Коммерциялық банктерде несиелік процессті ұйымдастыру
Кіріспе 6
1. Коммерциялық банктерде несиелік процессті ұйымдастыру негізі
1.1. Несиелік механизмнің экономикалық мәні мен құрылымы 8
1.2 Несиелік қабілеттілік туралы түсінік және оны бағалау
тәсілдері 21
1.3 Несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз етудің негізгі түрлері 25
2. ЕАБ «АБН АМРО Банк» акционерлік қоғамының несиелік процессін талдау
2.1. Банктің несиелік саясатын бағалау 32
2.2. Клиенттің несиелік қабілеттілігін анықтау және талдау әдістемесі («Медет»
шаруа қожалығы мәліметтері негізінде) 44
2.3. Кепілге қойылған мүлікті бағалау әдістері 53
3. Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің несиелік процессін
жетілдіру жолдары
3.1. Несиелік процессті ұйымдастырумен байланысты банктерде
жүргізілетін іс.шаралар 61
3.2. Несиелік тәуекелді бағалау және басқару . несиелік процессті
жетілдірудің негізі 67
Қорытынды 84
Пайданылған әдебиеттер тізімі 86
Қосымшалар 88
1. Коммерциялық банктерде несиелік процессті ұйымдастыру негізі
1.1. Несиелік механизмнің экономикалық мәні мен құрылымы 8
1.2 Несиелік қабілеттілік туралы түсінік және оны бағалау
тәсілдері 21
1.3 Несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз етудің негізгі түрлері 25
2. ЕАБ «АБН АМРО Банк» акционерлік қоғамының несиелік процессін талдау
2.1. Банктің несиелік саясатын бағалау 32
2.2. Клиенттің несиелік қабілеттілігін анықтау және талдау әдістемесі («Медет»
шаруа қожалығы мәліметтері негізінде) 44
2.3. Кепілге қойылған мүлікті бағалау әдістері 53
3. Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің несиелік процессін
жетілдіру жолдары
3.1. Несиелік процессті ұйымдастырумен байланысты банктерде
жүргізілетін іс.шаралар 61
3.2. Несиелік тәуекелді бағалау және басқару . несиелік процессті
жетілдірудің негізі 67
Қорытынды 84
Пайданылған әдебиеттер тізімі 86
Қосымшалар 88
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алып, егеменді ел болғалы бері қаржы саласы, әсіресе экономиканың банктік секторы бірнеше жетістіктерге жетті. Банктер - нарық құрылымдары жүйесінің орталық буындарының бірі. Олардың қызметінің дамуы нарықтық механизмді нақты құруға қажетті шарт болып табылады.
Екінші деңгейлі банктер жүйесі халық шаруашылығы саласының тұрақты қызмет істеп тұруын қамтамасыз етуде, яғни экономиканы дамытуда маңызды роль атқарады. Операцияларын жүзеге асыра отырып, банктер қоғамдық қажетті қызметтерді орындайды. Бұл кезде басқа коммерциялық кәсіпорындар секілді банк қызметінде де көптеген тәуекел түрлері кездеседі. Міне, сондықтан да банктік қызмет кәсіпкерліктің реттеуді көбірек қажет ететін түрі болып есептеледі. Осыған байланысты еліміздің Қаржылық Қадағалау Агенттігінің екінші деңгейдегі банктер қызметін реттей отырып, нақты сектордың экономикалық агенттерінің кәсіби белсенділік дәрежесіне ықпал етеді. Міне, сонда ғана ұлттық экономиканың белгілі бір қарқынмен дамып отыруын қамтамасыз етуге болады. Осыдан банктердің тұрақтылығы ел экономикасының тиімділігіне тікелей әсер ететіндігі байқалады.
Несиелеу қажеттілігі ұдайы өндіріс процессіндегі табыс айналымы шеңберінен капитал айналымының заңдылықтарына сай қалыптасады.
Коммерциялық банктерде несиелік процесстің дұрыс жүзеге асырылуы бекітілген несиелік саясатқа байланысты. Несиелік саясат – бұл банктің несиелік қызметінің міндеттерін, оларды іске асыру құралдары мен әдістерін, сондай-ақ несиелік процессті ұйымдастыру принциптері мен тәртібін белгілейді [12, 116 б.]. Несиелік саясат несиелік механизм көмегімен жүзеге асырылады. Несиелік саясат несиелік қызметтің мынадай негізгі бағыттарын анықтауға мүмкiндік береді: несиенің берілуіне және несиелік портфельді басқаруға жауап беретін банк қызметкерлері жетекшілікке алатын объективтік стандарттар мен критерийлерін; несиелеу облысындағы стратегиялық шешімдерді қабылдайтын тұлғалардың басты іс-әрекеттерін; сыртқы аудит қызметтерінің жүмысын және банктегі несиелік қызметтің сапалығын; ішкі бақылау қағидаларын.
Несиелік саясат банктердің ең алдымен банк пен оның клиенттері арасындағы қарым-қатынасты реттеуіне, басқаруына, ұтымды ұйымдастыруына мүмкіндік береді, басқаша айтқанда несиелік процесстің басты негізгі көзі несиелік саясат болып табылады.
Қазіргі таңда экономиканың әртүрлі салаларын несиелеу өте өзекті мәселе, сондықтан дипломдық жұмыстың тақырыбы өзекті болып табылады.
Екінші деңгейлі банктер жүйесі халық шаруашылығы саласының тұрақты қызмет істеп тұруын қамтамасыз етуде, яғни экономиканы дамытуда маңызды роль атқарады. Операцияларын жүзеге асыра отырып, банктер қоғамдық қажетті қызметтерді орындайды. Бұл кезде басқа коммерциялық кәсіпорындар секілді банк қызметінде де көптеген тәуекел түрлері кездеседі. Міне, сондықтан да банктік қызмет кәсіпкерліктің реттеуді көбірек қажет ететін түрі болып есептеледі. Осыған байланысты еліміздің Қаржылық Қадағалау Агенттігінің екінші деңгейдегі банктер қызметін реттей отырып, нақты сектордың экономикалық агенттерінің кәсіби белсенділік дәрежесіне ықпал етеді. Міне, сонда ғана ұлттық экономиканың белгілі бір қарқынмен дамып отыруын қамтамасыз етуге болады. Осыдан банктердің тұрақтылығы ел экономикасының тиімділігіне тікелей әсер ететіндігі байқалады.
Несиелеу қажеттілігі ұдайы өндіріс процессіндегі табыс айналымы шеңберінен капитал айналымының заңдылықтарына сай қалыптасады.
Коммерциялық банктерде несиелік процесстің дұрыс жүзеге асырылуы бекітілген несиелік саясатқа байланысты. Несиелік саясат – бұл банктің несиелік қызметінің міндеттерін, оларды іске асыру құралдары мен әдістерін, сондай-ақ несиелік процессті ұйымдастыру принциптері мен тәртібін белгілейді [12, 116 б.]. Несиелік саясат несиелік механизм көмегімен жүзеге асырылады. Несиелік саясат несиелік қызметтің мынадай негізгі бағыттарын анықтауға мүмкiндік береді: несиенің берілуіне және несиелік портфельді басқаруға жауап беретін банк қызметкерлері жетекшілікке алатын объективтік стандарттар мен критерийлерін; несиелеу облысындағы стратегиялық шешімдерді қабылдайтын тұлғалардың басты іс-әрекеттерін; сыртқы аудит қызметтерінің жүмысын және банктегі несиелік қызметтің сапалығын; ішкі бақылау қағидаларын.
Несиелік саясат банктердің ең алдымен банк пен оның клиенттері арасындағы қарым-қатынасты реттеуіне, басқаруына, ұтымды ұйымдастыруына мүмкіндік береді, басқаша айтқанда несиелік процесстің басты негізгі көзі несиелік саясат болып табылады.
Қазіргі таңда экономиканың әртүрлі салаларын несиелеу өте өзекті мәселе, сондықтан дипломдық жұмыстың тақырыбы өзекті болып табылады.
1. Закон «О Национальном банке Республики Казахстан» от 30 марта 1995 года № 2155 с учетом изменений и дополнений на 28.02.06.
2. Методическое указание Национального банка РК по определению кредитоспособности заемщика, ТОМ 5, 1998 г.
3. Правила ведения банками второго уровня документации по кредитованию, утверждено постановлением Правления Национального банка РК от 31 декабря 2006 года № 327. http: // www.nationalbank. kz
4. «Правила о классификации активов, условных обязательств и создания провизий (резервов) против них», утверждено Постановление Правления АФН РК от 25 декабря 2006 года № 296 www.afn. kz
5. «Кредитная политика» АО «ДАБ АБН АМРО Банк Казахстан», Алматы 2007 г.
6. Положение «О Департаменте кредитования малого и среднего бизнеса» АО «ДАБ АБН АМРО Банк Казахстан» 2006 г.
7. Процедура прохождения кредитной заявки клиента, поступившей в филиал АО «ДАБ АБН АМРО Банк Казахстан», 2007 г.
8. Методика проведения оценки финансового состояния заемщика в АО «БанкЦентрКредит». 2006 г.
9. Внутренняя методика определения кредитного рейтинга заемщиков АО «ДАБ АБН АМРО Банк Казахстан»». 2007 г.
10. «Мониторинг кредитов», Агентство РК по статистике, по состоянию на 01.01.08.
11. Баканов М.И, Шеремет А.Д. Экономический анализ: ситуации, тесты, примеры, задачи, выбор оптимальных решений, финансовое прогнозирование М.: «Финансы и статистика», 2004 - 430 с.
12. Батракова Л.Г. Экономический анализ деятельности коммерческого
банка. М.: Логос, 2004. – 286 с.
13. Белых Л.П. Устойчивость коммерческих банков: Как банкам избежать
банкротства. М. : Банки и биржи, ЮНИТИ, 2003. – 389 с.
14. Белоглазова Г.Н. , Кроливецкая Л. П. Банковское дело. М.: «Финансы и статистика», 2006 – 541 с.
15. Бор М.З., Пятенко В.В. Стратегическое управление банковской
деятельностью. М.: Приоритет, 2005. – 374 с.
16. Дробозина Л.А. и др. Финансы, денежное обращение и кредит. М.: 2006. – 601 с.
17. Лаврушин О. И. «Банковское дело. Управление и технологий». М.: ЮНИТИ, 2007 – 586 с.
18. Макыш С.Б. «Банк ісі» Алматы. : ИздатМаркет, 2007 – 470 с.
19. Саниев М.С., «Деньги, кредит банки», Алматы -2000 г. – 124 с..
20. Ширинская Е.Б. Операции коммерческих банков и зарубежный
опыт, М.: Финансы и статистика, 2004. – 412 с.
21. Стоянова Е.С.. Финансовый менеджмент: теория и практика / Под ред. - 3-е изд. М.: Перспектива, 2002. - 269 с.
22. Авдеев С. Структура кредитных потребностей и практика
банковского кредитования отраслей экономики // Вопросы экономики.- 2006.- №6. – С.11-12
23. Власова М.И. Анализ кредитоспособности клиента коммерческого
банка // Банковское дело. -2007. - №4. –С.24-25
24. Горских И.И. Определение рейтинга привлекательности кредитной
заявки // Банковское дело. 2007. - №2. – С. 6-7
25. Кривцова А.Н. Организация кредитного процесса в банках // Бизнес и банки. 2006.- С.9-10
26. Формализованные процедуры оценки кредитоспособности//Аудит финансовый анализ. - 2006. - № 12.- С. 33-35
27. Нурсейт Н., «Проблемы организации кредитного процесса и определения и оценки кредитоспособности» // «Банки Казахстана». - 2006 г. - № 7. – С. 6-9
28. Солженцев Е.Д., Карасев В.В. О методике количественной оценки
кредитного риска // Деньги и кредит.- 2007.- № 1. – С. 18-19
29. Суская Е. Л. Оценка риска банков при кредитовании юридических лиц // Банковское дело.- 2006. - № 8. - С.28-29
2. Методическое указание Национального банка РК по определению кредитоспособности заемщика, ТОМ 5, 1998 г.
3. Правила ведения банками второго уровня документации по кредитованию, утверждено постановлением Правления Национального банка РК от 31 декабря 2006 года № 327. http: // www.nationalbank. kz
4. «Правила о классификации активов, условных обязательств и создания провизий (резервов) против них», утверждено Постановление Правления АФН РК от 25 декабря 2006 года № 296 www.afn. kz
5. «Кредитная политика» АО «ДАБ АБН АМРО Банк Казахстан», Алматы 2007 г.
6. Положение «О Департаменте кредитования малого и среднего бизнеса» АО «ДАБ АБН АМРО Банк Казахстан» 2006 г.
7. Процедура прохождения кредитной заявки клиента, поступившей в филиал АО «ДАБ АБН АМРО Банк Казахстан», 2007 г.
8. Методика проведения оценки финансового состояния заемщика в АО «БанкЦентрКредит». 2006 г.
9. Внутренняя методика определения кредитного рейтинга заемщиков АО «ДАБ АБН АМРО Банк Казахстан»». 2007 г.
10. «Мониторинг кредитов», Агентство РК по статистике, по состоянию на 01.01.08.
11. Баканов М.И, Шеремет А.Д. Экономический анализ: ситуации, тесты, примеры, задачи, выбор оптимальных решений, финансовое прогнозирование М.: «Финансы и статистика», 2004 - 430 с.
12. Батракова Л.Г. Экономический анализ деятельности коммерческого
банка. М.: Логос, 2004. – 286 с.
13. Белых Л.П. Устойчивость коммерческих банков: Как банкам избежать
банкротства. М. : Банки и биржи, ЮНИТИ, 2003. – 389 с.
14. Белоглазова Г.Н. , Кроливецкая Л. П. Банковское дело. М.: «Финансы и статистика», 2006 – 541 с.
15. Бор М.З., Пятенко В.В. Стратегическое управление банковской
деятельностью. М.: Приоритет, 2005. – 374 с.
16. Дробозина Л.А. и др. Финансы, денежное обращение и кредит. М.: 2006. – 601 с.
17. Лаврушин О. И. «Банковское дело. Управление и технологий». М.: ЮНИТИ, 2007 – 586 с.
18. Макыш С.Б. «Банк ісі» Алматы. : ИздатМаркет, 2007 – 470 с.
19. Саниев М.С., «Деньги, кредит банки», Алматы -2000 г. – 124 с..
20. Ширинская Е.Б. Операции коммерческих банков и зарубежный
опыт, М.: Финансы и статистика, 2004. – 412 с.
21. Стоянова Е.С.. Финансовый менеджмент: теория и практика / Под ред. - 3-е изд. М.: Перспектива, 2002. - 269 с.
22. Авдеев С. Структура кредитных потребностей и практика
банковского кредитования отраслей экономики // Вопросы экономики.- 2006.- №6. – С.11-12
23. Власова М.И. Анализ кредитоспособности клиента коммерческого
банка // Банковское дело. -2007. - №4. –С.24-25
24. Горских И.И. Определение рейтинга привлекательности кредитной
заявки // Банковское дело. 2007. - №2. – С. 6-7
25. Кривцова А.Н. Организация кредитного процесса в банках // Бизнес и банки. 2006.- С.9-10
26. Формализованные процедуры оценки кредитоспособности//Аудит финансовый анализ. - 2006. - № 12.- С. 33-35
27. Нурсейт Н., «Проблемы организации кредитного процесса и определения и оценки кредитоспособности» // «Банки Казахстана». - 2006 г. - № 7. – С. 6-9
28. Солженцев Е.Д., Карасев В.В. О методике количественной оценки
кредитного риска // Деньги и кредит.- 2007.- № 1. – С. 18-19
29. Суская Е. Л. Оценка риска банков при кредитовании юридических лиц // Банковское дело.- 2006. - № 8. - С.28-29
Мазмұны
Кіріспе
6
1. Коммерциялық банктерде несиелік процессті ұйымдастыру негізі
1.1. Несиелік механизмнің экономикалық мәні мен құрылымы
8
1.2 Несиелік қабілеттілік туралы түсінік және оны бағалау
тәсілдері
21
1.3 Несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз етудің негізгі түрлері
25
2. ЕАБ АБН АМРО Банк акционерлік қоғамының несиелік процессін талдау
2.1. Банктің несиелік саясатын бағалау
32
2.2. Клиенттің несиелік қабілеттілігін анықтау және талдау әдістемесі
(Медет
шаруа қожалығы мәліметтері негізінде)
44
2.3. Кепілге қойылған мүлікті бағалау әдістері
53
3. Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің несиелік
процессін
жетілдіру жолдары
3.1. Несиелік процессті ұйымдастырумен байланысты банктерде
жүргізілетін іс-шаралар
61
3.2. Несиелік тәуекелді бағалау және басқару - несиелік процессті
жетілдірудің негізі
67
Қорытынды
84
Пайданылған әдебиеттер тізімі
86
Қосымшалар
88
Кіріспе
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алып, егеменді ел болғалы бері қаржы
саласы, әсіресе экономиканың банктік секторы бірнеше жетістіктерге жетті.
Банктер - нарық құрылымдары жүйесінің орталық буындарының бірі. Олардың
қызметінің дамуы нарықтық механизмді нақты құруға қажетті шарт болып
табылады.
Екінші деңгейлі банктер жүйесі халық шаруашылығы саласының тұрақты
қызмет істеп тұруын қамтамасыз етуде, яғни экономиканы дамытуда маңызды
роль атқарады. Операцияларын жүзеге асыра отырып, банктер қоғамдық қажетті
қызметтерді орындайды. Бұл кезде басқа коммерциялық кәсіпорындар секілді
банк қызметінде де көптеген тәуекел түрлері кездеседі. Міне, сондықтан да
банктік қызмет кәсіпкерліктің реттеуді көбірек қажет ететін түрі болып
есептеледі. Осыған байланысты еліміздің Қаржылық Қадағалау Агенттігінің
екінші деңгейдегі банктер қызметін реттей отырып, нақты сектордың
экономикалық агенттерінің кәсіби белсенділік дәрежесіне ықпал етеді. Міне,
сонда ғана ұлттық экономиканың белгілі бір қарқынмен дамып отыруын
қамтамасыз етуге болады. Осыдан банктердің тұрақтылығы ел экономикасының
тиімділігіне тікелей әсер ететіндігі байқалады.
Несиелеу қажеттілігі ұдайы өндіріс процессіндегі табыс айналымы
шеңберінен капитал айналымының заңдылықтарына сай қалыптасады.
Коммерциялық банктерде несиелік процесстің дұрыс жүзеге асырылуы
бекітілген несиелік саясатқа байланысты. Несиелік саясат – бұл банктің
несиелік қызметінің міндеттерін, оларды іске асыру құралдары мен әдістерін,
сондай-ақ несиелік процессті ұйымдастыру принциптері мен тәртібін
белгілейді [12, 116 б.]. Несиелік саясат несиелік механизм көмегімен
жүзеге асырылады. Несиелік саясат несиелік қызметтің мынадай негізгі
бағыттарын анықтауға мүмкiндік береді: несиенің берілуіне және несиелік
портфельді басқаруға жауап беретін банк қызметкерлері жетекшілікке алатын
объективтік стандарттар мен критерийлерін; несиелеу облысындағы
стратегиялық шешімдерді қабылдайтын тұлғалардың басты іс-әрекеттерін;
сыртқы аудит қызметтерінің жүмысын және банктегі несиелік
қызметтің сапалығын; ішкі бақылау қағидаларын.
Несиелік саясат банктердің ең алдымен банк пен оның клиенттері
арасындағы қарым-қатынасты реттеуіне, басқаруына, ұтымды ұйымдастыруына
мүмкіндік береді, басқаша айтқанда несиелік процесстің басты негізгі көзі
несиелік саясат болып табылады.
Қазіргі таңда экономиканың әртүрлі салаларын несиелеу өте
өзекті мәселе, сондықтан дипломдық жұмыстың тақырыбы өзекті
болып табылады.
Менің жоғарыда аталып өткен мәселелерді ескеру арқылы диплом жұмысын
жазудағы мақсатым – теориялық шығармаларды оқи отырып, тәжірибеден алынған
нақты материалдарға талдау жасап, несиелік процесстің ұйымдастырылу
тәртібін, мәні мен мазмұнын жан-жақты ашу, оның негізгі бағыттарын көрсету.
Осы мақсатқа жету үшін алдыма мынадай міндеттерді қойдым:
несиелік процесстің ұйымдастырылу туралы экономикалық және теориялық
еңбектермен танысып, ғылыми шығармаларды тереңірек оқып зерттеу;
несиелік процесстің негізгі сатыларының мәнін ашып көрсету;
несиелердің қамтамасыз етілу түрлерін талдау;
Еншілес Акционерлік Банк (ары қарай ЕАБ) АБН АМРО Қазақстан Банкі
акционерлік қоғамының мәліметтері негізінде несиелік процесстің
ұйымдастырылу тәжірибесін талдау;
Коммерциялық бантерде несиелік процессті жетілдіру жолдарын қарастыру ;
ЕАБ АБН АМРО Қазақстан Банктің нақты мәліметтерін пайдалана отырып,
заңды және жеке тұлғаларға берілген несиелік операцияларына талдау
жүргізу.
Диплом жұмысында зерттеу обьектісі ретінде мен ЕАБ АБН АМРО
Қазақстан Банкісінің несиелік операциялар тәжірибесін, банктегі несие
түрлері мен олар бойынша есептің, төленетін сыйақылардың қалай
есептелетіндігін, ұйымдастыру тәртібін қарастырдым.
Диплом жұмысын жазудың әдістемелік негізі болып батыс ғалымдарының,
Ресей мен Қазақстан ғалымдарының несиелік операцияларын жан-жақты және
терең талдауымен байланысты монографиялық туындылары пайдаланылды.
Диплом жұмысын орындаудың практикалық базасына ЕАБ АБН АМРО Қазақстан
Банктің нақты тәжірибелерінен алынған мәліметтер, статистикалық ақпараттар
жатады.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және 20 кесте, 2 сурет, 8 диаграммадан
тұрады, жұмыстың жалпы көлемі 89 бет.
1. Коммерциялық банктерде несиелік процессті ұйымдастыру негізі
1.1. Несиелік механизмнің экономикалық мәні мен құрылымы
Экономикалық түсінікте механизм белгілі бір қызметті жандандыруға
және бір нәрсені іске қосуға болатын құралды білдіреді. Бұл мағынасында
механизм термині басқаруда қолданылады. Яғни, оның мәні экономикалық,
оның ішінде несие саясатының міндеттерімен анықталатын, басқарылатын
объектіге басқаратын субъектінің әрекет ету мазмұнымен байланысты болып
келеді.
Несиелік механизм – нарықтық қатынастарға сай экономиканың тиімді
дамуын қамтамасыз ететін несие түрлерінен, несиелеу қағидаттарынан,
несиелеу әдістері мен тәсілдерінен және несиелік тәуекелді басқарудан
тұратын экономикалық механизмнің құрамдас бөлігі.
Несиелік механизм экономикалық механизмнің бір бөлігі ретінде бола
отырып, іс жүзінде несие қызметінің жүйесін нақты және кешенді түрде
бейнелейді. Нарықтық экономика жағдайында несиенің дамуы және қызмет етуі
үшін пайдаланылатын несиелік механизм өзінің негізгі және құрылымы бойынша
объективті сипатқа ие. Олай болмаса, несиелік механизм несиенің
экономикалық категория ретіндегі қызмет етуін жеткізе және тура бейнелей
алмай, сондай –ақ оның қозғалысының объективті негізінен айырылып қалар
еді.
Несиелік механизм сипатының объективтігін айта отырып, екі
элементті: несиені және несиелік механизмді бір бірінен бөліп қарау дұрыс
емес. Соңғысы несиенің бейнелейтін қатынастарының қатынастарынан алыс
жатпайды, яғни олардың нақты бір қабатын құрайды.
Несиелік механизм несиелеуді экономикалық – ұйымдастыру
қатынастарының белгілі бір қабатын, яғни несиелік қатынастардың жоғарғы
буынын білдіреді. Мұндағы буын ретінде несиенің объективті сипатын және
несиелік қатынастарды ұйымдастыруға байланысты шаруашылықтың субъективтік
қызметінің өзара іс әрекеті түсіндіріледі.
Несиелік механизмге несиенің мазмұны және өзіндік ерекшеліктерін
сипаттайтын қатынастар және олардың пайда болу әдістері, тәсілдері және
формалары жатады. Соңғылары несиелік қатынастардың мәніне жатпағанымен де,
олар несиелік іс- тәжірибені сипаттайтын процесске жақын немесе оның
үстінде қалыптасады.
Берліген несиелік механизм тұжырымы бұл механизмнің тек субъективтік
сипаты туралы кездесетін позицияларға қарама-қарсы тұрады. Осы тұрғыдан,
кейбір мамандар несие категориясын жалпы әдістемелік жоспардан оқып біле
отырып, ғылыми таным барысында бірден несиенің мазмұнын, оның қызметтерін
талдаудан несиелеу механизіміне өтеді.
Кез келген экономикалық механизм өзара байланысқан, яғни оның бір
элементінің қозғалысы немесе өзгеруі басқаларының қозғалуы мен өзгеруіне
ықпал ететін элементтер жиынтығынан тұрады.
Несиелік мезанизмнің басқа экономикалық механизмдер сияқты мынадай
құрылымдық элементтері болады:
несиенің түрлері;
несиелеу объектілері;
несиелеу субъектілері;
несиелеу әдістері;
несиелеу процесі (несиелеу механизмі);
несиелеу қағидаттары;
несиелік тәуекелді басқару.
Жалпы, “несиелеу” сөзі латын тілінен аударғанда сенім білдіру
деген сөзді білдіргенімен несиелеу процесі қазіргі жағдайда тәуекелі жоғары
активтік операциялардың бірі болып табылады, ал егер оған дұрыс көңіл
аудармаса, банк өтімділігін жоғалтып банкротқа ұшырайды [13, 246 б.]. Әрбір
коммерциялық банк өзінің несиелік саясатын жеке дербес қалыптастырады.
Несиелік саясат коммерциялық банкты нарықтағы несиелік қызмет көрсету
тактикасын, стратегиясын қамтиды. Содықтан банк несие беруді бірнеше сатыға
бөледі. Олар өз кезегінде банкке несиелік қайтарымдылығын қамтамасыз етуге,
клиенттің несиелік қабілетін бағалауға және несие берудің арқасында пайда
табуға көмектеседі.
Ақшаның әрқашан үздіксіз айналыста болуы нарықты экономикада
қажетті заңдылық болып табылады. Уақытша бос ақша қаражаттары баяуламай
қарыз капитал нарығына түсуі қажет. Сонымен қатар олар несие қаржылық
мекемелерде айналыста болып, іске асырылып, қосымша капиталды қажет естетін
экономика салаларына орналасуына қажет. Несие – ол қарыз капиталынаң
жылдамдылық, қайтарымдылық және төлемдік негізіне сүйенетін қорғанысы.
Несиелеу қағидаларының мақсаты бұл берілген несиенің белгілі бір
мақсаты бұл берілген несиенің белгілі бір мақсатқа жұмсалатынын сипаттайды.
Несиенің мақсаты оның нақты объектіге материалдық немесе өндірістік
шығындарға, сондай-ақ айналым қаражаттарын толықтырғанға, негізгі
құралдарды, құрал жабдықтарды, құрылғыларды сатып алуға, жаңа өндіріс
объектілерін салуға, сондай-ақ тұтыну мақсатына бағытталады.
Олар жеке адамдар мен заңды ұйымдарға келісім негізінде несие, есеп айырысу
және басқа да қызметтерін көрсетеді. Олар дербес және ешкімге тәуелсіз
жұмыс жүргізеді. Коммерциялық банктер шектеулі нормативтер бойынша өкімет
құрылымдарының бұйрықтарын орындайды. Толық шаруашылық есеп принциптерін,
жұмыс жүргізуді және қабылданған міндеттемелері бойынша толық
жауапкершілігі болады.
Несиенің түрі – бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі
қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық
сақталатын көрінісі [18, 230 б.] .
Комерциялық банктер өздерінің клиенттіріне әр түрлі несиелер
береді.Оларды мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
Қарыз алушының категорияларына байланысты:
өндірістік кәсіпорынға берілетін несиелер;
ауылшаруашылық кәсіпорындарға берілетін несиелер;
қаржы секторының құрылымына берілетін несиелер;
жеке азаматтарға берілетін несие;
үкімет органдарына берілетін несие;
сауда-саттық кәсіпорындарына берілетін несие және т.с.с.
Қамтамасыз ету нысанына байланысты:
қамтамасыз етілген;
қамтамасыз етілмеген.
Мерзіміне байланысты:
қысқа мерзімді (1 жылға дейін)
ұзақ мерзімді (1 жылдан жоғары)
Несиені беру тәртібіне байланысты:
клиенттің арызы негізінде;
несиелік желі шеңберінде.
Несиені қайтару тәртібіне байланысты:
бір уақытта тұтас өтілетін несие;
өтелуін кейінге қалдыру арқылы несиені өтеу.
Несиенің валютасына байланысты:
ұлттық валютада берілетін;
басқадай валютада берілетін;
бірнеше валютада берілетін.
Несиелік пайыздық ставкасының түріне байланысты:
тұрақты пайыздық ставка;
өзгермелі пайыздық ставка;
номиналды пайыздық ставка;
нақты пайыздық ставка.
Пайызды төлеу әдісіне байланысты;
кәдімгі қарыздар;
дисконттық қарыздар.
Несие берушілердің санына байланысты:
бір банктен берілетін несиелер;
параллельді несиелер.
Несиенің мөлшеріне байланысты:
ірі несиелер;
шағын несиелер.
Пайдалану сипатына қарай:
негізгі қорларға жұмсалатын;
Айналым қаражатына жұмсалатын.
Берілу шартына қарай:
тұтыну несиесі;
ипотекалық несие;
овердравт несиесі;
овернайт несиесі;
онкольдық несие;
банкаралық несие;
ломбардтық несие;
лизингтік несие;
сенім несиесі;
маусымдық несие;
консорциалдық несие.
Несиенің осындай белгілері арқылы жіктелуі оны жан-жақты қарастырып,
оның мазмұнын толық ашуға мүмкіндік береді.
Несие құрылымы несие беруші мен қарыз алушыдан, сондай – ақ қарыз
капиталынан тұрады. Мұндағы несие беруші мен қарыз алушыларды несиелік
мәмілеге қатысушы тараптар немесе несиелік қатынас субъектірлері деп
атауға болады.
Несиелеу объектісі – бұл несиенің пайдалану заты, яғни несиенің іске
асырылу аясы деп түсінуге болады.
Несиелеу объектісі материалды құндылықтар, өндіріс және айналыс
шығындары түріндегі ол сияқты, егер несие материалдық жағынан қамтамасыз
етілмеген жағдайда, банк алдындағы шаруашылық ұйымның міндеттемесі ретінде
де болады.
Банктердің ресурстық базасының қарқынды өсуінің арқасында (негізінен
депозиттер көлемінің ұлғаю есебінен) жалпы алғанда банк секторының несиелік
қуаты елеулі түрде нығайды және несие нарығында олардың кызметінің жандана
түскені байқалды. Банктердің несиелік белсенділігінің артуына сондай-ақ
Қазақстан Қаржылық Қадағалау Агенттігі жүргізген шаралар да жәрдемдесті.
Атап айтқанда, бір жыл ішінде қайта қаржыландыру ставкасы екі рет (18%-тен
16% -ке дейін және содан кейін 11% - ке дейін) төмендетілді, міндетті
резервтеу нормасы (10% - тен 8% -ке дейін) азайтылды. 2007 жылдың екінші
жартысында Банктер қаражатының белгілі бір бөлігі активтерге орналастыру
тәртібі туралы нұсқаулар қабылдады, соған сәйкес екінші деңгейдегі банктер
ел ішінен тартылған ресурстарды толық түрде ішкі экономикаға бағыттауға
тиіс.
Тұрғын үй құрылысы саласында ипотекалық несиелеуді жандандыру
мақсатында Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қазақстан Республикасында ұзақ
мерзімді тұрғын үй құрылысын қаржыландыру және ипотекалық несиелеу жүйесін
дамыту тұжырымдамасы әзірленіп бекітілді. Қазақстан ипотекалық компаниясы
құрылды, оның негізгі міндеті ипотекалық облигацияларды қайталама нарыққа
шығару және орналастыру жолымен екінші деңгейдегі банктерді қайта
қаржыландыру болады.
Екінші деңгейдегі банктерде экономика салалары бойынша
негізгі үлесті сауда құрайды (26,9%), екінші орында өнеркәсіп саласы
(19,5%). Жалпы берілген несиелер көлемі соңғы үш жылда тек қана
өсу жағына қарай өзгеріп отырғанын көреміз. Мысалы, өнеркәспке
берілген несиелер сомасы 2006 жылы 2005 жылмен қарағанда 1,4 есе
өсіп, 672407 млн.теңгеден 978128 млн теңгеге дейін өсті, ал 2007
жылы 2006 жылмен салыстарғанда 1,5 есе өсіп 1484294 млн.теңгеге
жетті (қосымша 1).
Несие алушылар банк несиелерінің көп бөлігін айналым капиталын
толықтыру үшін пайдаланады. Банктердің несие беру объектілері бойынша
несиелер көлемдерін 1-кестеден көруге болады.
Кесте-1
Екінші дейгейдегі банктердің объектілер бойынша берілген несиелері
Несиелеу объектілері 2006 ж. 2007 ж.
Млн.теңге Үлес Млн. теңге Үлес
салмағы, % салмағы, %
Айналым қаражаттарын
сатып алуға 510 022 52,1 604 132 40,7
Негізгі қорлар сатып 116 332 11,9 183 728 12,4
алуға
Жаңа құрылыс және
объектілерді қайта
жаңарту үшін 106 781 10,9 152 183 10,3
1 – кестенің жалғасы
Азаматтарға тұрғын үй
салу және сатып алу
үшін 37 339 3,8 129 097 8,7
Азаматтарға тұтыну
мақсатында 63 306 6,5 144 423 9,7
Бағалы қағаздар сатып
алуға 20 010 2,1 20 440 1.4
Жекешелендірілетін
мемлекеттік объектілерді
сатып алуға 383 0,0 285 0,0
Басқа мақсаттарға 123 955 12,7 250 007 16,8
Берілген несиелер, 978 128 100 1 484 294 100
барлығы
Ақпарат көзі – Қазақстан Республикасы Қаржылық Қадағалау Агенттігінің
2006 - 2007 жылдардағы есеп беру мәліметтері бойынша құрастырылған
www.afn. kz
Кестеден көрінгендей, несие алушылар 2007 жылы айналым
қаражаттарын сатып алуға барлық банктік несиелердің 40,7 %-ін жұмсаса, ал
негізгі құрал-жабдық сатып алуға 12,4 %-і ғана жұмсалды (2003 жылы бұл
11,9 %-ті құрады). Банктердің портфеліндегі жаңа құрылыс және
объектілерді жаңартуға арналған несиелердің үлесі көп емес, 10,3% - ті
құрады. Бүгінгі таңда ұзақ мерзімді инвестициялау негізінен банктердегі
ұзақ мерзімді ресурстардың жетіспеуінен де несиелеудің жоғары тәуекелінен
де бөгеліп отыр.
Жалпы, несие қарыз алушыға белгілі бір несиелік процесс жүзеге
асырылғанда ғана беріледі. Несиелік процесс дегеніміз- банкпен қабылданған
және белгілі бір тәртіпте орналасқан несиелік қатынастарда жүзеге асырудың
әдістері мен тәсілдері. Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелеу процесі
арқылы елдің қаржы яғни несиелік проект бойынша барлық аналитикалық
жұмыстарды жүзеге асырады. Несиелік процессі келесі сатыдан тұрады:
Несие беру жөнінде алдын ала келіссөздер жүргізу және банкпен
белгіленген құжаттарды ұсыну;
Клиенттің несиелік қабілеттідігін анықтау және бағалау;
Несиелік келісім – шартқа отыру;
Несиенің берілуі және қайтарылуы;
Алынған несиенің мақсаттылығын және уақытысында өтелуін бақылау [14,
267 б. ].
Бірінші саты – бұл несие беру жөнінде алдын ала келіссөздер жүргізу
және банкпен белгіленген құжаттарды ұсыну болып табылады. Несие беру
жөнінде келісім сөздер нақты шешім қабылданғанға дейін жүргізіледі. Бірақ
бұл жерде әртүрлі жағдайлар болуы мүмкін. Дамыған нарықты қатынастар үшін
нақты жағдай- бұл банк клиенті өз өнімін ұсыну үшін іздейді. Банктік
қызметтер нарығын, потенциалды клиенттерді зерттеу, оларға қарым қатынас
жөнінде ұсыныстар жасаған кезде болатын жағдай бұның барлығы несие туралы
нақты ұсынысқа дейін қарастырылады. Басқа жағдай- отандық тәжірибе. Бұнда
несие кәсіпкерлерден бастап өкімет органдарына дейін керек, банк клиентті
іздемейді, керісінше, клиент өзін құтқаратын несиені алу үшін банкті
іздейді. Бұл дайындық сатының процессі, одан кейін оның екінші бөлігі
клиенттер банкке несие алу үшін қажетті құжаттарды өтінішімен қоса
тапсырады. Несиені алу үшін қарыз алушы банкке жазбаша түрдегі арыз
ұсынады. Онда мыналар көрсетіледі: несиенің мақсаты, сомасы, өтелу мерзімі
және несиеленетін объектінің қысқаша сипаттамасы.
Несие алу үшін келесі құжаттар ұсынылуы тиіс:
➢ Несиеленетін кәсіпорынның техникалық негізделуі, ол мынаны жағдайды
есепке алу керек:
- арыз берушінің қызметінің және ол өндіретін өнімнің сипаттамасы;
- несие есебінен өндірілетін өнімнің (қызметтің) тізімі, оның экспорттың
мүмкіндіктері, жергілікті және дүниежүзілік нарықта шығарылатын
ұқсас өнімдермен салыстырмалы сипаттамасы;
- экспортталуы мүмкін өнімнің өткізу нарығын, оған ұқсас өнімге
сұранысты, бәсекелестікті, халықаралық нарыққа шығу стратегиясын
талдау, өнімді экспорттау жөнінде шетел формаларымен келісім
шарттардың болуы;
- түсетін түсімі несиелік қарызды өтеуге жұмсалатын қарыз
алушының өнімді экспорттауға меншік құқын растайтын құжаттар;
- экспортқа өнім өткізуге лицензиясының болуы;
- жобаның жүзеге асырылу мерзімі;
- өтелу есебі, импорттық төлемдер балансы мен экспорттан түсімдерді
қоса;
- қажет уақытында жоғарыда аталған мәліметтерді растайтын басқа
органдардан информация.
➢ Келісім-шарттың, олардың қосымшаларымен қоса көшірмелері (сыртқы
сауда келісім-шарттары орыс тілінде аудармасымен бірге);
➢ Бухгалтерлік есеп беру, кірісі және шығысы туралы есеп, табыс
декларациясы және тағы басқа белгісі бір мерзім арасында қарыз
алушының несиелік қабілетін және қаржылық жағдайын анықтау үшін
мәмілеттер;
➢ Белгіленген тәртіпте толтырылған несиені беру жөнінде арыз;
➢ Қарыз алушы жөнінде мәлімет, анкета;
➢ Тауарлы материалды құндылықтардың қозғалысы жөнінде мәлімет;
➢ Шұғыл міндеттеме;
➢ Несиелік келісім – шарт;
➢ Қамтамасыз ету жөнінде мәлімет;
➢ Бизнес жоспар.
Банктің несиелік бөлімі несиелеу жөнінде барлық сұрақтар бойынша
құжаттарды және оларды дайындаумен байланысты жұмыстарды басқарады,
несиелеу мен байланысты басқа қызметтердің жұмысын шоғырландырады және
оперативтігіне жауап береді.
Несие бөлімі мамандықтарының құзіретіне төмендегілер жатқызылады:
➢ несиелік ресурстардың бар болуын қарастыру;
➢ несие алу үшін қажетті құжаттардың толығын тексеру;
➢ техникалық- экономикалық негіздеуді есептеудің нақтылығын анықтау;
➢ қарыз алушының несиелік қабілетін талдау;
➢ несиенің өтелмеуіне әкелетін факторларды зерттеу.
Несиелік қызметкерлер заң бөлімінің құқық мамандарымен бірігіп
клиенттің құқық мәртебесімен құқтарымен анықтау үшін олардың заң істерін
зерттейді. Келісім – шарттар мұқият зерттеліп оған құқықтық баға беріледі.
Олармен кепіл берушінің немесе оның кепіл болушысының, ол кепілге коятын
мүлікке құқы бар екендігін анықтайды.
Несиелік бөлім және банктің т.б. қызметтерінің қорытындысы несие
беру мәселесі негіз болатын несиелік комитетке және банк басшылығының
қарауына ұсынылады. Егер несие беру жөнінде шешім қабылданса заң қызметі
кепіл туралы келісім – шарт, ол несиелік бөлім несиелік келісім – шарт
дайындайды, сосын бұл шарттарға банк төрағасы қолын қояды.
Несиелік процесстің екінші сатысы – бұл клиенттің қаржылық жағдайын
талдау және клиенттің несиелік қабілеттідігін анықтау және бағалау. Бұл
қарыз алушының қаржылық мәліметтерін және оның сипатының субьективті
бағасын қарастыруды қамтитын несиелік тәуекелді анықтау процесі.
Клиенттен несие туралы арыз түскенде банк бұл соманың пайдалылық және
тәуекел деңгейі бойынша анықтау үшін барлық мәліметтерді талдайды. Несиелік
талдау бір-бірімен байланысты ұғымдар. Бұл талдауда несие бөлімінің
қызметкері қарыз алушының несиені қайтару қабілетін анықтайды. Қарыз
алушының несиелік қабілетін анықтайды. Қарыз алушының несиелік қабілеті
туралы келесі параграфта кеңінен ашылып көрсетілетіндіктен, бұған қысқаша
тоқталып өтейін. Коммерциялық банк клиенттің несиелік қабілеті дегеніміз –
қарыз алушының толық және уақытында негізгі қарызбен проценттер бойынша
өзінің қарыздық міндеттемесімен есептеу қабілеті.
Несиелік қабілеті бар клиенттер банкте төлемдерді уақытынан
кешіктірмейді.
Шетелдік банктік тәжірибеде осы клиенттің несиелік қабілетін
бақылаудың бағыттары сол клиенттің нарықтағы алатын орнымен, репутациясымен
және бизнес деңгейімен байланысты.
Несиелік процестің үшінші сатысы - бұл несиелік келісім – шартқа
отыру. Несие беру жөнінде барлық мәселелерді несиелерді жоспарлаумен, беру
және қайтарып алумен байланысты, проценттік ставкаларды орнатумен
байланысты мәселелерді қарыз алушылар банкпен жергілікті банктік мекемеде
несиелік қызмет көрсету негізінде келісім-шарт жасасу негізінде шешеді.
Несиелік шарт екі жақтың өзара міндеттемелері мен экономикалық
жауапкершілігін анықтайтын маңызды құжат болып табылады.
Несиелік шарт клиент және банк арасында бір жылға, ал егер клиент
несиені тұрақты, мерзім сайын алып тұрса ұзақ мерзімге,ал егер уақытша
қажеттілік тіса қысқа мерзімге жасалады.
Белгілі-бір клиентпен несиелік шарт жасасқан кезде жақтардың
міндеттемелері мен құқықтары қарастырылады, қарыз алушының қызметінің
ерекшелігіне байланысты несиені қайтармау тәуекелінің сипатына байланысты
несиені беру және өтеу тәртібі және тәсілдері қарыстырылады.
Жыл сайын жасалатын несиелік шоттан басқа ұзақ мерзімді шарт жасауға
болады,бұндай шарт жыл сайын екі жақтың арасында жасалған несиелік
келісімде әр жақ үшін маңызы бар бөлек мәселелер қарастырылады.
Несиелік шарттар кәсіпорынның өндірістік және инвестициялық қызметін,
оның қаржылық жағдайын және оның болашақтағы өзгерістерін есепке ала отырып
терең зерттеу негізінде жасалады.
Несиелік келісім- шарт мынандай құрылымдардан тұрады:
➢ Жалпы ережелер
➢ Қарыз алушының құқықтары мен міндеттемелері
➢ Банктің құқықтары мен міндеттемелері
➢ Екі жақтың жауапкершілігі
➢ Шарттың мерзімі
➢ Екі жақтың заңды мекен-жайлары
Несиелік шартты жасасу бірнеше кезеңдерден өтеді:
➢ Несие алушы клиентпен несиелік шарттың мазмұнын жасау (несиенің
түрі, сапасы, мерзімі, қамтамасыз етілуі т.б.)
➢ Банк клиент ұсынған несиелік шарттың жобасын қарастырады да несие
жасайды. Бұл кезде банк мынаны анықтайды:
- потенциалды қарыз алушының несиелік қабілеті. Несиелік қабілеттілікті
тексеру несиелік шарт жасаудың алғы шарты болып табылады;
- қолдағы бар ресурстарға сай шаруашылық органдарға керек сомада несие
беру, олардың депозиттік проценттік саясаты арқылы өсу мүмкіндігі,
банк аралық несиелерді қарату.
➢ Клиент және банк бірігіп несиелік шартты өзара қанағаттандыратын
жағдайға сәйкес түзету және оны заңгердің қарауына ұсыну.
➢ Екі жақтың несиелік шартқа қол қоюы, яғни оған құжат күшін беру.
Несиелік шартты бұзғаны үшін жақтардың жауапкершілігі, соның ішінде
мүліктік жауапкершілігі қарастырылады.
Несиелік процестің төртінші саясаты - алынған несиенің
мақсаттылығын және уақытысында өтелуін бақылау. Банктік несие тек қана
келісім –шартта көрсетілген мақсатқа ғана пайдаланылуы тиіс және несиенің
басты қағидалаырынң бірі оның ақылылығы қатаң сақталуы тиіс.
Несие әдеттегідей есеп айырысу шотында қаражат болмаған жағдайда
товарлы-материалды құндылықтар және қызметтер үшін ақшалай төлем құжаттарын
төлеуге, аккредитив ашуға және қарыз алушының тағы да басқа несиелік шартта
анықталған қажеттіліктерді төлеуге беріледі. Қажетті жағдайда несие тауарлы
материалды құндылықтар және көрсетілген қызметтер үшін шоттарды төлеуге
банк басшылығының бұйрығы бойынша және е сеп айырысу шотында бос ақшалай
қаражаттар болғанда берілуі мүмкін. Несиені беру бір рет, күнделікті және
несиелік шартта анықталған басқа да мерзімдерге беріледі. Бір реттік
несиелік шартта анықталған басқа да мерзімдерге беріледі. Бір реттік несие
сондай-ақ реттік келісімдер мен контракттарды төлеуге беріледі [16, 478
б.].
Несиелік шартта қарастырылған несиені беру және қайтарып алу шарттары
мен тәртібіне сәйкес банктің несиелік бөлімімен несиені беру жөнінде бұйрық
жасалады. Бірінші рет алып отырған клиентке несиені беру кезінде банк бұл
қарыз алушының жарғысында шаруашылық субьектінің атынан анық басшылығының
шаруашылық шарттар жасауға құқы бар екендігі қарастырылғанына көз жеткізу
керек.
Несиелер әдетте қолма-қолсыз түрда беріледі. Бірақ қажетуақытында
банктің шешімімен азаматтармен есептер айырысу үшін және тұтыну несиені
бергенде несиелер қолма қол ақша түрінде берілуі мүмкін.
Несиені беру сондай-ақ арнауы ссудалық есеп шот арқылы жүзеге
асырылады. Арнайы ссудалық есеп шоттар сауда саттық дайындау, жабдықтау мен
өткізу ұйымдарына ашылады, себебі олар тауарлы-материалдың құндылықтардың
айналымының баяулауын жібермейді. Банк несиенің қамтамасыз етілуі
бухгалтерлік баланстың айлық, тоқсандық және жылдық мәліметтер бойынша
тексеріледі. Егер кәсіпорынның қаржылық жағдайы тұрақты болса және несиелік
қарызды өтеу графигі сақталса несиені қамтамасыз етуді тексеру
жүргізілмейді.
Несиелерді қамтамасыз етуге қабылданатындар:
➢ өндірістік қорлардың қалдықтары;
➢ аяқталмаған өндіріс қалдықтары;
➢ баланстық құн бойынша дайын өнім қалдықтары;
➢ өтелу мерзімі жетпеген жөнелтілген таур және өткізілген жұмыстардың
қалдықтары. Бұл кезде жлдағы тауарлы материалды құндылықтар несиелік
шартта көрсетілген мерзім шегінде алынады.
Несиені қамтамасыз етуге қабылданбайтындар:
➢ несиелеу үшін мерзімі өтіп кеткен жлдағы тауарлы- материалды
құндылықтар;
➢ сақтау жағдайы олардың сақталуын қамтамасыз етпейтін тауарлы-
материалды құндылықтар мен өнімдер;
➢ сақталу мерзіміне байланыссыз өндірісте пайдалана алмайтын немесе
тұтынушылардың сұранысы жоқ өнімдер мен тауарлы-материалды
құндылықтар;
➢ қозғалыссыз ұзақ уақыт сақталған тауарлы-материалды құндылықтар мен
шектеулі көлемдегі материалдық құндылықтар мен қызметтер.
Қамтамасыз етуге алынатын материалдық қорлармен өндірістік шығындардың
жалпы сомасынан несиелік қарыздар алынады. Қамтамасыз етудің қалдығы
айналым қаражаттарын құраудың өз көздеріне азаяды.
Қамтамасыз етілмеген қарыз талап еткенде қарыз алушының есеп айырысу
шотында ақша болмаса, мерзімі өтіп кеткен несие шотына аударылады. Бұл
кезде банк кешіктірмей төлейтін қарыз алушыны ары қарай несиелеу мәселесін
қарастырады. Белгелі-бір шоттарға сәйкес, несие бойынша қарызды қамтамасыз
етуді тексеру нытижелері бойынша несие беруге банк мекемесінің басшысының
рұқсат етуге құқы бар. Несиені өтеудің мерзімі және өтеу әдістері әдетте
келісім-шартта қарастырылады. Несиелерді өтеудің нақты мерзімдері шұғыл
міндеттемелер арқылы жасалып, несиеде қажеттілікті есептеуге сәйкес
несиелік қарызды төмендету қарастырылған мерзімде белгіленеді. Қарыз
алушыларды тауарлы-материалды құндылықтардың қорлары және жай ссудалық есеп
шот шығыстары бойынша несиеленген кезде өнімді өткізуден түскен және тағы
басқа ақшалай түсімдер есеп айырысу шотына аударылады, ал несиелерді есеп
айырысу шотынан өтеу күнделікті немесе несиелік шартта қарастырылған басқа
мерзімде өтелуі мүмкін:
бірінші кезекте төленетін (бюджетке төлемдер, әлеуметтік
қажеттіктерге аударымдар тағы басқа) және басқа төлемдерден
қалған есеп айырысу шотындағы бос ақша қалдықтарын банк өзі
клиенттің есеп айырысу шотынан ссудалық есеп шотқа аудару
арқылы немесе қарыз алушының есеп айырысу шотында ақша
болса төлем тапсырмасы арқылы;
қарыз алушының есеп айырысу шотынан несие бойынша қарыздарды
талап ету арқылы;
несие бойынша қамтамасыз етілмеген қарызды анықталған кезде
банктің шешімімен мерзімі жетпеген несиені өтеуді талап ету
арқылы.
Қарыз алушыға бір реттік мәселелерді жасау үшін берілетін несиелер,
кәсіпкерлерге берілетін қысқа мерзімді несиелер берілетін күні нақты өтеу
мерзімі көрсетілген шұғыл міндеттемелер арқылы құжатталады. Негізгі қарызды
өтеу және ол бойынша процесстерді өтеу төлем тапсырмасы арқылы жүзеге
асырылады. Егер қарыз алушы несие мен ол бойынша проценттерді төлеу үшін
төлем тапсырмасын ұсынбаса банк ол соманы клиенттің гарант шотынан
инкассалық тапсырма арқылы талап етуге құқы бар. Кейбір жағдайларда қарыз
алушының уақытша ескерілмеген жағдайларға байланысты қаржылық жағдайы
қиындап қалса шартта көрсетілгендей несиені өтеу мерзімі алты айға дейін
кейінге қалдыруы мүмкін, немесе пролангация жасалуы мүмкін. Несиені
пайдалану үшін төлем қарыз алушының төлем қабілетінің тәуекелі немесе
пайдалану мерзіміне байланысты несиелік ресурстар үшін төмен, қамтамасыз
етудің сипаты мен сенімділігіне Ұлттық Банкттің қайта қаржыландыру
ставкасына, бәсекелес банктердің ставкасына және тағы басқа факторларға
байланысты белгіленеді. Бұл жағдайда алынған несие үшін проценттер талап
етілетін несиелерді ұсыну үшін банктің тартылытын қаражаттары бойынша
шығындарды, банк ісін жүргізу үшін шығыстарды өтеуі және сәйкесінше пайда
алуды қамтамасыз етуі керек.
Прoценттік ставкалар тұрақты және өзгермелі болып бөлінеді. Тұрақты
проценттік ставкалар несиені пайдалану мерзімі бойында өзгермейді.
Өзгермелі проценттік ставкалар банкпен несиелік немесе депозиттік келісім
шарттың іске асырылу мерзімі бойынша өзгертілуі мүмкін. Ол ақша нарығының
жағдайына, несиелік ресурстарға деген сұраныс пен ұсынысқа және қарыз
алушының қаржылық жағдайына байланысты [21, 85 б.]. Ставкаларды өзгерту
шарттары екі жақтың келісімемен анықталады. Несие бойынша проценттерай
сайын есептеліп және талап етіліп отырылады.Несиелік проценттің белгілі
сатысы несиенің мақсаттылығымен және өтелуін бақылау. Банктің несиелік
бөлімнің жасалған несиелік шарт шарттарының орындалып отыруына жүйелі
бақылау жасап отыру керек. Сонымен қатар банк қарыз алушымен барлық несиені
пайдалану мерзімі барысында алынған несиені тиімді пайдалану, оның
уақытында және толық қайтарымдылығын бақылау керек.
Бұл мақсатпен қарыз алушының шаруашылық қызметін талдау, оның
қаржылық жағдайын, ақшалай және есеп айырысу құжаттары орындарында,
бухгалтерлік және статистикалық материалдардың есеп беру органдарында
тексеру жүргізіледі. Бұл жағдайда барлық мәлімет көздері пайдаланылады.
Керек кезде банктің несиелік бөлімі қарыз алушыны тексеруді келесі
мәселелер бойынша жүргізіледі:
банктік несиелік мақсатты пайдалану;
қаржылық есесп беру мәліметтері бойынша және натуралды түрде
несиенің қамтамасыз етуінің бар болуы;
бухгалтерлік есептің жағдайы;
тауарлы-материалды құндылықтардың жағдайы;
несиеленіп отырған таурлы-материалды құндылықтардың жағдайы
және оларды қайта өңдеу және өткізу перспективасы;
қарыз алушылардың өз қаражаттарын пайдалану;
Банктер кез келген уақытта, кез келген қарыз алуға ниет бiлдiрген
субъектiлердi несиелеген кезде пайда болатын несиелiк тәуекелдi банктiң
қаншалықты тиiмдi жаба алу тәуекелiне кез болады. Жалпы отандық несиелеу
тәжірибесі көрсеткендей банктердің кәсіпорындарды қаржыландыру кезінде
келесідей факторлар өз әсерін тигізеді (кесте 2):
Кесте 2
Банктердің кәсіпорындарды қаржыландыру кезінде әсер ететін факторлар
Банк тұрғысынан Кәсіпорын тұрғысынан
1. Кепілзат пен қамтамасыз ету 1. Несиеге деген жоғары пайыздық
түрлерінің болмауы мөлшерлеме
2. Несиені қамтамасыз етудің 2. Несиелердің қысқа мерзімділігі
өтімсіздігі
3. Қарыз алушы-кәсіпорынның 3. Несиені өтеу кезінде жеңілдік
қанағаттандырғысыз қаржылық кезеңінің жоқтығы
жағдайы
4. Қарыз алушы-кәсіпорынның 4. Құжаттарды дайындау процедурасының
ақпараттық мәліметтерінің ұзақтығы
жабықтығы
5. Кепілдің бағалау құнын оның нарықтық
құнынан кемітіп көрсетуі
Ақпарат көзі – Герасимов Б.И. Качество методов оценки кредитоспособности
заемщика коммерческого банка. Тамбов: Издательство ТГТУ, 2001. – 128 с.
Несиелік қызметкерлер әр қарыз алушыға несиелік іс-құжат (досье)
ашады, бұнда не сиені беру кезінде оның қозғалысы жөнінде барлық мәлімет
көрсетіледі, сонымен бірге әртүрлі қаржылық және экономикалық
көрсеткіштерді, қарыз алушылардың жобалармен перспективаларын талдау және
т.б. қажетті мәліметтер жинайды. Егер кәсіпорын несиелік шарттарын орында
маса және соның нәтижесінде бұл несиені уақытында және толық өтеу
мүмкіндігі жоғалса, банк несиелік санкцияларды қолданады, сонымен қатар
есеп бердің шынайылығы болмаса және бухгалтерлік есеп дұрыс жүргізілмесе
қолданады.
1.2. Несиелік қабілеттілік туралы түсінік және оны бағалау тәсілдері
Нарықтық экономика жағдайында коммерциялық банктермен клиенттердің
арасындағы экономикалық қатынастар өзара жоғары жауапкершілікке негізделуі
керек. Міне, сондықтан коммерциялық банк клиенттерге қызмет көрсетпес бұрын
олардың беделі мен қаржы жағдайына, заңды тұлға екендігі жөніндегі
мәртебесімен толық танысуы керек. Қарыз алушының несиелік қабілеті, оның
төлемді төлеу қабілетінен айырмашылығы мезгілі өтіп кеткен төленбей қалған
төлемдерді емес, болашақтағы қарызды өтей алу мүмкіндігін болжайды. Бірақ,
осы төлемді төлей алмау қабілеті клиенттің несиелік қабілетін бағалағанда
үлкен роль атқарады [21,11-12 б.]. Егер қарыз алушының мерзімі өтіп кеткен
төленбей қалған қарыздары болса, бірақ оның балансының өтімділігі жоғары
және өз капиталы жеткілікті болса онда мұндай клиенттің жағдайын несиелік
қабілеті төмен деуге негізі жоқ.
Несиелеу проценті, әдеттегідей қарыз алушыға әсер ететін тәуекелдің
көптеген факторларымен байланысты, бұл фактор қарыздың өтелмеуіне, бұл
кезде банк шығынға ұшырауы мүмкін. Бұндай жағдай форс-мажорды жағдайлар
әсерінен болуы мүмкін, бірақ көбінесе несиелік оперциялардың үзілуі келесі
буындардың бұзылуынан болады.
Банк өзінің операцияларының тиімділігіне мүдделі болғандықтан, олар
төмендететін жағдайларды және несиелеу механизмін жасайтын жауапты
қызметкерді тағайындайды. Банк мүмкін болатын шығындардан өзін-өзін
сақтандыру үшін барлық мүмкіндіктерін қолданса да ең әлсіз алушының
тәуекелін мүлдем болдырмауын жасау мүмкін емес. Осылай банк қарызды ұсына
отырып өтемеушілік болдыратын факторларды толығымен талдау жасау қажет.
Барлық жағдайда банк баратын тәуекелінің деңгейін, сонымен қатар осы
жағдайларда ұсына алатын несиенің көлемін анықтау қажет.
Бұдан басқа несиені ұсына отырып, оны беру талаптарын анықтауға
тиісті. Клиенттің несиені өтеу қабілетін талдау тек қана оның бүгінгі және
келешектегі қаржылық жағдайды анықтаумен ғана шектелмейді. Несиелік
бөлімнің қызметкері қарыз алушының болашақтағы жағдайды және оған әсер ете
алатын жағдайларды анықтау қажет. Себебі, кейбір жағдайларда метериалды
қамтамасыздандырылған клиент келісім-шартының барлық шарттарын міндетті
түрде орындауғ келіспейді, сондықтан қарыз алушының жеке қасиеттерін
қарастыруды маңызды мәселелерге жатқызуға болады. Қарыз алушының
репутациясын анықтау үшін ауқымды ақпарат табыс етіліді; біріншіден, табыс
етілетін ақпарат дұрыс болуға тиісті; екіншіден, осы ақпарат мүмкіншілігі
толықболу керек; үшіншіден, қарыз алушының жеке қабілетін анықтау үшін
мпәліметтер жалпы анықталған түрде болуы керек.
Қарыз алушыға сипаттама негізінде оның репутациясы жауапкершілік
дәрежесі, алған қарызын өтеуге дайын болуы қарастырылады. Банк өзінің
клиентінің несиелік “өмірі” туралы білуін керек етеді; ертеде алған қарызын
қалай өтегендігіне көңіл бөлінеді, қарызды өтеген кезде уақытында қайтармау
болды ма, экономикалық өмірде оның алатын орны [22, 24-24 б.].
Клиенттің қаржылық мүкіншілігі анықтау оның табысы мен шығындарын
толығымен анықтау арқылы білуге болады. Қарыз алушының өзінің алғаш табысын
өтеудің үш түрлі жолы бар:
ағымдағы кассалық түсімдер;
активтерді сату;
басқа да қаржыландыру көздерінен.
Жалпы экономикалық банктер бірінші кредиторлар категориясына
жатқызылады, яғни қарызын ағымдағы кассалық түсіадердің таза қалдық
есебінен өтеу. Ол осы формула арқылы есептелінеді: ағымдағы кассалық
түсімдер сальдосы таза операциондық пайда, амортизациялық аударымдар,
дебиторлық қарыздың өсуі, тауарлы қорларының өсуі, төлеуге арналған шоттар
сомасы.
Қарызды өтеген кезде ең негізгі назар аударатын мәселе кәсіорында
дебиторлық қарыздың болмауы және тауарлы қорлардың өзгеруі. Өйткені,
әсіресе осы баптар бойынша несиені өтеу қиынға соғады. Сонымен қатар
банктер филиалының капиталына, оның құрылымына, активтер және пассивтер
баптарының сәйкестігін кепілді қамтамасыз етілу дәрежесіне, оның толығына,
сонымен бірге қарыз өтелмеген жағдайда кепілді өткізу сапасы мен дәрежесіне
көп көңіл бөлінеді. “Жалпы экономикалық жағдайлар” негізінде мемлекеттегі
іскерлік жағдайы, экономикалық коньюктуралық жағдайы, басқа компаниялардан
бәсекелестіктің болуы, салық шикізатқа баға және тағы да басқа жағдайларда
көрінеді. Осы кезде компанияның қызмет түрі есептелінеді.
Айта кету керек, банк несиені қамтамасыз ету мәселесіне қатысты
мынадай мәселелерді анықтайды:
клиенттің балансындағы активтерге деген меншік құқын және олардың құнын
немесе қарызды өтеудің басқа да көздерін (кепіл зат, кепілдеме,
сақтандыру).
сақтандыру компаниялармен шартқа отырған ба және сақтандыру жарна сапасы
қандай?
салық инспекциялары алдында берешегі жоқ па?
Егер клиенттің банкротқа ұшырау жағдайында оның активтері
міндеттемелері бойынша үлестіріліп, ал банк несиесін қайтар алмай қалса,
осы кезде кепіл зат, кепілдеме, сақтандырудың ролі зор себебі, осылар
арқылы клиент өзінің несиесін қайтарады, қаржылық жағдайын оңалтуға
тырысады.
Ең соңғы критерий бақылау. Бұл жерде банк қарыз алушының қызметінің
заң негіздеріне сай келетіндігін және соған қоса осы несиелендіріп отырған
шаралар заңдығы екендігі алдағы уақытта заңнаң өзгеруі қарыз алушыға қалай
әсер ететіндігін (мысалы салық туралы заңның өзгеруі), клиенттің және несие
мақсатының банк стандартына сай екендігін, қарыз алушы туралы мәліметтердің
жеткіліктігін қарастырады. Осы жоғарыда айтылған критерийлер клиенттің
несиелік қабілетін бағалай әдістерін өзінде қамтиды.
Олар:
іскерлік тәуекелді бағалау;
менеджментті бағалау
жүйе негізінде клиенттің қаржылық тұрақтылығын бақылау;
қаржылық коэффициенттер;
ақша ағымын талдау;
клиент туралы мағлұматтар жинау;
клиенттің қызметін бағалау;
Критерийлер мен бықылау әдістері ортақ болғанмен заңды және жеке
тұлғалардың несиелік қабілетін ірі және орта, кіші кәсіпорындардың несиелік
қабілетін бағалау деп бөлуге болады. Банк қарыз алушы туралы мәліметтерді
әртүрлі көздерден алады. Алдағы бөлімде атап өткендей кәсіпорындардың
көліміне және құқықтық мәртебесіне байланысты несиелік қабілетті бағалау
жағдайлары әртүрлі. Ірі және орта кәсіпорындардың несиелік қабілетін
бағалау үшін біз баланстың нақты мәліметтеріне есеп беруі мен табысына,
несиелік арызына, клиенттің өзінің және менеджерлерінің тарихы туралы
ақпараттарға талдау жасаймыз. Ал несиелік қабілетті бағалау тәсілдері
ретінде қаржылық коэффициенттер жүйесі, ақша ағымын, іскерлік тәуекелік мен
менеджментті талдау қолданылады. Дүние жүзілік банк тәжірибеде клиенттің
несиелік қабілетін бағалау үшін әртүрлі қаржылық коэффициенттер қолданылады
[26, 33-35 б.]. Бұл коэффициенттер банктік клиентураға байланыста, банктің
қаржылық саясатына байланысты әртүрлі болуы мүмкін және қаржылық
қиыншылықтарға байланысты анықталады. Оларды бес топқа бөлуге болады:
Өтімділік проценті
Айналымдылық немесе тиімділік коэффициенті
Қаржылық левераж коэффициенті
Қарызды қамтамасыз ету коэффициенті.
Қарыз алушының несиелік қабілетін, ақша ағымын талдау кезінде
анықтауға болады. Ақша ағымын талдау коммерциялық банктердің клиенттің
несиелік қабілетін бағалаудағы бір әдіс болып табылады. Бұл әдісте
клиенттің белгілі бір период ішіндегі нақты қаржы айналыма көрсетіледі. Бұл
әдістің қаржылық таңдаудан ерекшеленуі көрініс алады. Егер қаржылық талдау
баланс мәліметтеріне негізделініп жасалынса, ақша ағымын талдау әдісі
кәсіпорындағы кіріс және шығыс нәтижелеріне негізделеді.
Клиенттің несиелік қабілеттілігін қаржылық жағдайын зерттеу және ақша
ағымы арқылы анықтау кеңінен үшінші бөлімде қарастырылған.
Мен осыған байланысты банкте тәжірибеден өту барысымда бақылаған
Флора сән салонына несие берілу үрдісін мысалға келтірейін. Бастапқыда
компанияның атынан несиелік келісімге қол қоюға өкілетті жетекшісі Бериков
Б.М. қарыз алу туралы өтінішін жазды. Онда қарыз алушы мен сұралатын несие
туралы негізгі мәліметтер: мақсаты, мөлшері, түрі, мерзімі, қамтамасыз ету
формасы көрсетіледі. Банк несиелеудегі қарыз алушының мүмкіндігін алдын-ала
бағалау үшін есеп карточкасын толтырды. Онда фирманың жетекшісі мен қарыз
алушы өкілінің аты-жөні; қызмет және меншік түрі; клиенттің заңды мекен-
жайы; есеп айырысу және валюталық шот ашқан банктің аты және реквизиттері;
негізгі құрылтайшылары; сұралған несиенің мақсаты, сомасы және мерзімі;
соңғы есептік күнге берілген баланс құрылымы және басқа да көрсеткіштер
жазылады. Бұл өтінішті несиелік офицер қарастырғаннан кейін, одан әрі
жобаны қаржылық сараптау үшін қажет құжаттарды 7-10 күн ішінде тапсыруын
клиентке міндеттейді:
Қарыз алушының анкетасы
Компанияның қаржылық есеп беруі, дебиторлық және кредиторлық қарыздары
туралы мәліметтер
Бюджеттік міндетті төлемдер бойынша қарызының бар немесе жоқ екендігі
туралы анықтама (өтінішті ұсыну алдында соңғы есеп беруінің мәліметтері
бойынша)
Қарыз алушының кепілге салынған мүлкі бойынша салық төленгендігі туралы
салық органдарынан анықтама
Басқа банктер алдында қарызы бар немесе жоқ екендігі туралы анықтама
Бизнес-жоспар
Қарыз қаражаттарын пайдаланудың мақсатын көрсететін құжаттар (контракттар,
шот-фактуралар, т.б.)
Жарғы және құрылтай құжаттарының нотариальды-куәландырылған көшірмелері.
Несиелік офицер осы сараптаушының мүліктік бағалауынан өзінің сараптау
қорытындысында қысқаша мәлімет береді. Ең соңында қарыз алушының
кемшіліктері мен артықшылықтары туралы резюме жазды. Қорытынды шешімі –
Несиелік комитеттің қарауына беріледі.
1.3. Несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз етудің негізгі түрлері
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикамызда шағын және орта бизнесті,
жалпы алғанда нақты секторды,өндірісті дамыту алдыңғы қатардағы өзекті
мәселе болып отыр. Енді бұл жерде қаржы несие мекемелерінің алатын ролі өте
маңызды, себебі белгілі-бір істі бастау үшін қаражат керек, ал коммерциялық
банктер болса сол шаруашылық субьектілерді несилендіріліп, олардың аяққа
тұруына немесе істі одан әрі дамытуына көмек береді. Осы кезде банк
клиентке несиені жай бере салмай, оның қайтарымдылығын ойлау керек, өйткені
несиелеудің негізгі принциптерінің бірі несиенің қамтамасыз етілуі және
қайтарымдылық принципі. Несиенің қайтарымдылығы басқа да экономикалық
қатынастардан несиелік қатынастардың негізін қалаушы қасиетімен
ерекшеленеді және іс жүзінде белгілі бір механизмде өзінің көрінісін
табады. Бұл механизм, бір жағынан несие қозғалысының негізінде жатқан
экономикалық процесстерге, ал екінші жағынан, несиелік мәміледегі кредитор
мен қарыз алушының құқықтық қатынастарына негізделеді.
Несиенің қайтарымдылық экономикалық негізін ұдайы өндірістік процесі
қатысушылардың қорларының шеңберлі айналымы және заңдары құрайды[15, 221
б.]. Бірақ та несие қайтарымдылығының обьективті экономикалық негізінің бар
болуы, бұл процесстің автоматты түрде орындалуын көрсетпейді. Тек қарызға
берілетін құнның қозғалысын мақсатты әрі қатаң түрде басқару оның
жоғалмауын, қайтарылатын құнмен эквиваленттілігін қамтамасыз етеді.
Несиелік мәлімде осы субьект- кредитор мен қарыз алушы қатысатын
болғандықтан, несиені қайтаруды ұйымдастыру механизмі бұл екеуінің де осы
процессті жүзеге асыруды ескереді. Кредитор несие ұсынған кезде өзінің
мүддесін қорғай отырып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
6
1. Коммерциялық банктерде несиелік процессті ұйымдастыру негізі
1.1. Несиелік механизмнің экономикалық мәні мен құрылымы
8
1.2 Несиелік қабілеттілік туралы түсінік және оны бағалау
тәсілдері
21
1.3 Несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз етудің негізгі түрлері
25
2. ЕАБ АБН АМРО Банк акционерлік қоғамының несиелік процессін талдау
2.1. Банктің несиелік саясатын бағалау
32
2.2. Клиенттің несиелік қабілеттілігін анықтау және талдау әдістемесі
(Медет
шаруа қожалығы мәліметтері негізінде)
44
2.3. Кепілге қойылған мүлікті бағалау әдістері
53
3. Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің несиелік
процессін
жетілдіру жолдары
3.1. Несиелік процессті ұйымдастырумен байланысты банктерде
жүргізілетін іс-шаралар
61
3.2. Несиелік тәуекелді бағалау және басқару - несиелік процессті
жетілдірудің негізі
67
Қорытынды
84
Пайданылған әдебиеттер тізімі
86
Қосымшалар
88
Кіріспе
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алып, егеменді ел болғалы бері қаржы
саласы, әсіресе экономиканың банктік секторы бірнеше жетістіктерге жетті.
Банктер - нарық құрылымдары жүйесінің орталық буындарының бірі. Олардың
қызметінің дамуы нарықтық механизмді нақты құруға қажетті шарт болып
табылады.
Екінші деңгейлі банктер жүйесі халық шаруашылығы саласының тұрақты
қызмет істеп тұруын қамтамасыз етуде, яғни экономиканы дамытуда маңызды
роль атқарады. Операцияларын жүзеге асыра отырып, банктер қоғамдық қажетті
қызметтерді орындайды. Бұл кезде басқа коммерциялық кәсіпорындар секілді
банк қызметінде де көптеген тәуекел түрлері кездеседі. Міне, сондықтан да
банктік қызмет кәсіпкерліктің реттеуді көбірек қажет ететін түрі болып
есептеледі. Осыған байланысты еліміздің Қаржылық Қадағалау Агенттігінің
екінші деңгейдегі банктер қызметін реттей отырып, нақты сектордың
экономикалық агенттерінің кәсіби белсенділік дәрежесіне ықпал етеді. Міне,
сонда ғана ұлттық экономиканың белгілі бір қарқынмен дамып отыруын
қамтамасыз етуге болады. Осыдан банктердің тұрақтылығы ел экономикасының
тиімділігіне тікелей әсер ететіндігі байқалады.
Несиелеу қажеттілігі ұдайы өндіріс процессіндегі табыс айналымы
шеңберінен капитал айналымының заңдылықтарына сай қалыптасады.
Коммерциялық банктерде несиелік процесстің дұрыс жүзеге асырылуы
бекітілген несиелік саясатқа байланысты. Несиелік саясат – бұл банктің
несиелік қызметінің міндеттерін, оларды іске асыру құралдары мен әдістерін,
сондай-ақ несиелік процессті ұйымдастыру принциптері мен тәртібін
белгілейді [12, 116 б.]. Несиелік саясат несиелік механизм көмегімен
жүзеге асырылады. Несиелік саясат несиелік қызметтің мынадай негізгі
бағыттарын анықтауға мүмкiндік береді: несиенің берілуіне және несиелік
портфельді басқаруға жауап беретін банк қызметкерлері жетекшілікке алатын
объективтік стандарттар мен критерийлерін; несиелеу облысындағы
стратегиялық шешімдерді қабылдайтын тұлғалардың басты іс-әрекеттерін;
сыртқы аудит қызметтерінің жүмысын және банктегі несиелік
қызметтің сапалығын; ішкі бақылау қағидаларын.
Несиелік саясат банктердің ең алдымен банк пен оның клиенттері
арасындағы қарым-қатынасты реттеуіне, басқаруына, ұтымды ұйымдастыруына
мүмкіндік береді, басқаша айтқанда несиелік процесстің басты негізгі көзі
несиелік саясат болып табылады.
Қазіргі таңда экономиканың әртүрлі салаларын несиелеу өте
өзекті мәселе, сондықтан дипломдық жұмыстың тақырыбы өзекті
болып табылады.
Менің жоғарыда аталып өткен мәселелерді ескеру арқылы диплом жұмысын
жазудағы мақсатым – теориялық шығармаларды оқи отырып, тәжірибеден алынған
нақты материалдарға талдау жасап, несиелік процесстің ұйымдастырылу
тәртібін, мәні мен мазмұнын жан-жақты ашу, оның негізгі бағыттарын көрсету.
Осы мақсатқа жету үшін алдыма мынадай міндеттерді қойдым:
несиелік процесстің ұйымдастырылу туралы экономикалық және теориялық
еңбектермен танысып, ғылыми шығармаларды тереңірек оқып зерттеу;
несиелік процесстің негізгі сатыларының мәнін ашып көрсету;
несиелердің қамтамасыз етілу түрлерін талдау;
Еншілес Акционерлік Банк (ары қарай ЕАБ) АБН АМРО Қазақстан Банкі
акционерлік қоғамының мәліметтері негізінде несиелік процесстің
ұйымдастырылу тәжірибесін талдау;
Коммерциялық бантерде несиелік процессті жетілдіру жолдарын қарастыру ;
ЕАБ АБН АМРО Қазақстан Банктің нақты мәліметтерін пайдалана отырып,
заңды және жеке тұлғаларға берілген несиелік операцияларына талдау
жүргізу.
Диплом жұмысында зерттеу обьектісі ретінде мен ЕАБ АБН АМРО
Қазақстан Банкісінің несиелік операциялар тәжірибесін, банктегі несие
түрлері мен олар бойынша есептің, төленетін сыйақылардың қалай
есептелетіндігін, ұйымдастыру тәртібін қарастырдым.
Диплом жұмысын жазудың әдістемелік негізі болып батыс ғалымдарының,
Ресей мен Қазақстан ғалымдарының несиелік операцияларын жан-жақты және
терең талдауымен байланысты монографиялық туындылары пайдаланылды.
Диплом жұмысын орындаудың практикалық базасына ЕАБ АБН АМРО Қазақстан
Банктің нақты тәжірибелерінен алынған мәліметтер, статистикалық ақпараттар
жатады.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және 20 кесте, 2 сурет, 8 диаграммадан
тұрады, жұмыстың жалпы көлемі 89 бет.
1. Коммерциялық банктерде несиелік процессті ұйымдастыру негізі
1.1. Несиелік механизмнің экономикалық мәні мен құрылымы
Экономикалық түсінікте механизм белгілі бір қызметті жандандыруға
және бір нәрсені іске қосуға болатын құралды білдіреді. Бұл мағынасында
механизм термині басқаруда қолданылады. Яғни, оның мәні экономикалық,
оның ішінде несие саясатының міндеттерімен анықталатын, басқарылатын
объектіге басқаратын субъектінің әрекет ету мазмұнымен байланысты болып
келеді.
Несиелік механизм – нарықтық қатынастарға сай экономиканың тиімді
дамуын қамтамасыз ететін несие түрлерінен, несиелеу қағидаттарынан,
несиелеу әдістері мен тәсілдерінен және несиелік тәуекелді басқарудан
тұратын экономикалық механизмнің құрамдас бөлігі.
Несиелік механизм экономикалық механизмнің бір бөлігі ретінде бола
отырып, іс жүзінде несие қызметінің жүйесін нақты және кешенді түрде
бейнелейді. Нарықтық экономика жағдайында несиенің дамуы және қызмет етуі
үшін пайдаланылатын несиелік механизм өзінің негізгі және құрылымы бойынша
объективті сипатқа ие. Олай болмаса, несиелік механизм несиенің
экономикалық категория ретіндегі қызмет етуін жеткізе және тура бейнелей
алмай, сондай –ақ оның қозғалысының объективті негізінен айырылып қалар
еді.
Несиелік механизм сипатының объективтігін айта отырып, екі
элементті: несиені және несиелік механизмді бір бірінен бөліп қарау дұрыс
емес. Соңғысы несиенің бейнелейтін қатынастарының қатынастарынан алыс
жатпайды, яғни олардың нақты бір қабатын құрайды.
Несиелік механизм несиелеуді экономикалық – ұйымдастыру
қатынастарының белгілі бір қабатын, яғни несиелік қатынастардың жоғарғы
буынын білдіреді. Мұндағы буын ретінде несиенің объективті сипатын және
несиелік қатынастарды ұйымдастыруға байланысты шаруашылықтың субъективтік
қызметінің өзара іс әрекеті түсіндіріледі.
Несиелік механизмге несиенің мазмұны және өзіндік ерекшеліктерін
сипаттайтын қатынастар және олардың пайда болу әдістері, тәсілдері және
формалары жатады. Соңғылары несиелік қатынастардың мәніне жатпағанымен де,
олар несиелік іс- тәжірибені сипаттайтын процесске жақын немесе оның
үстінде қалыптасады.
Берліген несиелік механизм тұжырымы бұл механизмнің тек субъективтік
сипаты туралы кездесетін позицияларға қарама-қарсы тұрады. Осы тұрғыдан,
кейбір мамандар несие категориясын жалпы әдістемелік жоспардан оқып біле
отырып, ғылыми таным барысында бірден несиенің мазмұнын, оның қызметтерін
талдаудан несиелеу механизіміне өтеді.
Кез келген экономикалық механизм өзара байланысқан, яғни оның бір
элементінің қозғалысы немесе өзгеруі басқаларының қозғалуы мен өзгеруіне
ықпал ететін элементтер жиынтығынан тұрады.
Несиелік мезанизмнің басқа экономикалық механизмдер сияқты мынадай
құрылымдық элементтері болады:
несиенің түрлері;
несиелеу объектілері;
несиелеу субъектілері;
несиелеу әдістері;
несиелеу процесі (несиелеу механизмі);
несиелеу қағидаттары;
несиелік тәуекелді басқару.
Жалпы, “несиелеу” сөзі латын тілінен аударғанда сенім білдіру
деген сөзді білдіргенімен несиелеу процесі қазіргі жағдайда тәуекелі жоғары
активтік операциялардың бірі болып табылады, ал егер оған дұрыс көңіл
аудармаса, банк өтімділігін жоғалтып банкротқа ұшырайды [13, 246 б.]. Әрбір
коммерциялық банк өзінің несиелік саясатын жеке дербес қалыптастырады.
Несиелік саясат коммерциялық банкты нарықтағы несиелік қызмет көрсету
тактикасын, стратегиясын қамтиды. Содықтан банк несие беруді бірнеше сатыға
бөледі. Олар өз кезегінде банкке несиелік қайтарымдылығын қамтамасыз етуге,
клиенттің несиелік қабілетін бағалауға және несие берудің арқасында пайда
табуға көмектеседі.
Ақшаның әрқашан үздіксіз айналыста болуы нарықты экономикада
қажетті заңдылық болып табылады. Уақытша бос ақша қаражаттары баяуламай
қарыз капитал нарығына түсуі қажет. Сонымен қатар олар несие қаржылық
мекемелерде айналыста болып, іске асырылып, қосымша капиталды қажет естетін
экономика салаларына орналасуына қажет. Несие – ол қарыз капиталынаң
жылдамдылық, қайтарымдылық және төлемдік негізіне сүйенетін қорғанысы.
Несиелеу қағидаларының мақсаты бұл берілген несиенің белгілі бір
мақсаты бұл берілген несиенің белгілі бір мақсатқа жұмсалатынын сипаттайды.
Несиенің мақсаты оның нақты объектіге материалдық немесе өндірістік
шығындарға, сондай-ақ айналым қаражаттарын толықтырғанға, негізгі
құралдарды, құрал жабдықтарды, құрылғыларды сатып алуға, жаңа өндіріс
объектілерін салуға, сондай-ақ тұтыну мақсатына бағытталады.
Олар жеке адамдар мен заңды ұйымдарға келісім негізінде несие, есеп айырысу
және басқа да қызметтерін көрсетеді. Олар дербес және ешкімге тәуелсіз
жұмыс жүргізеді. Коммерциялық банктер шектеулі нормативтер бойынша өкімет
құрылымдарының бұйрықтарын орындайды. Толық шаруашылық есеп принциптерін,
жұмыс жүргізуді және қабылданған міндеттемелері бойынша толық
жауапкершілігі болады.
Несиенің түрі – бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі
қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық
сақталатын көрінісі [18, 230 б.] .
Комерциялық банктер өздерінің клиенттіріне әр түрлі несиелер
береді.Оларды мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
Қарыз алушының категорияларына байланысты:
өндірістік кәсіпорынға берілетін несиелер;
ауылшаруашылық кәсіпорындарға берілетін несиелер;
қаржы секторының құрылымына берілетін несиелер;
жеке азаматтарға берілетін несие;
үкімет органдарына берілетін несие;
сауда-саттық кәсіпорындарына берілетін несие және т.с.с.
Қамтамасыз ету нысанына байланысты:
қамтамасыз етілген;
қамтамасыз етілмеген.
Мерзіміне байланысты:
қысқа мерзімді (1 жылға дейін)
ұзақ мерзімді (1 жылдан жоғары)
Несиені беру тәртібіне байланысты:
клиенттің арызы негізінде;
несиелік желі шеңберінде.
Несиені қайтару тәртібіне байланысты:
бір уақытта тұтас өтілетін несие;
өтелуін кейінге қалдыру арқылы несиені өтеу.
Несиенің валютасына байланысты:
ұлттық валютада берілетін;
басқадай валютада берілетін;
бірнеше валютада берілетін.
Несиелік пайыздық ставкасының түріне байланысты:
тұрақты пайыздық ставка;
өзгермелі пайыздық ставка;
номиналды пайыздық ставка;
нақты пайыздық ставка.
Пайызды төлеу әдісіне байланысты;
кәдімгі қарыздар;
дисконттық қарыздар.
Несие берушілердің санына байланысты:
бір банктен берілетін несиелер;
параллельді несиелер.
Несиенің мөлшеріне байланысты:
ірі несиелер;
шағын несиелер.
Пайдалану сипатына қарай:
негізгі қорларға жұмсалатын;
Айналым қаражатына жұмсалатын.
Берілу шартына қарай:
тұтыну несиесі;
ипотекалық несие;
овердравт несиесі;
овернайт несиесі;
онкольдық несие;
банкаралық несие;
ломбардтық несие;
лизингтік несие;
сенім несиесі;
маусымдық несие;
консорциалдық несие.
Несиенің осындай белгілері арқылы жіктелуі оны жан-жақты қарастырып,
оның мазмұнын толық ашуға мүмкіндік береді.
Несие құрылымы несие беруші мен қарыз алушыдан, сондай – ақ қарыз
капиталынан тұрады. Мұндағы несие беруші мен қарыз алушыларды несиелік
мәмілеге қатысушы тараптар немесе несиелік қатынас субъектірлері деп
атауға болады.
Несиелеу объектісі – бұл несиенің пайдалану заты, яғни несиенің іске
асырылу аясы деп түсінуге болады.
Несиелеу объектісі материалды құндылықтар, өндіріс және айналыс
шығындары түріндегі ол сияқты, егер несие материалдық жағынан қамтамасыз
етілмеген жағдайда, банк алдындағы шаруашылық ұйымның міндеттемесі ретінде
де болады.
Банктердің ресурстық базасының қарқынды өсуінің арқасында (негізінен
депозиттер көлемінің ұлғаю есебінен) жалпы алғанда банк секторының несиелік
қуаты елеулі түрде нығайды және несие нарығында олардың кызметінің жандана
түскені байқалды. Банктердің несиелік белсенділігінің артуына сондай-ақ
Қазақстан Қаржылық Қадағалау Агенттігі жүргізген шаралар да жәрдемдесті.
Атап айтқанда, бір жыл ішінде қайта қаржыландыру ставкасы екі рет (18%-тен
16% -ке дейін және содан кейін 11% - ке дейін) төмендетілді, міндетті
резервтеу нормасы (10% - тен 8% -ке дейін) азайтылды. 2007 жылдың екінші
жартысында Банктер қаражатының белгілі бір бөлігі активтерге орналастыру
тәртібі туралы нұсқаулар қабылдады, соған сәйкес екінші деңгейдегі банктер
ел ішінен тартылған ресурстарды толық түрде ішкі экономикаға бағыттауға
тиіс.
Тұрғын үй құрылысы саласында ипотекалық несиелеуді жандандыру
мақсатында Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қазақстан Республикасында ұзақ
мерзімді тұрғын үй құрылысын қаржыландыру және ипотекалық несиелеу жүйесін
дамыту тұжырымдамасы әзірленіп бекітілді. Қазақстан ипотекалық компаниясы
құрылды, оның негізгі міндеті ипотекалық облигацияларды қайталама нарыққа
шығару және орналастыру жолымен екінші деңгейдегі банктерді қайта
қаржыландыру болады.
Екінші деңгейдегі банктерде экономика салалары бойынша
негізгі үлесті сауда құрайды (26,9%), екінші орында өнеркәсіп саласы
(19,5%). Жалпы берілген несиелер көлемі соңғы үш жылда тек қана
өсу жағына қарай өзгеріп отырғанын көреміз. Мысалы, өнеркәспке
берілген несиелер сомасы 2006 жылы 2005 жылмен қарағанда 1,4 есе
өсіп, 672407 млн.теңгеден 978128 млн теңгеге дейін өсті, ал 2007
жылы 2006 жылмен салыстарғанда 1,5 есе өсіп 1484294 млн.теңгеге
жетті (қосымша 1).
Несие алушылар банк несиелерінің көп бөлігін айналым капиталын
толықтыру үшін пайдаланады. Банктердің несие беру объектілері бойынша
несиелер көлемдерін 1-кестеден көруге болады.
Кесте-1
Екінші дейгейдегі банктердің объектілер бойынша берілген несиелері
Несиелеу объектілері 2006 ж. 2007 ж.
Млн.теңге Үлес Млн. теңге Үлес
салмағы, % салмағы, %
Айналым қаражаттарын
сатып алуға 510 022 52,1 604 132 40,7
Негізгі қорлар сатып 116 332 11,9 183 728 12,4
алуға
Жаңа құрылыс және
объектілерді қайта
жаңарту үшін 106 781 10,9 152 183 10,3
1 – кестенің жалғасы
Азаматтарға тұрғын үй
салу және сатып алу
үшін 37 339 3,8 129 097 8,7
Азаматтарға тұтыну
мақсатында 63 306 6,5 144 423 9,7
Бағалы қағаздар сатып
алуға 20 010 2,1 20 440 1.4
Жекешелендірілетін
мемлекеттік объектілерді
сатып алуға 383 0,0 285 0,0
Басқа мақсаттарға 123 955 12,7 250 007 16,8
Берілген несиелер, 978 128 100 1 484 294 100
барлығы
Ақпарат көзі – Қазақстан Республикасы Қаржылық Қадағалау Агенттігінің
2006 - 2007 жылдардағы есеп беру мәліметтері бойынша құрастырылған
www.afn. kz
Кестеден көрінгендей, несие алушылар 2007 жылы айналым
қаражаттарын сатып алуға барлық банктік несиелердің 40,7 %-ін жұмсаса, ал
негізгі құрал-жабдық сатып алуға 12,4 %-і ғана жұмсалды (2003 жылы бұл
11,9 %-ті құрады). Банктердің портфеліндегі жаңа құрылыс және
объектілерді жаңартуға арналған несиелердің үлесі көп емес, 10,3% - ті
құрады. Бүгінгі таңда ұзақ мерзімді инвестициялау негізінен банктердегі
ұзақ мерзімді ресурстардың жетіспеуінен де несиелеудің жоғары тәуекелінен
де бөгеліп отыр.
Жалпы, несие қарыз алушыға белгілі бір несиелік процесс жүзеге
асырылғанда ғана беріледі. Несиелік процесс дегеніміз- банкпен қабылданған
және белгілі бір тәртіпте орналасқан несиелік қатынастарда жүзеге асырудың
әдістері мен тәсілдері. Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелеу процесі
арқылы елдің қаржы яғни несиелік проект бойынша барлық аналитикалық
жұмыстарды жүзеге асырады. Несиелік процессі келесі сатыдан тұрады:
Несие беру жөнінде алдын ала келіссөздер жүргізу және банкпен
белгіленген құжаттарды ұсыну;
Клиенттің несиелік қабілеттідігін анықтау және бағалау;
Несиелік келісім – шартқа отыру;
Несиенің берілуі және қайтарылуы;
Алынған несиенің мақсаттылығын және уақытысында өтелуін бақылау [14,
267 б. ].
Бірінші саты – бұл несие беру жөнінде алдын ала келіссөздер жүргізу
және банкпен белгіленген құжаттарды ұсыну болып табылады. Несие беру
жөнінде келісім сөздер нақты шешім қабылданғанға дейін жүргізіледі. Бірақ
бұл жерде әртүрлі жағдайлар болуы мүмкін. Дамыған нарықты қатынастар үшін
нақты жағдай- бұл банк клиенті өз өнімін ұсыну үшін іздейді. Банктік
қызметтер нарығын, потенциалды клиенттерді зерттеу, оларға қарым қатынас
жөнінде ұсыныстар жасаған кезде болатын жағдай бұның барлығы несие туралы
нақты ұсынысқа дейін қарастырылады. Басқа жағдай- отандық тәжірибе. Бұнда
несие кәсіпкерлерден бастап өкімет органдарына дейін керек, банк клиентті
іздемейді, керісінше, клиент өзін құтқаратын несиені алу үшін банкті
іздейді. Бұл дайындық сатының процессі, одан кейін оның екінші бөлігі
клиенттер банкке несие алу үшін қажетті құжаттарды өтінішімен қоса
тапсырады. Несиені алу үшін қарыз алушы банкке жазбаша түрдегі арыз
ұсынады. Онда мыналар көрсетіледі: несиенің мақсаты, сомасы, өтелу мерзімі
және несиеленетін объектінің қысқаша сипаттамасы.
Несие алу үшін келесі құжаттар ұсынылуы тиіс:
➢ Несиеленетін кәсіпорынның техникалық негізделуі, ол мынаны жағдайды
есепке алу керек:
- арыз берушінің қызметінің және ол өндіретін өнімнің сипаттамасы;
- несие есебінен өндірілетін өнімнің (қызметтің) тізімі, оның экспорттың
мүмкіндіктері, жергілікті және дүниежүзілік нарықта шығарылатын
ұқсас өнімдермен салыстырмалы сипаттамасы;
- экспортталуы мүмкін өнімнің өткізу нарығын, оған ұқсас өнімге
сұранысты, бәсекелестікті, халықаралық нарыққа шығу стратегиясын
талдау, өнімді экспорттау жөнінде шетел формаларымен келісім
шарттардың болуы;
- түсетін түсімі несиелік қарызды өтеуге жұмсалатын қарыз
алушының өнімді экспорттауға меншік құқын растайтын құжаттар;
- экспортқа өнім өткізуге лицензиясының болуы;
- жобаның жүзеге асырылу мерзімі;
- өтелу есебі, импорттық төлемдер балансы мен экспорттан түсімдерді
қоса;
- қажет уақытында жоғарыда аталған мәліметтерді растайтын басқа
органдардан информация.
➢ Келісім-шарттың, олардың қосымшаларымен қоса көшірмелері (сыртқы
сауда келісім-шарттары орыс тілінде аудармасымен бірге);
➢ Бухгалтерлік есеп беру, кірісі және шығысы туралы есеп, табыс
декларациясы және тағы басқа белгісі бір мерзім арасында қарыз
алушының несиелік қабілетін және қаржылық жағдайын анықтау үшін
мәмілеттер;
➢ Белгіленген тәртіпте толтырылған несиені беру жөнінде арыз;
➢ Қарыз алушы жөнінде мәлімет, анкета;
➢ Тауарлы материалды құндылықтардың қозғалысы жөнінде мәлімет;
➢ Шұғыл міндеттеме;
➢ Несиелік келісім – шарт;
➢ Қамтамасыз ету жөнінде мәлімет;
➢ Бизнес жоспар.
Банктің несиелік бөлімі несиелеу жөнінде барлық сұрақтар бойынша
құжаттарды және оларды дайындаумен байланысты жұмыстарды басқарады,
несиелеу мен байланысты басқа қызметтердің жұмысын шоғырландырады және
оперативтігіне жауап береді.
Несие бөлімі мамандықтарының құзіретіне төмендегілер жатқызылады:
➢ несиелік ресурстардың бар болуын қарастыру;
➢ несие алу үшін қажетті құжаттардың толығын тексеру;
➢ техникалық- экономикалық негіздеуді есептеудің нақтылығын анықтау;
➢ қарыз алушының несиелік қабілетін талдау;
➢ несиенің өтелмеуіне әкелетін факторларды зерттеу.
Несиелік қызметкерлер заң бөлімінің құқық мамандарымен бірігіп
клиенттің құқық мәртебесімен құқтарымен анықтау үшін олардың заң істерін
зерттейді. Келісім – шарттар мұқият зерттеліп оған құқықтық баға беріледі.
Олармен кепіл берушінің немесе оның кепіл болушысының, ол кепілге коятын
мүлікке құқы бар екендігін анықтайды.
Несиелік бөлім және банктің т.б. қызметтерінің қорытындысы несие
беру мәселесі негіз болатын несиелік комитетке және банк басшылығының
қарауына ұсынылады. Егер несие беру жөнінде шешім қабылданса заң қызметі
кепіл туралы келісім – шарт, ол несиелік бөлім несиелік келісім – шарт
дайындайды, сосын бұл шарттарға банк төрағасы қолын қояды.
Несиелік процесстің екінші сатысы – бұл клиенттің қаржылық жағдайын
талдау және клиенттің несиелік қабілеттідігін анықтау және бағалау. Бұл
қарыз алушының қаржылық мәліметтерін және оның сипатының субьективті
бағасын қарастыруды қамтитын несиелік тәуекелді анықтау процесі.
Клиенттен несие туралы арыз түскенде банк бұл соманың пайдалылық және
тәуекел деңгейі бойынша анықтау үшін барлық мәліметтерді талдайды. Несиелік
талдау бір-бірімен байланысты ұғымдар. Бұл талдауда несие бөлімінің
қызметкері қарыз алушының несиені қайтару қабілетін анықтайды. Қарыз
алушының несиелік қабілетін анықтайды. Қарыз алушының несиелік қабілеті
туралы келесі параграфта кеңінен ашылып көрсетілетіндіктен, бұған қысқаша
тоқталып өтейін. Коммерциялық банк клиенттің несиелік қабілеті дегеніміз –
қарыз алушының толық және уақытында негізгі қарызбен проценттер бойынша
өзінің қарыздық міндеттемесімен есептеу қабілеті.
Несиелік қабілеті бар клиенттер банкте төлемдерді уақытынан
кешіктірмейді.
Шетелдік банктік тәжірибеде осы клиенттің несиелік қабілетін
бақылаудың бағыттары сол клиенттің нарықтағы алатын орнымен, репутациясымен
және бизнес деңгейімен байланысты.
Несиелік процестің үшінші сатысы - бұл несиелік келісім – шартқа
отыру. Несие беру жөнінде барлық мәселелерді несиелерді жоспарлаумен, беру
және қайтарып алумен байланысты, проценттік ставкаларды орнатумен
байланысты мәселелерді қарыз алушылар банкпен жергілікті банктік мекемеде
несиелік қызмет көрсету негізінде келісім-шарт жасасу негізінде шешеді.
Несиелік шарт екі жақтың өзара міндеттемелері мен экономикалық
жауапкершілігін анықтайтын маңызды құжат болып табылады.
Несиелік шарт клиент және банк арасында бір жылға, ал егер клиент
несиені тұрақты, мерзім сайын алып тұрса ұзақ мерзімге,ал егер уақытша
қажеттілік тіса қысқа мерзімге жасалады.
Белгілі-бір клиентпен несиелік шарт жасасқан кезде жақтардың
міндеттемелері мен құқықтары қарастырылады, қарыз алушының қызметінің
ерекшелігіне байланысты несиені қайтармау тәуекелінің сипатына байланысты
несиені беру және өтеу тәртібі және тәсілдері қарыстырылады.
Жыл сайын жасалатын несиелік шоттан басқа ұзақ мерзімді шарт жасауға
болады,бұндай шарт жыл сайын екі жақтың арасында жасалған несиелік
келісімде әр жақ үшін маңызы бар бөлек мәселелер қарастырылады.
Несиелік шарттар кәсіпорынның өндірістік және инвестициялық қызметін,
оның қаржылық жағдайын және оның болашақтағы өзгерістерін есепке ала отырып
терең зерттеу негізінде жасалады.
Несиелік келісім- шарт мынандай құрылымдардан тұрады:
➢ Жалпы ережелер
➢ Қарыз алушының құқықтары мен міндеттемелері
➢ Банктің құқықтары мен міндеттемелері
➢ Екі жақтың жауапкершілігі
➢ Шарттың мерзімі
➢ Екі жақтың заңды мекен-жайлары
Несиелік шартты жасасу бірнеше кезеңдерден өтеді:
➢ Несие алушы клиентпен несиелік шарттың мазмұнын жасау (несиенің
түрі, сапасы, мерзімі, қамтамасыз етілуі т.б.)
➢ Банк клиент ұсынған несиелік шарттың жобасын қарастырады да несие
жасайды. Бұл кезде банк мынаны анықтайды:
- потенциалды қарыз алушының несиелік қабілеті. Несиелік қабілеттілікті
тексеру несиелік шарт жасаудың алғы шарты болып табылады;
- қолдағы бар ресурстарға сай шаруашылық органдарға керек сомада несие
беру, олардың депозиттік проценттік саясаты арқылы өсу мүмкіндігі,
банк аралық несиелерді қарату.
➢ Клиент және банк бірігіп несиелік шартты өзара қанағаттандыратын
жағдайға сәйкес түзету және оны заңгердің қарауына ұсыну.
➢ Екі жақтың несиелік шартқа қол қоюы, яғни оған құжат күшін беру.
Несиелік шартты бұзғаны үшін жақтардың жауапкершілігі, соның ішінде
мүліктік жауапкершілігі қарастырылады.
Несиелік процестің төртінші саясаты - алынған несиенің
мақсаттылығын және уақытысында өтелуін бақылау. Банктік несие тек қана
келісім –шартта көрсетілген мақсатқа ғана пайдаланылуы тиіс және несиенің
басты қағидалаырынң бірі оның ақылылығы қатаң сақталуы тиіс.
Несие әдеттегідей есеп айырысу шотында қаражат болмаған жағдайда
товарлы-материалды құндылықтар және қызметтер үшін ақшалай төлем құжаттарын
төлеуге, аккредитив ашуға және қарыз алушының тағы да басқа несиелік шартта
анықталған қажеттіліктерді төлеуге беріледі. Қажетті жағдайда несие тауарлы
материалды құндылықтар және көрсетілген қызметтер үшін шоттарды төлеуге
банк басшылығының бұйрығы бойынша және е сеп айырысу шотында бос ақшалай
қаражаттар болғанда берілуі мүмкін. Несиені беру бір рет, күнделікті және
несиелік шартта анықталған басқа да мерзімдерге беріледі. Бір реттік
несиелік шартта анықталған басқа да мерзімдерге беріледі. Бір реттік несие
сондай-ақ реттік келісімдер мен контракттарды төлеуге беріледі [16, 478
б.].
Несиелік шартта қарастырылған несиені беру және қайтарып алу шарттары
мен тәртібіне сәйкес банктің несиелік бөлімімен несиені беру жөнінде бұйрық
жасалады. Бірінші рет алып отырған клиентке несиені беру кезінде банк бұл
қарыз алушының жарғысында шаруашылық субьектінің атынан анық басшылығының
шаруашылық шарттар жасауға құқы бар екендігі қарастырылғанына көз жеткізу
керек.
Несиелер әдетте қолма-қолсыз түрда беріледі. Бірақ қажетуақытында
банктің шешімімен азаматтармен есептер айырысу үшін және тұтыну несиені
бергенде несиелер қолма қол ақша түрінде берілуі мүмкін.
Несиені беру сондай-ақ арнауы ссудалық есеп шот арқылы жүзеге
асырылады. Арнайы ссудалық есеп шоттар сауда саттық дайындау, жабдықтау мен
өткізу ұйымдарына ашылады, себебі олар тауарлы-материалдың құндылықтардың
айналымының баяулауын жібермейді. Банк несиенің қамтамасыз етілуі
бухгалтерлік баланстың айлық, тоқсандық және жылдық мәліметтер бойынша
тексеріледі. Егер кәсіпорынның қаржылық жағдайы тұрақты болса және несиелік
қарызды өтеу графигі сақталса несиені қамтамасыз етуді тексеру
жүргізілмейді.
Несиелерді қамтамасыз етуге қабылданатындар:
➢ өндірістік қорлардың қалдықтары;
➢ аяқталмаған өндіріс қалдықтары;
➢ баланстық құн бойынша дайын өнім қалдықтары;
➢ өтелу мерзімі жетпеген жөнелтілген таур және өткізілген жұмыстардың
қалдықтары. Бұл кезде жлдағы тауарлы материалды құндылықтар несиелік
шартта көрсетілген мерзім шегінде алынады.
Несиені қамтамасыз етуге қабылданбайтындар:
➢ несиелеу үшін мерзімі өтіп кеткен жлдағы тауарлы- материалды
құндылықтар;
➢ сақтау жағдайы олардың сақталуын қамтамасыз етпейтін тауарлы-
материалды құндылықтар мен өнімдер;
➢ сақталу мерзіміне байланыссыз өндірісте пайдалана алмайтын немесе
тұтынушылардың сұранысы жоқ өнімдер мен тауарлы-материалды
құндылықтар;
➢ қозғалыссыз ұзақ уақыт сақталған тауарлы-материалды құндылықтар мен
шектеулі көлемдегі материалдық құндылықтар мен қызметтер.
Қамтамасыз етуге алынатын материалдық қорлармен өндірістік шығындардың
жалпы сомасынан несиелік қарыздар алынады. Қамтамасыз етудің қалдығы
айналым қаражаттарын құраудың өз көздеріне азаяды.
Қамтамасыз етілмеген қарыз талап еткенде қарыз алушының есеп айырысу
шотында ақша болмаса, мерзімі өтіп кеткен несие шотына аударылады. Бұл
кезде банк кешіктірмей төлейтін қарыз алушыны ары қарай несиелеу мәселесін
қарастырады. Белгелі-бір шоттарға сәйкес, несие бойынша қарызды қамтамасыз
етуді тексеру нытижелері бойынша несие беруге банк мекемесінің басшысының
рұқсат етуге құқы бар. Несиені өтеудің мерзімі және өтеу әдістері әдетте
келісім-шартта қарастырылады. Несиелерді өтеудің нақты мерзімдері шұғыл
міндеттемелер арқылы жасалып, несиеде қажеттілікті есептеуге сәйкес
несиелік қарызды төмендету қарастырылған мерзімде белгіленеді. Қарыз
алушыларды тауарлы-материалды құндылықтардың қорлары және жай ссудалық есеп
шот шығыстары бойынша несиеленген кезде өнімді өткізуден түскен және тағы
басқа ақшалай түсімдер есеп айырысу шотына аударылады, ал несиелерді есеп
айырысу шотынан өтеу күнделікті немесе несиелік шартта қарастырылған басқа
мерзімде өтелуі мүмкін:
бірінші кезекте төленетін (бюджетке төлемдер, әлеуметтік
қажеттіктерге аударымдар тағы басқа) және басқа төлемдерден
қалған есеп айырысу шотындағы бос ақша қалдықтарын банк өзі
клиенттің есеп айырысу шотынан ссудалық есеп шотқа аудару
арқылы немесе қарыз алушының есеп айырысу шотында ақша
болса төлем тапсырмасы арқылы;
қарыз алушының есеп айырысу шотынан несие бойынша қарыздарды
талап ету арқылы;
несие бойынша қамтамасыз етілмеген қарызды анықталған кезде
банктің шешімімен мерзімі жетпеген несиені өтеуді талап ету
арқылы.
Қарыз алушыға бір реттік мәселелерді жасау үшін берілетін несиелер,
кәсіпкерлерге берілетін қысқа мерзімді несиелер берілетін күні нақты өтеу
мерзімі көрсетілген шұғыл міндеттемелер арқылы құжатталады. Негізгі қарызды
өтеу және ол бойынша процесстерді өтеу төлем тапсырмасы арқылы жүзеге
асырылады. Егер қарыз алушы несие мен ол бойынша проценттерді төлеу үшін
төлем тапсырмасын ұсынбаса банк ол соманы клиенттің гарант шотынан
инкассалық тапсырма арқылы талап етуге құқы бар. Кейбір жағдайларда қарыз
алушының уақытша ескерілмеген жағдайларға байланысты қаржылық жағдайы
қиындап қалса шартта көрсетілгендей несиені өтеу мерзімі алты айға дейін
кейінге қалдыруы мүмкін, немесе пролангация жасалуы мүмкін. Несиені
пайдалану үшін төлем қарыз алушының төлем қабілетінің тәуекелі немесе
пайдалану мерзіміне байланысты несиелік ресурстар үшін төмен, қамтамасыз
етудің сипаты мен сенімділігіне Ұлттық Банкттің қайта қаржыландыру
ставкасына, бәсекелес банктердің ставкасына және тағы басқа факторларға
байланысты белгіленеді. Бұл жағдайда алынған несие үшін проценттер талап
етілетін несиелерді ұсыну үшін банктің тартылытын қаражаттары бойынша
шығындарды, банк ісін жүргізу үшін шығыстарды өтеуі және сәйкесінше пайда
алуды қамтамасыз етуі керек.
Прoценттік ставкалар тұрақты және өзгермелі болып бөлінеді. Тұрақты
проценттік ставкалар несиені пайдалану мерзімі бойында өзгермейді.
Өзгермелі проценттік ставкалар банкпен несиелік немесе депозиттік келісім
шарттың іске асырылу мерзімі бойынша өзгертілуі мүмкін. Ол ақша нарығының
жағдайына, несиелік ресурстарға деген сұраныс пен ұсынысқа және қарыз
алушының қаржылық жағдайына байланысты [21, 85 б.]. Ставкаларды өзгерту
шарттары екі жақтың келісімемен анықталады. Несие бойынша проценттерай
сайын есептеліп және талап етіліп отырылады.Несиелік проценттің белгілі
сатысы несиенің мақсаттылығымен және өтелуін бақылау. Банктің несиелік
бөлімнің жасалған несиелік шарт шарттарының орындалып отыруына жүйелі
бақылау жасап отыру керек. Сонымен қатар банк қарыз алушымен барлық несиені
пайдалану мерзімі барысында алынған несиені тиімді пайдалану, оның
уақытында және толық қайтарымдылығын бақылау керек.
Бұл мақсатпен қарыз алушының шаруашылық қызметін талдау, оның
қаржылық жағдайын, ақшалай және есеп айырысу құжаттары орындарында,
бухгалтерлік және статистикалық материалдардың есеп беру органдарында
тексеру жүргізіледі. Бұл жағдайда барлық мәлімет көздері пайдаланылады.
Керек кезде банктің несиелік бөлімі қарыз алушыны тексеруді келесі
мәселелер бойынша жүргізіледі:
банктік несиелік мақсатты пайдалану;
қаржылық есесп беру мәліметтері бойынша және натуралды түрде
несиенің қамтамасыз етуінің бар болуы;
бухгалтерлік есептің жағдайы;
тауарлы-материалды құндылықтардың жағдайы;
несиеленіп отырған таурлы-материалды құндылықтардың жағдайы
және оларды қайта өңдеу және өткізу перспективасы;
қарыз алушылардың өз қаражаттарын пайдалану;
Банктер кез келген уақытта, кез келген қарыз алуға ниет бiлдiрген
субъектiлердi несиелеген кезде пайда болатын несиелiк тәуекелдi банктiң
қаншалықты тиiмдi жаба алу тәуекелiне кез болады. Жалпы отандық несиелеу
тәжірибесі көрсеткендей банктердің кәсіпорындарды қаржыландыру кезінде
келесідей факторлар өз әсерін тигізеді (кесте 2):
Кесте 2
Банктердің кәсіпорындарды қаржыландыру кезінде әсер ететін факторлар
Банк тұрғысынан Кәсіпорын тұрғысынан
1. Кепілзат пен қамтамасыз ету 1. Несиеге деген жоғары пайыздық
түрлерінің болмауы мөлшерлеме
2. Несиені қамтамасыз етудің 2. Несиелердің қысқа мерзімділігі
өтімсіздігі
3. Қарыз алушы-кәсіпорынның 3. Несиені өтеу кезінде жеңілдік
қанағаттандырғысыз қаржылық кезеңінің жоқтығы
жағдайы
4. Қарыз алушы-кәсіпорынның 4. Құжаттарды дайындау процедурасының
ақпараттық мәліметтерінің ұзақтығы
жабықтығы
5. Кепілдің бағалау құнын оның нарықтық
құнынан кемітіп көрсетуі
Ақпарат көзі – Герасимов Б.И. Качество методов оценки кредитоспособности
заемщика коммерческого банка. Тамбов: Издательство ТГТУ, 2001. – 128 с.
Несиелік қызметкерлер әр қарыз алушыға несиелік іс-құжат (досье)
ашады, бұнда не сиені беру кезінде оның қозғалысы жөнінде барлық мәлімет
көрсетіледі, сонымен бірге әртүрлі қаржылық және экономикалық
көрсеткіштерді, қарыз алушылардың жобалармен перспективаларын талдау және
т.б. қажетті мәліметтер жинайды. Егер кәсіпорын несиелік шарттарын орында
маса және соның нәтижесінде бұл несиені уақытында және толық өтеу
мүмкіндігі жоғалса, банк несиелік санкцияларды қолданады, сонымен қатар
есеп бердің шынайылығы болмаса және бухгалтерлік есеп дұрыс жүргізілмесе
қолданады.
1.2. Несиелік қабілеттілік туралы түсінік және оны бағалау тәсілдері
Нарықтық экономика жағдайында коммерциялық банктермен клиенттердің
арасындағы экономикалық қатынастар өзара жоғары жауапкершілікке негізделуі
керек. Міне, сондықтан коммерциялық банк клиенттерге қызмет көрсетпес бұрын
олардың беделі мен қаржы жағдайына, заңды тұлға екендігі жөніндегі
мәртебесімен толық танысуы керек. Қарыз алушының несиелік қабілеті, оның
төлемді төлеу қабілетінен айырмашылығы мезгілі өтіп кеткен төленбей қалған
төлемдерді емес, болашақтағы қарызды өтей алу мүмкіндігін болжайды. Бірақ,
осы төлемді төлей алмау қабілеті клиенттің несиелік қабілетін бағалағанда
үлкен роль атқарады [21,11-12 б.]. Егер қарыз алушының мерзімі өтіп кеткен
төленбей қалған қарыздары болса, бірақ оның балансының өтімділігі жоғары
және өз капиталы жеткілікті болса онда мұндай клиенттің жағдайын несиелік
қабілеті төмен деуге негізі жоқ.
Несиелеу проценті, әдеттегідей қарыз алушыға әсер ететін тәуекелдің
көптеген факторларымен байланысты, бұл фактор қарыздың өтелмеуіне, бұл
кезде банк шығынға ұшырауы мүмкін. Бұндай жағдай форс-мажорды жағдайлар
әсерінен болуы мүмкін, бірақ көбінесе несиелік оперциялардың үзілуі келесі
буындардың бұзылуынан болады.
Банк өзінің операцияларының тиімділігіне мүдделі болғандықтан, олар
төмендететін жағдайларды және несиелеу механизмін жасайтын жауапты
қызметкерді тағайындайды. Банк мүмкін болатын шығындардан өзін-өзін
сақтандыру үшін барлық мүмкіндіктерін қолданса да ең әлсіз алушының
тәуекелін мүлдем болдырмауын жасау мүмкін емес. Осылай банк қарызды ұсына
отырып өтемеушілік болдыратын факторларды толығымен талдау жасау қажет.
Барлық жағдайда банк баратын тәуекелінің деңгейін, сонымен қатар осы
жағдайларда ұсына алатын несиенің көлемін анықтау қажет.
Бұдан басқа несиені ұсына отырып, оны беру талаптарын анықтауға
тиісті. Клиенттің несиені өтеу қабілетін талдау тек қана оның бүгінгі және
келешектегі қаржылық жағдайды анықтаумен ғана шектелмейді. Несиелік
бөлімнің қызметкері қарыз алушының болашақтағы жағдайды және оған әсер ете
алатын жағдайларды анықтау қажет. Себебі, кейбір жағдайларда метериалды
қамтамасыздандырылған клиент келісім-шартының барлық шарттарын міндетті
түрде орындауғ келіспейді, сондықтан қарыз алушының жеке қасиеттерін
қарастыруды маңызды мәселелерге жатқызуға болады. Қарыз алушының
репутациясын анықтау үшін ауқымды ақпарат табыс етіліді; біріншіден, табыс
етілетін ақпарат дұрыс болуға тиісті; екіншіден, осы ақпарат мүмкіншілігі
толықболу керек; үшіншіден, қарыз алушының жеке қабілетін анықтау үшін
мпәліметтер жалпы анықталған түрде болуы керек.
Қарыз алушыға сипаттама негізінде оның репутациясы жауапкершілік
дәрежесі, алған қарызын өтеуге дайын болуы қарастырылады. Банк өзінің
клиентінің несиелік “өмірі” туралы білуін керек етеді; ертеде алған қарызын
қалай өтегендігіне көңіл бөлінеді, қарызды өтеген кезде уақытында қайтармау
болды ма, экономикалық өмірде оның алатын орны [22, 24-24 б.].
Клиенттің қаржылық мүкіншілігі анықтау оның табысы мен шығындарын
толығымен анықтау арқылы білуге болады. Қарыз алушының өзінің алғаш табысын
өтеудің үш түрлі жолы бар:
ағымдағы кассалық түсімдер;
активтерді сату;
басқа да қаржыландыру көздерінен.
Жалпы экономикалық банктер бірінші кредиторлар категориясына
жатқызылады, яғни қарызын ағымдағы кассалық түсіадердің таза қалдық
есебінен өтеу. Ол осы формула арқылы есептелінеді: ағымдағы кассалық
түсімдер сальдосы таза операциондық пайда, амортизациялық аударымдар,
дебиторлық қарыздың өсуі, тауарлы қорларының өсуі, төлеуге арналған шоттар
сомасы.
Қарызды өтеген кезде ең негізгі назар аударатын мәселе кәсіорында
дебиторлық қарыздың болмауы және тауарлы қорлардың өзгеруі. Өйткені,
әсіресе осы баптар бойынша несиені өтеу қиынға соғады. Сонымен қатар
банктер филиалының капиталына, оның құрылымына, активтер және пассивтер
баптарының сәйкестігін кепілді қамтамасыз етілу дәрежесіне, оның толығына,
сонымен бірге қарыз өтелмеген жағдайда кепілді өткізу сапасы мен дәрежесіне
көп көңіл бөлінеді. “Жалпы экономикалық жағдайлар” негізінде мемлекеттегі
іскерлік жағдайы, экономикалық коньюктуралық жағдайы, басқа компаниялардан
бәсекелестіктің болуы, салық шикізатқа баға және тағы да басқа жағдайларда
көрінеді. Осы кезде компанияның қызмет түрі есептелінеді.
Айта кету керек, банк несиені қамтамасыз ету мәселесіне қатысты
мынадай мәселелерді анықтайды:
клиенттің балансындағы активтерге деген меншік құқын және олардың құнын
немесе қарызды өтеудің басқа да көздерін (кепіл зат, кепілдеме,
сақтандыру).
сақтандыру компаниялармен шартқа отырған ба және сақтандыру жарна сапасы
қандай?
салық инспекциялары алдында берешегі жоқ па?
Егер клиенттің банкротқа ұшырау жағдайында оның активтері
міндеттемелері бойынша үлестіріліп, ал банк несиесін қайтар алмай қалса,
осы кезде кепіл зат, кепілдеме, сақтандырудың ролі зор себебі, осылар
арқылы клиент өзінің несиесін қайтарады, қаржылық жағдайын оңалтуға
тырысады.
Ең соңғы критерий бақылау. Бұл жерде банк қарыз алушының қызметінің
заң негіздеріне сай келетіндігін және соған қоса осы несиелендіріп отырған
шаралар заңдығы екендігі алдағы уақытта заңнаң өзгеруі қарыз алушыға қалай
әсер ететіндігін (мысалы салық туралы заңның өзгеруі), клиенттің және несие
мақсатының банк стандартына сай екендігін, қарыз алушы туралы мәліметтердің
жеткіліктігін қарастырады. Осы жоғарыда айтылған критерийлер клиенттің
несиелік қабілетін бағалай әдістерін өзінде қамтиды.
Олар:
іскерлік тәуекелді бағалау;
менеджментті бағалау
жүйе негізінде клиенттің қаржылық тұрақтылығын бақылау;
қаржылық коэффициенттер;
ақша ағымын талдау;
клиент туралы мағлұматтар жинау;
клиенттің қызметін бағалау;
Критерийлер мен бықылау әдістері ортақ болғанмен заңды және жеке
тұлғалардың несиелік қабілетін ірі және орта, кіші кәсіпорындардың несиелік
қабілетін бағалау деп бөлуге болады. Банк қарыз алушы туралы мәліметтерді
әртүрлі көздерден алады. Алдағы бөлімде атап өткендей кәсіпорындардың
көліміне және құқықтық мәртебесіне байланысты несиелік қабілетті бағалау
жағдайлары әртүрлі. Ірі және орта кәсіпорындардың несиелік қабілетін
бағалау үшін біз баланстың нақты мәліметтеріне есеп беруі мен табысына,
несиелік арызына, клиенттің өзінің және менеджерлерінің тарихы туралы
ақпараттарға талдау жасаймыз. Ал несиелік қабілетті бағалау тәсілдері
ретінде қаржылық коэффициенттер жүйесі, ақша ағымын, іскерлік тәуекелік мен
менеджментті талдау қолданылады. Дүние жүзілік банк тәжірибеде клиенттің
несиелік қабілетін бағалау үшін әртүрлі қаржылық коэффициенттер қолданылады
[26, 33-35 б.]. Бұл коэффициенттер банктік клиентураға байланыста, банктің
қаржылық саясатына байланысты әртүрлі болуы мүмкін және қаржылық
қиыншылықтарға байланысты анықталады. Оларды бес топқа бөлуге болады:
Өтімділік проценті
Айналымдылық немесе тиімділік коэффициенті
Қаржылық левераж коэффициенті
Қарызды қамтамасыз ету коэффициенті.
Қарыз алушының несиелік қабілетін, ақша ағымын талдау кезінде
анықтауға болады. Ақша ағымын талдау коммерциялық банктердің клиенттің
несиелік қабілетін бағалаудағы бір әдіс болып табылады. Бұл әдісте
клиенттің белгілі бір период ішіндегі нақты қаржы айналыма көрсетіледі. Бұл
әдістің қаржылық таңдаудан ерекшеленуі көрініс алады. Егер қаржылық талдау
баланс мәліметтеріне негізделініп жасалынса, ақша ағымын талдау әдісі
кәсіпорындағы кіріс және шығыс нәтижелеріне негізделеді.
Клиенттің несиелік қабілеттілігін қаржылық жағдайын зерттеу және ақша
ағымы арқылы анықтау кеңінен үшінші бөлімде қарастырылған.
Мен осыған байланысты банкте тәжірибеден өту барысымда бақылаған
Флора сән салонына несие берілу үрдісін мысалға келтірейін. Бастапқыда
компанияның атынан несиелік келісімге қол қоюға өкілетті жетекшісі Бериков
Б.М. қарыз алу туралы өтінішін жазды. Онда қарыз алушы мен сұралатын несие
туралы негізгі мәліметтер: мақсаты, мөлшері, түрі, мерзімі, қамтамасыз ету
формасы көрсетіледі. Банк несиелеудегі қарыз алушының мүмкіндігін алдын-ала
бағалау үшін есеп карточкасын толтырды. Онда фирманың жетекшісі мен қарыз
алушы өкілінің аты-жөні; қызмет және меншік түрі; клиенттің заңды мекен-
жайы; есеп айырысу және валюталық шот ашқан банктің аты және реквизиттері;
негізгі құрылтайшылары; сұралған несиенің мақсаты, сомасы және мерзімі;
соңғы есептік күнге берілген баланс құрылымы және басқа да көрсеткіштер
жазылады. Бұл өтінішті несиелік офицер қарастырғаннан кейін, одан әрі
жобаны қаржылық сараптау үшін қажет құжаттарды 7-10 күн ішінде тапсыруын
клиентке міндеттейді:
Қарыз алушының анкетасы
Компанияның қаржылық есеп беруі, дебиторлық және кредиторлық қарыздары
туралы мәліметтер
Бюджеттік міндетті төлемдер бойынша қарызының бар немесе жоқ екендігі
туралы анықтама (өтінішті ұсыну алдында соңғы есеп беруінің мәліметтері
бойынша)
Қарыз алушының кепілге салынған мүлкі бойынша салық төленгендігі туралы
салық органдарынан анықтама
Басқа банктер алдында қарызы бар немесе жоқ екендігі туралы анықтама
Бизнес-жоспар
Қарыз қаражаттарын пайдаланудың мақсатын көрсететін құжаттар (контракттар,
шот-фактуралар, т.б.)
Жарғы және құрылтай құжаттарының нотариальды-куәландырылған көшірмелері.
Несиелік офицер осы сараптаушының мүліктік бағалауынан өзінің сараптау
қорытындысында қысқаша мәлімет береді. Ең соңында қарыз алушының
кемшіліктері мен артықшылықтары туралы резюме жазды. Қорытынды шешімі –
Несиелік комитеттің қарауына беріледі.
1.3. Несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз етудің негізгі түрлері
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикамызда шағын және орта бизнесті,
жалпы алғанда нақты секторды,өндірісті дамыту алдыңғы қатардағы өзекті
мәселе болып отыр. Енді бұл жерде қаржы несие мекемелерінің алатын ролі өте
маңызды, себебі белгілі-бір істі бастау үшін қаражат керек, ал коммерциялық
банктер болса сол шаруашылық субьектілерді несилендіріліп, олардың аяққа
тұруына немесе істі одан әрі дамытуына көмек береді. Осы кезде банк
клиентке несиені жай бере салмай, оның қайтарымдылығын ойлау керек, өйткені
несиелеудің негізгі принциптерінің бірі несиенің қамтамасыз етілуі және
қайтарымдылық принципі. Несиенің қайтарымдылығы басқа да экономикалық
қатынастардан несиелік қатынастардың негізін қалаушы қасиетімен
ерекшеленеді және іс жүзінде белгілі бір механизмде өзінің көрінісін
табады. Бұл механизм, бір жағынан несие қозғалысының негізінде жатқан
экономикалық процесстерге, ал екінші жағынан, несиелік мәміледегі кредитор
мен қарыз алушының құқықтық қатынастарына негізделеді.
Несиенің қайтарымдылық экономикалық негізін ұдайы өндірістік процесі
қатысушылардың қорларының шеңберлі айналымы және заңдары құрайды[15, 221
б.]. Бірақ та несие қайтарымдылығының обьективті экономикалық негізінің бар
болуы, бұл процесстің автоматты түрде орындалуын көрсетпейді. Тек қарызға
берілетін құнның қозғалысын мақсатты әрі қатаң түрде басқару оның
жоғалмауын, қайтарылатын құнмен эквиваленттілігін қамтамасыз етеді.
Несиелік мәлімде осы субьект- кредитор мен қарыз алушы қатысатын
болғандықтан, несиені қайтаруды ұйымдастыру механизмі бұл екеуінің де осы
процессті жүзеге асыруды ескереді. Кредитор несие ұсынған кезде өзінің
мүддесін қорғай отырып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz