Түркі және монғол көшпелі қоғамы: саяси – әлеуметтік және этникалық байланыстар мәселесі (VI-XIII ғғ.)
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ТҮРІК ҚАҒАНАТАРЫ ТҰСЫНДАҒЫ ТҮРІК.МОНҒОЛ РУ.ТАЙПАЛАРЫНЫҢ ҚАТЫНАСЫ ( VI.VIII ғғ. ) ... ... .
1.1 Түркілердің Жужандармен және тағы да басқа монғол, тұнғұс ,
манчжур тілдес тайпалармен қарым . қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Түрік қағанаттарындағы мемлекеттілікті нығайту үшін күрес ... ... .
2 ҚАЗАҚҚА ЭТНИКАЛЫҚ НЕГІЗ БОЛҒАН ТҮРІК ТІЛДЕС РУ.ТАЙПАЛАРДЫҢ АЛТАЙ.САЯН, МОНҒОЛИЯ АЙМАҒЫНДА ҚАЛЫПТАСА БАСТАУЫ ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Найман, керейт, қоңырат, жалайыр, меркіт тәрізді түрік тайпаларының қалыптасуы
2.2 Қарақытайлардың ( қидандардың ) түрік тілдес ру . тайпалармен
байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3 XIII ғ. ШЫҢҒЫС ХАН ЖАУЛАУЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ЭТНО . САЯСИ ӨЗГЕРІСТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Шыңғыс хан мемлекетінің нығаюына түрік тайпаларының
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Түрік және монғол тайпаларының қалыптасуына байланысты
зерттеушілердің ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ТҮРІК ҚАҒАНАТАРЫ ТҰСЫНДАҒЫ ТҮРІК.МОНҒОЛ РУ.ТАЙПАЛАРЫНЫҢ ҚАТЫНАСЫ ( VI.VIII ғғ. ) ... ... .
1.1 Түркілердің Жужандармен және тағы да басқа монғол, тұнғұс ,
манчжур тілдес тайпалармен қарым . қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Түрік қағанаттарындағы мемлекеттілікті нығайту үшін күрес ... ... .
2 ҚАЗАҚҚА ЭТНИКАЛЫҚ НЕГІЗ БОЛҒАН ТҮРІК ТІЛДЕС РУ.ТАЙПАЛАРДЫҢ АЛТАЙ.САЯН, МОНҒОЛИЯ АЙМАҒЫНДА ҚАЛЫПТАСА БАСТАУЫ ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Найман, керейт, қоңырат, жалайыр, меркіт тәрізді түрік тайпаларының қалыптасуы
2.2 Қарақытайлардың ( қидандардың ) түрік тілдес ру . тайпалармен
байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3 XIII ғ. ШЫҢҒЫС ХАН ЖАУЛАУЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ЭТНО . САЯСИ ӨЗГЕРІСТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Шыңғыс хан мемлекетінің нығаюына түрік тайпаларының
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Түрік және монғол тайпаларының қалыптасуына байланысты
зерттеушілердің ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ...
Жұмыстың жалпы сипаттамасы . Диссертацияда түркі және монғол көшпелі қоғамының VI – XIII ғасырлар аралығын қамтитын кезеңіндегі саяси – әлеуметтік және этникалық байланыстары мәселелерінің ұқсас тұстарын анықтау және талдау жүргізілген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. « Қазақ халқы – этногенез жағынан алғанда, үш мың жылдан аса тарихы мен мәдениеті бар халық. Біз тарих-қа VI ғасырда «түркі» деген атпен енсек те, алтайлықтар, сақтар, хунндар (бұл атау ғұндар, һундар деп те жазылады ) мәдениетінің төл мұрагеріміз. Ежелгі түркі елі, түркі жұрты ұлы тарихи оқиғалардың ортасы әрі куәгері бола білген. Бірақта кеңестік тарихнамада 1917 жылғы қазан төңкерісіне дейін қазақ та, түрікмен де, қырғыз да, өзбекте те, әзірбайжан да өз тари-хында толыққанды мемлекет болмаған деп, тұтас ұлтты дәстүрсіз, тамыр-сыз деп, қу тақырда жаралған етіп көрсетуге тырысты» , - деп пікір білдір-ген [ 1, 3 б. ].
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы бірнеше ғасырларға созылған отаршылдық бұғауынан арылып, өз тәуелсіздігіне қол жеткізіп, егеменді ел ретінде дүниежүзіне танымал болды. Осыдан бастап дербес мемлекет ретінде қазақ халқы өзінің төл тарихына үңіліп, ата – бабаларының сан ғасырлар бойы жүріп өткен жолын зерттеуге деген құштарлығы артып, қызығушылығы мен сұранысы өсті. Сондықтан да Отандық тарихты обьек-тивті тұрғыдан қайта қарап , зерттелмеген беттерін қайта жазу, ашылмай келген көмескі тұстарын тереңірек зерттеу - бүгінгі таңда тарихшылардың алдында тұрған кезек күттірмес маңызды мәселелердің бірі болып отыр.
Тәуелсіз қазақ елінің этникалық құрылымын зерттеуде ортағасырлық дәуірдің орта кезінің маңызы өте зор болып табылады. Аталмыш мезгіл-дің ішінде кең байтақ жерімізде түркі тілдес қимақ , қыпшақ , қарлұқ, оғыз, түргеш сияқты т. б. көптеген тайпалар өмір сүрген болатын. Олар жай ғана өмір сүріп қоймай, елдік, мемлекеттік дәрежеде өмір сүре біл-ген , олардың саяси- әлеуметтік, этникалық жағдайлары терең зерттелуі қажет бола білді.
Алдымен тарих сахнасына түркілер белсене араласқан хун империясы біздің заманымыздан бұрынғы II ғасырда өмір сүрсе, түркілердің өздері құрған Түркі империясы біздің заманымыздың VI ғасырына жатады. Одан кейін құрылған Монғол империясы - біздің заманымыздың XIII ғасыры болды.
Хундар дәуірі біздің заманымыздың III ғасырынан бұрын басталып , б. з. V ғасырына дейін созылды. Хун империясы кезеңінде малға, жерге жеке меншік қалыптасқан болатын. Өрескел бюрократтық аппарат қалыптасты. Салық түрлері енгізіліп, таптық қоғам мен мемлекетке айналу басталған еді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. « Қазақ халқы – этногенез жағынан алғанда, үш мың жылдан аса тарихы мен мәдениеті бар халық. Біз тарих-қа VI ғасырда «түркі» деген атпен енсек те, алтайлықтар, сақтар, хунндар (бұл атау ғұндар, һундар деп те жазылады ) мәдениетінің төл мұрагеріміз. Ежелгі түркі елі, түркі жұрты ұлы тарихи оқиғалардың ортасы әрі куәгері бола білген. Бірақта кеңестік тарихнамада 1917 жылғы қазан төңкерісіне дейін қазақ та, түрікмен де, қырғыз да, өзбекте те, әзірбайжан да өз тари-хында толыққанды мемлекет болмаған деп, тұтас ұлтты дәстүрсіз, тамыр-сыз деп, қу тақырда жаралған етіп көрсетуге тырысты» , - деп пікір білдір-ген [ 1, 3 б. ].
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы бірнеше ғасырларға созылған отаршылдық бұғауынан арылып, өз тәуелсіздігіне қол жеткізіп, егеменді ел ретінде дүниежүзіне танымал болды. Осыдан бастап дербес мемлекет ретінде қазақ халқы өзінің төл тарихына үңіліп, ата – бабаларының сан ғасырлар бойы жүріп өткен жолын зерттеуге деген құштарлығы артып, қызығушылығы мен сұранысы өсті. Сондықтан да Отандық тарихты обьек-тивті тұрғыдан қайта қарап , зерттелмеген беттерін қайта жазу, ашылмай келген көмескі тұстарын тереңірек зерттеу - бүгінгі таңда тарихшылардың алдында тұрған кезек күттірмес маңызды мәселелердің бірі болып отыр.
Тәуелсіз қазақ елінің этникалық құрылымын зерттеуде ортағасырлық дәуірдің орта кезінің маңызы өте зор болып табылады. Аталмыш мезгіл-дің ішінде кең байтақ жерімізде түркі тілдес қимақ , қыпшақ , қарлұқ, оғыз, түргеш сияқты т. б. көптеген тайпалар өмір сүрген болатын. Олар жай ғана өмір сүріп қоймай, елдік, мемлекеттік дәрежеде өмір сүре біл-ген , олардың саяси- әлеуметтік, этникалық жағдайлары терең зерттелуі қажет бола білді.
Алдымен тарих сахнасына түркілер белсене араласқан хун империясы біздің заманымыздан бұрынғы II ғасырда өмір сүрсе, түркілердің өздері құрған Түркі империясы біздің заманымыздың VI ғасырына жатады. Одан кейін құрылған Монғол империясы - біздің заманымыздың XIII ғасыры болды.
Хундар дәуірі біздің заманымыздың III ғасырынан бұрын басталып , б. з. V ғасырына дейін созылды. Хун империясы кезеңінде малға, жерге жеке меншік қалыптасқан болатын. Өрескел бюрократтық аппарат қалыптасты. Салық түрлері енгізіліп, таптық қоғам мен мемлекетке айналу басталған еді.
1 Аманжолов К. Р. Түркі халықтарының тарихы. 1 –кітап. ( Көне дәуірден біздің заманымыздың XIV ғасырына дейінгі кезең). – Алматы: «Білім» , 2002. – 292 б.
2 Аристов Н. А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведения об их численности. – СПб., 1897. – 182 с.
3 Иностранцев К. А. Хунну и Гунну // Ленинградский институт живых восточных языков. Труды Тюркологического семинария. – Л., 1926. – С. 47-64.
4 Бичурин Н. Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. – Алматы: «Жалын», 1998. – Т. 1. – 390 с.
5 Кюнер Н. В. Китайское известия о народах Южной Сибири, Центральной Азии и Дального Востока. – М.: Наука, 1961. – 308 с.
6 Григорьев В. В. Восточный или Китайский Туркестан. – СПб., 1873. – 265 с.
7 Бернштам А. Н. Социально – экономический строй орхоно – енисейских тюрок VI – VIII. Восточно – тюркский каганат и кыргызы. М.- Л., 1946. – 207 с.
8 Бернштам А. Н. Проблема распада родовых отношений у кочевников Азии // Сов. Этнография. – 1934. - № 6. – С. 86-115.
9 Бернштам А. Н. Древнейшие тюркские элементы в этногенезе Средней Азии. М., 1943. – 11 с.
10 Грум – Гржимайло Г. Е. Западная Монголия и Урянхайский край. – Т. ІІ. – М., 1926. – С. 896.
11 Чулошников А. П. Очерки по истории казак – киргизского народа в связи с общими историческими судьбами других тюркских племен. – Оренбург, 1924. – С. 292.
12 Владимирцов Б. Я. Общественный строй монголов. Монгольский кочевой феодализм. – Л.: Тип. АН СССР, 1934. – 223 с.
13 Викторова Л. Л. Монголы: Происхождение народа и истоки культуры. – М.: Наука, 1980. – 224 с.
14 Малов С. Е. Памятники древнетюркской письменности. – М. – Л.: 1951. – 452 с.
15 Бартольд В. В. Очерк истории Семиречья, соб. соч. – М., 1963. – 31-35 б.
16 Кузеев Р. Г. Башкирские шежере. – Уфа: Башкирск. книжн. изд., 1960. – 152 с.
17 Кузеев Р. Г. Происхождение башкирского народа. Этн. состав, история расселения . М., «Наука», 1974. – 157 с.
18 Артамонов М. И. История Хазар. – Л., 1962. – 515 с.
19 Кляшторный С. Г. Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии. – М.: Наука, 1964. – 214 с.
20 Кляшторный С. Г., Султанов Т. И. Казахстан. Летопись трех тысячелетий. – Алматы: Рауан, 1992. – 373 с.
21 Оссон К. От Чингисхана до Тамерлана / Перовод Н. Козьмина. – 2-е изд. – Алматы: Санат, 1996. – 256 с.
22 Иванин М. И. О военном искусстве при Чингисхане и Тамерлане / Сост. К. С. Каражанов и др. – 2 изд. – Алматы: Санат, 1998. – 240 с.
23 Груссе Р. Империя степей. Аттила, Чингисхан, Тамерлан / Пер. с франц. Х. К. Хамраева; Сост. Б. М. Сужиков. – Алматы: Санат, 2005. – 286 с.
24 Кычанов Е.И. Жизнь Темучжина, думавшего покорить мир. – Бишкек: Кыргызстан, 1991. – 286 с.
25 Трепавлов В. В. Традиции государственности в кочевых империях (очерк историографии ) // Mongolica: К 750 – летию «Сокровенного сказания». – М., 1993. – С. 169 – 189.
26 Трепавлов В. В. Государственный строй Монгольской империи XIII в. – М.: Наука, 1993. – 168 с.
27 Крадин Н. Н., Скрынникова Т. Д. Империя Чингис – хана. – М.: Вост. – лит. РАН, 2006. – 557 с.
28 Закиев М. З. Происхождение тюрков и татар. – М.: ИНСАН, 2003. – 496 с.
29 Безертинов Р. Н. Татары, тюрки – потрясатели Вселенной (История Великих Империй). – Новосибирск: ЦЭРИС, 2001. – 733 с.
30 Марков Г. Е. Кочевники Азии. – М.: МГУ, 1976. – 318 с.
31 Бромлей Ю. В. Этнос и этнография. – М.: Наука, 1973. – 283 с.
32 Крадин Н. Н. Кочевые общества. – Владивосток, 1992. – 240 с.
33 Крадин Н. Н. Кочевники Евразии / Ин-т востоковед. им. Р. Б. Сулейменова. – Алматы: Дайк-Пресс, 2007. – 416 с.
34 Крадин Н. Н. Кочевые империи: генезис, расцвет, упадок // Восток. – 2001. -№ 5. – С. 21-32.
35 Кумеков Б. Е. Государство кимаков IX – XI вв. По арабским источникам. – Алма-Ата: Наука, 1972. – 155 с.
36 Кумеков Б. Е. Кипчаки: [ этнос и этноним] // Право и государство. – 2002. - № 1. – С. 18-20.
37 Галиев А. А., Көмеков Б. Е. Шыңғыс хан: Тарих. Тұлға. Уақыт. – Алматы: Аруна , 2007. – 96 б.
38 Аманжолов А. Түркі филологиясы және жазу тарихы. – Алматы: Санат, 1996. – 128 б.
39 Айдаров Ғ. Тоныкөк ескерткішінің тілі. – Алматы: Қазақстан, 2000. – 120 б.
40 Ахинжанов С. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана / Ин-т им. А.Х. Маргулана. – Алматы: Ғылым, 1999. – 296 с.
41 Гуцалов С. Ю. Древние кочевники Южного Приуралья VII – I вв. до н. э. / Западно – Казахстанский областной центр истории и археологии. – Уральск, 2004. – 135 с.
42 Досымбаева А. Д. Западный Тюрский каганат. Культурное наследие казахских степей / МОИН РК, Ин-т архео/и им. А. Х. Маргулана; Мин-во культуры и информации РК. – Алматы, 2006. – 168 с.
43 Барманкулов М. К. Тюркская вселенная. Алматы: Білім, 1996. – 240 с.
44 Сартқожаұлы Қ. Орхон мұралары. – Астана , 2003. – 168 б.
45 Кадырбаев А. Ш. Тюрки Евразийских степей в средневековых империях арабов, иранцев, индийцев и китайцев. VII- X вв. // Иран-наме. – 2007. - № 1/2. - С. 17-20 .
46 Мыңжани Н. Қазақтың қысқаша тарихы. – Алматы: Жалын, 1994. – 401 б.
47 Тортаев С. Ә. Кіші жүздегі керейттің шыққан тегі // «Алаш». Тарихи-этнологиялық ғылыми журнал. – Алматы, № 1, 2006. – 53-70 бб.
48 Омарбеков Т. О. Қазақты құраған түркі тайпаларының этно – саяси мәселелері // халықаралық дәстүрлі «Бекмаханов оқулары» конференциясының материалдары . 25 -26 мамыр, 2006. – Алматы: Қазақ университеті, 2006. – 8-13 бб.
49 Омарбеков Т. О., Ғабжалилов Х. М. Қазақтың арғы тарихы – ру-тайпалық құрылымдар баяны // «Алаш». Тарихи- этнологиялық ғылыми журнал. – Алматы, № 2, 2005. – 21-29 бб.
50 Мұхатова О. Х. XV-XIX ғасырлардағы жалайырлар тарихына қатысты деректер мен зерттеулер // «Алаш». Тарихи- этнологиялық ғылыми журнал. – Алматы, № 3 (3) , 2006. – 105-115 бб.
51 Кәрібаев Б. Б. XV – XVI ғ.ғ. Дешті Қыпшақ тайпалары // «Алаш» . Тарихи-этнологиялық ғылыми журнал. – Алматы, № 2 (2), 2005. – 30-39 бб.
52 Телеуова Э. Д. Дәстүрлі қазақ қоғамының әлеуметтік-құқықтық ерекшеліктері: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2007. – 106 б.
53 Хабижанова Г. Б. Тюркские племена Центральной Азии в Х-ХІІ вв.: Учебное пособие. – Алматы: Қазақ университеті, 2009. – 126 с.
54 Жолдасбайұлы С. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақ елінің тарихы. – Алматы: «Кітап» , 2010. – 336 б.
55 Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті (Қазақ әдебиеті бастаулары). – Алматы: Атамұра, 2005. – 336 б.
56 Рашид ад – Дин. Сборник летописей. Т. 1. Книга первая (перовод с персидского А. А. Хетагурова. Редакция и примечания проф. А. А. Семенова). М. – Л., 1952. – 219 с.
57 Моңғолдың құпия шежіресі ( ХІІ- ХІІІ ғасырлардағы көшпелілер шежіресі) Ауд. М. Сұлтанияұлы. – Алматы: Өнер , 1998. – 224 б.
58 Лувсанданзан. Алтын шежіре. / Моңғол тілінен ауд. А. Мауқараұлы. – Алматы: Өнер, 1998. – 224 б.
59 Әбілғазы. Түрік шежіресі. – Алматы: Ана тілі, 2006. – 200 б.
60 Жалайыр Қ. Шежірелер жинағы. Алматы: Қазақстан, 1997. – 128 б.
61 Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз – қазақ һәм хандар шежіресі. – Алматы: Қазақстан; Сана, 1991. – 80 б.
62 Путешествия в восточные страны Плано Карпини и Гильома де Рубрука. Серия: Путешествия. Открытия. Приключения. – Алматы: Ғылым, 1993. – 248 с.
63 Жұмабеков Ә. Н. Түркі және монғол этникалық қарым – қатынастары ( VI-VIII ғғ.) // халықаралық дәстүрлі «Бекмаханов оқулары» конференциясының материалдары. 21-23 мамыр, 2009. – Алматы: Қазақ университеті, 2009. – 129-130 бб.
64 Гумилев Л. Н. Көне түріктер. Алматы: «Білім» , 1994. – 480 б.
65 Қытай жылнамаларындағы қазақ тарихының деректері (Б.з.275-840 жылдары). (Ғылыми жетекшісі –Ж. Мырзаханұлы) Алматы: Өнер, 2006. – 344 б.
66 «Қазақстан тарихы этникалық зерттеулерде». Т. І : Жалайыр. – Алматы: «Алаш» тарихи – зерттеу орталығы, 2008. – 400 б.
67 Гумилев Л. Н. Хұндар / Орыс тілінен ауд. Ә. Жұмабаев, П. Бейсенов. «Қазақстан», 1998. – 528 б.
68 Аристов Н. А. Этногенез и этническая история казахов. 2-е изд. доп. – Астана: «Алтын кітап», 2007. – Т. 2. – 372 с.
69 Исмаилов О. Жалайырлар жайында // Парасат. – Алматы , № 11, 2003. – 28-29 бб.
70 Омарбеков Т. О. Жетісу Ашына (Ашина) қағандарының қол астында ( VI-VII ғғ.) // халықаралық дәстүрлі «Бекмаханов оқулары» конференциясының материалдары. 21-23 мамыр, 2009. – Алматы: Қазақ университеті, 2009. – 17-20 бб.
71 Кляшторный С. Г., Савинов Д. Г. Степные империи древней Евразии. – Спб.: БГУ, 2005. – 352 с.
72 «Қазақ ру – тайпаларының тарихы» . Табын ІІ том. Бірінші кітап. – Алматы: «Алаш» тарихи-зерттеу орталығы, 2006. – 424 б.
73 Қинаятұлы З. Моңғол үстіртін мекен еткен соңғы түркі тайпалары: ІХ-ХІІ ғасыр. Астана: Елорда, 2001. – 208 б.
74 Ақатаев С. Тышқан жылғы қырғын. – Алматы: Ана тілі , 1994. – 80 б.
75 Қазақстан тарихы туралы моңғол деректемелері. І том. Моңғолдың құпия шежіресі / Көне моңғол тіліндегі түп – нұсқалық транскрипциясын, ғылыми-мағыналық аудармасы мен түсіндірмелерін, көрсеткіштерін жасаған Н. Базылхан. – Алматы: Дайк – Пресс, 2006. – 400 б.
76 Кадырбаев А. Ш. Очерки историй средневековых Уйгуров, Жалайыров, Найманов и Керейтов. – Алматы: Рауан, 1993. – 245 с.
77 Қожабекұлы Б. А. Тарихи таным: ежелгі халықтар, тайпалар, рулар, жер жұтқан қалалар. – Алматы: Ататек, 1994. – 400 б.
78 Қинаятұлы З. Шыңғыс қаған тақырыбы қиял, хикаялармен алынатын биік емес // Жас Алаш. – Алматы, № 16, 2004. – 5 б.
79 Қинаятұлы З. Шыңғыс хан // Бірінші кітап. – Алматы: «Арда», 2008. – 432 б.
2 Аристов Н. А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведения об их численности. – СПб., 1897. – 182 с.
3 Иностранцев К. А. Хунну и Гунну // Ленинградский институт живых восточных языков. Труды Тюркологического семинария. – Л., 1926. – С. 47-64.
4 Бичурин Н. Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. – Алматы: «Жалын», 1998. – Т. 1. – 390 с.
5 Кюнер Н. В. Китайское известия о народах Южной Сибири, Центральной Азии и Дального Востока. – М.: Наука, 1961. – 308 с.
6 Григорьев В. В. Восточный или Китайский Туркестан. – СПб., 1873. – 265 с.
7 Бернштам А. Н. Социально – экономический строй орхоно – енисейских тюрок VI – VIII. Восточно – тюркский каганат и кыргызы. М.- Л., 1946. – 207 с.
8 Бернштам А. Н. Проблема распада родовых отношений у кочевников Азии // Сов. Этнография. – 1934. - № 6. – С. 86-115.
9 Бернштам А. Н. Древнейшие тюркские элементы в этногенезе Средней Азии. М., 1943. – 11 с.
10 Грум – Гржимайло Г. Е. Западная Монголия и Урянхайский край. – Т. ІІ. – М., 1926. – С. 896.
11 Чулошников А. П. Очерки по истории казак – киргизского народа в связи с общими историческими судьбами других тюркских племен. – Оренбург, 1924. – С. 292.
12 Владимирцов Б. Я. Общественный строй монголов. Монгольский кочевой феодализм. – Л.: Тип. АН СССР, 1934. – 223 с.
13 Викторова Л. Л. Монголы: Происхождение народа и истоки культуры. – М.: Наука, 1980. – 224 с.
14 Малов С. Е. Памятники древнетюркской письменности. – М. – Л.: 1951. – 452 с.
15 Бартольд В. В. Очерк истории Семиречья, соб. соч. – М., 1963. – 31-35 б.
16 Кузеев Р. Г. Башкирские шежере. – Уфа: Башкирск. книжн. изд., 1960. – 152 с.
17 Кузеев Р. Г. Происхождение башкирского народа. Этн. состав, история расселения . М., «Наука», 1974. – 157 с.
18 Артамонов М. И. История Хазар. – Л., 1962. – 515 с.
19 Кляшторный С. Г. Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии. – М.: Наука, 1964. – 214 с.
20 Кляшторный С. Г., Султанов Т. И. Казахстан. Летопись трех тысячелетий. – Алматы: Рауан, 1992. – 373 с.
21 Оссон К. От Чингисхана до Тамерлана / Перовод Н. Козьмина. – 2-е изд. – Алматы: Санат, 1996. – 256 с.
22 Иванин М. И. О военном искусстве при Чингисхане и Тамерлане / Сост. К. С. Каражанов и др. – 2 изд. – Алматы: Санат, 1998. – 240 с.
23 Груссе Р. Империя степей. Аттила, Чингисхан, Тамерлан / Пер. с франц. Х. К. Хамраева; Сост. Б. М. Сужиков. – Алматы: Санат, 2005. – 286 с.
24 Кычанов Е.И. Жизнь Темучжина, думавшего покорить мир. – Бишкек: Кыргызстан, 1991. – 286 с.
25 Трепавлов В. В. Традиции государственности в кочевых империях (очерк историографии ) // Mongolica: К 750 – летию «Сокровенного сказания». – М., 1993. – С. 169 – 189.
26 Трепавлов В. В. Государственный строй Монгольской империи XIII в. – М.: Наука, 1993. – 168 с.
27 Крадин Н. Н., Скрынникова Т. Д. Империя Чингис – хана. – М.: Вост. – лит. РАН, 2006. – 557 с.
28 Закиев М. З. Происхождение тюрков и татар. – М.: ИНСАН, 2003. – 496 с.
29 Безертинов Р. Н. Татары, тюрки – потрясатели Вселенной (История Великих Империй). – Новосибирск: ЦЭРИС, 2001. – 733 с.
30 Марков Г. Е. Кочевники Азии. – М.: МГУ, 1976. – 318 с.
31 Бромлей Ю. В. Этнос и этнография. – М.: Наука, 1973. – 283 с.
32 Крадин Н. Н. Кочевые общества. – Владивосток, 1992. – 240 с.
33 Крадин Н. Н. Кочевники Евразии / Ин-т востоковед. им. Р. Б. Сулейменова. – Алматы: Дайк-Пресс, 2007. – 416 с.
34 Крадин Н. Н. Кочевые империи: генезис, расцвет, упадок // Восток. – 2001. -№ 5. – С. 21-32.
35 Кумеков Б. Е. Государство кимаков IX – XI вв. По арабским источникам. – Алма-Ата: Наука, 1972. – 155 с.
36 Кумеков Б. Е. Кипчаки: [ этнос и этноним] // Право и государство. – 2002. - № 1. – С. 18-20.
37 Галиев А. А., Көмеков Б. Е. Шыңғыс хан: Тарих. Тұлға. Уақыт. – Алматы: Аруна , 2007. – 96 б.
38 Аманжолов А. Түркі филологиясы және жазу тарихы. – Алматы: Санат, 1996. – 128 б.
39 Айдаров Ғ. Тоныкөк ескерткішінің тілі. – Алматы: Қазақстан, 2000. – 120 б.
40 Ахинжанов С. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана / Ин-т им. А.Х. Маргулана. – Алматы: Ғылым, 1999. – 296 с.
41 Гуцалов С. Ю. Древние кочевники Южного Приуралья VII – I вв. до н. э. / Западно – Казахстанский областной центр истории и археологии. – Уральск, 2004. – 135 с.
42 Досымбаева А. Д. Западный Тюрский каганат. Культурное наследие казахских степей / МОИН РК, Ин-т архео/и им. А. Х. Маргулана; Мин-во культуры и информации РК. – Алматы, 2006. – 168 с.
43 Барманкулов М. К. Тюркская вселенная. Алматы: Білім, 1996. – 240 с.
44 Сартқожаұлы Қ. Орхон мұралары. – Астана , 2003. – 168 б.
45 Кадырбаев А. Ш. Тюрки Евразийских степей в средневековых империях арабов, иранцев, индийцев и китайцев. VII- X вв. // Иран-наме. – 2007. - № 1/2. - С. 17-20 .
46 Мыңжани Н. Қазақтың қысқаша тарихы. – Алматы: Жалын, 1994. – 401 б.
47 Тортаев С. Ә. Кіші жүздегі керейттің шыққан тегі // «Алаш». Тарихи-этнологиялық ғылыми журнал. – Алматы, № 1, 2006. – 53-70 бб.
48 Омарбеков Т. О. Қазақты құраған түркі тайпаларының этно – саяси мәселелері // халықаралық дәстүрлі «Бекмаханов оқулары» конференциясының материалдары . 25 -26 мамыр, 2006. – Алматы: Қазақ университеті, 2006. – 8-13 бб.
49 Омарбеков Т. О., Ғабжалилов Х. М. Қазақтың арғы тарихы – ру-тайпалық құрылымдар баяны // «Алаш». Тарихи- этнологиялық ғылыми журнал. – Алматы, № 2, 2005. – 21-29 бб.
50 Мұхатова О. Х. XV-XIX ғасырлардағы жалайырлар тарихына қатысты деректер мен зерттеулер // «Алаш». Тарихи- этнологиялық ғылыми журнал. – Алматы, № 3 (3) , 2006. – 105-115 бб.
51 Кәрібаев Б. Б. XV – XVI ғ.ғ. Дешті Қыпшақ тайпалары // «Алаш» . Тарихи-этнологиялық ғылыми журнал. – Алматы, № 2 (2), 2005. – 30-39 бб.
52 Телеуова Э. Д. Дәстүрлі қазақ қоғамының әлеуметтік-құқықтық ерекшеліктері: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2007. – 106 б.
53 Хабижанова Г. Б. Тюркские племена Центральной Азии в Х-ХІІ вв.: Учебное пособие. – Алматы: Қазақ университеті, 2009. – 126 с.
54 Жолдасбайұлы С. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақ елінің тарихы. – Алматы: «Кітап» , 2010. – 336 б.
55 Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті (Қазақ әдебиеті бастаулары). – Алматы: Атамұра, 2005. – 336 б.
56 Рашид ад – Дин. Сборник летописей. Т. 1. Книга первая (перовод с персидского А. А. Хетагурова. Редакция и примечания проф. А. А. Семенова). М. – Л., 1952. – 219 с.
57 Моңғолдың құпия шежіресі ( ХІІ- ХІІІ ғасырлардағы көшпелілер шежіресі) Ауд. М. Сұлтанияұлы. – Алматы: Өнер , 1998. – 224 б.
58 Лувсанданзан. Алтын шежіре. / Моңғол тілінен ауд. А. Мауқараұлы. – Алматы: Өнер, 1998. – 224 б.
59 Әбілғазы. Түрік шежіресі. – Алматы: Ана тілі, 2006. – 200 б.
60 Жалайыр Қ. Шежірелер жинағы. Алматы: Қазақстан, 1997. – 128 б.
61 Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз – қазақ һәм хандар шежіресі. – Алматы: Қазақстан; Сана, 1991. – 80 б.
62 Путешествия в восточные страны Плано Карпини и Гильома де Рубрука. Серия: Путешествия. Открытия. Приключения. – Алматы: Ғылым, 1993. – 248 с.
63 Жұмабеков Ә. Н. Түркі және монғол этникалық қарым – қатынастары ( VI-VIII ғғ.) // халықаралық дәстүрлі «Бекмаханов оқулары» конференциясының материалдары. 21-23 мамыр, 2009. – Алматы: Қазақ университеті, 2009. – 129-130 бб.
64 Гумилев Л. Н. Көне түріктер. Алматы: «Білім» , 1994. – 480 б.
65 Қытай жылнамаларындағы қазақ тарихының деректері (Б.з.275-840 жылдары). (Ғылыми жетекшісі –Ж. Мырзаханұлы) Алматы: Өнер, 2006. – 344 б.
66 «Қазақстан тарихы этникалық зерттеулерде». Т. І : Жалайыр. – Алматы: «Алаш» тарихи – зерттеу орталығы, 2008. – 400 б.
67 Гумилев Л. Н. Хұндар / Орыс тілінен ауд. Ә. Жұмабаев, П. Бейсенов. «Қазақстан», 1998. – 528 б.
68 Аристов Н. А. Этногенез и этническая история казахов. 2-е изд. доп. – Астана: «Алтын кітап», 2007. – Т. 2. – 372 с.
69 Исмаилов О. Жалайырлар жайында // Парасат. – Алматы , № 11, 2003. – 28-29 бб.
70 Омарбеков Т. О. Жетісу Ашына (Ашина) қағандарының қол астында ( VI-VII ғғ.) // халықаралық дәстүрлі «Бекмаханов оқулары» конференциясының материалдары. 21-23 мамыр, 2009. – Алматы: Қазақ университеті, 2009. – 17-20 бб.
71 Кляшторный С. Г., Савинов Д. Г. Степные империи древней Евразии. – Спб.: БГУ, 2005. – 352 с.
72 «Қазақ ру – тайпаларының тарихы» . Табын ІІ том. Бірінші кітап. – Алматы: «Алаш» тарихи-зерттеу орталығы, 2006. – 424 б.
73 Қинаятұлы З. Моңғол үстіртін мекен еткен соңғы түркі тайпалары: ІХ-ХІІ ғасыр. Астана: Елорда, 2001. – 208 б.
74 Ақатаев С. Тышқан жылғы қырғын. – Алматы: Ана тілі , 1994. – 80 б.
75 Қазақстан тарихы туралы моңғол деректемелері. І том. Моңғолдың құпия шежіресі / Көне моңғол тіліндегі түп – нұсқалық транскрипциясын, ғылыми-мағыналық аудармасы мен түсіндірмелерін, көрсеткіштерін жасаған Н. Базылхан. – Алматы: Дайк – Пресс, 2006. – 400 б.
76 Кадырбаев А. Ш. Очерки историй средневековых Уйгуров, Жалайыров, Найманов и Керейтов. – Алматы: Рауан, 1993. – 245 с.
77 Қожабекұлы Б. А. Тарихи таным: ежелгі халықтар, тайпалар, рулар, жер жұтқан қалалар. – Алматы: Ататек, 1994. – 400 б.
78 Қинаятұлы З. Шыңғыс қаған тақырыбы қиял, хикаялармен алынатын биік емес // Жас Алаш. – Алматы, № 16, 2004. – 5 б.
79 Қинаятұлы З. Шыңғыс хан // Бірінші кітап. – Алматы: «Арда», 2008. – 432 б.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЕЖЕЛГІ ЖӘНЕ ОРТА ҒАСЫРЛАР ТАРИХЫ КАФЕДРАСЫ
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Түркі және монғол көшпелі қоғамы: саяси – әлеуметтік және этникалық
байланыстар мәселесі (VI-XIII ғғ.)
Орындаған:
2 курс магистранты _____________________ Джумабеков А.Н
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.д., профессор _____________________ Омарбеков Т.О
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі,
т.ғ.д., профессор ______________________ Омарбеков Т.О
“ ” 2010 ж.
Алматы 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
1. ТҮРІК ҚАҒАНАТАРЫ ТҰСЫНДАҒЫ ТҮРІК-МОНҒОЛ РУ-ТАЙПАЛАРЫНЫҢ ҚАТЫНАСЫ ( VI-
VIII ғғ. ) ... ... .
1. Түркілердің Жужандармен және тағы да басқа монғол, тұнғұс ,
манчжур тілдес тайпалармен қарым –
қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Түрік қағанаттарындағы мемлекеттілікті нығайту үшін
күрес ... ... .
2. ҚАЗАҚҚА ЭТНИКАЛЫҚ НЕГІЗ БОЛҒАН ТҮРІК ТІЛДЕС РУ-ТАЙПАЛАРДЫҢ АЛТАЙ-САЯН,
МОНҒОЛИЯ АЙМАҒЫНДА ҚАЛЫПТАСА БАСТАУЫ ... ... ... ... ... ... ... ..
1. Найман, керейт, қоңырат, жалайыр, меркіт тәрізді түрік тайпаларының
қалыптасуы
2.2 Қарақытайлардың ( қидандардың ) түрік тілдес ру – тайпалармен
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. XIII ғ. ШЫҢҒЫС ХАН ЖАУЛАУЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ЭТНО – САЯСИ
ӨЗГЕРІСТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
1. Шыңғыс хан мемлекетінің нығаюына түрік тайпаларының
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
2. Түрік және монғол тайпаларының қалыптасуына байланысты
зерттеушілердің
ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ...
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы . Диссертацияда түркі және монғол
көшпелі қоғамының VI – XIII ғасырлар аралығын қамтитын кезеңіндегі
саяси – әлеуметтік және этникалық байланыстары мәселелерінің ұқсас
тұстарын анықтау және талдау жүргізілген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ халқы – этногенез
жағынан алғанда, үш мың жылдан аса тарихы мен мәдениеті бар
халық. Біз тарих-қа VI ғасырда түркі деген атпен енсек те,
алтайлықтар, сақтар, хунндар (бұл атау ғұндар, һундар деп те
жазылады ) мәдениетінің төл мұрагеріміз. Ежелгі түркі елі, түркі
жұрты ұлы тарихи оқиғалардың ортасы әрі куәгері бола білген.
Бірақта кеңестік тарихнамада 1917 жылғы қазан төңкерісіне дейін
қазақ та, түрікмен де, қырғыз да, өзбекте те, әзірбайжан да өз
тари-хында толыққанды мемлекет болмаған деп, тұтас ұлтты дәстүрсіз,
тамыр-сыз деп, қу тақырда жаралған етіп көрсетуге тырысты , - деп
пікір білдір-ген [ 1, 3 б. ].
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы бірнеше ғасырларға
созылған отаршылдық бұғауынан арылып, өз тәуелсіздігіне қол
жеткізіп, егеменді ел ретінде дүниежүзіне танымал болды. Осыдан
бастап дербес мемлекет ретінде қазақ халқы өзінің төл тарихына
үңіліп, ата – бабаларының сан ғасырлар бойы жүріп өткен жолын
зерттеуге деген құштарлығы артып, қызығушылығы мен сұранысы өсті.
Сондықтан да Отандық тарихты обьек-тивті тұрғыдан қайта қарап ,
зерттелмеген беттерін қайта жазу, ашылмай келген көмескі тұстарын
тереңірек зерттеу - бүгінгі таңда тарихшылардың алдында тұрған кезек
күттірмес маңызды мәселелердің бірі болып отыр.
Тәуелсіз қазақ елінің этникалық құрылымын зерттеуде ортағасырлық
дәуірдің орта кезінің маңызы өте зор болып табылады. Аталмыш
мезгіл-дің ішінде кең байтақ жерімізде түркі тілдес қимақ , қыпшақ
, қарлұқ, оғыз, түргеш сияқты т. б. көптеген тайпалар өмір сүрген
болатын. Олар жай ғана өмір сүріп қоймай, елдік, мемлекеттік
дәрежеде өмір сүре біл-ген , олардың саяси- әлеуметтік, этникалық
жағдайлары терең зерттелуі қажет бола білді.
Алдымен тарих сахнасына түркілер белсене араласқан хун
империясы біздің заманымыздан бұрынғы II ғасырда өмір сүрсе,
түркілердің өздері құрған Түркі империясы біздің заманымыздың VI
ғасырына жатады. Одан кейін құрылған Монғол империясы - біздің
заманымыздың XIII ғасыры болды.
Хундар дәуірі біздің заманымыздың III ғасырынан бұрын басталып ,
б. з. V ғасырына дейін созылды. Хун империясы кезеңінде малға,
жерге жеке меншік қалыптасқан болатын. Өрескел бюрократтық аппарат
қалыптасты. Салық түрлері енгізіліп, таптық қоғам мен мемлекетке
айналу басталған еді.
Хундар империясы ыдырағаннан кейін , Еуразия алқабында Түркі
империясы өмірге келді. VI ғасырдан XII ғасырға дейін түркілер
бірде бірігіп, бірде бөлініп өмір сүрді, бірақ түркі халықтарының
бәріне түркі тілі , мәдениеті , дәстүрі ортақ болды [ 1, 4 б. ].
Кеңестік тарихнамада түркі және монғол тайпалары қатты
шатасты-рылды . Рашид – ад – Диннен басталған бұл шатасу шығыстағы
монғол үстіртіндегі түркі тайпаларының басым көпшілігін монғолдар
деп айтуға алып келді. Осы мәселенің ақиқатына жету үшін тарих
үшін аса құнды. Диссертация тақырыбын тағы бір маңызды ететін
мәселе түркі және мон-ғол тайпаларының шаруашылығының өмір сүру
дағдысының ұқсастығы. Дегенмен де бұл екі халықтың тарихи
тағдырында айырмашылықтар баршылық. Соларды зерттеу бүгінгі күннің
басты мақсаттарының бірі . Сондай-ақ түркілердің этникалық мұрагері
болып табылатын қазақ халқының мемлекет тарихы монғол
қайраткерлерімен тығыз байланысты. Қазақ жерінде үш монғол ұлысының
құрылғандығы белгілі және Қазақ хандарының этникалық тамырлары
монғолдарда Шыңғыс хан ұрпақтарына алып барады. Осыларды ескере
отырып тақырыптың өзекті екенін тағыда мойындаймыз.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық
жұмыcтың негізгі мақсаты VI – XIII ғғ. Түркі және монғол көшпелі
қоғамының саяси – әлеуметтік және этникалық байланыстарының
мәселелерін отандық және шетелдік тарихнамада пайымдалуының негізгі
бағыттарын, тақырыптық аясын, мазмұны мен көзқарастар эволюциясын ,
жетістіктері мен кемшіліктерін анықтау болып табылады. Осы
мақсаттарға байланысты мынандай міндеттер қойылады :
Түрік қағанаты құрылғанға дейінгі яғни , 552 жылға дейін
түркілердің қалыптасуындағы тайпалардың өзара байланыстарын , саяси
оқиғаларын анықтау ;
Алғашқы түрік қағандарының тұсындағы түркілердің саяси –
әлеуметтік жағдайын, ішкі және сыртқы саяси оқиғаларын анықтау ;
Жужандар және монғол , тұнғұс, манчжур тілдес тайпалардың
мекенде-ген территориясын , олардың түркілермен қарым- қатынасын
анықтау;
Түрік қағанаты ыдырағаннан кейін, қалыптасқан Батыс және Шығыс
түрік мемлекеттерінің ішкі және сыртқы саяси тарихын, этникалық
құры-лымын , әлеуметтік негізін анықтау;
Алтай – Саян, Монғолия өңірінде қалыптасқан байырғы түркі
тайпала-рының қалыптасуын , этнонимдерінің шығуын анықтау;
Найман, керейт, қоңырат, жалайыр, меркіт тайпаларының саяси –
әлеу-меттік байланыстарын салыстыра отырып , олардың этникалық
тұстарын анықтау;
Аталмыш тайпалардың саяси тарихының ұқсастықтарына шолу жасап
басынан кешкен тарихи оқиғаларын анықтау;
Қарақытай ( қидандар) мемлекетінің ортағасырлық Қазақстан
тарихында алатын маңызын, зерттелінуін және түркі тайпаларымен
байланысын анық-тау;
Шыңғыс хан билігі орнағаннан кейінгі және оғанға дейінгі саяси
оқиғаларға жете мән бере отырып этно – саяси процестердің күрделі
тұстарын анықтау және өзіндік пікір қалыптастыру;
Түрік және монғол тайпаларының қалыптасуына байланысты зерттеуші-
лердің ұстанымдарына өзіндік тұжырым шығаруға тырысу және баға
беру;
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тақырыпқа қатысты осы уақытқа
дейін жинақталып қалған тарихи зерттеулер мен тарихнамалық
зерттеулерді талдаған кезде хронологиялық тұрғыдан оларды үш кезеңге
бөлуге болады. Алғашқысы төңкеріске дейінгі, одан кейінгі кеңес
үкіметі тұсында, ал соң-ғысы бүгінгі тәуелсіз тарихи және
тарихнамалық ой – пікірлердің қалыптас-қан кезеңі жатады.
Төңкеріске дейінгі зерттеулердің қатарында ерекше атап айтар
болсақ түркі тайпаларын зерттеуде елеулі үлес қосқан орыс
зерттеушісі Н. А. Аристов болды [ 2 ] . Ол өзінің іргелі еңбегінде
қазір тіршілік кешіп жат-қан күллі түркі тайпалары туралы мәлімет
беріп , құрып кеткен тайпалар-дың тарихына зерттеу жасаған болатын.
Кейінірек бұл тақырып К. А. Иностранцевтің еңбегінде одан әрі
дамытыла түсті, ол шығыстағы хун-дар мен Еуропалық ғұндардың
ара қатынасы мәселесін қарастырған [ 3, 47- 64 бб. ]. Ол ұсынған
бұл мәселе жөніндегі шешім , кейін ашылған жаңалықтармен
толықтырылды. Ол батыстық ғұндарды қарастыра отырып аварлардың шығу
тегін , славян тайпаларымен қарым – қатынастары жайын-да мәселелерді
көтерді. Орта Азияны мекендеген түркі тілдес халықтардың тарихын
зерттеуде негізгі орын алатын Н. Я. Бичурин ( Иакинф ) болды [ 4 ]. Ол
жасаған Қытай шежіресінің аудармасы, осы уақытқа дейін күллі зерт-
теулердің тиянақты іргетасы болып келеді. Н. В. Кюнер аудармада
қателік-тер мен жаңсақтықтар өте сирек кездеседі және оларды
елеусіз дейді. Н. В. Кюнердің текстологиялық жұмысы [ 5, 83-95 бб. ]
көрсеткендей- ақ , олар оқиға желісін бұрмалап, Н. Я. Бичуриннің
еңбегін салыстырмалы түрде қа-растырған еді. В. В. Григорьев
Бичуриннің еңбегіне сүйене отырып, Шы-ғыс Түркістанның тарихи
географиясы жөнінде біршама зерттеу жұмыс-тарын жасаған. Грек – рим
және араб –парсы мәліметтерін қытай хабар-ларын салыстыру арқылы ,
ол халықтар мен мәдениеттердің осы саладағы сабақтастығын дәлелдеп,
тиянақтап шықты [ 6 , 13-19 бб. ].
Кеңестік кезеңдегі таланты ғалымдар легін А. Н. Бернштам [ 7;
8; 9 ], Г. Е. Грум – Гржимайло [ 10 ], А. П. Чулошниковтың [ 11 ]
еңбектері мол мағлұматтарымен қалыптастырды. Сондай-ақ монғол
халқының этникасы мен әлеуметтік құрлымы талданып жазылған
еңбектердің авторлары, Б. Я. Владимирцовты [12 ], Л. Л. Викторованы [
13] ерекше атауға болады. Аталмыш ғалымдардың құнды болып табылатын
еңбектері күні бүгінге дейін зерттеулерде қолданылып келеді.
Әсіресе түркі кезеңіндегі байырғы тайпалардың этнонимдерін анықтауда
С. Е. Маловтың Памятники древнетюркской письменности [ 14 ] зерттеуі
маңызды. Халқымыздың тарихының зерттелуіне үлкен үлес қосып жол
салған адамның бірі академик В. В. Бартольд болып табылады. Ол
өзінің Очерк истории Семиречья [15] атты еңбегінде халқымыздың
көне дәуірінің тарихы ежелгі үйсіндерден түркілерге одан соңғы орта
ғасырдағы қазақ дәуіріне дейін бір – бірімен жалғасып жатқандығы
жайында бағдарлама жасап берген.
Кеңестік кезеңде өз халқының этникалық тарихын зерттеу арқылы
біршама құнды мағлұматтар қалдыра білген зерттеушіге яғни башқұрттың
талантты ғалымы Р. Г. Кузеевтің [16 ; 17 ] зерттеулері, қазақ
тарихының ру-тайпалық құрылымын анықтауда баға жетпес еңбектердің
бірі.
История Хазар атты үлкен еңбек жазған М. И. Артамонов болды
[18]. Бұл еңбекте Каспий мен Қара теңіз маңындағы халықтарының
тарихы ай-тылады. Жужандар ( аварлар ) Виантия империясының жаулары
болғанды-ғы жайында мәліметтер келтірілген.
Ал түркілердің тарихын көне түркі жазуы бойынша зерттеген
ғалымдар-дың ішінде ерекше көзге түсетін С. Г. Кляшторныйды атауға
болады. Ол өзінің Древнетюркские рунические памятники как источник
по истории Средней Азии [19] деп аталатын еңбегінде , алғашқы
орта ғасырдағы түркілердің тарихынан көптеген мәліметтер келтіреді.
Өзінің әріптесі Т. И. Султановпен бірге жазған Казахстан летопись
трех тысячилетий [20] ат-ты еңбектерінде ертедегі түркілердің
мемлекеттік тарихына көңіл бөледі.
Тақырыптың аясын қызықты ете түскен мәселелесі ол тарихта аты
қалған ұлы саяси тұлғамен ерекшелене түседі. Мәселен, зерттеу жұмы-
сымның үшінші тарауы Шыңғыс хан туралы болғандықтан ол туралы
зерттеу еңбектері өте бай болды. Солардың ішінен мынандай
авторлардың есімдері тарих ғылымында өте танымал деуге болады. Олар
К. Оссон [21], М. И. Иванин [ 22 ], Р. Груссе [23] , Е. И. Кычанов
[24] , В. В. Трепавлов [25; 26 ] , Н. Н. Крадин мен Т. Д.
Скрынникованың бірлесіп жазған еңбегінің аты Империя Чингис – хана
[ 27] деп аталады.
Бүгінде татар халқының атынан аталмыш мәселеге ден қойып
тартымды еңбектерін жарыққа шығарып отырған ғалымдары біршама
баршылық . Ең алдымен татар ұлтының мүддесіне сай және рухын
биіктете жазатыны еңбектерінен анық байқалады. Жалпы түркі әлемін
жоғары қоюда аянбай жұмыс жазатындары қуантады. Түркі
лингвистикасына және этникасына тоқталып жазған зерттеуші М. З.
Закиев [28] және түріктер құрған мемле-кеттердің саяси тарихын паш
етіп жазатын зерттеуші Р. Н. Безертинов [29] болып табылады.
Көшпенділіктің теориялық жағын және әлемдік тарихта оны зерттеп
өзіндік бағасын беріп ғылыми тұжырымдарын қалдыра білуде тағы да
орыс зерттеушілерінің маңызы зор. Жалпы көшпенділерді зерттеген
басты ғалымдар болып Г. Е. Марков [30] , Ю. В. Бромлей [31] , Н. Н.
Крадиннің біраз зерттеулері теориялық тұрғыда зерттеледі. Оның
мынандай зерттеу-лері біз үшін аса маңызды деуге болады: Кочевые
общества [32], Кочевники Евразии [33] , Кочевые империи: генезис,
расцвет, упадок [34] және т.б.
Ал енді соңғы кезеңіне тәуелсіздік алғаннан бергі уақыттағы
Отандық тарихшы ғалымдарымыздың зерттеу еңбектеріне тоқталамыз. Осы
уақытқа дейін ұлттық тарихымызда айтылмай келген мәселелерді көтеріп
және бұрмаланған тұстарын түзеп барынша жұмыс жазып жүрген
ғалымдардың басымдылығы байқалады. Олардың арасынан көшбасшы ғалым
ретінде ортағасырлық қазақ тарихының қимақ , қыпшақ мәселесі бойынша
көптеген зерттеулер жазған Б. Е. Көмековты мақтанышпен айтамыз.
Зерттеушінің араб парсы деректерінен аударған еңбектері бүгінде
жарыққа шыққан. Тақырыпқа қатысты мынандай еңбектерін келтіруге
болады : Государство кимаков IX – XI вв. По арабским источникам
[35], Кипчаки: [ этнос и этноним ] [36] , Шыңғыс хан : Тарих.
Тұлға. Уақыт [37] т.б. зертеулері құнды . Түркі кезеңі бойынша
елеулі еңбектерін мұра етіп жүрген ғалым-дар тобын А. Аманжолов
[38], Ғ. Айдаров [39] , С. Ахинжанов [40], С. Ю. Гуцалов [ 41], А. М.
Досымбаева [42] , М. К. Барманкулов [43], Қ. Сартқожаұлы [44], А. Ш.
Кадырбаев [ 45] т.б. зерттеушілер құрайды.
Түркі және монғол көшпелі қоғамының этникалық мәселесін
зерттеуде Н. Мыңжанидің Қазақтың қысқаша тарихы [46] деп аталатын
көлемді еңбегі анағұрлым көп мәселені шешуге көмек болды. Сонымен
қатар осындай үлкен тақырыпқа зерттеу жүргізіп оған септігін
тигізетін зерттеулерді іздеу кезінде әл- Фараби атындағы Қазақ
Ұлттық универси-тетінің ұстаз ғалымдарының еңбектеріне де
қызығушылықтар басым болды. Олардың зерттеу мәселелері диссертация
тақырыбына жақын болғандықтан зерттеу еңбектерін пайдаландым. Сонымен
зерттеушілер легін С. Ә. Тортаев [47], Т. О. Омарбеков [48 ; 49 ] , О.
Х. Мұхатова [50], Б. Б. Кәрібаев [51], Э. Д. Телеуова [52], Г. Б.
Хабижанова [53] .
Зерттеу тақырыбының деректік негізі. Диссертациялық жұмыстың
негізгі дерек көздері жазба деректер болып есептелінеді. Ежелгі
түркілер туралы негізгі деректерді көне қытайдың Сүй кітабы ,
Жыу кітабы , Таң кітабы, Жаңа таң кітабы деп аталатын
әулеттік шежірелерінен таныса аламыз. Осы тұста Сүй және Жыу
кітаптарының , біріншісінде Түріктің ( тужиө) арғы атасы Пиңманда
аралас – құралас көшіп жүрген ху-лардан (жабайылардан) еді. Оны Ашна
деп атаған десе , ал екінші кітапта Түрік (тужиө) деген сиуцнудың
бір тұқымы. Оның аты Ашына деп , екі дерек те бір пікірден
шыққан [ 54 , 119 б. ].
Сонымен қатар түріктердің саяси тарихын баяндайтын дерек
мәліметтері, Орхон өзені бойынан 1889 жылы ғалым Н. М. Ядринцев
тапқан ескерткіштер , Шығыс Түрік қағанатының он жетінші қағаны Білге
қаған (алғашқы аты Могилянь) мен қағанның інісі , даңқты әскери
қолбасшы Күлтегін қабірлеріне қойылған орасан құлпытастарға қашап
жазылған ұзақ жыр жолдарында жатыр. Руна жазуындағы ең үлкен
ескерткіштер Орхон мен Енисей өзендері алқабынан табылды. Осыған
орай руна жазуының өзін бертін келе Орхон – Енисей жазуы деп атап
кетті. Бұл жазуды тілі мен сипатына қарай бағалап, оны көне
түркі жазуы деп те атай береді [55, 85 б. ].
Қазақ халқының құрамына енген түркі тайпаларының тарихы туралы
деректер , әсіресе жазба деректер қазіргі уақытта біршама сыни
талдаудан өтіп, кеңінен қолданылып жүр. Солардың ішінде Рашид – ад –
Диннің Жылнамалар жинағы [ 56] шығармасының алатын орны ерекше.
Шығар-мада қазақтың негізін құраған тайпалар тарихы ислам
тарихнамасына тән ерекшелікпен берілген еді.
Одан ары қарай монғолдардың баға жетпес дерек еңбектері болып
табылатын Монғолдың құпия шежіресі [57] және Лувсанданзанның
Алтын шежіресі [58] XII – XIII ғасырлардағы монғол халқының
саяси және этникалық тарихын баяндайды.
Зерттеу тақырыбына қатысты ортағасырлық деректер қатарын толықты-
ратын еңбектерге, Әбілғазының Түрік шежіресі [59], Қадырғали
Қосымұлы Жалайырдың Шежірелер жинағы [60], Ш. Құдайбердіұлының
Түрік, қырғыз –қазақ һәм хандар шежіресі [61] айтуға болады.
XIII ғасырда шығыс жаққа батыстық миссионерлердің де сапар
шеккені тарихтан белгілі. Осыған орай сол кездегі монғолдар туралы
деректік мәліметті Еуропаның саяхатшылары Плано Карпини және Гильом
де Рубруктың Шығыс елдеріне саяхат [62] деп аталатын дерек
еңбектерінен алуға болатынын байқаймыз.
Зерттеу жұмысының методологиялық және теориялық негізі немесе
принциптері. Диссертацияда обьективтілік , жан – жақтылық принциптері
басшылыққа алынды. Обьективтілік принципінің басты талабы – тарихи
құбылыстар мен үрдістерді барлық күрделілігі мен қайшылықтарымен жан
– жақты қарастыру және кешенді түрде, бір – бірімен байланыстырып
тал-дау. Бұл принцип саяси және идеологиялық үстемділіктен бас
тарту арқы-лы , барлық шынайы фактілердің бірегейлігінің негізінде
тарихи оқиғаны зерттеуге мүмкіндік береді. Сонымен бірге , түркі
және монғол көшпелі қоғамының саяси – әлеуметтік және этникалық
мәселесін қарастыруда өркениеттік тұрғы басты назарда болды. Қазіргі
тарих ғылымы мен ғылы-ми методологияның талаптарына сай
синергетикалық парадигманың дам-уындағы жүйелі талдау жұмыстың
методологиялық негізі болып табылады. Түркі және монғол көшпелі
қоғамының саяси –әлеуметтік және этникалық байланыстарының зерттелуі
тарихындағы жалпы заңдылықтарды анықтауда жалпы ғылыми ( анализ,
синтез) және арнайы тарихи зерттеу әдістері ( тарихи – салыстырмалы,
жүйелілік – құрылымдық) пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының мазмұнының жариялануы. Диссертация тақыры-
бына байланысты Түркі және монғол этникалық қарым – қатынастары
(VI – VIII ғғ.) [63] деп аталатын тақырыпта кішкене көлемді мақала
жұмысы жыл сайын болатын халықаралық дәстүрлі Бекмаханов оқулары
конференциясының материалдары жинағына 2009 жылы жарыққа шықты.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден,
негізгі үш тараудан қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 Түрік қағанаттары тұсындағы түрік – монғол ру- тайпаларының қатынасы
(VI- VIII ғғ. )
1. Түркілердің Жужандармен және тағы да басқа монғол, тұнғұс,
манчжур тілдес тайпалармен қарым- қатынасы
Еуразияның жүрегі – бұл Ұлы Дала , ежелгі түріктердің жері , Қытай
қақпасынан Карпатқа дейін , созылып жатты . Оңтүстігі- Ауғанстаннан Иранға
дейін , ал солтүстігі – Сібірдің ну орманы. Ежелгі заманда бұл даланы
Скифия , парсылар – Тұран , ал қытайлар – солтүстік варварларының
даласы – Бей- ху деп атады [ 63, 129 б ] . Көне қытай деректерінде
тайпалардың атауларын әртүрлі айтып отырды. Ся әулеті тұсында түркі
тайпаларын шунъ- вей , Инъ әулеті тұсында – гуйфан, Чжоу әулеті тұсында –
сянъюн, Хань әулеті тұсында – сюнну (хұндар) , Тан әулеті тұсында
түріктер [ 29 , 9 б. ] . 1500 жыл ішінде түрік сөзі өз мәнін біршама
өзгертіп отырды. V ғ. кінәз Ашиннің айналасында топталған орда , одан
кейін VI- VIII ғғ. түрікше сөйлейтін аз ғана халықты түріктер деп
атаған. Керісінше аталмыш тілде сөйлейтін көрші халықтарды тіпті де
түріктер деп атамаған. Орта және Орталық Азияның барлық көшпелі
халықтарының тілдеріне мән бермеген араптар , түріктер деп атай беретін
еді. Тек Рашид- ад- Дин кейін түріктер мен монғолдардың тіліне назар
аударып ажырата бастайды. Бүгінгі кезде түрік - лингвистикалық ұғым
ретінде қолданылып жүр. Бірақ этнография және шыққан тегі де
есептелінбегенін көрсете келіп VI ғ. жужандар мен қытайлар сияқты түркіттер
деп атайдындығын келтіреді [ 64, 24 б .]. Түрік сөзі туралы терең
зерттеген ғалымдардың бірі А. Н. Кононов болды . Оның Опыт анализа
термина түрк деп аталатын ғылыми мақаласында тартымды анализ
жасалынады. Зерттеушінің пікірі бойынша түріктер жайлы қытайлардан бұрын
ешбір ел білген емес. Қытайлардың айтуы бойынша Ту- кюе тужи деп атайды
. Ал Суй патшалығының шежірелеріндегі деректерінде Тукюлердің тұрағы
Алтай тауының баурайында болды. Таудың пішімі батырлардың дулығасына ұқсас
болса керек. Соған байланысты түріктердің тілінде дулыға Ту- кюе деп
аталған. Сөйтіп, дулыға тәрізді тау баурайында тұрғандықтан оларды түріктер
(Ту-кюэлер) деді. Бұл пікірге өзге ғалымдар да келісушілік танытқан еді.
Түрік сөзінің мағынасы күшті, мықты дегенді білдіреді. Тағыда
зерттеуші А. Н. Кононовтың пікірінше , ол сөз – жинақтауыш ат, кейін
тайпалар бірлестігінің этникалық атына айналды. Алайда құрылған
бірлестіктің бастапқы тілінің қай тіл болуында емес, тарих төріне енгеннен
кейін бәріне ұғыныңқы сол кезеңнің тайпааралық ортақ тілі – сянби яғни көне
монғол тілі түсінікті болуын және бұйрық-жарлықтың , базардың, елшіліктің
тілі болды дейді де бұл тілмен 439 ж. Ашин Гобидің солтүстік шет аймағына
көшкен болатын [64, 22 б. ]. Ашин – Қасқыр, бөрі деген сөз. Монғолша
шоно- чино . А - қытай тілінде құрмет көрсету префиксі. Демек, Ашин -
дегдар бөрі . Ежелгі түркілер туралы негізгі деректерді көне қытайдың
Сүйнама 84 бума 49 баян, Жоунама 50 бума 42 баян, Көне Таңнама 194 (2)
144 баян, Таң жарғылары 96, 98, 100 бумаларында сақталған әулеттік
шежірелерінен алуымызға болады. Одан кейін түркілердің Күлтегін үлкен
жазуы және Күлтегін кіші жазуы , Тоныкөк алтын тас кітаптарында
біршама мағлұматтар бар.
Енді осы аталған деректердің ішінен Сүйнама 84 бумасында Теріскей
тиек- Түрік деп аталынатын 49 баянында мынандай дерек мәліметі көңілге
қонымды болып табылады. Онда былай деп басталады: Түріктің арғы аталары
Пиңлянда тұрған кірме ғулар еді. Олардың әулет есімі – Ашна. Соңғы уй
әулетінің патшасы Тәй- у сақаларды жойғанда, Ашна бес жүз отбасымен Нөнеге
кірімтал болды да , Алтынтауды мекендеп темір қорытумен шұғылданды.
Алтынтаудың пішіні дулығаға келіңкірейді. Дулыға Түрік деп те аталады.
Сондықтан бұл олардың аты болып қалды. Былай деп те айтады: Олардың арғы
аталары Батыс теңіздің жоғарғы жағында мемлекет құрып еді. Кейін оны
көршілес мемлекеті талқандады да , адамдарын ер- әйел , кәрі- жас демей
түгел қырды. Тек бір ер баланы өлтіруге қимай аяқ қолын кесіп иен далаға
апарып тастады. Бір қаншық қасқыр үнемі ет әкеліп беріп тұрды, соны өлжал
еткен бала өлмей аман қалды. Кейін келе , ол қасқырмен жақындасып оны буаз
қылды. Көршілес мемлекеттің ханы бұл баланы өлтіруге қайта жіберген адамы
баланың қасынан шықпайтын әлгі қасқырды байқап, оны да өлтірмекші болды.
Сол тұста әлгі қасқыр құдіретше қалықтап отырып теңіздің шығыс жағына келіп
тоқтады да бір тауға келіп түсті. Бұл тау Котеңнің солтүстік – батысына
тура келуші еді. Қасқыр оның астындағы үңгірге кіріп , онда аумағы екі жүз
лидей келетін шалғынды кең жазыққа кезікті. Осыдан кейін қасқырдан он ұл
туды. Солардың біреуінің әулет есімі Ашна еді. Өте ақылды болғандықтан елі
оны хан көтерді. Тегін ұмытпайтындығын білдіру үшін, ол бөрі басы
айшықталған туын қақпасына іліп қойды.
Ағын шад деген адам өз ұлысын бастап, таудағы үңгірден шығып Нөнеге
бағын болды. Тай Ябғұның заманына келгенде бұлардың тұқымы мықтап күшейді.
Соңғы уй әулетінің ақырғы кезінде Ел қаған әскерлерімен Телекке жорық жасап
, оларды күйрете жеңіп , елу мыңдай отбасын өзіне қаратып алды. Сонан кейін
Нөнеден қыз айттырмақшы болып араға жаушы салды. Бұған бұлқан –талқан
болған нөнебасы Анағи елші жіберіп оған тіл тигізді. Ел қаған бұл елшінің
басын алып , жасақтарымен Нөнеге қарсы аттанды. Нөнелер жеңіліс тапты. Ел
қаған өлген соң , оның орнына інісі Ай қаған таққа отырды . Кейін ол да
аурудан қайтыс болды . Оның орнына баласы Шатуды емес , інісі Сідіні таққа
отырғызды. Ол Мұқан қаған деп аталды. Мұқан қаған батыр да ақылды адам еді.
Ол Нөнеге тағы да шабуылдап , оларды жойды. Батыста Абдалды талқандап,
шығыстан Қытанды қуды. Солтүстіктегі Нұмдар мен Тиектер оған түгел бағынды.
Осылайша олар Кіндік қағанатпен үзеңгі қағыстырды. Кейінірек Батыс уймен
күш біріктіріп , Шығыс уйға шабуыл жасап Тәйюнға дейін келді.
Олардың салты: мал шаруашылығымен шұғылданады, тұрақты қонысы
болмайды, судың тұнығын , шөптің сонысын қуып көшіп отырады. Күмбез пішінді
киіз үйлерде тұрады. Шаштарын жайып , етегін сол жағына қайырып жүреді. Ет
жеп , ақ ішеді. Теріден тігілген , жүннен тоқылған киім киеді. Қарттарды
сыйламайды, қару- қайраты барларды қадірлейді. Ұлықтарының үлкені – ябғұ,
одан кейінгісі – шад- тегін , одан кейінгісі – елтебер, одан кейінгісі –
тұдынбер. Барлығы төменгі шенділермен қосқанда жиырма сегіз дәреже. Олар
бұл шенге мұрагерлікпен ие болады. Қару – жарақтан мүйіз нақышты садақ ,
ысқырма жебе, сауыт, найза, қылыш, семсер бар. Атқа мықты, садақ тартуға
шебер . Табиғаты – жауыз. Жазуы жоқ. Ағашқа кертілген белгі куәлік
етіледі. Жорыққа немесе барымтаға шығу үшін айдың толуын күтеді. Олардың
заңында бүлік жасағандар , кісі өлтіргендер өлім жазасымен жазаланады.
Зинақорға ақтау жазасын және белін үзу жазасын бұйырады. Көз шықса
айыпты қызын береді. Егер қызы болмаса әйелінің дүние- мүлкімен құн
төлейді. Ал дененің басқа бір мүшесін зақымдаса, онда жылқы
төлейді. Зат ұрлаушы сол ұрлаған нәрсесінің құнын он есе етіп
қайтарады. Өлген адамның мәйіті киіз үйге жайғастырылады. Үй
ішіндегілер мен жақын туыстары құрбандыққа мүйізді ірі қара , жылқы
шалып , дауыс сала үйді айналады. Теміртекпен беттерін жыртады, қан
мен жас қосыла төгіледі. Жоқтау рәсімі жеті реттен кейін аяқтайды.
Содан кейін күннің сәтін таңдап, мәйітті атының үстіне қойып
өртейді де, сүйек күлін жиып алып жерге көмеді. Қабір басына
белгі ретінде қада орнатылады. Оның үстіне үй тұрғызылып оның
ішіне өлген адамның бейнесі және оның тірі кезінде өткерген
шайқастары баяндалған суреттер салынады. Әдетте егер ол бір адам
өлтірсе , онда бір тас қойылады. Кейбіреуінде ондай тастар жүзге ,
тіпті мыңға жетеді. Әкесі , ағасы қайтыс болса , баласы, аға-
бауырының баласы , бауырлары өгей шешелеріне, жеңеше – жеңгелеріне
үйлене береді. Мамырдың ортасында құрбандыққа көп қой және жылқы
шалады. Ерлері чупу дейтін ұтысты , әйелдері тепкіш ойнағанды
ұнатады. Қымызды мас болғандарынша ішеді, дәурігіп өлең айтысады.
Жын- шайтан дегендерден қорқады, әруақты сыйлайды , бақсыға сенеді.
Соғыста өлгенді даңқ, ауырып өлгенді намыс санайды. Олардың салты
жалпы Ғұндармен бірдей [65 , 65-66 бб. ] . Осы деректе сипатталған
аңыз бойынша танымал зерттеуші Л. Гумилевтің пікірі былай
келтіріледі: алтайлық түрік –түкюлер (түркіттер) батыс ғұндардан
шығып, бірақ тікелей емес , мистикалық жолмен , қаншық қасқырдың
араласуымен шығады, ал егер біз батыс ғұндардың 468 ж. көзі
жойылып кетіп , түріктердің халық ретінде 545 ж. еңсе көтергенін
ескерсек , онда олардың жедел көбейіп , пәлен буынның ауысып
үлгергеніне таң қалмасқа болмайды ! - дейді [ 64 , 23 б.] .
Зерттеушінің келесі аңыз бойынша пікірі былай түсіндіріледі:
түріктердің жергілікті Со руынан және оны да қаншық қасқырдың
көмегімен шығарады. Аңызға қарағанда , Со руының барша адамы
өздерінің есерлігінен қаза табады (оның не екені айтылмаған) , тек
қаншық қасқырдың төрт немересі ғана тірі қалады. Олардың біріншісі
аққуға айналады, екіншісі Цигу деген атпен Абу және Гянь
өзендерінің арасына барып Чуса ( Шу) өзені жағасына қоныстанады.
Аңызды зерттеуші Н. А. Аристов жақсылап түсіндіріп, ол аңыздағы Со
руын солтүстік Алтайдағы Би өзені бойын мекендейтін күман
тайпасының Со руымен салыстырады, бірінші немерені Ку- кісі Қу- кижи
тайпасымен , екіншісін Абақан (Абу) және Енесаймен ( Гэн – Кем)
арасында тұратын қырғыздармен байланыстырады. Бірінші аңыздағы Әсенше
( Ашина) үлкен ұлдың немересі. Қос аңыз келіп осы арада тоғысады.
Бұл аңыз толығымен Жоунаманың 50 бумасы , 42 баянында Түрік деп
аталатын мәліметте баяндалады. Бірақта кейбір тұстары сәйкес
келмейтінін зерттеу барысында анықтауға болады. Мәселен Жоунамадағы
мәліметте Со руы дегеніміз Ғұндардың солтүстігіндегі Сақ елі қытайша
екі ироглифпен жақшаның ішінде жазылады. Қаншық қасқырдың төрт
немересінің әкесі Іді Нишида деп көрсетіледі. Ол қасқырдың баласы
тұғын. Қасқырдың үлкен немересі істеген жақсылықтарына қарай қошамет
көріп , билеуші болады. Оның аты деректе – Нағыд Түрік шад делінеді.
Оның он әйелі болады. Ашна (Әсенше) – оның кіші әйелінің баласы
болды. Нағыд Түрік өлгеннен кейін он әйелдің балалары өздерінің
ішінен біреуді таққа отырғызуды ұйғарды. Олар бір бәйтеректің түбіне
жиналды. Олар : Қайсымыз осы бәйтерекке жоғары секірсек, сол
таққа отырады деп уәделесті. Ашна жасының кішілігіне қарамай
бәрінен биік секірді. Сонан бауырлары оны Ағын шад деген лауазыммен
қошаметтеп таққа отырғызды. Айтылуы әр түрлі болғанымен , бұл
аңыздардың барлығының түйіні Түріктің арғы тегі қасқырдың тұқымы
дегенге саяды [ 65 , 36 б. ] . Бізге жеткен көне дерек мәліметтерін терең
зерттеп өзінің шебер ойларымен батыстық еңбектерден тұжырымын жасай білген
Л. Гумилев пікірлері қызықты бола берді. Оның Алтайда пайда болған
аңыздарға қатысты ойына орай бөрі сөзінің VI ғ. түріктер үшін өте
маңызды сөз болғандығын айғақтайды. Қытай авторлары үшін түрік ханы мен
бөрі ұғымының мағынасы бір болды және түрік хандарының
көзқарасына жүгінетінін айтады. Мысалы Сәнби ханшасының күйеуі
Шаболио есімді ханды: өзінің қасиеті жағынан хан нағыз қасқыр -
дегенін , түріктерге шабуыл жасаған кезде : мынандай шаралар қолдану
керектігімен келтіреді: көшпенділерін қуып, бөрілеріне бассалу қажет -
деп нұсқау қағаздың өзінде де айтылатынын меңзейді. Түрік байрақтарына
бөрінің басы алтынмен әшекейленіп салынғандығын түріктердің шыққан
тегі жөніндегі екі аңызында да ең алғашқы ана - қаншық қасқыр
болып табылды. Бүгінгі жаңа зерттеулерде де Ашина – түріктердің көне
атауы болып табылады. Ежелгі монғол тіліндегі шоночино , яғни
қасқыр деген сөзге қытайша құрметтілік сипатын білдіретін а
дыбысы қосылып жасалған термин . Сөйтіп, ашина сөзінің мағынасы
қасиетті бөрі болды [ 66 , 189 б. ] . Сонымен ертедегі орта ғасырда
негізін қалаған алғашқы феодалдық мемлекеттердің бірі- Түрік қағанаты
болды. Алғаш рет түрік этнонимы қытай жылнамаларында 542 жылы пайда
болады. Ал түркілердің мемлекеттік деңгейге өрлеуі 545 жылдан
басталады. Бұл туралы шежірелерде былай делінеді: 545 жылы Түрік
қолбасшысына қытай императорынан елші келді. Олардың мақсаты - екі
ел арасында қарым- қатынас орнату. Бұл хабарды естіген түркілер
бізге Ұлы елден елшілік келді, біз де Ұлы ел боламыз деп қатты
қуанады .
Көп кешікпей түркілердің армандары да орындалады. Қытай
елімен қатынастары жақсарады. Үш жүз жылдан астам Жужан (авар)
хандығының тепкісін көрген түркілер оларға қарсы бас көтере
бастайды. Түрік қолбасшысы Бумын (Түмен) Жужан ханы Анахуан (Анағи)
ханға қалай тиісудің жолын іздейді. Ол үшін Бумын қаған Анахуан
ханға маған қызын әйелдікке берсін деп елші жібереді. Мұны естіген
Анахуан хан ашуланып , менің есігімде темір балқытушы болып жүрген
құлым қызымды сұрауға қалай ғана дәті барды екен деп Бумын
қағанды кемсітіпті-міс. Түрік қолбасшысының да күткен жауабы осындай
болса керек. Ол өзін жәбірленуші деп тауып, енді Жужан ханымен
ешбір келісімге келуге болмайды... онымен тек шайқасудың сәтін
күтеді.
Бұмын қаған қытай елімен саяси жағынан байланысты бұрынғыдан да
жақсарта түседі. Оның белгісі ретінде 551- жылы қытай ханының
қызына үйленеді. Бұл жағдай түркілердің абыройын өзге елдердің
алдында бұрынғыдан да көтере түседі. Сөйтіп түрік қағанаты
біртіндеп күшейе бастайды. Сонымен өзін жәбірлеуші Жужан хандығының
қол астынан біржола босану үшін өздерінің азаттығын алу жолында
оларға қарсы жорыққа шығады . 552 жылы Жужан ханы тас- талқаны
шығып жеңіліске ұшырайды . өзінің қол астындағы құлдарынан мұндай
масқара жеңіліске ұшыраған Анахуан хан намысқа шыдамай өзін- өзі
өлтіреді. Осы жеңістен кейін Бумын қаған Елхан деген атақ алады.
Алайда Елхан осы жылы қаза болып, оның орнына баласы Қара-Еске
қаған болады. Мұның кезінде түріктер Орхон өзенінің жоғарғы
ағысында, Букрат тауының етегінде авроларды екінші рет жеңеді [54 ,121
б. ] .
Жоунаманың 50 бума 42 баянындағы мынандай мәліметті келтіруге
болады. Қара – Ескенің жылнамадағы лауазымын – Ыссық деп атайды. Ол да
(Тең) чүкісті Оқияның солтүстігіндегі Мұграт немесе Букрат тауында
талқандады. 2 жылы наурызда Қара сарайға елу мың жылқы айдатып
елшісін жіберді. Қара өлген соң оның інісі Іркін Мұқан қаған деген
лауазыммен таққа отырды.
Іркіннің тағы бір аты Йеңді еді. Ол ерекше жаралған жан еді.
Бетінің жалпақтығы бір чыдан асатын. Екі беті қып- қызыл, көздері
жалт- жұлт еткен өте жанарлы еді. Қайратты да қатыгез болды да ол
жаугерлік жорықпен көбірек айналысты. Ол Теңчүкіске шабуылдап, оны
жеңді. Теңчүкіс аман қалған адамдарымен қашып келді. Іркін батыста
Абдалды күйретіп, шығыста Қытанды үркітті, солтүстікте Қырғұрды
өзіне қосып алды және шекара бекінісінің сыртындағы елдерді де
жасқап өзіне бағынуға мәжбүр етті. Оның жалпы иелігі шығыста
Ляухайдың батысынан Шихәйға ( Батыс теңізге) дейінгі он мың ли;
оңтүстікте Құм шөлдің солтүстігінен Бейхәйға (Солтүстік теңізге)
дейінгі бес- алты мың ли жерді алып жатты.
Деректе түріктердің қоғамдық, әлеуметтік- саяси , тұрмыс тіршілігінен
мағлұмат беретін біршама құнды мәліметтерді айта кетуге болады. Сол
арқылы түрік мемлекетінің сипатын анықтауға болады. Мәлімет арқылы
байқайтынымыз олар: шаштарын жайып, етегін сол жағына қайырып қояды
екен. Күмбез пішінді киіз үйде тұрады. Судың тұнығын, шөптің сонысын
қуып көшіп жүреді. Мал шаруашылығымен, аң аулаумен шұғылданады.
Қарттарды сыйламайды, қару- қайраты бар жастарды құрметтейді. Ар-
ұяты кем. Ежелгі Ғұндар сияқты әдеп- иба, әділдік дегендерден жұрдай.
Елбасыларын алғаш таққа отырғызғанда, жасауылдары мен мәртебелілері
оны киізге отырғызып, күн қозғалысы бағытымен тоғыз рет айналады.
Әр айналғанда қарашылар оған тағзым етіп отырады. Мұнан кейін оны
атқа мінгізіп, мойнын торғынмен орап, демі үзілмейтіндей дәрежеде
қылқындырады да , Неше жыл қаған боласың? деп тосын сұрайды.
Есеңгіреген елбасы нақты айта алмайды. Ұлықтар оның айтқандарына сай
өздерінше есептеп шығады. Ең ірі ұлығы – ябғұ , одан кейінгісі –
шад , одан кейінгісі - тегін , одан кейінгісі – елтебер , одан
кейінгісі - тұдынбер , барлығы төменгі шенділермен қосқанда жиырма
сегіз дәреже. Олар бұл шенге мұрагерлікпен ие болады. Қару –
жарақтан оларда бары : садақ- оқ , ысқырма жебе , сауыт, найза , қылыш
, семсер , сән үшін көбіне ақинақты бойынан тастамайды. Туларында
бөрінің зермен айшықталған бас бейнесі бар. Жасауыл сарбазды Бөрі
деп атайды. Бұл қытай (хәнзу) тілінде Лаң (қасқыр) деген ұғымды
білдіреді. Өздерінің қасқырдан туған ежелгі тегін ұмытпау үшін
осылай атайды. Жасақтың , салықтың және малдың санын алғанда ағашқа
кертіп белгі салу жолымен есептейді. Алтын ұшты жебе мен балауыз
мөрді куәлік ретінде пайдаланады. Олардың жаза заңы бойынша бүлік
шығару, кісі өлтіру, біреудің әйелін зорлау, бекітілген аттың
тұсамыс- шідерін ұрлау өлім жазасымен жазаланады. Біреудің қызын
зорласа , оған жай заттай ауыр айып төлетеді және оны сол қызға
үйленуге мәжбүр етеді. Ұрып адамды зақымдағандар зақымның ауыр –
жеңілдігіне қарай заттай құн төлейді. Ат немесе басқа зат ұрлаушы
сол ұрлаған нәрсенің құнын он есе етіп қайтарады. Өлген адамның
мәйіті киіз үйге жайғастырылады. Балалары, немерелері, туыс-
туғандары ер- әйел демей, құрбандыққа жылқы, қой шалып, етін
әруаққа атап есіктерінің алдына жаяды да атқа мініп , үйді жеті
айналып шығады, сонан үйге кірерде беттерін теміртекпен жыртып
дауыс қылады, қан мен жас қосыла төгіледі. Жоқтау рәсімі мұны
осылай жеті рет қайталағанда барып аяқтайды. Содан кейін күннің
сәтін таңдап, өлген адамның тірісінде өзі мінген атын , тұтынған
мүлкін оның денесімен бірге өртейді де белгілі бір мезгілде жерге
көмеді. Көктемде және жазда өлген адамды ағаштар мен өсімдіктердің
жапырағы сарғайғанда немесе түсе бастағанда, ал күзде және қыста
өлген адамды гүлдер бүршік жара бастаған кезде жерлейді. Жерлеу
кезінде өлген адамның туыстары дәл өлген күніндегідей тасаттық
беріп атпен шабады, беттерін жыртады. Қабір басына қада қағылып,
құлпытас орнатылады. Қойылатын тастың (балбалдың) саны өлген адамның
тірі кезінде өлтірген адамның санына қарай қойылады. Құрбандыққа
шалынған қой мен жылқылардың бастары түгел қадаға ілінеді. Бұл күні
ерлер де, әйелдер де бір киерлерін иығына іліп қабір басына
жиылады. Егер сол топтан жігітке бір қыз ұнаса, ол қайтып барған
соң қыз үйіне құда түсуге адам жібереді. Мұндай жағдайда көп
ретте қыздың ата- анасы қарсы болмайды. Әкесі, ағасы, әкесінің аға-
бауыры қайтыс болса, баласы, інісі және аға- бауырының баласы өгей
шешесіне, жеңешесіне, жеңгесіне үйлене береді. Тек үлкендердің
өздерінің баласы есепті адамдардың жесірімен шатысуына болмайды.
Олардың тұрақты орын тепкен мекені жоқ. Бірақ әрқайсысының өздеріне
тиеселі жері болады. Қаған Өтүкен тауына тұрғылықты. Оның ордасының
есігі шығысқа қаратылады. Бұл күннің шығуына еткен құрметі болса
керек. Ол жыл сайын өзінің мәртебелі адамдарын бастап, аталарының
үңгіріне барып құрбандық шалады. Ал мамырдың ортасында басқаларды
жинап апарып көк тәңіріне тасаттық беріп табынады. Өтүкен тауынан
төрт- бес жүз ли жерде басына ағаш та , шөп те өспейтін биік шоқы
бар. Оны Ба теңрі деп атайды. Бұл қытай тілінде Дишын (жер
құдайы) деген мағынаны білдіреді. Олардың жазуы Ғулардікіне ұқсайды.
Бірақ жыл қайырып, күн есептеуді білмейді де, жердің неше рет
көктегені бойынша жылесебін шығарады.
Түрік қағанатының алғашқы қағандары Бумын мен оның інісі Істемі
қаған тұсында түрік қағандығы мейлінше күшейіп , төрт бұрыштағы
барлық дұшпандарын жеңген болатын. Қағанаттың жерін ұлғайтып, халқын
көбейтеді.
Сонымен қатар жаңа мемлекеттің іргесін салушы Бумын қаған , ең
алдымен, тоз – тоз болып кеткен қандастарының басын қосады. Түрік
қағанаты тағы да нығая түседі. Бумын қаған жужандарды (аварларды)
тас- талқан етіп жеңген болатын. Осыдан барып оның шығысында – Хинган
тауларына дейін, Батысында – Қара теңізге дейінгі ұлан – ғайыр өлке
Түрік қағанатының құрамына енеді.
Бумын қаған 553 жылы қайтыс болған соң, орнына інісі Мұқан
қаған билікке келеді. Істемі қаған тақ мұрагері деп жарияланған еді.
Ағасы Мұқан деректе Іркін қаған қайтыс болған соң, Істемі қаған
аварларды Алтайдан сонау Еділге дейін ығыстырып жібереді. Осылай,
бүгінгі Орталық Қазақстан аймағы, Жетісу , Батыс Қазақстан тұтастай
Түрік қағанатына енеді. Осы туралы Күлтегін жырында:
Төрт бұрыштағы халықты
Көп алған, бәрін бейбіт
еткен.
Бастыны еңкейткен ,
Тізеліні бүктірген
Білге қағандар екен,
Алып қағандар екен -
деп жырланады.
Тасқа қашалып жазылған дастандардың бірі – Күлтегін жыры Түрік
қағанатының бүкіл әлемді аузына қаратқан айбарлы, абыройлы дәуірін
суреттеуден басталады. Мұнда исі түріктің басын қосып , қуатты
мемлекет орнатқан Бумын қаған мен Істемі қаған барынша мадақталады:
Биікте – Көк тәңірі
Төменде қара жер
жаралғанда,
Екеуінің арасында адам
баласы жаралған.
Адам баласы үстіне ата
– тегім
Бумын қаған, Істемі
қаған отырған.
Отырып , түркі халқының
Ел – жұртын
қалыптастырған,
Төрт Бұрыштың бәрі
дұшпан екен,
Сарбаздарымен аттанып,
Төрт бұрыштағы халықты
Көп алған, бәрін бейбіт
еткен, иелік еткен.
Бастыны еңкейткен,
Тізеліні бүктірткен .
Бұл жыр жолдары Түрік қағанатының әскери қолбасшысы Күлтегін
батырға арналған дастанда жырланады [ 55, 87-88 бб.] .
Ал қазақ руларының ежелгі тарихына тереңірек зерттеу
жұмыстарын жүргізу арқылы, түркі және монғол тайпаларының ортақ
шығу тегін де қарастыру маңызды болып табылады. Бүгінгі тарих
ғылымында қабылданған түсінік бойынша түркі тектес халықтардың ру-
тайпаларының қалыптасуы, Алтай дәуірінен басталады. Бұған белгілі
түркітанушы Н. А. Баскаковтың ғылыми сызбасы негіз болады [ 66 , 21 б.
] .
Бастысы түркі тілдес халықтардың тарихи Отаны Алтай- Саян өңірі
екендігі сызбада дәлелдірек көрсетіледі. Алғашқы түркі тайпаларының
рулық- тайпалық бірлестіктері және мемлекеттік одақтары негізінен
осында дүниеге келіп және қазіргі қазақ жері арқылы батысқа қанат
жайады.
Енді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЕЖЕЛГІ ЖӘНЕ ОРТА ҒАСЫРЛАР ТАРИХЫ КАФЕДРАСЫ
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Түркі және монғол көшпелі қоғамы: саяси – әлеуметтік және этникалық
байланыстар мәселесі (VI-XIII ғғ.)
Орындаған:
2 курс магистранты _____________________ Джумабеков А.Н
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.д., профессор _____________________ Омарбеков Т.О
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі,
т.ғ.д., профессор ______________________ Омарбеков Т.О
“ ” 2010 ж.
Алматы 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
1. ТҮРІК ҚАҒАНАТАРЫ ТҰСЫНДАҒЫ ТҮРІК-МОНҒОЛ РУ-ТАЙПАЛАРЫНЫҢ ҚАТЫНАСЫ ( VI-
VIII ғғ. ) ... ... .
1. Түркілердің Жужандармен және тағы да басқа монғол, тұнғұс ,
манчжур тілдес тайпалармен қарым –
қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Түрік қағанаттарындағы мемлекеттілікті нығайту үшін
күрес ... ... .
2. ҚАЗАҚҚА ЭТНИКАЛЫҚ НЕГІЗ БОЛҒАН ТҮРІК ТІЛДЕС РУ-ТАЙПАЛАРДЫҢ АЛТАЙ-САЯН,
МОНҒОЛИЯ АЙМАҒЫНДА ҚАЛЫПТАСА БАСТАУЫ ... ... ... ... ... ... ... ..
1. Найман, керейт, қоңырат, жалайыр, меркіт тәрізді түрік тайпаларының
қалыптасуы
2.2 Қарақытайлардың ( қидандардың ) түрік тілдес ру – тайпалармен
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. XIII ғ. ШЫҢҒЫС ХАН ЖАУЛАУЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ЭТНО – САЯСИ
ӨЗГЕРІСТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
1. Шыңғыс хан мемлекетінің нығаюына түрік тайпаларының
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
2. Түрік және монғол тайпаларының қалыптасуына байланысты
зерттеушілердің
ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ...
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы . Диссертацияда түркі және монғол
көшпелі қоғамының VI – XIII ғасырлар аралығын қамтитын кезеңіндегі
саяси – әлеуметтік және этникалық байланыстары мәселелерінің ұқсас
тұстарын анықтау және талдау жүргізілген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ халқы – этногенез
жағынан алғанда, үш мың жылдан аса тарихы мен мәдениеті бар
халық. Біз тарих-қа VI ғасырда түркі деген атпен енсек те,
алтайлықтар, сақтар, хунндар (бұл атау ғұндар, һундар деп те
жазылады ) мәдениетінің төл мұрагеріміз. Ежелгі түркі елі, түркі
жұрты ұлы тарихи оқиғалардың ортасы әрі куәгері бола білген.
Бірақта кеңестік тарихнамада 1917 жылғы қазан төңкерісіне дейін
қазақ та, түрікмен де, қырғыз да, өзбекте те, әзірбайжан да өз
тари-хында толыққанды мемлекет болмаған деп, тұтас ұлтты дәстүрсіз,
тамыр-сыз деп, қу тақырда жаралған етіп көрсетуге тырысты , - деп
пікір білдір-ген [ 1, 3 б. ].
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы бірнеше ғасырларға
созылған отаршылдық бұғауынан арылып, өз тәуелсіздігіне қол
жеткізіп, егеменді ел ретінде дүниежүзіне танымал болды. Осыдан
бастап дербес мемлекет ретінде қазақ халқы өзінің төл тарихына
үңіліп, ата – бабаларының сан ғасырлар бойы жүріп өткен жолын
зерттеуге деген құштарлығы артып, қызығушылығы мен сұранысы өсті.
Сондықтан да Отандық тарихты обьек-тивті тұрғыдан қайта қарап ,
зерттелмеген беттерін қайта жазу, ашылмай келген көмескі тұстарын
тереңірек зерттеу - бүгінгі таңда тарихшылардың алдында тұрған кезек
күттірмес маңызды мәселелердің бірі болып отыр.
Тәуелсіз қазақ елінің этникалық құрылымын зерттеуде ортағасырлық
дәуірдің орта кезінің маңызы өте зор болып табылады. Аталмыш
мезгіл-дің ішінде кең байтақ жерімізде түркі тілдес қимақ , қыпшақ
, қарлұқ, оғыз, түргеш сияқты т. б. көптеген тайпалар өмір сүрген
болатын. Олар жай ғана өмір сүріп қоймай, елдік, мемлекеттік
дәрежеде өмір сүре біл-ген , олардың саяси- әлеуметтік, этникалық
жағдайлары терең зерттелуі қажет бола білді.
Алдымен тарих сахнасына түркілер белсене араласқан хун
империясы біздің заманымыздан бұрынғы II ғасырда өмір сүрсе,
түркілердің өздері құрған Түркі империясы біздің заманымыздың VI
ғасырына жатады. Одан кейін құрылған Монғол империясы - біздің
заманымыздың XIII ғасыры болды.
Хундар дәуірі біздің заманымыздың III ғасырынан бұрын басталып ,
б. з. V ғасырына дейін созылды. Хун империясы кезеңінде малға,
жерге жеке меншік қалыптасқан болатын. Өрескел бюрократтық аппарат
қалыптасты. Салық түрлері енгізіліп, таптық қоғам мен мемлекетке
айналу басталған еді.
Хундар империясы ыдырағаннан кейін , Еуразия алқабында Түркі
империясы өмірге келді. VI ғасырдан XII ғасырға дейін түркілер
бірде бірігіп, бірде бөлініп өмір сүрді, бірақ түркі халықтарының
бәріне түркі тілі , мәдениеті , дәстүрі ортақ болды [ 1, 4 б. ].
Кеңестік тарихнамада түркі және монғол тайпалары қатты
шатасты-рылды . Рашид – ад – Диннен басталған бұл шатасу шығыстағы
монғол үстіртіндегі түркі тайпаларының басым көпшілігін монғолдар
деп айтуға алып келді. Осы мәселенің ақиқатына жету үшін тарих
үшін аса құнды. Диссертация тақырыбын тағы бір маңызды ететін
мәселе түркі және мон-ғол тайпаларының шаруашылығының өмір сүру
дағдысының ұқсастығы. Дегенмен де бұл екі халықтың тарихи
тағдырында айырмашылықтар баршылық. Соларды зерттеу бүгінгі күннің
басты мақсаттарының бірі . Сондай-ақ түркілердің этникалық мұрагері
болып табылатын қазақ халқының мемлекет тарихы монғол
қайраткерлерімен тығыз байланысты. Қазақ жерінде үш монғол ұлысының
құрылғандығы белгілі және Қазақ хандарының этникалық тамырлары
монғолдарда Шыңғыс хан ұрпақтарына алып барады. Осыларды ескере
отырып тақырыптың өзекті екенін тағыда мойындаймыз.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық
жұмыcтың негізгі мақсаты VI – XIII ғғ. Түркі және монғол көшпелі
қоғамының саяси – әлеуметтік және этникалық байланыстарының
мәселелерін отандық және шетелдік тарихнамада пайымдалуының негізгі
бағыттарын, тақырыптық аясын, мазмұны мен көзқарастар эволюциясын ,
жетістіктері мен кемшіліктерін анықтау болып табылады. Осы
мақсаттарға байланысты мынандай міндеттер қойылады :
Түрік қағанаты құрылғанға дейінгі яғни , 552 жылға дейін
түркілердің қалыптасуындағы тайпалардың өзара байланыстарын , саяси
оқиғаларын анықтау ;
Алғашқы түрік қағандарының тұсындағы түркілердің саяси –
әлеуметтік жағдайын, ішкі және сыртқы саяси оқиғаларын анықтау ;
Жужандар және монғол , тұнғұс, манчжур тілдес тайпалардың
мекенде-ген территориясын , олардың түркілермен қарым- қатынасын
анықтау;
Түрік қағанаты ыдырағаннан кейін, қалыптасқан Батыс және Шығыс
түрік мемлекеттерінің ішкі және сыртқы саяси тарихын, этникалық
құры-лымын , әлеуметтік негізін анықтау;
Алтай – Саян, Монғолия өңірінде қалыптасқан байырғы түркі
тайпала-рының қалыптасуын , этнонимдерінің шығуын анықтау;
Найман, керейт, қоңырат, жалайыр, меркіт тайпаларының саяси –
әлеу-меттік байланыстарын салыстыра отырып , олардың этникалық
тұстарын анықтау;
Аталмыш тайпалардың саяси тарихының ұқсастықтарына шолу жасап
басынан кешкен тарихи оқиғаларын анықтау;
Қарақытай ( қидандар) мемлекетінің ортағасырлық Қазақстан
тарихында алатын маңызын, зерттелінуін және түркі тайпаларымен
байланысын анық-тау;
Шыңғыс хан билігі орнағаннан кейінгі және оғанға дейінгі саяси
оқиғаларға жете мән бере отырып этно – саяси процестердің күрделі
тұстарын анықтау және өзіндік пікір қалыптастыру;
Түрік және монғол тайпаларының қалыптасуына байланысты зерттеуші-
лердің ұстанымдарына өзіндік тұжырым шығаруға тырысу және баға
беру;
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тақырыпқа қатысты осы уақытқа
дейін жинақталып қалған тарихи зерттеулер мен тарихнамалық
зерттеулерді талдаған кезде хронологиялық тұрғыдан оларды үш кезеңге
бөлуге болады. Алғашқысы төңкеріске дейінгі, одан кейінгі кеңес
үкіметі тұсында, ал соң-ғысы бүгінгі тәуелсіз тарихи және
тарихнамалық ой – пікірлердің қалыптас-қан кезеңі жатады.
Төңкеріске дейінгі зерттеулердің қатарында ерекше атап айтар
болсақ түркі тайпаларын зерттеуде елеулі үлес қосқан орыс
зерттеушісі Н. А. Аристов болды [ 2 ] . Ол өзінің іргелі еңбегінде
қазір тіршілік кешіп жат-қан күллі түркі тайпалары туралы мәлімет
беріп , құрып кеткен тайпалар-дың тарихына зерттеу жасаған болатын.
Кейінірек бұл тақырып К. А. Иностранцевтің еңбегінде одан әрі
дамытыла түсті, ол шығыстағы хун-дар мен Еуропалық ғұндардың
ара қатынасы мәселесін қарастырған [ 3, 47- 64 бб. ]. Ол ұсынған
бұл мәселе жөніндегі шешім , кейін ашылған жаңалықтармен
толықтырылды. Ол батыстық ғұндарды қарастыра отырып аварлардың шығу
тегін , славян тайпаларымен қарым – қатынастары жайын-да мәселелерді
көтерді. Орта Азияны мекендеген түркі тілдес халықтардың тарихын
зерттеуде негізгі орын алатын Н. Я. Бичурин ( Иакинф ) болды [ 4 ]. Ол
жасаған Қытай шежіресінің аудармасы, осы уақытқа дейін күллі зерт-
теулердің тиянақты іргетасы болып келеді. Н. В. Кюнер аудармада
қателік-тер мен жаңсақтықтар өте сирек кездеседі және оларды
елеусіз дейді. Н. В. Кюнердің текстологиялық жұмысы [ 5, 83-95 бб. ]
көрсеткендей- ақ , олар оқиға желісін бұрмалап, Н. Я. Бичуриннің
еңбегін салыстырмалы түрде қа-растырған еді. В. В. Григорьев
Бичуриннің еңбегіне сүйене отырып, Шы-ғыс Түркістанның тарихи
географиясы жөнінде біршама зерттеу жұмыс-тарын жасаған. Грек – рим
және араб –парсы мәліметтерін қытай хабар-ларын салыстыру арқылы ,
ол халықтар мен мәдениеттердің осы саладағы сабақтастығын дәлелдеп,
тиянақтап шықты [ 6 , 13-19 бб. ].
Кеңестік кезеңдегі таланты ғалымдар легін А. Н. Бернштам [ 7;
8; 9 ], Г. Е. Грум – Гржимайло [ 10 ], А. П. Чулошниковтың [ 11 ]
еңбектері мол мағлұматтарымен қалыптастырды. Сондай-ақ монғол
халқының этникасы мен әлеуметтік құрлымы талданып жазылған
еңбектердің авторлары, Б. Я. Владимирцовты [12 ], Л. Л. Викторованы [
13] ерекше атауға болады. Аталмыш ғалымдардың құнды болып табылатын
еңбектері күні бүгінге дейін зерттеулерде қолданылып келеді.
Әсіресе түркі кезеңіндегі байырғы тайпалардың этнонимдерін анықтауда
С. Е. Маловтың Памятники древнетюркской письменности [ 14 ] зерттеуі
маңызды. Халқымыздың тарихының зерттелуіне үлкен үлес қосып жол
салған адамның бірі академик В. В. Бартольд болып табылады. Ол
өзінің Очерк истории Семиречья [15] атты еңбегінде халқымыздың
көне дәуірінің тарихы ежелгі үйсіндерден түркілерге одан соңғы орта
ғасырдағы қазақ дәуіріне дейін бір – бірімен жалғасып жатқандығы
жайында бағдарлама жасап берген.
Кеңестік кезеңде өз халқының этникалық тарихын зерттеу арқылы
біршама құнды мағлұматтар қалдыра білген зерттеушіге яғни башқұрттың
талантты ғалымы Р. Г. Кузеевтің [16 ; 17 ] зерттеулері, қазақ
тарихының ру-тайпалық құрылымын анықтауда баға жетпес еңбектердің
бірі.
История Хазар атты үлкен еңбек жазған М. И. Артамонов болды
[18]. Бұл еңбекте Каспий мен Қара теңіз маңындағы халықтарының
тарихы ай-тылады. Жужандар ( аварлар ) Виантия империясының жаулары
болғанды-ғы жайында мәліметтер келтірілген.
Ал түркілердің тарихын көне түркі жазуы бойынша зерттеген
ғалымдар-дың ішінде ерекше көзге түсетін С. Г. Кляшторныйды атауға
болады. Ол өзінің Древнетюркские рунические памятники как источник
по истории Средней Азии [19] деп аталатын еңбегінде , алғашқы
орта ғасырдағы түркілердің тарихынан көптеген мәліметтер келтіреді.
Өзінің әріптесі Т. И. Султановпен бірге жазған Казахстан летопись
трех тысячилетий [20] ат-ты еңбектерінде ертедегі түркілердің
мемлекеттік тарихына көңіл бөледі.
Тақырыптың аясын қызықты ете түскен мәселелесі ол тарихта аты
қалған ұлы саяси тұлғамен ерекшелене түседі. Мәселен, зерттеу жұмы-
сымның үшінші тарауы Шыңғыс хан туралы болғандықтан ол туралы
зерттеу еңбектері өте бай болды. Солардың ішінен мынандай
авторлардың есімдері тарих ғылымында өте танымал деуге болады. Олар
К. Оссон [21], М. И. Иванин [ 22 ], Р. Груссе [23] , Е. И. Кычанов
[24] , В. В. Трепавлов [25; 26 ] , Н. Н. Крадин мен Т. Д.
Скрынникованың бірлесіп жазған еңбегінің аты Империя Чингис – хана
[ 27] деп аталады.
Бүгінде татар халқының атынан аталмыш мәселеге ден қойып
тартымды еңбектерін жарыққа шығарып отырған ғалымдары біршама
баршылық . Ең алдымен татар ұлтының мүддесіне сай және рухын
биіктете жазатыны еңбектерінен анық байқалады. Жалпы түркі әлемін
жоғары қоюда аянбай жұмыс жазатындары қуантады. Түркі
лингвистикасына және этникасына тоқталып жазған зерттеуші М. З.
Закиев [28] және түріктер құрған мемле-кеттердің саяси тарихын паш
етіп жазатын зерттеуші Р. Н. Безертинов [29] болып табылады.
Көшпенділіктің теориялық жағын және әлемдік тарихта оны зерттеп
өзіндік бағасын беріп ғылыми тұжырымдарын қалдыра білуде тағы да
орыс зерттеушілерінің маңызы зор. Жалпы көшпенділерді зерттеген
басты ғалымдар болып Г. Е. Марков [30] , Ю. В. Бромлей [31] , Н. Н.
Крадиннің біраз зерттеулері теориялық тұрғыда зерттеледі. Оның
мынандай зерттеу-лері біз үшін аса маңызды деуге болады: Кочевые
общества [32], Кочевники Евразии [33] , Кочевые империи: генезис,
расцвет, упадок [34] және т.б.
Ал енді соңғы кезеңіне тәуелсіздік алғаннан бергі уақыттағы
Отандық тарихшы ғалымдарымыздың зерттеу еңбектеріне тоқталамыз. Осы
уақытқа дейін ұлттық тарихымызда айтылмай келген мәселелерді көтеріп
және бұрмаланған тұстарын түзеп барынша жұмыс жазып жүрген
ғалымдардың басымдылығы байқалады. Олардың арасынан көшбасшы ғалым
ретінде ортағасырлық қазақ тарихының қимақ , қыпшақ мәселесі бойынша
көптеген зерттеулер жазған Б. Е. Көмековты мақтанышпен айтамыз.
Зерттеушінің араб парсы деректерінен аударған еңбектері бүгінде
жарыққа шыққан. Тақырыпқа қатысты мынандай еңбектерін келтіруге
болады : Государство кимаков IX – XI вв. По арабским источникам
[35], Кипчаки: [ этнос и этноним ] [36] , Шыңғыс хан : Тарих.
Тұлға. Уақыт [37] т.б. зертеулері құнды . Түркі кезеңі бойынша
елеулі еңбектерін мұра етіп жүрген ғалым-дар тобын А. Аманжолов
[38], Ғ. Айдаров [39] , С. Ахинжанов [40], С. Ю. Гуцалов [ 41], А. М.
Досымбаева [42] , М. К. Барманкулов [43], Қ. Сартқожаұлы [44], А. Ш.
Кадырбаев [ 45] т.б. зерттеушілер құрайды.
Түркі және монғол көшпелі қоғамының этникалық мәселесін
зерттеуде Н. Мыңжанидің Қазақтың қысқаша тарихы [46] деп аталатын
көлемді еңбегі анағұрлым көп мәселені шешуге көмек болды. Сонымен
қатар осындай үлкен тақырыпқа зерттеу жүргізіп оған септігін
тигізетін зерттеулерді іздеу кезінде әл- Фараби атындағы Қазақ
Ұлттық универси-тетінің ұстаз ғалымдарының еңбектеріне де
қызығушылықтар басым болды. Олардың зерттеу мәселелері диссертация
тақырыбына жақын болғандықтан зерттеу еңбектерін пайдаландым. Сонымен
зерттеушілер легін С. Ә. Тортаев [47], Т. О. Омарбеков [48 ; 49 ] , О.
Х. Мұхатова [50], Б. Б. Кәрібаев [51], Э. Д. Телеуова [52], Г. Б.
Хабижанова [53] .
Зерттеу тақырыбының деректік негізі. Диссертациялық жұмыстың
негізгі дерек көздері жазба деректер болып есептелінеді. Ежелгі
түркілер туралы негізгі деректерді көне қытайдың Сүй кітабы ,
Жыу кітабы , Таң кітабы, Жаңа таң кітабы деп аталатын
әулеттік шежірелерінен таныса аламыз. Осы тұста Сүй және Жыу
кітаптарының , біріншісінде Түріктің ( тужиө) арғы атасы Пиңманда
аралас – құралас көшіп жүрген ху-лардан (жабайылардан) еді. Оны Ашна
деп атаған десе , ал екінші кітапта Түрік (тужиө) деген сиуцнудың
бір тұқымы. Оның аты Ашына деп , екі дерек те бір пікірден
шыққан [ 54 , 119 б. ].
Сонымен қатар түріктердің саяси тарихын баяндайтын дерек
мәліметтері, Орхон өзені бойынан 1889 жылы ғалым Н. М. Ядринцев
тапқан ескерткіштер , Шығыс Түрік қағанатының он жетінші қағаны Білге
қаған (алғашқы аты Могилянь) мен қағанның інісі , даңқты әскери
қолбасшы Күлтегін қабірлеріне қойылған орасан құлпытастарға қашап
жазылған ұзақ жыр жолдарында жатыр. Руна жазуындағы ең үлкен
ескерткіштер Орхон мен Енисей өзендері алқабынан табылды. Осыған
орай руна жазуының өзін бертін келе Орхон – Енисей жазуы деп атап
кетті. Бұл жазуды тілі мен сипатына қарай бағалап, оны көне
түркі жазуы деп те атай береді [55, 85 б. ].
Қазақ халқының құрамына енген түркі тайпаларының тарихы туралы
деректер , әсіресе жазба деректер қазіргі уақытта біршама сыни
талдаудан өтіп, кеңінен қолданылып жүр. Солардың ішінде Рашид – ад –
Диннің Жылнамалар жинағы [ 56] шығармасының алатын орны ерекше.
Шығар-мада қазақтың негізін құраған тайпалар тарихы ислам
тарихнамасына тән ерекшелікпен берілген еді.
Одан ары қарай монғолдардың баға жетпес дерек еңбектері болып
табылатын Монғолдың құпия шежіресі [57] және Лувсанданзанның
Алтын шежіресі [58] XII – XIII ғасырлардағы монғол халқының
саяси және этникалық тарихын баяндайды.
Зерттеу тақырыбына қатысты ортағасырлық деректер қатарын толықты-
ратын еңбектерге, Әбілғазының Түрік шежіресі [59], Қадырғали
Қосымұлы Жалайырдың Шежірелер жинағы [60], Ш. Құдайбердіұлының
Түрік, қырғыз –қазақ һәм хандар шежіресі [61] айтуға болады.
XIII ғасырда шығыс жаққа батыстық миссионерлердің де сапар
шеккені тарихтан белгілі. Осыған орай сол кездегі монғолдар туралы
деректік мәліметті Еуропаның саяхатшылары Плано Карпини және Гильом
де Рубруктың Шығыс елдеріне саяхат [62] деп аталатын дерек
еңбектерінен алуға болатынын байқаймыз.
Зерттеу жұмысының методологиялық және теориялық негізі немесе
принциптері. Диссертацияда обьективтілік , жан – жақтылық принциптері
басшылыққа алынды. Обьективтілік принципінің басты талабы – тарихи
құбылыстар мен үрдістерді барлық күрделілігі мен қайшылықтарымен жан
– жақты қарастыру және кешенді түрде, бір – бірімен байланыстырып
тал-дау. Бұл принцип саяси және идеологиялық үстемділіктен бас
тарту арқы-лы , барлық шынайы фактілердің бірегейлігінің негізінде
тарихи оқиғаны зерттеуге мүмкіндік береді. Сонымен бірге , түркі
және монғол көшпелі қоғамының саяси – әлеуметтік және этникалық
мәселесін қарастыруда өркениеттік тұрғы басты назарда болды. Қазіргі
тарих ғылымы мен ғылы-ми методологияның талаптарына сай
синергетикалық парадигманың дам-уындағы жүйелі талдау жұмыстың
методологиялық негізі болып табылады. Түркі және монғол көшпелі
қоғамының саяси –әлеуметтік және этникалық байланыстарының зерттелуі
тарихындағы жалпы заңдылықтарды анықтауда жалпы ғылыми ( анализ,
синтез) және арнайы тарихи зерттеу әдістері ( тарихи – салыстырмалы,
жүйелілік – құрылымдық) пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының мазмұнының жариялануы. Диссертация тақыры-
бына байланысты Түркі және монғол этникалық қарым – қатынастары
(VI – VIII ғғ.) [63] деп аталатын тақырыпта кішкене көлемді мақала
жұмысы жыл сайын болатын халықаралық дәстүрлі Бекмаханов оқулары
конференциясының материалдары жинағына 2009 жылы жарыққа шықты.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден,
негізгі үш тараудан қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 Түрік қағанаттары тұсындағы түрік – монғол ру- тайпаларының қатынасы
(VI- VIII ғғ. )
1. Түркілердің Жужандармен және тағы да басқа монғол, тұнғұс,
манчжур тілдес тайпалармен қарым- қатынасы
Еуразияның жүрегі – бұл Ұлы Дала , ежелгі түріктердің жері , Қытай
қақпасынан Карпатқа дейін , созылып жатты . Оңтүстігі- Ауғанстаннан Иранға
дейін , ал солтүстігі – Сібірдің ну орманы. Ежелгі заманда бұл даланы
Скифия , парсылар – Тұран , ал қытайлар – солтүстік варварларының
даласы – Бей- ху деп атады [ 63, 129 б ] . Көне қытай деректерінде
тайпалардың атауларын әртүрлі айтып отырды. Ся әулеті тұсында түркі
тайпаларын шунъ- вей , Инъ әулеті тұсында – гуйфан, Чжоу әулеті тұсында –
сянъюн, Хань әулеті тұсында – сюнну (хұндар) , Тан әулеті тұсында
түріктер [ 29 , 9 б. ] . 1500 жыл ішінде түрік сөзі өз мәнін біршама
өзгертіп отырды. V ғ. кінәз Ашиннің айналасында топталған орда , одан
кейін VI- VIII ғғ. түрікше сөйлейтін аз ғана халықты түріктер деп
атаған. Керісінше аталмыш тілде сөйлейтін көрші халықтарды тіпті де
түріктер деп атамаған. Орта және Орталық Азияның барлық көшпелі
халықтарының тілдеріне мән бермеген араптар , түріктер деп атай беретін
еді. Тек Рашид- ад- Дин кейін түріктер мен монғолдардың тіліне назар
аударып ажырата бастайды. Бүгінгі кезде түрік - лингвистикалық ұғым
ретінде қолданылып жүр. Бірақ этнография және шыққан тегі де
есептелінбегенін көрсете келіп VI ғ. жужандар мен қытайлар сияқты түркіттер
деп атайдындығын келтіреді [ 64, 24 б .]. Түрік сөзі туралы терең
зерттеген ғалымдардың бірі А. Н. Кононов болды . Оның Опыт анализа
термина түрк деп аталатын ғылыми мақаласында тартымды анализ
жасалынады. Зерттеушінің пікірі бойынша түріктер жайлы қытайлардан бұрын
ешбір ел білген емес. Қытайлардың айтуы бойынша Ту- кюе тужи деп атайды
. Ал Суй патшалығының шежірелеріндегі деректерінде Тукюлердің тұрағы
Алтай тауының баурайында болды. Таудың пішімі батырлардың дулығасына ұқсас
болса керек. Соған байланысты түріктердің тілінде дулыға Ту- кюе деп
аталған. Сөйтіп, дулыға тәрізді тау баурайында тұрғандықтан оларды түріктер
(Ту-кюэлер) деді. Бұл пікірге өзге ғалымдар да келісушілік танытқан еді.
Түрік сөзінің мағынасы күшті, мықты дегенді білдіреді. Тағыда
зерттеуші А. Н. Кононовтың пікірінше , ол сөз – жинақтауыш ат, кейін
тайпалар бірлестігінің этникалық атына айналды. Алайда құрылған
бірлестіктің бастапқы тілінің қай тіл болуында емес, тарих төріне енгеннен
кейін бәріне ұғыныңқы сол кезеңнің тайпааралық ортақ тілі – сянби яғни көне
монғол тілі түсінікті болуын және бұйрық-жарлықтың , базардың, елшіліктің
тілі болды дейді де бұл тілмен 439 ж. Ашин Гобидің солтүстік шет аймағына
көшкен болатын [64, 22 б. ]. Ашин – Қасқыр, бөрі деген сөз. Монғолша
шоно- чино . А - қытай тілінде құрмет көрсету префиксі. Демек, Ашин -
дегдар бөрі . Ежелгі түркілер туралы негізгі деректерді көне қытайдың
Сүйнама 84 бума 49 баян, Жоунама 50 бума 42 баян, Көне Таңнама 194 (2)
144 баян, Таң жарғылары 96, 98, 100 бумаларында сақталған әулеттік
шежірелерінен алуымызға болады. Одан кейін түркілердің Күлтегін үлкен
жазуы және Күлтегін кіші жазуы , Тоныкөк алтын тас кітаптарында
біршама мағлұматтар бар.
Енді осы аталған деректердің ішінен Сүйнама 84 бумасында Теріскей
тиек- Түрік деп аталынатын 49 баянында мынандай дерек мәліметі көңілге
қонымды болып табылады. Онда былай деп басталады: Түріктің арғы аталары
Пиңлянда тұрған кірме ғулар еді. Олардың әулет есімі – Ашна. Соңғы уй
әулетінің патшасы Тәй- у сақаларды жойғанда, Ашна бес жүз отбасымен Нөнеге
кірімтал болды да , Алтынтауды мекендеп темір қорытумен шұғылданды.
Алтынтаудың пішіні дулығаға келіңкірейді. Дулыға Түрік деп те аталады.
Сондықтан бұл олардың аты болып қалды. Былай деп те айтады: Олардың арғы
аталары Батыс теңіздің жоғарғы жағында мемлекет құрып еді. Кейін оны
көршілес мемлекеті талқандады да , адамдарын ер- әйел , кәрі- жас демей
түгел қырды. Тек бір ер баланы өлтіруге қимай аяқ қолын кесіп иен далаға
апарып тастады. Бір қаншық қасқыр үнемі ет әкеліп беріп тұрды, соны өлжал
еткен бала өлмей аман қалды. Кейін келе , ол қасқырмен жақындасып оны буаз
қылды. Көршілес мемлекеттің ханы бұл баланы өлтіруге қайта жіберген адамы
баланың қасынан шықпайтын әлгі қасқырды байқап, оны да өлтірмекші болды.
Сол тұста әлгі қасқыр құдіретше қалықтап отырып теңіздің шығыс жағына келіп
тоқтады да бір тауға келіп түсті. Бұл тау Котеңнің солтүстік – батысына
тура келуші еді. Қасқыр оның астындағы үңгірге кіріп , онда аумағы екі жүз
лидей келетін шалғынды кең жазыққа кезікті. Осыдан кейін қасқырдан он ұл
туды. Солардың біреуінің әулет есімі Ашна еді. Өте ақылды болғандықтан елі
оны хан көтерді. Тегін ұмытпайтындығын білдіру үшін, ол бөрі басы
айшықталған туын қақпасына іліп қойды.
Ағын шад деген адам өз ұлысын бастап, таудағы үңгірден шығып Нөнеге
бағын болды. Тай Ябғұның заманына келгенде бұлардың тұқымы мықтап күшейді.
Соңғы уй әулетінің ақырғы кезінде Ел қаған әскерлерімен Телекке жорық жасап
, оларды күйрете жеңіп , елу мыңдай отбасын өзіне қаратып алды. Сонан кейін
Нөнеден қыз айттырмақшы болып араға жаушы салды. Бұған бұлқан –талқан
болған нөнебасы Анағи елші жіберіп оған тіл тигізді. Ел қаған бұл елшінің
басын алып , жасақтарымен Нөнеге қарсы аттанды. Нөнелер жеңіліс тапты. Ел
қаған өлген соң , оның орнына інісі Ай қаған таққа отырды . Кейін ол да
аурудан қайтыс болды . Оның орнына баласы Шатуды емес , інісі Сідіні таққа
отырғызды. Ол Мұқан қаған деп аталды. Мұқан қаған батыр да ақылды адам еді.
Ол Нөнеге тағы да шабуылдап , оларды жойды. Батыста Абдалды талқандап,
шығыстан Қытанды қуды. Солтүстіктегі Нұмдар мен Тиектер оған түгел бағынды.
Осылайша олар Кіндік қағанатпен үзеңгі қағыстырды. Кейінірек Батыс уймен
күш біріктіріп , Шығыс уйға шабуыл жасап Тәйюнға дейін келді.
Олардың салты: мал шаруашылығымен шұғылданады, тұрақты қонысы
болмайды, судың тұнығын , шөптің сонысын қуып көшіп отырады. Күмбез пішінді
киіз үйлерде тұрады. Шаштарын жайып , етегін сол жағына қайырып жүреді. Ет
жеп , ақ ішеді. Теріден тігілген , жүннен тоқылған киім киеді. Қарттарды
сыйламайды, қару- қайраты барларды қадірлейді. Ұлықтарының үлкені – ябғұ,
одан кейінгісі – шад- тегін , одан кейінгісі – елтебер, одан кейінгісі –
тұдынбер. Барлығы төменгі шенділермен қосқанда жиырма сегіз дәреже. Олар
бұл шенге мұрагерлікпен ие болады. Қару – жарақтан мүйіз нақышты садақ ,
ысқырма жебе, сауыт, найза, қылыш, семсер бар. Атқа мықты, садақ тартуға
шебер . Табиғаты – жауыз. Жазуы жоқ. Ағашқа кертілген белгі куәлік
етіледі. Жорыққа немесе барымтаға шығу үшін айдың толуын күтеді. Олардың
заңында бүлік жасағандар , кісі өлтіргендер өлім жазасымен жазаланады.
Зинақорға ақтау жазасын және белін үзу жазасын бұйырады. Көз шықса
айыпты қызын береді. Егер қызы болмаса әйелінің дүние- мүлкімен құн
төлейді. Ал дененің басқа бір мүшесін зақымдаса, онда жылқы
төлейді. Зат ұрлаушы сол ұрлаған нәрсесінің құнын он есе етіп
қайтарады. Өлген адамның мәйіті киіз үйге жайғастырылады. Үй
ішіндегілер мен жақын туыстары құрбандыққа мүйізді ірі қара , жылқы
шалып , дауыс сала үйді айналады. Теміртекпен беттерін жыртады, қан
мен жас қосыла төгіледі. Жоқтау рәсімі жеті реттен кейін аяқтайды.
Содан кейін күннің сәтін таңдап, мәйітті атының үстіне қойып
өртейді де, сүйек күлін жиып алып жерге көмеді. Қабір басына
белгі ретінде қада орнатылады. Оның үстіне үй тұрғызылып оның
ішіне өлген адамның бейнесі және оның тірі кезінде өткерген
шайқастары баяндалған суреттер салынады. Әдетте егер ол бір адам
өлтірсе , онда бір тас қойылады. Кейбіреуінде ондай тастар жүзге ,
тіпті мыңға жетеді. Әкесі , ағасы қайтыс болса , баласы, аға-
бауырының баласы , бауырлары өгей шешелеріне, жеңеше – жеңгелеріне
үйлене береді. Мамырдың ортасында құрбандыққа көп қой және жылқы
шалады. Ерлері чупу дейтін ұтысты , әйелдері тепкіш ойнағанды
ұнатады. Қымызды мас болғандарынша ішеді, дәурігіп өлең айтысады.
Жын- шайтан дегендерден қорқады, әруақты сыйлайды , бақсыға сенеді.
Соғыста өлгенді даңқ, ауырып өлгенді намыс санайды. Олардың салты
жалпы Ғұндармен бірдей [65 , 65-66 бб. ] . Осы деректе сипатталған
аңыз бойынша танымал зерттеуші Л. Гумилевтің пікірі былай
келтіріледі: алтайлық түрік –түкюлер (түркіттер) батыс ғұндардан
шығып, бірақ тікелей емес , мистикалық жолмен , қаншық қасқырдың
араласуымен шығады, ал егер біз батыс ғұндардың 468 ж. көзі
жойылып кетіп , түріктердің халық ретінде 545 ж. еңсе көтергенін
ескерсек , онда олардың жедел көбейіп , пәлен буынның ауысып
үлгергеніне таң қалмасқа болмайды ! - дейді [ 64 , 23 б.] .
Зерттеушінің келесі аңыз бойынша пікірі былай түсіндіріледі:
түріктердің жергілікті Со руынан және оны да қаншық қасқырдың
көмегімен шығарады. Аңызға қарағанда , Со руының барша адамы
өздерінің есерлігінен қаза табады (оның не екені айтылмаған) , тек
қаншық қасқырдың төрт немересі ғана тірі қалады. Олардың біріншісі
аққуға айналады, екіншісі Цигу деген атпен Абу және Гянь
өзендерінің арасына барып Чуса ( Шу) өзені жағасына қоныстанады.
Аңызды зерттеуші Н. А. Аристов жақсылап түсіндіріп, ол аңыздағы Со
руын солтүстік Алтайдағы Би өзені бойын мекендейтін күман
тайпасының Со руымен салыстырады, бірінші немерені Ку- кісі Қу- кижи
тайпасымен , екіншісін Абақан (Абу) және Енесаймен ( Гэн – Кем)
арасында тұратын қырғыздармен байланыстырады. Бірінші аңыздағы Әсенше
( Ашина) үлкен ұлдың немересі. Қос аңыз келіп осы арада тоғысады.
Бұл аңыз толығымен Жоунаманың 50 бумасы , 42 баянында Түрік деп
аталатын мәліметте баяндалады. Бірақта кейбір тұстары сәйкес
келмейтінін зерттеу барысында анықтауға болады. Мәселен Жоунамадағы
мәліметте Со руы дегеніміз Ғұндардың солтүстігіндегі Сақ елі қытайша
екі ироглифпен жақшаның ішінде жазылады. Қаншық қасқырдың төрт
немересінің әкесі Іді Нишида деп көрсетіледі. Ол қасқырдың баласы
тұғын. Қасқырдың үлкен немересі істеген жақсылықтарына қарай қошамет
көріп , билеуші болады. Оның аты деректе – Нағыд Түрік шад делінеді.
Оның он әйелі болады. Ашна (Әсенше) – оның кіші әйелінің баласы
болды. Нағыд Түрік өлгеннен кейін он әйелдің балалары өздерінің
ішінен біреуді таққа отырғызуды ұйғарды. Олар бір бәйтеректің түбіне
жиналды. Олар : Қайсымыз осы бәйтерекке жоғары секірсек, сол
таққа отырады деп уәделесті. Ашна жасының кішілігіне қарамай
бәрінен биік секірді. Сонан бауырлары оны Ағын шад деген лауазыммен
қошаметтеп таққа отырғызды. Айтылуы әр түрлі болғанымен , бұл
аңыздардың барлығының түйіні Түріктің арғы тегі қасқырдың тұқымы
дегенге саяды [ 65 , 36 б. ] . Бізге жеткен көне дерек мәліметтерін терең
зерттеп өзінің шебер ойларымен батыстық еңбектерден тұжырымын жасай білген
Л. Гумилев пікірлері қызықты бола берді. Оның Алтайда пайда болған
аңыздарға қатысты ойына орай бөрі сөзінің VI ғ. түріктер үшін өте
маңызды сөз болғандығын айғақтайды. Қытай авторлары үшін түрік ханы мен
бөрі ұғымының мағынасы бір болды және түрік хандарының
көзқарасына жүгінетінін айтады. Мысалы Сәнби ханшасының күйеуі
Шаболио есімді ханды: өзінің қасиеті жағынан хан нағыз қасқыр -
дегенін , түріктерге шабуыл жасаған кезде : мынандай шаралар қолдану
керектігімен келтіреді: көшпенділерін қуып, бөрілеріне бассалу қажет -
деп нұсқау қағаздың өзінде де айтылатынын меңзейді. Түрік байрақтарына
бөрінің басы алтынмен әшекейленіп салынғандығын түріктердің шыққан
тегі жөніндегі екі аңызында да ең алғашқы ана - қаншық қасқыр
болып табылды. Бүгінгі жаңа зерттеулерде де Ашина – түріктердің көне
атауы болып табылады. Ежелгі монғол тіліндегі шоночино , яғни
қасқыр деген сөзге қытайша құрметтілік сипатын білдіретін а
дыбысы қосылып жасалған термин . Сөйтіп, ашина сөзінің мағынасы
қасиетті бөрі болды [ 66 , 189 б. ] . Сонымен ертедегі орта ғасырда
негізін қалаған алғашқы феодалдық мемлекеттердің бірі- Түрік қағанаты
болды. Алғаш рет түрік этнонимы қытай жылнамаларында 542 жылы пайда
болады. Ал түркілердің мемлекеттік деңгейге өрлеуі 545 жылдан
басталады. Бұл туралы шежірелерде былай делінеді: 545 жылы Түрік
қолбасшысына қытай императорынан елші келді. Олардың мақсаты - екі
ел арасында қарым- қатынас орнату. Бұл хабарды естіген түркілер
бізге Ұлы елден елшілік келді, біз де Ұлы ел боламыз деп қатты
қуанады .
Көп кешікпей түркілердің армандары да орындалады. Қытай
елімен қатынастары жақсарады. Үш жүз жылдан астам Жужан (авар)
хандығының тепкісін көрген түркілер оларға қарсы бас көтере
бастайды. Түрік қолбасшысы Бумын (Түмен) Жужан ханы Анахуан (Анағи)
ханға қалай тиісудің жолын іздейді. Ол үшін Бумын қаған Анахуан
ханға маған қызын әйелдікке берсін деп елші жібереді. Мұны естіген
Анахуан хан ашуланып , менің есігімде темір балқытушы болып жүрген
құлым қызымды сұрауға қалай ғана дәті барды екен деп Бумын
қағанды кемсітіпті-міс. Түрік қолбасшысының да күткен жауабы осындай
болса керек. Ол өзін жәбірленуші деп тауып, енді Жужан ханымен
ешбір келісімге келуге болмайды... онымен тек шайқасудың сәтін
күтеді.
Бұмын қаған қытай елімен саяси жағынан байланысты бұрынғыдан да
жақсарта түседі. Оның белгісі ретінде 551- жылы қытай ханының
қызына үйленеді. Бұл жағдай түркілердің абыройын өзге елдердің
алдында бұрынғыдан да көтере түседі. Сөйтіп түрік қағанаты
біртіндеп күшейе бастайды. Сонымен өзін жәбірлеуші Жужан хандығының
қол астынан біржола босану үшін өздерінің азаттығын алу жолында
оларға қарсы жорыққа шығады . 552 жылы Жужан ханы тас- талқаны
шығып жеңіліске ұшырайды . өзінің қол астындағы құлдарынан мұндай
масқара жеңіліске ұшыраған Анахуан хан намысқа шыдамай өзін- өзі
өлтіреді. Осы жеңістен кейін Бумын қаған Елхан деген атақ алады.
Алайда Елхан осы жылы қаза болып, оның орнына баласы Қара-Еске
қаған болады. Мұның кезінде түріктер Орхон өзенінің жоғарғы
ағысында, Букрат тауының етегінде авроларды екінші рет жеңеді [54 ,121
б. ] .
Жоунаманың 50 бума 42 баянындағы мынандай мәліметті келтіруге
болады. Қара – Ескенің жылнамадағы лауазымын – Ыссық деп атайды. Ол да
(Тең) чүкісті Оқияның солтүстігіндегі Мұграт немесе Букрат тауында
талқандады. 2 жылы наурызда Қара сарайға елу мың жылқы айдатып
елшісін жіберді. Қара өлген соң оның інісі Іркін Мұқан қаған деген
лауазыммен таққа отырды.
Іркіннің тағы бір аты Йеңді еді. Ол ерекше жаралған жан еді.
Бетінің жалпақтығы бір чыдан асатын. Екі беті қып- қызыл, көздері
жалт- жұлт еткен өте жанарлы еді. Қайратты да қатыгез болды да ол
жаугерлік жорықпен көбірек айналысты. Ол Теңчүкіске шабуылдап, оны
жеңді. Теңчүкіс аман қалған адамдарымен қашып келді. Іркін батыста
Абдалды күйретіп, шығыста Қытанды үркітті, солтүстікте Қырғұрды
өзіне қосып алды және шекара бекінісінің сыртындағы елдерді де
жасқап өзіне бағынуға мәжбүр етті. Оның жалпы иелігі шығыста
Ляухайдың батысынан Шихәйға ( Батыс теңізге) дейінгі он мың ли;
оңтүстікте Құм шөлдің солтүстігінен Бейхәйға (Солтүстік теңізге)
дейінгі бес- алты мың ли жерді алып жатты.
Деректе түріктердің қоғамдық, әлеуметтік- саяси , тұрмыс тіршілігінен
мағлұмат беретін біршама құнды мәліметтерді айта кетуге болады. Сол
арқылы түрік мемлекетінің сипатын анықтауға болады. Мәлімет арқылы
байқайтынымыз олар: шаштарын жайып, етегін сол жағына қайырып қояды
екен. Күмбез пішінді киіз үйде тұрады. Судың тұнығын, шөптің сонысын
қуып көшіп жүреді. Мал шаруашылығымен, аң аулаумен шұғылданады.
Қарттарды сыйламайды, қару- қайраты бар жастарды құрметтейді. Ар-
ұяты кем. Ежелгі Ғұндар сияқты әдеп- иба, әділдік дегендерден жұрдай.
Елбасыларын алғаш таққа отырғызғанда, жасауылдары мен мәртебелілері
оны киізге отырғызып, күн қозғалысы бағытымен тоғыз рет айналады.
Әр айналғанда қарашылар оған тағзым етіп отырады. Мұнан кейін оны
атқа мінгізіп, мойнын торғынмен орап, демі үзілмейтіндей дәрежеде
қылқындырады да , Неше жыл қаған боласың? деп тосын сұрайды.
Есеңгіреген елбасы нақты айта алмайды. Ұлықтар оның айтқандарына сай
өздерінше есептеп шығады. Ең ірі ұлығы – ябғұ , одан кейінгісі –
шад , одан кейінгісі - тегін , одан кейінгісі – елтебер , одан
кейінгісі - тұдынбер , барлығы төменгі шенділермен қосқанда жиырма
сегіз дәреже. Олар бұл шенге мұрагерлікпен ие болады. Қару –
жарақтан оларда бары : садақ- оқ , ысқырма жебе , сауыт, найза , қылыш
, семсер , сән үшін көбіне ақинақты бойынан тастамайды. Туларында
бөрінің зермен айшықталған бас бейнесі бар. Жасауыл сарбазды Бөрі
деп атайды. Бұл қытай (хәнзу) тілінде Лаң (қасқыр) деген ұғымды
білдіреді. Өздерінің қасқырдан туған ежелгі тегін ұмытпау үшін
осылай атайды. Жасақтың , салықтың және малдың санын алғанда ағашқа
кертіп белгі салу жолымен есептейді. Алтын ұшты жебе мен балауыз
мөрді куәлік ретінде пайдаланады. Олардың жаза заңы бойынша бүлік
шығару, кісі өлтіру, біреудің әйелін зорлау, бекітілген аттың
тұсамыс- шідерін ұрлау өлім жазасымен жазаланады. Біреудің қызын
зорласа , оған жай заттай ауыр айып төлетеді және оны сол қызға
үйленуге мәжбүр етеді. Ұрып адамды зақымдағандар зақымның ауыр –
жеңілдігіне қарай заттай құн төлейді. Ат немесе басқа зат ұрлаушы
сол ұрлаған нәрсенің құнын он есе етіп қайтарады. Өлген адамның
мәйіті киіз үйге жайғастырылады. Балалары, немерелері, туыс-
туғандары ер- әйел демей, құрбандыққа жылқы, қой шалып, етін
әруаққа атап есіктерінің алдына жаяды да атқа мініп , үйді жеті
айналып шығады, сонан үйге кірерде беттерін теміртекпен жыртып
дауыс қылады, қан мен жас қосыла төгіледі. Жоқтау рәсімі мұны
осылай жеті рет қайталағанда барып аяқтайды. Содан кейін күннің
сәтін таңдап, өлген адамның тірісінде өзі мінген атын , тұтынған
мүлкін оның денесімен бірге өртейді де белгілі бір мезгілде жерге
көмеді. Көктемде және жазда өлген адамды ағаштар мен өсімдіктердің
жапырағы сарғайғанда немесе түсе бастағанда, ал күзде және қыста
өлген адамды гүлдер бүршік жара бастаған кезде жерлейді. Жерлеу
кезінде өлген адамның туыстары дәл өлген күніндегідей тасаттық
беріп атпен шабады, беттерін жыртады. Қабір басына қада қағылып,
құлпытас орнатылады. Қойылатын тастың (балбалдың) саны өлген адамның
тірі кезінде өлтірген адамның санына қарай қойылады. Құрбандыққа
шалынған қой мен жылқылардың бастары түгел қадаға ілінеді. Бұл күні
ерлер де, әйелдер де бір киерлерін иығына іліп қабір басына
жиылады. Егер сол топтан жігітке бір қыз ұнаса, ол қайтып барған
соң қыз үйіне құда түсуге адам жібереді. Мұндай жағдайда көп
ретте қыздың ата- анасы қарсы болмайды. Әкесі, ағасы, әкесінің аға-
бауыры қайтыс болса, баласы, інісі және аға- бауырының баласы өгей
шешесіне, жеңешесіне, жеңгесіне үйлене береді. Тек үлкендердің
өздерінің баласы есепті адамдардың жесірімен шатысуына болмайды.
Олардың тұрақты орын тепкен мекені жоқ. Бірақ әрқайсысының өздеріне
тиеселі жері болады. Қаған Өтүкен тауына тұрғылықты. Оның ордасының
есігі шығысқа қаратылады. Бұл күннің шығуына еткен құрметі болса
керек. Ол жыл сайын өзінің мәртебелі адамдарын бастап, аталарының
үңгіріне барып құрбандық шалады. Ал мамырдың ортасында басқаларды
жинап апарып көк тәңіріне тасаттық беріп табынады. Өтүкен тауынан
төрт- бес жүз ли жерде басына ағаш та , шөп те өспейтін биік шоқы
бар. Оны Ба теңрі деп атайды. Бұл қытай тілінде Дишын (жер
құдайы) деген мағынаны білдіреді. Олардың жазуы Ғулардікіне ұқсайды.
Бірақ жыл қайырып, күн есептеуді білмейді де, жердің неше рет
көктегені бойынша жылесебін шығарады.
Түрік қағанатының алғашқы қағандары Бумын мен оның інісі Істемі
қаған тұсында түрік қағандығы мейлінше күшейіп , төрт бұрыштағы
барлық дұшпандарын жеңген болатын. Қағанаттың жерін ұлғайтып, халқын
көбейтеді.
Сонымен қатар жаңа мемлекеттің іргесін салушы Бумын қаған , ең
алдымен, тоз – тоз болып кеткен қандастарының басын қосады. Түрік
қағанаты тағы да нығая түседі. Бумын қаған жужандарды (аварларды)
тас- талқан етіп жеңген болатын. Осыдан барып оның шығысында – Хинган
тауларына дейін, Батысында – Қара теңізге дейінгі ұлан – ғайыр өлке
Түрік қағанатының құрамына енеді.
Бумын қаған 553 жылы қайтыс болған соң, орнына інісі Мұқан
қаған билікке келеді. Істемі қаған тақ мұрагері деп жарияланған еді.
Ағасы Мұқан деректе Іркін қаған қайтыс болған соң, Істемі қаған
аварларды Алтайдан сонау Еділге дейін ығыстырып жібереді. Осылай,
бүгінгі Орталық Қазақстан аймағы, Жетісу , Батыс Қазақстан тұтастай
Түрік қағанатына енеді. Осы туралы Күлтегін жырында:
Төрт бұрыштағы халықты
Көп алған, бәрін бейбіт
еткен.
Бастыны еңкейткен ,
Тізеліні бүктірген
Білге қағандар екен,
Алып қағандар екен -
деп жырланады.
Тасқа қашалып жазылған дастандардың бірі – Күлтегін жыры Түрік
қағанатының бүкіл әлемді аузына қаратқан айбарлы, абыройлы дәуірін
суреттеуден басталады. Мұнда исі түріктің басын қосып , қуатты
мемлекет орнатқан Бумын қаған мен Істемі қаған барынша мадақталады:
Биікте – Көк тәңірі
Төменде қара жер
жаралғанда,
Екеуінің арасында адам
баласы жаралған.
Адам баласы үстіне ата
– тегім
Бумын қаған, Істемі
қаған отырған.
Отырып , түркі халқының
Ел – жұртын
қалыптастырған,
Төрт Бұрыштың бәрі
дұшпан екен,
Сарбаздарымен аттанып,
Төрт бұрыштағы халықты
Көп алған, бәрін бейбіт
еткен, иелік еткен.
Бастыны еңкейткен,
Тізеліні бүктірткен .
Бұл жыр жолдары Түрік қағанатының әскери қолбасшысы Күлтегін
батырға арналған дастанда жырланады [ 55, 87-88 бб.] .
Ал қазақ руларының ежелгі тарихына тереңірек зерттеу
жұмыстарын жүргізу арқылы, түркі және монғол тайпаларының ортақ
шығу тегін де қарастыру маңызды болып табылады. Бүгінгі тарих
ғылымында қабылданған түсінік бойынша түркі тектес халықтардың ру-
тайпаларының қалыптасуы, Алтай дәуірінен басталады. Бұған белгілі
түркітанушы Н. А. Баскаковтың ғылыми сызбасы негіз болады [ 66 , 21 б.
] .
Бастысы түркі тілдес халықтардың тарихи Отаны Алтай- Саян өңірі
екендігі сызбада дәлелдірек көрсетіледі. Алғашқы түркі тайпаларының
рулық- тайпалық бірлестіктері және мемлекеттік одақтары негізінен
осында дүниеге келіп және қазіргі қазақ жері арқылы батысқа қанат
жайады.
Енді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz