтар – бұл жеке адамдар мен заңды
ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын са-лықтар. Нақты
салықтардан айырмашылығы – жеке салық салу әрбір төлеушінің жеке
табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да ескереді.
Жанама салықтар – баға немесе таривке үстеме түрінде
белгіленген салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне байланысты емес
салықтар. Жанама салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер
жатады. Жанама салықтарға сондай-ақ сырқы экономикалық қызметтен
түсетін түсімдер де (кеден баждары түріндегі, экспртқа және импортқа
салынатын салық түрін-дегі кеден кірістері, ішкі рынокте салынатын
тауарлар бағасы мен олардың вактуралық құнының айырмасы) жатады.
Жанама салықтар мемлекеттің вискалдық мүдделерін білдіреді.
Оларды саналы қолдану баға белгілеудің процесіне жағымды ықпал
жасауы және тұтынудың құрылымына әсер етуі мүмкін.
Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына (немесе
қызмет-тің таривіне) қосылатындығында, кіріктірілетіндігінде. Бұл
жағдайда салық-ты тауардың (қызметтің) нақты тұтынушысы төлейді,
алайда тұтынушы мен мемлекет арасында тікелей байланыс болмайды.
Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай
орталық (жал-пымемлекеттік) және жергілікті салықтарды ажыратады.
Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және
мақсатты (ар-наулы) болып бөлінеді.
Жалпы салықтар тиісті деңгейлердегі бюджеттерде
шоғырландырылады және жалпымемлекеттік қажеттіліктерді
қаржыландыруға пайдаланылады. Мақсатты (арнаулы) салықтардың
нысаналы арналымы болады және әдет-егідей түрлі арнаулы қорлардың
қаржы базасын құруға арналады.
Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа
салынатын салық-тар болып ажыратылады. Табысқа салынатын салықтар
төлеушінің салық салынатын кез келген объектіден алған табыстарынан
алынады. Тұтынуға салынатын салықтар – бұл тауарлармен қызметтер
көрсетуі тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.
Салық салу объектілерін есепкеалу және оларды бағалау
тәсілдеріне қа-рай салық алудың мынадай төрт әдісі қолданылады:
кадастрлық*, салық тө-леушінің мағлұмдамасы бойынша, табысты алу
көзінен ұстап қалу, патенттік негізде.
Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық
салу объекті-лерінің нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық
(жер салығы, мүлік салығы) нормасын көрсете отырып, олардың
тізімдемесі негізінде жүзеге ас-ырылады.
Мағлұмдамада салық төлеушілер табыстың көлемін, қажетті
жеңілдік-терді, шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп,
төлейді. Олар салықтардың түрлері бойынша салық мағлұмдамасын
есепті салық кезеңіне сәйкес тапсырып отырады. Мәселен,
корпорациялық табыс салығын, жеке табыс салығын, көлік құралдарына
салынатын салықты және жер салығын төлеушілер ( арнаулы салық
режімін қолданатын заңды тұлғаларды қоспаған-да)салық органына олар
бойынша мағлұмдаманы есепті салық кезеңінен кейін жылдың 31-інші
наурызына береді.
Жеке табыс салығы бойынша мағлұмдаманы мынадай салық
төлеуші-лер:
төлем көзінен салық салынбайтын табыстары барлар;
тұлғын үй салу мен осындай құрылыс үшін құрылыс
материалдарын са-тып алуды қоспағанда салық жылында 2003 айлық
есептік көрсеткіштен жо-ғары сомаға біржолғы ірі сатып алуды
асырғандар;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерден табыстар
алатын жеке тұлғалар;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлердегі шетел
банктерінде-гі шоттарда ақшасы бар жеке тұлғалар;
Қазақстан Республикасының сылайлас жемқорлыққа қарсы күрес
туралы заңнамалық актілеріне сәйкес мағлұмдама беру жөнінде
міндеттеме жүктел-ген адамдар;
Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, судьялар
табыс ете-ді.
Салық төлеушілен салық мағлұмдамасын табыс етудің
белгіленген мер-зіміне дейін жазбаша өтініш алған жағдайда уәкілетті
мемлекеттік орган салық мағлұмдамасын табыс ету мерзімін екі айдан
аспайтын мерзімге ұзар-туға құқылы. Бірақ салық мағлұмдамасын
тапсыру мерзімін ұзарту салық төлеу мерзімін өзгертпейді.
Үшінші әдіс бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін ұйымның,
мекеменің бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп,
ұстайды.
Төртінші әдіспен салық кәсіпкерлік қызметтің сан алуан
түрлеріне беріле-тін патент негізінде төленеді. Патент- арнаулы
салық режімін қол-дану құқы-ғын куәландыратын және салық сомасының
бюджетке төлен-гендігін растай-тын құжат.
. Салық есебінің екі әдісі қолданылады:
кассалық ;есептеу әдісі.
Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жұмысты
орындау, қыз-мет көрсету, мүлікті жөнелту мен кірістеу және ол
бойынша жасалынған ақы төлеу мезетінен бастап есепке алынады.
Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің
уақытына қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауарарды
өткізу және кіріс-ке алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап
есепке алынады.
Бұл әдіс салық службалары үшін қолайлырақ және оны Қазақстанның
барлық төлеушілері қолдануға қабылданған.Төлеушілер үшін оның
кемшілігі – сал-ық төлемдері жеткізіліп тіпті уақытында төленбеген
жағдайда да аударылуы тиіс, бұл айналым қаражаттарын оқшауландыруға
ұрындырады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі салықтардың,
алымдардың және баждардың түрлерін, салық қатынастарын реттейтін
құқықтық нормаларды және салық службасының органдарын қамтиды.
Қазақстан Республикасындағы салықтардың, салық сипатындағы
алымдардың тізбегі мыналарды қамтиды:
Салықтар
Корпорациялық табыс салығы.
Жеке табыс салығы.
Қосылған құнға салынатын салық.
Акциздер.
Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы
төлемдері.
Әлеуметтік салық.
Жер салығы.
Көлік құралдарына салынатын салық.
Мүлікке салынатын салық.
Алымдар.
Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркенегі үшін алынытын алым.
Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған
мәмілелер-ді мемлекеттік тіркегені үшін алым.
Радиоэлектрондық құралдарды және жилігі жоғарғы құралдарды
мемлекеттік тіркегені үшін алым.
Механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік
тіркегені үшін алым.
Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік
тіркегені үшін алым.
Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым.
Дәрі-дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін алым.
Автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы
арқылы жүру алымы.
Акциондардан алынатын алым.
Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық
алым.
Телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік
спектрін пайдалануға рұқсат беру үшін алым.
Төлемақылар:
Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы.
Жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін
төлемақы.
Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы.
Жануарлар дүниесін пайдаланған үшін төлемақы.
Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін
төлемақы.
Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы.
Кеме жүзетін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
Сыртқы(көрнекі) жарнаманы орналастыру үшін төлемақы.
Мемлекеттік баж.
.Кеден төлемдері:
Кеден бажы.
Кеден алымдары.
Төлемақы.
Алымдар.
Салықтардың және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің сомасы Бюджет жүйесі туралың заң мен тиісті жылға
арналған респуб-икалық бюджет туралы заңда белгіленген тәртіппен
тиісті бюджеттердің кірісіне түседі.
Салық жүйесі өзінің құрамына мемлекеттік салық службасының
–Қаржы министірлігін, облыстардағығ аудандардағы, қалалардағы және
қалалардағы аудандардың салық комитеттерін қамтиды.Салық службасы
органдары салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің толық түсуін, мін-детті зейнетақы жарналарының толық
және дер кезінде аударылуын қамта-масыз ету жөніндегі, сондай-ақ
салық төлеушілердің салықтық міндеттеме-лерін орындауына салықтық
бақылауды жүзеге асырады.
Салықң және салық салуң ұғымдарын ажырата білген жөн:
бірінші жағ-дайда – бұл экономикалық және қаржы категориясы,
екіншісінде – экономи-калық – құқықтық механизмді пайдалана отырып
салық төлемдерін өндіріп алу (есептеу және алу) процесі.
1. Жеке тұлғаның салық салынатын табыстарынан табыстардың мынадай
түрлерi алып тасталады:
1) балаларға және асырауындағы адамдарға алынған алименттер;
2) жеке тұлғалардың қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен
қадағалау жөнiндегi уәкiлеттi органның лицензиясы негізінде банктер мен
банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардағы
салымдары бойынша оларға төленетiн сыйақылар;
3) борыштық бағалы қағаздар бойынша сыйақылар;
4) мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар, агенттік облигациялар
бойынша сыйақылар және мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар мен агенттік
облигацияларды өткізу кезіндегі құн өсімінен түскен табыстар;
5) дивидендтер мен сыйақыларды есебіне жазу күніне Қазақстан
Республикасының аумағында жұмыс істейтін қор биржасының ресми тізімінде
болатын осындай бағалы қағаздар бойынша дивидендтер мен сыйақылар;
6) пайлық инвестициялық қорларды осы қордың басқарушы компаниясы құнын
өтеп сатып алған кездегi пай бойынша табыстар;
7) бір мезгілде мынадай талаптар орындалған кезде:
акцияларды немесе қатысу үлестерін үш жылдан астам иеленсе;
заңды тұлғаның немесе консорциумның жарғылық (акционерлік) капиталы
құнының немесе акцияларының (қатысу үлестерінің)
50 және одан көп проценті дивидендтерді төлеу күніне жер қойнауын
пайдаланушылар (жер қойнауын пайдаланушы) болып табылмайтын тұлғалардың
(тұлғаның) мүлкін құраса, резидент заңды тұлғадан алынған дивидендтер;
8) әскери қызмет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz