Газет мақала тақырыптарын зерттеу
КІРІСПЕ
1 ГАЗЕТ МАҚАЛА ТАҚЫРЫПТАРЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Газет мақала тақырыптары, олардың зерттелуі
1.2 Газет тақырыптарын зерттеудің аспектілері
1.3 Газет мәтінінің тақырыбы және сөйлеу әрекеті
1.4 Газет мәтіні тақырыптарының қызметі
2 ГАЗЕТ ТАҚЫРЫПТАРЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ.МАҒЫНАЛЫҚ СИПАТЫ
2.1 «Жеке сөз» типті тақырыптар
2.2 «Түйдекті тіркес» типті тақырыптар
2.3 «Сөз тіркесі» типті тақырыптар
2.3.1 «Қиыса байланысқан сөз тіркесі» типті тақырыптар
2.3.2 «Матаса байланысқан сөз тіркесі» типті тақырыптар
2.3.3 «Меңгеріле байланысқан сөз тіркесі» типті тақырыптар
2.3.4 «Қабыса байланысқан сөз тіркесі» типті тақырыптар
Қорытынды
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ГАЗЕТ МАҚАЛА ТАҚЫРЫПТАРЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Газет мақала тақырыптары, олардың зерттелуі
1.2 Газет тақырыптарын зерттеудің аспектілері
1.3 Газет мәтінінің тақырыбы және сөйлеу әрекеті
1.4 Газет мәтіні тақырыптарының қызметі
2 ГАЗЕТ ТАҚЫРЫПТАРЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ.МАҒЫНАЛЫҚ СИПАТЫ
2.1 «Жеке сөз» типті тақырыптар
2.2 «Түйдекті тіркес» типті тақырыптар
2.3 «Сөз тіркесі» типті тақырыптар
2.3.1 «Қиыса байланысқан сөз тіркесі» типті тақырыптар
2.3.2 «Матаса байланысқан сөз тіркесі» типті тақырыптар
2.3.3 «Меңгеріле байланысқан сөз тіркесі» типті тақырыптар
2.3.4 «Қабыса байланысқан сөз тіркесі» типті тақырыптар
Қорытынды
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысы қазақ газеті бетіндегі тақырыптардың ерекшеліктеріне арналады. Бұқаралық ақпарат кұралының кұрамдас бөлігі болып табылатын газет беттеріндегі тақырыптар әдеби тілдің функционалдық түрінің бірі ретінде арнайы зерттеу нысаны бола алатыны сөзсіз. Тіл білімінде соңғы жылдары бұқаралық ақпарат құралдарының тілін ғылыми тұрғыда қарастыруға ерекше көңіл бөлініп келеді. Әсіресе, мерзімді басылымдар тілі тіл білімінің әр түрлі деңгейлерінің нысаны болып, жан-жақты зерттелуде.
Диссертациялық зерттеудің өзектілігі. Ғылым мен техниканың қарқынды дамуымен байланысты қазіргі кезде адамдар тығыз ақпараттық кеңістікте өмір сүруде. Бұқаралық ақпарат кұралдарының, соның ішінде радио, теледидар мен интернеттің дамуына қарамастан, қазіргі қоғам өмірінде газеттің алар орны ерекше. Әрбір оқырман газет бетін ашқанда, ең алдымен, мәтін тақырыптарымен танысатыны анық. Қазіргі таңда лингвистика ғылымының даму деңгейі бұқаралық ақпарат құралдарының негізгі өзегі – газет мақалалары тақырыптары құбылысына тілдік тұрғыдан талдау жасап, теориялық негізде баға беруге мүмкіндік береді. Ерекше тілдік бірлік болып табылатын газет мақалалары тақырыптарының қолданылу ерекшеліктері, құрылымдық сипаты қазақ тіл білімінде зерттеу нысаны болған емес.
Жалпы тіл білімінде тақырыптар арнайы ерекше тілдік бірлік ретінде жиырмасыншы ғасырдың елуінші жылдарынан бері зерттеле бастады. Бұл зерттеу еңбектерде тақырыптардың номинациялық құрамы, олардың сөз таптарына қатысы, грамматикалық тұлғалары, экспрессияның берілу тәсілдері, синтаксистік ерекшеліктері, функционалдық типологиясы мен семантикасына жасалған талдаулар қарастырылған.
Соңғы кездегі газет басылымдарының молаюына байланысты олардағы тақырыптардың да аясы кеңейген, сонымен бірге коммуникацияға негізделген газет мақалалары тақырыптарының құрылымдық сипаты да сан алуан.
Тақырыптардың құрылымдық, семантикалық зерттелуі қазақ тіл біліміндегі алғашқы зерттеу болып табылады.
Зерттеу жұмысының нысаны – ерекше тілдік бірлік болып табылатын газет беттеріндегі тақырыптар.
Зерттеу пәні – газет мақалалары тақырыптарының синтаксистік ерекшеліктері, соның ішінде «жеке сөз», «түйдекті тіркес» және «сөз тіркес» типті (байланысу формалары мен тәсілдері), «сөйлем» типті тақырыптардың құрылымдық өзгешеліктері.
Зерттеудің мақсаты – баспасөз бетіндегі мақала тақырыптарына құрылымдық, семантикалық, функционалды тұрғыдан талдау жасау.
Алға қойған мақсаттардан төмендегідей зерттеу міндеттері туындайды:
- газет беттеріндегі тақырыптардың зерттелуіне шолу жасау;
- бұқаралық ақпарат құралдарының негізгі өзегі болып табылатын баспасөз бетіндегі тақырыптардың лингвистикалық табиғатын анықтау;
Диссертациялық зерттеудің өзектілігі. Ғылым мен техниканың қарқынды дамуымен байланысты қазіргі кезде адамдар тығыз ақпараттық кеңістікте өмір сүруде. Бұқаралық ақпарат кұралдарының, соның ішінде радио, теледидар мен интернеттің дамуына қарамастан, қазіргі қоғам өмірінде газеттің алар орны ерекше. Әрбір оқырман газет бетін ашқанда, ең алдымен, мәтін тақырыптарымен танысатыны анық. Қазіргі таңда лингвистика ғылымының даму деңгейі бұқаралық ақпарат құралдарының негізгі өзегі – газет мақалалары тақырыптары құбылысына тілдік тұрғыдан талдау жасап, теориялық негізде баға беруге мүмкіндік береді. Ерекше тілдік бірлік болып табылатын газет мақалалары тақырыптарының қолданылу ерекшеліктері, құрылымдық сипаты қазақ тіл білімінде зерттеу нысаны болған емес.
Жалпы тіл білімінде тақырыптар арнайы ерекше тілдік бірлік ретінде жиырмасыншы ғасырдың елуінші жылдарынан бері зерттеле бастады. Бұл зерттеу еңбектерде тақырыптардың номинациялық құрамы, олардың сөз таптарына қатысы, грамматикалық тұлғалары, экспрессияның берілу тәсілдері, синтаксистік ерекшеліктері, функционалдық типологиясы мен семантикасына жасалған талдаулар қарастырылған.
Соңғы кездегі газет басылымдарының молаюына байланысты олардағы тақырыптардың да аясы кеңейген, сонымен бірге коммуникацияға негізделген газет мақалалары тақырыптарының құрылымдық сипаты да сан алуан.
Тақырыптардың құрылымдық, семантикалық зерттелуі қазақ тіл біліміндегі алғашқы зерттеу болып табылады.
Зерттеу жұмысының нысаны – ерекше тілдік бірлік болып табылатын газет беттеріндегі тақырыптар.
Зерттеу пәні – газет мақалалары тақырыптарының синтаксистік ерекшеліктері, соның ішінде «жеке сөз», «түйдекті тіркес» және «сөз тіркес» типті (байланысу формалары мен тәсілдері), «сөйлем» типті тақырыптардың құрылымдық өзгешеліктері.
Зерттеудің мақсаты – баспасөз бетіндегі мақала тақырыптарына құрылымдық, семантикалық, функционалды тұрғыдан талдау жасау.
Алға қойған мақсаттардан төмендегідей зерттеу міндеттері туындайды:
- газет беттеріндегі тақырыптардың зерттелуіне шолу жасау;
- бұқаралық ақпарат құралдарының негізгі өзегі болып табылатын баспасөз бетіндегі тақырыптардың лингвистикалық табиғатын анықтау;
1 Момынова Б.Қ. «Қазақ» газетіндегі қоғамдық-саяси лексика: Филол. ғыл. канд. ғыл. дис.: 10.02.02. – Алматы, 1993. – 131 б.
2 Ф.де Соссюр. Труды по языкознанию. – М.: Наука, 1977. – 695 с.
3 Будаков Р.А. Проблемы в развития языка. – М.: Наука, 1965. – 17 с.
4 Абашина А. В. Газетный заголовок и когнитивная обработка текста. (Сов.газетные публикации). – Украина, 2001. – 473 с.
5 Ихсангалиева Г.К. Функционально-прагматический анализ заголовков: Автореф. дис. канд. филол. наук: 10.02.19. – Алматы, 2000. – 26 с.
6 Жақсыбаева Ф.З. Қазіргі қазақ газет тіліндегі бағалауыш сөздер / Ғылым жолы: ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 1998. – 87-
90 бб.
7 Қазақ энциклопедиясы. – Алматы, 1998. – 1 т.. – 187 б.
8 Ронгинский В.И. О тенденциях в развитии структуры заголовков. Исследования по грамматика и лексикологии. – Киев, 1966. – 159 с.
9 Попов А.С. Синтаксическая структура современных газетных заглавий и ее развитие / Развитие синтаксиса современного русского русского языка: Сб.ст. – М.: Наука, 1966. – 100 с.
10 Бойко Л.Ф. Семантика и прагматика заглавия художественного текста. – М.: Наука, 1989. – 159 с.
11 Әдебиеттану терминдер сөздігі / Құраст. З. Ахметов. – Алматы, 1998. –
215 б.
12 Бахарев Н.Е. Структурно-функциональное развитие заголовков (на материале из газет-журналов за 1903-1907, 1935-1939, 1965 годов): Автореф. канд. филол.наук. – Алматы, 1971. – 25 с.
13 Газетные жанры. Заголовок / Редколегия: В.И. Власов, Б.Д. Дацюк, А.З. Окороков, Б.И. Стукалин, В.И. Чернышев. – М.: Изд. в поэтической литературы, 1971. – 135 с.
14 Жақсыбаева Ф.З. Газет мәтінінен қабылдау пәрменділігін арттырудың тиімді құралы / Материалы посвещен. памяти проф. М.М. Копыленко. – Алматы, 1999 – 12-16 бб.
15 Кржановский С.Д. Поэтика заглавий. – М.: Федерация, 1931. – 89 с.
16 Костомаров В.Г. Из наблюдений над языком газеты: газетные
заголовки / Из опыта преподавания русского языка нерусским. – М.: Мысль, – 1965. – 174 с.
17 Вомперский В.П. К изучению синтактисческой структуры газетного заголовка // Искусство публицистики. – 1966. – 84 с.
18 Брагина А.А. От загадки к заголовку // Русская речь. – 1967. – №1. – С. 11-15.
19 Брагина А.А. Точки: две, и ... три // Русская речь. – 1969. – №3. –
С. 15-17.
20 Бахарев Н.Е. Общие тенденции и некоторые закономерности структурно-функционального развития газетных заголовков // Русская и зарубежная языкознание. – 1970. – Вып. 4. – С.15-17.
21 Михайловская Н.Г. Заголовок-фразеологизм // Русская речь. – 1970. –
№ 2. – С. 12-15.
22 Бахарев Н.Е. Заголовку-однозначность // Русская речь. – 1970. – №1. –
С. 25-28.
23 Әбілқасымов Б. Алғашқы қазақ газеттерінің тілі. – Алматы: Ғылым, 1971. – 166 б.
24 Мұсабаев Ғ. Қазақ тілінің лексикасы. – Алматы, 1961. – 250 б.
25 Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы (ХV-ХІХ ғасырлар). – Алматы: Ана тілі, 1993. – 319 б.
26 Момынова Б.Қ. Қазақ газетінің лексикасы (Жүйесі мен құрылымы). – Алматы: Арыс, 2003. – 228 б.
27 Қазақ совет баспасөзінің жанрлары / Құраст. Т.С. Амандосов,
Ш. Елеукенов, Т. Қожакеев, Т. Ыдырысов. – Алматы: Мектеп, 1968. – 243 б.
28 Тіл мәдениеті және баспасөз / Редакция алқасы: І. Кеңесбаев,
М. Балақаев, т.б. – Алматы: Ғылым, 1972. – 224 б.
29 Жақсыбаева Ф.З. Газет мәтіндерінің прагматикалық функциясы (қазақ тілінде шығатын газет материалдары бойынша): Филол. ғыл. канд. дис.: 10.02.02. – Алматы, 2000. – 153 б.
30 Қожабекова Р.Т. Баспасөз бетіндегі тақырыптардың фразеологиялық ерекшеліктері: Филол. ғыл. канд. дис.: 10.02.02. – Алматы, 2002. – 140 б.
31 Есенова Қ.Ө. Қазіргі қазақ медиа-мәтінінің прагматикасы (қазақ баспасөз материалдары негізінде): Филол. д-ры ғыл. дис. – Алматы, 2007. –
345 б.
32 Сыров И.А. Функционально-семантическая классификация заглавий и их роль в организации текста // Филологические науки. – 2002. – №3. – С. 59-68.
33 Грамматика русского языка. – М.: Наука, 1954. – Т.1. – Ч.1. – 725 с.
34 Галкина-Федорук Е.М Об экспрессивности и эмоциональности в
языке // Стати по языкознанию: Сб.ст. – М., 1958. – С. 343.
35 Кожина Н.А. Заглавие художественного произведения: структура, функции, типология: (на материале русской прозы ХІХ-ХХ вв.): Автореф. дис. канд. филол наук. – М., 1986. – 24 с.
36 Әбілқаев А. Қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлем түрлері. – Алматы: Қаз.мем.оқу-педаг.бас., 1983. – 59 б.
37 Ермекова Т.Н. Компоненттер құрылысының құрмалас сөйлемнің грамматикалық-семантикалық сипатына қатысы: Филол. д-ры ғыл. дис. – Алматы, 2007. – 269 б.
38 Юрченко В.С. Предложение и слово. Проблема их соотношения в лингвофилософском плане. – Саратов, 1997. – 155 с.
39 Манаенко Г.Н. Пропозиция и осложненное пежложение // И.А. Бодуен де Куртенэ и современные проблемы теоретического и прикладного языколзнания: материалы науч. конф. – Казань, 2006. – С. 68-71.
40 Арутюнова Н.Д. Пропозиция // Лингвистический энциклопедический словарь / Под ред. В.Н. Ярцева. – М.: Советская энциклопедия, 1990. – С. 401.
41 Падучева Е.В. Семантические исследования. – М., 1996. – 464 с.
42 Балли Ш. Общая лингвистика и вопросы французского языка. – М.: Изд-во иностранной литературы, 1955. – 416 с.
43 Ерназарова З.Ш. Қазақ сөйлеу тілі синтаксистік бірліктерінің прагматикалық негіздері: Филол. ғыл. д-ры дис.: 10.02.02. – Алматы, 2001. –
246 б.
44 Әлкебаева Д. Қазақ тілінің прагмастилистикасы. – Алматы: Зият-Пресс, 2007. – 244 б.
45 Ноздрина Л.Я. Заглавие текста // Грамматика и смысловые категории текста: Сб.науч.тр. – М., 1985. – С. 176-185.
46 Лазарева Э.А. Заглавие художественного текста. – Свердловск., 1989. – 261 с.
47 Падучева Е.В. Высказывание и его соотнесенность с действитель-ностью. – М.: Эдиториал УРСС, 2002. – 283 с.
48 Галкин-Федорчук Е.М. Название всегда важно. – М., 1962. – 150 с.
49 Ронгинский В.М. О тенденциях в развитий структуры заголовков / Исследования по грамматике и лексикологии: Сб. ст. – Калининград, 1966. –
С. 201-203.
50 Шостак М. Сочиняем заголовок // М. Шостак Журналист и его произведение. – М.: Гендальф, 1983. – С. 22-25.
51 Костомаров В.Г. Языковой вкус эпохи. Анализ речевой практики: масс-медиа. – М.: Наука, 1993. – 350 с.
52 Звегинцев В.А. Предложение о его отношение к языку о речи. – М.: Наука, 1976. – 307 с.
53 Белошапкова В.А. Выражение побужжения к совместному действию // Русский язык за рубежом. – 1994. – №4. – С. 21-27.
54 Кисилева Л.А. Вопросы теории речевого фоздействия. – Л.: ЛГУ,
1978. – 160 с.
55 Бенвенист Э. Общая лингвистика: Пер. с франц. – М.: Прогресс, 1974. – 447 с.
56 Ломов А.М. Типология русского предложения. – Воронеж, 1994. –
276 с.
57 Солганик Г.Я. Общие особенности языка газеты // Язык и стиль средств массовой информации и пропаганды: Сб.тр. – М., 1973. – С.5-22.
58 Швец А.В. Публицистический стиль современного русского языка (о некоторых особенностях стилистического строя современной газетной речи и тенденциях ее развития). – Киев, 1971. – 127 с.
59 Григоренко О.В. Газетный заголовок: дис.канд.филол.наук. – М., 2003. – 222 с.
60 Костыгина С.И. Функции заголовка в речевом произведении научно-популярного стиля // Организация речевого роизведения и его составляющих: сб.ст. – Челябинск, 1988. – С. 45-51.
61 Хазагеров Г.Г. Функции стилистических фигур в газетных заголовок: дис.канд.филол.наук. – Ростов на Дону, 1984. – 24 с.
62 Белошапкова В.А. Современный русский язык. – М.: Наука, 1985. –
150 с.
63 Вырасткова С. Заголовок // Русский язык в школе. – 1997. – №1. – С. 24-27.
64 Арнольд И.В. Значение сиьной позиции для интерпретации художест-венного текста // Семантика. Стилистика. Интертекстуальность: Сб.ст – Спб., 1999. – С. 145-151.
65 Богословкая О.И., Байтниц Л.В. Синтаксическая структура и функции газетных заголовков в воркутинской городской газете «Заполярье» // Исследование по стилистике: Сб.ст. – Пермь, 1974. – С. 205-209.
66 Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі. (Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі) – Алматы, 2004. – 235 б.
67 Балақаев М. Основные типы словосочетаний в казахском языке. – Алма-Ата: Изд. АН КазССР, 1957. – 123 с.
68 Томанов М. Мезгілдік қатынаста жұмсалатын көмекші есімді сөз тіркестері // Қазақ тіл білімінің мәселелері. – Алматы, 1959. – 1 т. – 122-128 бб.
69 Томанов М. Мезгілдік қатынаста жұмасалатын кейбір демеулі түйдекті тіркестер туралы // ҚазССР ҒА хабарлары. 1-2 шығуы: Филология және искусствотану сериясы. – 1959. – №8-9. – 171-176 бб.
70 Әміров Р. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: Мектеп, 1983. – 182 б.
71 Сайрамбаев Т. Қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері. – Алматы: Мектеп, 1981. – 197 б.
72 Қазақ тілінің грамматикасы. Синтаксис: І, ІІ бөлім. – Алматы: Ғылым, 1967. – ІІ бөлім. – 236 б.
73 Қазақ грамматикасы: Фонетика. Сөзжасам. Морфология. Синтаксис / Жауапты ред. Е. Жанпейісов. – Астана, 2002. – 784 б.
74 Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис. – Алматы: Мектеп, 1971. – 337 б.
75 Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі: Оқулық. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 199 б.
76 Амиров Р.С. Особенности синтаксиса казахской разговорной речи. – Алма-Ата: Наука, 1972. – 180 с.
77 Сайрамбаев Т., Оңалбаева К. Есімдер синтаксисінің кейбір мәселелері. – Алматы: Агроуниверситет, 2005. – 175 б.
78 Ермекова Т. Компоненттер құрылысының құрмалас сөйлемнің грамматикалық-семантикалық сипатына қатысы: Филол. ғыл. д-ры дис.: 10.02.02. – Алматы, 2007. – 269 б.
79 Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 110 б.
80 Серғалиев М., Айғабылов А., Күлкенова О. Қазіргі қазақ әдеби тілі. – Алматы: Зият-PRES, 2006. – 255 б.
81 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы: қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 448 б.
82 Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы:
Оқулық. – Алматы: Санат, 1994. – 320 б.
83 Аманжолов С., Сауранбаев Н. Қазақ тілінің грамматикасы. ІІ бөлім. Синтаксис – Алматы, 1939. – 246 б.
84 Дүйсембекова Л. Қазақ тіліндегі бұйрық райдың құрылысы мен мағынасы: Оқу құралы. – Алматы, 1999. – 112 б.
85 Төлегенов О. Жалпы модальді және мақсат мәнді жай сөйлем типтері. – Алматы: Мектеп, 1968. – 179 б.
86 Аманжолов С. Қазақ тілі теориясының негіздері. – Алматы: Ғылым, 2002. – 366 б.
87 Балақаев М. Қазақ тілі. – Астана: Ердәулет, 2007. – 126 б.
88 Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. 2-е изд. Стереотип. – М.: Эдиториал УРРС, 2001. – 606 с.
89 Ысқақов А.Ы. Қазіргі қазақ тілі: Морфология. – Алматы, 1991. – 385 б.
90 Бегалиев Ғ., Сауранбаев Н. Қазақ тілінің грамматикасы (педучилищеге арналған), 2-рет басылуы. – Алматы, 1948. – 127-128 бб.
91 Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. – Алматы: 1994. – 319 б.
92 Насырова А.В. Особенности немецких и русских заголовков. – Пермь, 1992. –
93 Солганик Г.А. Общие особенности языка газеты // Язык и стиль средств массовой информации и пропаганды. – М., 1988. – С. 5-22.
94 Музыкант В.Л. Газетный заголовок и его особенности / Актуальные проблемы лингвистики и журналистики. – М.: Наука, 1995. – С. 55-57.
95 Каримова Т.Ф. К вопросу о синтаксическом статусе заголовка // Проблемы сверхфазовых единств. Семантика-синтаксическая структура: Межвуз.сб. – Уфа, 1985. – С. 46-49.
2 Ф.де Соссюр. Труды по языкознанию. – М.: Наука, 1977. – 695 с.
3 Будаков Р.А. Проблемы в развития языка. – М.: Наука, 1965. – 17 с.
4 Абашина А. В. Газетный заголовок и когнитивная обработка текста. (Сов.газетные публикации). – Украина, 2001. – 473 с.
5 Ихсангалиева Г.К. Функционально-прагматический анализ заголовков: Автореф. дис. канд. филол. наук: 10.02.19. – Алматы, 2000. – 26 с.
6 Жақсыбаева Ф.З. Қазіргі қазақ газет тіліндегі бағалауыш сөздер / Ғылым жолы: ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 1998. – 87-
90 бб.
7 Қазақ энциклопедиясы. – Алматы, 1998. – 1 т.. – 187 б.
8 Ронгинский В.И. О тенденциях в развитии структуры заголовков. Исследования по грамматика и лексикологии. – Киев, 1966. – 159 с.
9 Попов А.С. Синтаксическая структура современных газетных заглавий и ее развитие / Развитие синтаксиса современного русского русского языка: Сб.ст. – М.: Наука, 1966. – 100 с.
10 Бойко Л.Ф. Семантика и прагматика заглавия художественного текста. – М.: Наука, 1989. – 159 с.
11 Әдебиеттану терминдер сөздігі / Құраст. З. Ахметов. – Алматы, 1998. –
215 б.
12 Бахарев Н.Е. Структурно-функциональное развитие заголовков (на материале из газет-журналов за 1903-1907, 1935-1939, 1965 годов): Автореф. канд. филол.наук. – Алматы, 1971. – 25 с.
13 Газетные жанры. Заголовок / Редколегия: В.И. Власов, Б.Д. Дацюк, А.З. Окороков, Б.И. Стукалин, В.И. Чернышев. – М.: Изд. в поэтической литературы, 1971. – 135 с.
14 Жақсыбаева Ф.З. Газет мәтінінен қабылдау пәрменділігін арттырудың тиімді құралы / Материалы посвещен. памяти проф. М.М. Копыленко. – Алматы, 1999 – 12-16 бб.
15 Кржановский С.Д. Поэтика заглавий. – М.: Федерация, 1931. – 89 с.
16 Костомаров В.Г. Из наблюдений над языком газеты: газетные
заголовки / Из опыта преподавания русского языка нерусским. – М.: Мысль, – 1965. – 174 с.
17 Вомперский В.П. К изучению синтактисческой структуры газетного заголовка // Искусство публицистики. – 1966. – 84 с.
18 Брагина А.А. От загадки к заголовку // Русская речь. – 1967. – №1. – С. 11-15.
19 Брагина А.А. Точки: две, и ... три // Русская речь. – 1969. – №3. –
С. 15-17.
20 Бахарев Н.Е. Общие тенденции и некоторые закономерности структурно-функционального развития газетных заголовков // Русская и зарубежная языкознание. – 1970. – Вып. 4. – С.15-17.
21 Михайловская Н.Г. Заголовок-фразеологизм // Русская речь. – 1970. –
№ 2. – С. 12-15.
22 Бахарев Н.Е. Заголовку-однозначность // Русская речь. – 1970. – №1. –
С. 25-28.
23 Әбілқасымов Б. Алғашқы қазақ газеттерінің тілі. – Алматы: Ғылым, 1971. – 166 б.
24 Мұсабаев Ғ. Қазақ тілінің лексикасы. – Алматы, 1961. – 250 б.
25 Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы (ХV-ХІХ ғасырлар). – Алматы: Ана тілі, 1993. – 319 б.
26 Момынова Б.Қ. Қазақ газетінің лексикасы (Жүйесі мен құрылымы). – Алматы: Арыс, 2003. – 228 б.
27 Қазақ совет баспасөзінің жанрлары / Құраст. Т.С. Амандосов,
Ш. Елеукенов, Т. Қожакеев, Т. Ыдырысов. – Алматы: Мектеп, 1968. – 243 б.
28 Тіл мәдениеті және баспасөз / Редакция алқасы: І. Кеңесбаев,
М. Балақаев, т.б. – Алматы: Ғылым, 1972. – 224 б.
29 Жақсыбаева Ф.З. Газет мәтіндерінің прагматикалық функциясы (қазақ тілінде шығатын газет материалдары бойынша): Филол. ғыл. канд. дис.: 10.02.02. – Алматы, 2000. – 153 б.
30 Қожабекова Р.Т. Баспасөз бетіндегі тақырыптардың фразеологиялық ерекшеліктері: Филол. ғыл. канд. дис.: 10.02.02. – Алматы, 2002. – 140 б.
31 Есенова Қ.Ө. Қазіргі қазақ медиа-мәтінінің прагматикасы (қазақ баспасөз материалдары негізінде): Филол. д-ры ғыл. дис. – Алматы, 2007. –
345 б.
32 Сыров И.А. Функционально-семантическая классификация заглавий и их роль в организации текста // Филологические науки. – 2002. – №3. – С. 59-68.
33 Грамматика русского языка. – М.: Наука, 1954. – Т.1. – Ч.1. – 725 с.
34 Галкина-Федорук Е.М Об экспрессивности и эмоциональности в
языке // Стати по языкознанию: Сб.ст. – М., 1958. – С. 343.
35 Кожина Н.А. Заглавие художественного произведения: структура, функции, типология: (на материале русской прозы ХІХ-ХХ вв.): Автореф. дис. канд. филол наук. – М., 1986. – 24 с.
36 Әбілқаев А. Қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлем түрлері. – Алматы: Қаз.мем.оқу-педаг.бас., 1983. – 59 б.
37 Ермекова Т.Н. Компоненттер құрылысының құрмалас сөйлемнің грамматикалық-семантикалық сипатына қатысы: Филол. д-ры ғыл. дис. – Алматы, 2007. – 269 б.
38 Юрченко В.С. Предложение и слово. Проблема их соотношения в лингвофилософском плане. – Саратов, 1997. – 155 с.
39 Манаенко Г.Н. Пропозиция и осложненное пежложение // И.А. Бодуен де Куртенэ и современные проблемы теоретического и прикладного языколзнания: материалы науч. конф. – Казань, 2006. – С. 68-71.
40 Арутюнова Н.Д. Пропозиция // Лингвистический энциклопедический словарь / Под ред. В.Н. Ярцева. – М.: Советская энциклопедия, 1990. – С. 401.
41 Падучева Е.В. Семантические исследования. – М., 1996. – 464 с.
42 Балли Ш. Общая лингвистика и вопросы французского языка. – М.: Изд-во иностранной литературы, 1955. – 416 с.
43 Ерназарова З.Ш. Қазақ сөйлеу тілі синтаксистік бірліктерінің прагматикалық негіздері: Филол. ғыл. д-ры дис.: 10.02.02. – Алматы, 2001. –
246 б.
44 Әлкебаева Д. Қазақ тілінің прагмастилистикасы. – Алматы: Зият-Пресс, 2007. – 244 б.
45 Ноздрина Л.Я. Заглавие текста // Грамматика и смысловые категории текста: Сб.науч.тр. – М., 1985. – С. 176-185.
46 Лазарева Э.А. Заглавие художественного текста. – Свердловск., 1989. – 261 с.
47 Падучева Е.В. Высказывание и его соотнесенность с действитель-ностью. – М.: Эдиториал УРСС, 2002. – 283 с.
48 Галкин-Федорчук Е.М. Название всегда важно. – М., 1962. – 150 с.
49 Ронгинский В.М. О тенденциях в развитий структуры заголовков / Исследования по грамматике и лексикологии: Сб. ст. – Калининград, 1966. –
С. 201-203.
50 Шостак М. Сочиняем заголовок // М. Шостак Журналист и его произведение. – М.: Гендальф, 1983. – С. 22-25.
51 Костомаров В.Г. Языковой вкус эпохи. Анализ речевой практики: масс-медиа. – М.: Наука, 1993. – 350 с.
52 Звегинцев В.А. Предложение о его отношение к языку о речи. – М.: Наука, 1976. – 307 с.
53 Белошапкова В.А. Выражение побужжения к совместному действию // Русский язык за рубежом. – 1994. – №4. – С. 21-27.
54 Кисилева Л.А. Вопросы теории речевого фоздействия. – Л.: ЛГУ,
1978. – 160 с.
55 Бенвенист Э. Общая лингвистика: Пер. с франц. – М.: Прогресс, 1974. – 447 с.
56 Ломов А.М. Типология русского предложения. – Воронеж, 1994. –
276 с.
57 Солганик Г.Я. Общие особенности языка газеты // Язык и стиль средств массовой информации и пропаганды: Сб.тр. – М., 1973. – С.5-22.
58 Швец А.В. Публицистический стиль современного русского языка (о некоторых особенностях стилистического строя современной газетной речи и тенденциях ее развития). – Киев, 1971. – 127 с.
59 Григоренко О.В. Газетный заголовок: дис.канд.филол.наук. – М., 2003. – 222 с.
60 Костыгина С.И. Функции заголовка в речевом произведении научно-популярного стиля // Организация речевого роизведения и его составляющих: сб.ст. – Челябинск, 1988. – С. 45-51.
61 Хазагеров Г.Г. Функции стилистических фигур в газетных заголовок: дис.канд.филол.наук. – Ростов на Дону, 1984. – 24 с.
62 Белошапкова В.А. Современный русский язык. – М.: Наука, 1985. –
150 с.
63 Вырасткова С. Заголовок // Русский язык в школе. – 1997. – №1. – С. 24-27.
64 Арнольд И.В. Значение сиьной позиции для интерпретации художест-венного текста // Семантика. Стилистика. Интертекстуальность: Сб.ст – Спб., 1999. – С. 145-151.
65 Богословкая О.И., Байтниц Л.В. Синтаксическая структура и функции газетных заголовков в воркутинской городской газете «Заполярье» // Исследование по стилистике: Сб.ст. – Пермь, 1974. – С. 205-209.
66 Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі. (Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі) – Алматы, 2004. – 235 б.
67 Балақаев М. Основные типы словосочетаний в казахском языке. – Алма-Ата: Изд. АН КазССР, 1957. – 123 с.
68 Томанов М. Мезгілдік қатынаста жұмсалатын көмекші есімді сөз тіркестері // Қазақ тіл білімінің мәселелері. – Алматы, 1959. – 1 т. – 122-128 бб.
69 Томанов М. Мезгілдік қатынаста жұмасалатын кейбір демеулі түйдекті тіркестер туралы // ҚазССР ҒА хабарлары. 1-2 шығуы: Филология және искусствотану сериясы. – 1959. – №8-9. – 171-176 бб.
70 Әміров Р. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: Мектеп, 1983. – 182 б.
71 Сайрамбаев Т. Қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері. – Алматы: Мектеп, 1981. – 197 б.
72 Қазақ тілінің грамматикасы. Синтаксис: І, ІІ бөлім. – Алматы: Ғылым, 1967. – ІІ бөлім. – 236 б.
73 Қазақ грамматикасы: Фонетика. Сөзжасам. Морфология. Синтаксис / Жауапты ред. Е. Жанпейісов. – Астана, 2002. – 784 б.
74 Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис. – Алматы: Мектеп, 1971. – 337 б.
75 Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі: Оқулық. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 199 б.
76 Амиров Р.С. Особенности синтаксиса казахской разговорной речи. – Алма-Ата: Наука, 1972. – 180 с.
77 Сайрамбаев Т., Оңалбаева К. Есімдер синтаксисінің кейбір мәселелері. – Алматы: Агроуниверситет, 2005. – 175 б.
78 Ермекова Т. Компоненттер құрылысының құрмалас сөйлемнің грамматикалық-семантикалық сипатына қатысы: Филол. ғыл. д-ры дис.: 10.02.02. – Алматы, 2007. – 269 б.
79 Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 110 б.
80 Серғалиев М., Айғабылов А., Күлкенова О. Қазіргі қазақ әдеби тілі. – Алматы: Зият-PRES, 2006. – 255 б.
81 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы: қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 448 б.
82 Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы:
Оқулық. – Алматы: Санат, 1994. – 320 б.
83 Аманжолов С., Сауранбаев Н. Қазақ тілінің грамматикасы. ІІ бөлім. Синтаксис – Алматы, 1939. – 246 б.
84 Дүйсембекова Л. Қазақ тіліндегі бұйрық райдың құрылысы мен мағынасы: Оқу құралы. – Алматы, 1999. – 112 б.
85 Төлегенов О. Жалпы модальді және мақсат мәнді жай сөйлем типтері. – Алматы: Мектеп, 1968. – 179 б.
86 Аманжолов С. Қазақ тілі теориясының негіздері. – Алматы: Ғылым, 2002. – 366 б.
87 Балақаев М. Қазақ тілі. – Астана: Ердәулет, 2007. – 126 б.
88 Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. 2-е изд. Стереотип. – М.: Эдиториал УРРС, 2001. – 606 с.
89 Ысқақов А.Ы. Қазіргі қазақ тілі: Морфология. – Алматы, 1991. – 385 б.
90 Бегалиев Ғ., Сауранбаев Н. Қазақ тілінің грамматикасы (педучилищеге арналған), 2-рет басылуы. – Алматы, 1948. – 127-128 бб.
91 Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. – Алматы: 1994. – 319 б.
92 Насырова А.В. Особенности немецких и русских заголовков. – Пермь, 1992. –
93 Солганик Г.А. Общие особенности языка газеты // Язык и стиль средств массовой информации и пропаганды. – М., 1988. – С. 5-22.
94 Музыкант В.Л. Газетный заголовок и его особенности / Актуальные проблемы лингвистики и журналистики. – М.: Наука, 1995. – С. 55-57.
95 Каримова Т.Ф. К вопросу о синтаксическом статусе заголовка // Проблемы сверхфазовых единств. Семантика-синтаксическая структура: Межвуз.сб. – Уфа, 1985. – С. 46-49.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысы қазақ газеті бетіндегі
тақырыптардың ерекшеліктеріне арналады. Бұқаралық ақпарат кұралының
кұрамдас бөлігі болып табылатын газет беттеріндегі тақырыптар әдеби тілдің
функционалдық түрінің бірі ретінде арнайы зерттеу нысаны бола алатыны
сөзсіз. Тіл білімінде соңғы жылдары бұқаралық ақпарат құралдарының тілін
ғылыми тұрғыда қарастыруға ерекше көңіл бөлініп келеді. Әсіресе, мерзімді
басылымдар тілі тіл білімінің әр түрлі деңгейлерінің нысаны болып, жан-
жақты зерттелуде.
Диссертациялық зерттеудің өзектілігі. Ғылым мен техниканың қарқынды
дамуымен байланысты қазіргі кезде адамдар тығыз ақпараттық кеңістікте өмір
сүруде. Бұқаралық ақпарат кұралдарының, соның ішінде радио, теледидар мен
интернеттің дамуына қарамастан, қазіргі қоғам өмірінде газеттің алар орны
ерекше. Әрбір оқырман газет бетін ашқанда, ең алдымен, мәтін тақырыптарымен
танысатыны анық. Қазіргі таңда лингвистика ғылымының даму деңгейі бұқаралық
ақпарат құралдарының негізгі өзегі – газет мақалалары тақырыптары
құбылысына тілдік тұрғыдан талдау жасап, теориялық негізде баға беруге
мүмкіндік береді. Ерекше тілдік бірлік болып табылатын газет мақалалары
тақырыптарының қолданылу ерекшеліктері, құрылымдық сипаты қазақ тіл
білімінде зерттеу нысаны болған емес.
Жалпы тіл білімінде тақырыптар арнайы ерекше тілдік бірлік ретінде
жиырмасыншы ғасырдың елуінші жылдарынан бері зерттеле бастады. Бұл зерттеу
еңбектерде тақырыптардың номинациялық құрамы, олардың сөз таптарына қатысы,
грамматикалық тұлғалары, экспрессияның берілу тәсілдері, синтаксистік
ерекшеліктері, функционалдық типологиясы мен семантикасына жасалған
талдаулар қарастырылған.
Соңғы кездегі газет басылымдарының молаюына байланысты олардағы
тақырыптардың да аясы кеңейген, сонымен бірге коммуникацияға негізделген
газет мақалалары тақырыптарының құрылымдық сипаты да сан алуан.
Тақырыптардың құрылымдық, семантикалық зерттелуі қазақ тіл біліміндегі
алғашқы зерттеу болып табылады.
Зерттеу жұмысының нысаны – ерекше тілдік бірлік болып табылатын газет
беттеріндегі тақырыптар.
Зерттеу пәні – газет мақалалары тақырыптарының синтаксистік
ерекшеліктері, соның ішінде жеке сөз, түйдекті тіркес және сөз тіркес
типті (байланысу формалары мен тәсілдері), сөйлем типті тақырыптардың
құрылымдық өзгешеліктері.
Зерттеудің мақсаты – баспасөз бетіндегі мақала тақырыптарына
құрылымдық, семантикалық, функционалды тұрғыдан талдау жасау.
Алға қойған мақсаттардан төмендегідей зерттеу міндеттері туындайды:
- газет беттеріндегі тақырыптардың зерттелуіне шолу жасау;
- бұқаралық ақпарат құралдарының негізгі өзегі болып табылатын баспасөз
бетіндегі тақырыптардың лингвистикалық табиғатын анықтау;
- газет мәтіні тақырыптарының сөйлеу әрекетімен арақатынасын анықтау;
- қазіргі газет мәтіні тақырыптарының негізгі қызметтерін саралау;
- баспасөз бетінде тақырып ретінде қолданыс тапқан жеке сөз, түйдекті
тіркес, сөз тіркестері, сөйлемдердің тақырыптану үрдісін ашып көрсету;
- тақырыптардың баспасөз бетіндегі қолданылу ерекшелігі мен
синтаксистік қызметін айқындау;
- газет тақырыбына негіз болатын жеке сөз, түйдекті тіркес, сөз
тіркесі, жай сөйлемдердің грамматикалық-семантикалық ерекшелігі негізінде
газет бетіндегі тақырыптардың семантикасына тигізетін ықпалын саралау.
Зерттеу әдістері алға қойған мақсаттары мен міндеттерді кешенді
зерттеуді талап етеді, соның негізінде туындаған сипаттамалы-синхрондық,
құрылымдық-семантикалық, лингвистикалық топтастыру, іріктеп алу тәсілдері
қолданылды.
Зерттеудің дереккөздері. Соңғы он жылда жарық көріп тұрған, қалың
оқырманға танымал газеттер “Егемен Қазақстан”, “Ана тілі”, “Қазақ
әдебиеті”, “Жас Алаш”, “Жетісу”, “Алматы ақшамы”, “Айқын” беттерінен
жинақталып алынған баспасөз бетіндегі жиі қолданылатын тақырыптар
пайдаланылды. Жиналған мысалдардың жалпы саны – бес мың, диссертациялық
зерттеуді талдауға мыңнан аса тілдік бірлік алынды.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негізі. Қазақ тіл білімінің көрнекті
өкілдері А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, Н. Сауранбаев,
М. Балақаев, Қ. Есенов, Т. Қордабаев, М. Серғалиев, Р. Әмір, Т. Сайрамбаев,
т.б. ғалымдар еңбектеріндегі ғылыми-теориялық көзқарастар, пайымдаулар мен
қағидаттар негізге алынды. Тіл білімі теориясында бұқаралық ақпарат
құралдарының тілдік ерекшелігін және баспасөз бетіндегі мақала тақырыптарын
зерттеген ғалымдар еңбектері мен монографиялық зерттеулері: Э.А. Лазарева,
А.С. Попов, В.М. Ронгинский, сонымен қатар қазақ тіл білімінде баспасөз
тарихы және оның қалыптасу кезеңдерін, газет тілі және оның ерекшеліктерін
арнайы зерттеген Қазақстан тіл білімі ғалымдары С.М. Исаев, Б.А.
Әбілқасымов, Б.Қ. Момынова, Н.В. Қарашева, Г.К. Ихсангалиева,
Ф.З. Жақсыбаева, Қ. Есенова және т.б. зерттеу еңбектері жұмысымызға
негіз болды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысының нәтижесінде
мынадай мәселелер ғылыми жаңалық ретінде шешімін тапты:
- жалпы тіл біліміндегі және қазақ тіл біліміндегі газет беттеріндегі
тақырыптарға арналған еңбектерге талдау жасалды;
- газет тақырыбы құрылымындағы лебіз ерекше сөйлеу актісіне айналатыны
анықталды;
- қазіргі газет мәтіні тақырыптарының әмбебап және факультативті
қызметтері сараланды;
- қазақ тіл білімінде алғаш рет баспасөз бетіндегі мақала тақырыптары
құрылымдық, мағыналық тұрғыдан анықталды;
- газет мәтіні тақырыптарының баспасөз бетіндегі қолданылу ерекшелігі
мен қызметі семантикалық, құрылымдық тұрғыдан талданды;
- газет тақырыбына негіз болатын жеке сөз, түйдекті тіркес, сөз
тіркесі, жай сөйлемдердің грамматикалық-семантикалық ерекшелігі негізінде
газет бетіндегі тақырыптардың семантикасына тигізетін ықпалы сараланды.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Қазіргі қазақ тіліндегі газет
басылымдарындағы тақырыптардың қызметі мен құрылымдық ерекшеліктерін
анықтауға алынған тұжырымдар мен нәтижелер тақырыптардың тілдік табиғатын
жете тануға қазақ баспасөз тілінің теориясына өзіндік деңгейде үлес қосады.
Осы орайда зерттеліп отырған газет мақалалары тақырыптары сөз тіркесі
саласында байланысу түрлеріне, сөз тіркесі мен сөйлем құрылымына арналған
арнайы курс етіп өтуге де болады.
Зерттеу жұмысының практикалық мәні. Диссертацияның негізгі материалдары
мен теориялық тұжырымдары жоғары оқу орындарында морфология, синтаксис
салаларынан оқулықтар мен оқу құралдарын жасауда, арнайы семинар
курстарында пайдалануға болады. Сонымен қатар журналистика тарихы мен
баспасөз тілінің ерекшеліктерінің аражігін ашуға септігізін тигізіп,
болашақ зерттеулерге жол ашады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- газет беттеріндегі синтаксистік жүйені қалыптастырған сөйлем
ерекшелігі, сөз тіркесінен қиысу, матасу, меңгеру, қабысу байланысу
формаларының ерекшелігі бар;
- баспасөз бетіндегі газет мақалаларының тақырыптары – жүйелі түрде
қолданылатын тілдік бірлік, олар бұқаралық ақпарат құралдарының құрамдас
бөлігі бола тұра, мақаланың мазмұнын ашатын, автордың көзқарасын
білдіретін, қоғамдық сана мен өзгерістерді бейнелейтін ерекше құбылыс;
- газет мақалаларының тақырыбы бағытындағы лебіз – бұл сөйлеу актісі,
өйткені ол автордың интенциясымен айқындалатын, қарым-қатынасқа негізделген
және оқырманға бағытталған қажетті коммуникациялық белгі болып табылады.
Сонымен, тақырып – бұл ерекше құрылым, онда лебіз сөйлеу актісі ретінде
қызмет етеді;
- тақырыптардың баспасөз бетінде қолданылу ерекшелігі бар. Бұл
синтаксистік құрылымдар дербес синтаксистік құрылым ретінде мәтінмен бір
тұтастықта жұмсалады, олардың өзіндік функционалдық мүмкіндіктері
қалыптасқан;
- газет мақалалары тақырыптарының түрлері мен типтері сан жағынан,
құрылым жағынан алғанда жазбаша және ауызша сөйлеудегі сөйлемдерден еш кем
түспейді және газет мақалалары тақырыптары қазақ тілінің синтаксистік
құрылымының сипатына сәйкес жеке сөз типті тақырыптар, түйдекті тіркес
типті тақырыптар, сөз тіркес типті тақырыптар, сөйлем типті тақырыптар
деп бөлінеді.
Жұмыстың сарапталуы мен талқылануы. Зерттеу жұмысының нәтижелері мен
қорытындылары когнетивтілік теориясының кейбір мәселелері туралы Тіл және
жаһандану: бүгіні мен болашағы атты халықаралық ғылыми-теориялық
конференция материалдары. – Алматы, 2008. – 27-28 қараша; Газет
бетіндегі тақырыптардың берілуі Түркі әлемі: Тіл. Қоғам. Мәдениет.
Профессор Б. Сағындықұлының 70 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-
теориялық конференция материалдары. – Алматы,
2009. – 25-26 мамыр; Газет тақырыптарының синтаксистік ерекшеліктері.
А.С. Аманжоловтың 75 жылдық мерейтойына арналған Түркі әлемі: тіл, тарих
және мәдениет интеграциясы атты халықаралық конференция материалдары. –
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №4 (120). – Алматы, 2009; Газет
тақырыптарының функционалдық-прагматикалық аспектісі Тілтаным-
Языкознание. – №4. – Алматы, 2008; Газет мәтіндерінің синтаксистік құрылымы
ҚазҰУ хабаршы. Филология сериясы №8 (116). – Алматы, 2008; Газет
мәтініндегі тақырыптардың синтаксисі Ұлт тағылым. – 2009. – №1; Газет
тақырыптары жасалу жолдарының синтаксисі. Қазақ тілі және мәдени кеңестік
атты республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы,
2009 баяндамалар оқылып, мақалалар жарияланды. Республикалық ғылыми
басылымдар мен ғылыми жинақтарда зерттеу жұмысы бойынша
8 мақала жарық көрді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен және
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
1 ГАЗЕТ МАҚАЛА ТАҚЫРЫПТАРЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Газет мақала тақырыптары, олардың зерттелуі
Баспасөз тілі бұқаралық ақпараттық мәліметті жеткізетін белгілі бір
өзіндік ерекшелігі бар бұқаралық ақпараттар құралының түрлілігі болып
табылады. Газет мәтініндегі тақырыптық желілердің дамуы
экстралингвистикалық сипаттағы факторлармен анықталады. Құрылымдық-
мағыналық жағынан газет тақырыптарын тақырыптың негізгі
идеясымен, мәтіннің өн бойындағы ішкі компоненттерімен өріле байланысқан
тілдік құбылыс ретінде сипаттауға болады. Мақала авторлары газет мәтінін
жаза отырып, ең алдымен, оқырман санасында бұрыннан бар
ескі мәліметтерді басшылыққа алып, оны жаңа, соны
ақпараттармен толықтырады. Баспасөз – қоғамға қызмет ететін ақпараттар
ағыны. Баспасөздің жеделдігі, нақтылығы, мазмұндылығы, дәлдігі басты рөл
атқарады. Қоғамда болып жатқан әр алуан ірілі-ұсақты оқиғалар туралы дер
кезінде оқырмандарына мәлімет жеткізу міндетін атқаратын мерзімді басылым
уақыт өте келе баға жетпес құнды деректер көзіне айналды. Халыққа
болған оқиға туралы жедел ақпарат таратқан мерзімді басылым
сол оқиға туралы өз бойына қажетті мағлұматтар да жинайды, сөйтіп уақыт өте
келе өзі де тарихи дерек көзі ретінде ғылымға қызмет етіп, оқиғалардың
кейбір қырларын ашуға көмектеседі.
Газет не журнал белгілі бір мерзімділікпен өткенді өз бетінде
бейнелейді. Сондықтан олар қоғам өмірінің өткені жазылған өзіндік күнделік
міндетін атқарады. Демек, уақытылы шығып тұрған газеттер өткеннің белгілі
бір кезеңдегі үздіксіз даму тарихын қалпына келтіруге көмектесе алады.
Газет материалдары өзінің құрамы жағынан әр алуан болып келеді. Онда
ақпараттық мәліметтермен қатар өзінің мазмұны жағынан әр түрлі жанрларға
жататын жеке адамдық деректер, хаттар, күнделіктер, естеліктер, ресми
құжаттар, статистикалық мәліметтер, көркем шығармалар, тағы басқалары
кездеседі.
Баспасөз материалдарының құрамы жағынан күрделілігі оның басты деректік
ерекшелігі болып табылады. Баспасөз мәліметтерінің формасы жағынан да,
мазмұны жағынан да әр түрлі болып келуі олардан ұлт өміріне қатысты жан-
жақты мәлімет алуға мүмкіндік береді.
Тілдегі әрбір құбылыс белгілі дәрежеде басқа құбылыстармен тығыз
байланысты. Тілдік құбылыстар арасындағы байланыстар мен олардың сипаттары
тарихи жағдайларға байланысты құбылып өзгереді. Тілдің тарихын, тілдік
құбылыстардың туып, қалыптасу тарихын зерттегенде оның қалыптасу негізінде
басқа құбылыстармен қандай айырмашылығы барын анықтау қажет. Әрбір ұлт
өзіндік табиғи болмыс-бітімін, мінез-құлқы мен рухани құнды асыл қазынасын
ғасырдан-ғасырға сақтап жеткізетін аса қасиетті құралы – тіл болып
табылады. Сондықтан да ұлттық тіліміздің болашағы мен оны дамытудағы
бағыттары – тілші ғалымдардың ең басты назардан таса етпейтін өзекті
мәселесі. Тілдік құбылыстың өзгеруі көбіне өзі өмір сүріп отырған
байланыста болатын басқа құбылыстармен өзгеріп кетуі нәтижесінде пайда
болады. Тіл –
қоғамдық құбылыс болғандықтан, дамып, өзгеріп, белгілі құбылыстың жоғалып
отыруы заңды. Қай кезеңнің болмасын баспасөз материалының тілін өзгертпесек
те, сол кезең тұрғысынан қарап, пікір айтуымыз қажет. Өйткені баспасөз тілі
де сол заман ағысына қарай өзгеріп отырады. Тіл – халық өмірінің айнасы
болса, әр кезеңнің, әр ұлттың өміріндегі болып жатқан барлық өзгерістер мен
құбылыстар, жаңалықтар сол халықтың өз тілінен көрініс табады. Міне осы
өзгерістер мен тілдік көріністерді баспасөз бетінен
көруге болады.
Ал қоғам өзгерісімен бірге кірген жаңа сөздер мен жаңа ұғымдарды қазір
толық түсініп білу мүмкін емес. Енген жаңалықтар халық ұғымына толық ізін
қалдырып, айқын бейнесін көрсетіп бірден сіңісіп кете қоймайды. Осы
жағдайларда да, ұғымға қойылған ат кездейсоқ болатыны белгілі. Көбінесе
тіпті бір ұғым бірнеше атпен де аталып жүреді. Терминдік лексиканы
қалыптастыруда сол дәуір баспасөзінің орны ерекше. Өйткені қандай да
болмасын жаңалық алдымен баспасөз, радио арқылы келеді. Мерзімді баспасөз
сол қоғамдағы әлеуметтік-саяси, ресми қаулы-қарарларды өз беттерімен
жариялап тұратын ақпараттар ағыны. Осы мәселе тұрғысында Б.Қ. Момынова:
Қазіргі кездегі өркендеп дамыған бұқаралық ақпарат құралдары оқылатын
(визуалды) мерзімді басылымдар, тыңдалатын (аудиоалды – радио), әрі
тыңдауға, әрі көруге болатын (аудиовизуалды – теледидар, деректі кино)
болып үш түрге бөлінеді. Бұлардың коммуникативті құрылымдарындағы
айырмашылықтары болмаса, атқаратын қызметтері ұқсас [1, 4 б.], – дейді.
Сондықтан олардың үш түріне де ортақ қызметтері (функциялары) бар екендігін
айта кету керек. Атап айтсақ:
1. Түрлі оқиға, факті мен ситуация туралы оқырманға, тыңдаушы мен
көрерменге хабар жеткізу арқылы танылатын информациялық-ақпараттық
функциясы;
2. Белгілі бір факті, дерек туралы хабардар етіп, түсінік-
комментарийлер, баға беруге, анализ жасауға ұштасып жататын комментарий-
бағалауыштық функциясы;
3. Қандай да бір мәдени, тарихи, ғылыми сипатты информациямен таныстыру
барысында сол информацияны қабылдаушының таным, түсінігін, білім-
біліктілігін арттыруға септесетін ағартушылық-танымдық функциясы;
4. Қоғамдық пікір тудыру, оны қалыптастыру, адамдардың көзқарасын
кеңейту және қоғамда болып жатқан инверсиялық өзгерістер мен науқандық,
әлеуметтік-саяси акцияларды ұйымдастыру, өткізу кезінде, қайта құрулар мен
ірі саяси оқиғалар, төңкерістер тұсында қоғам мүшелерінің дүниетанымына
әсер ету функциясы;
5. Кез келген информацияның таратылуы кезінде қабылдаушының эстетикалық
талғамынан шығуы үшін тиімді тәсілдердің пайдаланылуы, сол
арқылы жағымды эффектілер тудыруы гедоникалық функциясына жатады [1, 4 б.].
Мерзімді басылым тілін түрлі мамандық иелері әр түрлі қырынан зерттеуі
мүмкін. Егер журналистерді нақтылы басылымның әдеби-публицистикалық сапасы,
автордың материалды бере білу шеберлігі қызықтырса, деректанушы баспасөзді
оның деректік маңызы мен ерекшеліктерін көрсету үшін, жалпы тарих дерегі
ретіндегі ғылыми құндылығын анықтау үшін зерттейді, ал тілшіні газет
беттеріндегі тақырыптардың синтаксистік, лексикалық т.б. жақтары
қызықтырады.
Номинатив сөз (тақырып сөз) тілдің белгілі (Ф. де Соссюр бойынша –
языковой знак) немесе тіл білімінде сигнификат терминінен газет тақырыбының
басты айырмасы оның белгілі бір заттың биологиялық табиғи байланысы жоқ
акустикалық бейнесі емес, мақаладан туындайтын оймен, оның мазмұнымен
тікелей байланысты, өзге деңгейдегі тақырып болуында [2,
56 б.].
Тілдегі болып жатқан өзгерістер, белгілі бір тілдік құбылыстың өшіп,
екінші біреуінің туып, жандана бастауы ешбір себепсіз болмайды. Әр
заманның ағымына қарай жанрлардың
өсетіні, өнетіні, жоғалып, жаңадан қайта туатыны бар. Белгілі кезеңдегі
жаңалық, өзгерістер жалпы тілдің даму барысынан, қоғамдық қажеттіліктен
тілдің ішкі заңдылықтарының негізінде туып отырады. Тілдің белгілі бір
кезеңдегі тармағын зерттегеннің өзінде де ол жалпы тілдің даму заңдылығына
бөлінбей, сол дамудың желісінде қаралады. Зерттеуші Р.А. Будаговтың
пікірінше, тілдің дамуы оның өткен кезеңінен ғана емес, қазіргі сәтінен де
байқалады, тілдегі тарихи құбылыстар оның қазіргі сәтінен көрініп отырса,
қазіргі дәрежесіне жетуі тарихи дамуынан танылады [3, 17 б.].
Осы пікірді газет тақырыптарына да қатысты айтуымызға болады. Қоғамдағы
әлеуметтік-саяси, экономикалық, мәдени т.б. өзгерістер, халық өміріндегі
жаңалықтар мен жетістіктер міндетті түрде газет беттеріндегі тақырыптарға
арқау болады.
Зерттеуші А. Абашинаның газет тақырыптарына берген анықтамасында:
Анализ газетных текстов во временной разветке и в определенном
среде показал, что языковая форма словоформы до микротекста.
При этом Т.А. ван Дейк утверждает: ... категория
заголовков в тексте имеет строго определенную форму, однако комментариев по
этому поводу не дает. Из этого логически следует,
что автор газетной публикации, давая тексту название – заголовок,
должен самостоятельно решать, немалотрудную задачу выбора структурных
параметров заголовка, руководствуясь стремлением, с одной стороны, избежать
установившихся стереотипов, а с другой придать публикации выразительность
уже на первой стадии ее организации давая ей название [4, 473-471 бб.].
Газет тақырыптарын зерттеуші жас маман Г.К. Ихсангалиева өзінің
Функционально-прагматический анализ заголовков атты диссертациялық
зерттеуінде газет тақырыптарына талдау жасай келіп, олардың негізгі
номинативтік, ақпараттық (информативтік), прагматикалық және болжағыштық
төрт тұрақты қызметіне тоқталып, қалған функциялары қосалқы қызмет
атқарады [5, 12 б.] – дейді.
Баспасөздегі ақпарат беретін газет тақырыптарының бірінші типі
оқырманға қоғамда болып жатқан бүгінгі оқиғаларды түсіндіріп, қауіпті
жағдайларға ұшырамай, сәтсіздіктерден шығудың жолын табуға көмектесе
аларлықтай болуы тиіс. Сонымен қатар оқырмандарға бұрын-соңды ол естімеген,
білмеген, көрмеген жаңа хабарды танытуы қажет.
Газет тақырыбының оқырманға әсер ете алуы материалдардың қызықты, әр
алуан болуына байланысты. Белгілі-бір салаға маманданған тілші, болмаса
басылымдар кез келген оқырманды бейжай қалдырмайды. Газет тақырыптары –
өмірдің сан-саласынан хабар беретін ақпараттар ағыны – қазіргі газет
ұжымының алдында тұрған басты мақсат пен міндет. Егеменді еліміздің
тарихына жаңа көзқараспен қарап, шындық тұрғысынан жазу.
Мерзімді баспасөз қоғам өміріне, қоғам мүшелерінің күнделікті
тіршілігіне тікелей араласып, қоғамдық пікір тудыруды мақсат етеді. Тілші
белгілі бір жайды хабарлап отырып, мақала тақырыптарына өз бағасын береді.
Осы мақсаттарға сәйкес берілген мақалаларда қолданылатын сөздің
ерекшеліктері, газет тілшілерінің тіл мәдениетін сақтаудағы шеберліктері
айқындалады.
Бас мақала – газет ұстанатын идеялық бағыттың айнасы. Бас мақала
маңызы кеше де, дәл бүгінгі күні де актуальды, себебі, мемлекет тұтынып
отырған идеология, ол ұстанған стратегиялық бағыт, оларды іске асырудың
тиімді жолдары, құнды пікірлер мен нұсқаулар мақаланың аталмыш түрі арқылы
газеттерде күн сайын көрініс беруі – басты саясатты іске асырудың тиімді
тәсілі. Әсіресе, бұл ұстаным мемлекеттік басылымдарда, республикалық
деңгейдегі, айталық, Егемен Қазақстан, Жас Алаш, Заман-Қазақстан,
Заң газеті, т.б. сынды органдар арқылы елге, қалың оқырманға танылуы
керек. Бірақ, байқауымызша, кейбір газеттер бұл тенденцияны, осы бағытты
жоғалтып отырған сыңайлы.
Бас мақала алғашқы қазақ газеттерінің ішінде Қазақта тұрақты және
жүйелі түрде кездеседі. Бұл газеттегі бас мақалалардың авторлары сол
тұстағы саяси және қоғам қайраткерлері А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ә.
Бөкейхановтар еді. Газет шығарушылары үшін бас мақалалар өз позицияларын
елге таныту мен жеткізудің өте оңтайлы тәсілі болды [1, 59 б.].
Бұл дәстүр Кеңес өкіметі жылдарында одан әрі жалғасын тауып, орнығып,
тіптен ерекше күнделікті өмірде бұлжымас қағидаға айналып, олар Правда,
Социалистік Қазақстан, Казахстанская правда сынды газеттердегі бас
мақала-нұсқауларда өріліп отырғанын біз жақсы білеміз, соның нәтижесінде
бас мақалалар одан әрі идеологияландырылып, көтерер жүгі ауырлай түсті.
Б. Момынова қазіргі кезде кейбір республикалық басылымдарда бас
мақаланың орны толық анықталмағанын айтады. Әсіресе, Жас Алаш газеті бас
мақалалардың маңызды рөл атқаратынын есепке алмайтынын, жастарға
идеологиялық бағыт-бағдар берудің орнына, газеттің бірінші бетінде ұсақ-
түйектерді тілге тиек ету, қарапайым тілдік қолданыстарды талғамсыз
қолдану, тіпті кейде варваризмдерді қалай болса солай пайдалану әдетке
айналып бара жатқандығын ескертіп өткен [1, 62 б.].
Сонымен, қорыта айтсақ, бас мақаланың газет құрылымындағы ерекше орны
оның мәтіндік мазмұнымен тікелей байланысты.
Бас мақала жоғары деңгейдегі, яғни мемлекеттің жүргізіп отырған
идеологиясын, саяси бағытын танытуға тиіс газеттің ерекше жанры болып
табылады.
Мерзімді баспасөз әлеуметтік өмірде болып жатқан оқиғалардың
қай-қайсына болса да араласып, пікір тудырып отырады. Баспасөз
тілінің ерекшеліктері қоғамдағы сан алуан жағдаяттарды, өтпелі кезеңдерді
суреттеуде үлкен орын алады. Оқырманға әр уақытта жаңа да тың, құнды
тақырыптар қажет. Ақпарат жаңалықтары оқырманға ауадай керек. Басталуымен,
ортаңғы, соңғы құрылымымен қатар мәнін құрылысының белгілі бір жоспары,
кеңестің атқаратын қызметтік жоспары кеңістіктегі мәтіннің көркемдік
құрылысы болып табылады.
Газет тақырыбының осы екіұдай табиғаты оның көптеген стильдік
ерекшеліктерін анықтайды. Газет тақырыбы мәтінмен тақырып-мәтін біртұтас
жүйесін құрайды. Газет тақырыбы да, мәтін де бір-біріне жалғас ұғымдар.
Ана тіліміздің мол байлығына сүйенетін ұлттық мерзімді баспасөз – газет
беттеріндегі тақырыптардың жанданып, даму қайнарларының бірі болып
саналады. Жазылатын мақаланың бағалауыш мүмкіндігінің мол болуы – газет
беттеріндегі ең басты қажеттіліктердің бірі дейді зерттеуші Ф.З. Жақсыбаева
[6, 87-88 бб.].
Баспасөз беттеріндегі тақырыптар тілде жүйелі түрде қолданылатын,
тілдік қорды байытуға өзіндік септігін тигізетін бұқаралық
ақпарат құралдарының құрамдас бөлігі болып табылады. Тақырыптар – мақаланың
мазмұнын аша отырып, автордың өзіндік көзқарасын танытуға мүмкіндік
беретін, қоғамдық сана мен болмыстағы өзгерістерді білдіретін тілдік
бірлік. Кейде мақала мазмұнын жеткізу мақсатында сөйлем мүшелерінің
қалыпты, дәстүрлі орны өзгеріп, инверсия тәсілі негізінде белгілі бір сөзге
ой екпіні түсіріліп беріледі. Алайда, публицистикалық, ғылыми шығармадағы
сөйлем мүшелерінің орнын газет-журнал қалай болса солай ауыстыра беруге
болмайды. Ондай жағдайда сөйлем жатықтығынан айрылып, негізгі ой
күрделеніп, мағынасы солғындап, қиындап қалады. Бұл ерекшеліктер ой білдіру
мақсатының ойды жеткізудегі әдеби түйіндердің өзгешеліктерінде ғана,
көркемдік тәсілдің басым болуында емес, соған лайық ойдың формасы, тілдік
тұлғалардың да біркелкі қолданыла беруінде. Яғни жекелеген грамматикалық
формалармен лексикалардың белгілі бір стильде жұмсалуының өте икемді
болуында. Демек, баспасөз тілінің де өз ерекшеліктері бар.
Ақпарат саласында мерзімді басылымдардың атқарар қызметі зор. Баспасөз
барлық уақытта идеялық-саяси өзгерістер алаңы екені белгілі. Қазақ халқының
ағартушылары Абай, Ыбырай іргетасын қалаған қазақтың ұлттық жазба әдеби
тілі жаңа сатыға көтеріліп, сала жағынан да, қазір сан жағынан да өсіп,
дамып, жетіліп келеді. Қоғам дамуының нәтижесінде ғылым мен техника,
экономика мен мәдениеттің өзгеруіне байланысты туындайтын жаңа сөздерді
ғана пайдаланып қоймай, қазақ халқының төл сөз байлығын қазіргі мерзімді
басылымдар мейлінше сарқа пайдалануда. Баспасөз – өмір айнасы, қоғамдық
пікірдің жаршысы, саяси күрестің құралы деп, Қазақ кеңес энциклопедиясында
анықтама берілген [7, 187 б.].
Бүгінгі баспасөз арасындағы қызу бәсекелестікті ескерсек, өз оқырманын
жоғалтып алмаудың бірден-бір кілті – газет материалының қызғылықты әрі
түсінікті болуы. Нарық пен техника дамып, компьютер байланысы әлемді
шырмауықтай қаптаған заманда қалыптасқан әлеуметтік құбылыс ретінде газет
тілі де өзіндік ерекшеліктерге ие болды. Баспасөз – өмір айнасы
қағидасын терең қарастырсақ,
өмірдің уақытқа тәуелділігін ескере отырып, тіпті апта, ай, жылдардағы
деректі мәселелер күнделікті баспасөздің арқауы болуда. Егер бұрынырақта
оқырмандар әдеттегі, күнделікті тұрмыстық жеңіл хабарлар тапшылығын сезіне
отырып, міндетті телерадио хабарламалары мен жарнама апталықтарын сатып
алатын болса, ал бүгінде мұндай басылымдар ұшан-теңіз.
Уақыт өте оқырман батыстың алуан түрлі хабарларына қаныққан
сияқты, мұндай газет тақырыптарына да қанығады. Оқырман
баспасөздегі неғұрлым елеулі мәселелерге көңіл бұрады. Газет оқырманы –
мінезі әр қилы, мамандығы әр түрлі, әлеуметтік жағдайы да бөлек адамдар
аудиториясы. Ал газет болса ақпарат құралы ретінде осы аудиторияға мейлінше
аз сөзбен түсінікті етіп, сан қилы ақпаратты жеткізуі қажет. Аз сөзбен
жеткізуге тырысатын газет тілінің өзіндік ерекшелігі де осы қағидаға
негізделеді.
Бұдан біз қамтылған ойдың жүздеген, мыңдаған есе қысқартылғанын сөз,
сөз тіркесі, не сөйлем күйіндегі көрінісінен аңғарамыз. Ғылыми немесе
көркем әдебиет мәтіндерімен салыстырғанда газет мәтіні оқуға жеңіл екені
белгілі. Газет беттеріндегі мақаланың берілу формасының құндылығы – оның
графикалық безендірілуі, мәтін композициясының дұрыстығы, тақырыптардың
сәтті шығуы, негізгі ойды айқын шрифтімен әрлеуі сияқты түрлі тәсілдері де
ықпал етіп, газет өнімінің сұранысын жылдамдататыны даусыз. Ал бұл
мәселелерді зерттеу бүгінгі күні филология ғылымында
өзекті міндеттердің бірі болып отыр. Бұл жолдағы ізденушілердің де күн
санап осындай келелі мәселелерге бастауына себеп болуы ықтимал.
Сөз, сөз тіркестері мен сөйлемдердің, халыққа кеңінен танымал көркем
шығармалар тақырыптарының өзгерместен мақала тақырыбынан бастап, түрлі
күрделі трансформацияға ұшырайтын, журналистердің өз ойын оқырманға тез,
жылдам, мейлінше ықшам, түсінікті вариантпен жеткізуге тырысу бағытындағы
тапқан тәсілі бүгінгі күнде сан қилы ғалымдар үшін зерттеуге тұрарлық
объекттіге айналып отыр. Газет бетінде кездесетін сөз тіркестері мен
сөйлемдерді синтаксистік тұрғыдан зерттеп, талдауды қажет ететін мәселе.
Газет тақырыптарын талқылауда тұрақты тілдік критерийдің болуы қажет.
В. Абашинаның ... Газетно-публицистический стиль речи в
значительной степени детерминирован следующими объективно существующими
факторами. Первое – установка на облегчение восприятия текста при первом же
(и это очень важно, одноразовом) его прочтении, второе – эффективное
воздействие на читателя, что обусловлено, по сути дела, теми функциями,
которые выполняет этот вид речи. Информативная функция реализуется первым
фактором, экспрессивно-воздействующая – вторым. Важно, что эти функции
реализуется не только посредством собственного текста, но и через его
структурный компонент – заголовок деген құнды пікірі бар [4, 474 б.].
Газеттің әлеуметтік құбылыс ретіндегі ерекшелігі оның тілінің
ерекше болуын талап етеді. Қоғам өмірінде болып жатқан өзгерістер
мен мәліметтердің аса көптігі газет тіліне, оның лексикасы мен
фразеологиясына, синтаксисі мен ой бөлісу қабілеттілігіне де өз әсерін
тигізеді. Газетте уақыт пен мезгіл, акті мен деректер нақты көрінеді. Ол
фактіні жеткізуші тілдік қолданыс, тілдік құрылымдар – сол уақыттағы тілдік
мәселенің жай-жапсарынан ақпарат беретін лингвистикалық факторлар. Газет –
бұқаралық ақпарат құралы болғандықтан, орасан зор, үлкен, әр қилы ортаға
арналады. Қысқа сөйлемдермен үлкен мәлімет беруге ұмтылу – газет тілінің
негізгі және ең басты қасиеттерінің бірі. Бұл
жерде көз бояушылық өнері секілді берілетін ақпараттың тиімді, үнемді болу
үрдісі және коммуникативтік толықтығы айқын көрінеді.
Газет тақырыптары бойынша теориялық еңбектер жазған Ресей ғалымы
В.М. Ронгинский газет тақырыбына берілген анықтамаларға талдау
жасай келе, аталмыш тілдік бірлік туралы ғалымдар пікірлерінің әр түрлі
екеніне тоқталып, мақала тақырыбы сөйлем түрінде келген синтаксистік бірлік
пе? деген сұраққа жауап іздейді. Мүмкін тақырыптар сөйлемнің ерекше түрі
болар деген пікір айтады [8, 25 б.].
Б. Момынова қазақ қауымы үшін қызмет көрсеткен Қазақ газеті
ақпараттарының тақырыптары сан түрлі болғанын айта келе: Бірақ
тақырыптардың, газетте көтерілген әр алуан күрмеулі мәселелердің келіп
тоғысар тұсы – қазақ жағдайы еді. Өйткені, газет шығарушыларының ұстанған
жолы, діттеген мақсаттарының өзі қазақ жағдайын жақсарту, көзін ашу,
ұлт ретінде қалыптастыру, ол үшін қазақ зиялылары қандай ұлт жұмысын
атқару керектігін саралап алу сынды әлеуметтік маңызы зор мәселелерден
тұрды. Ал газеттегі Ішкі жағдай, Сыртқы хабарлар, Европа соғысы,
Г. Дума, Думадағы қазақ мәселесі, Жер жұмысына дін жұмысын
тықпалау т.б. сынды тақырыптар сөзіміздің айқын дәлелі бола алады дейді
[1, 28 б.].
Газет тақырыптарының үш түрлі қызметін ерекше атап көрсеткен
А.С. Попов: Кез келген газет тақырыбына үш функция тән, олардың әрқайсысы
тақырыпқа әр түрлі әсер береді. Ең бастысы – номинативтілік, информациялық,
жарнамалық (рекламная). Осы үш функцияның үшеуінің де газет тақырыбына әсер
ету мүмкіндіктері әр алуан [9, 100 б.].
Зерттеу еңбегімізде кездескен газет тақырыптарының барлығы – сөз
тіркестері мен сөйлеммен берілген тақырыптар. Газет тақырыбы – ұлттық
мәдени ақпараттың қайнар көзі. Газет тақырыбы – мәтін мен идея арасындағы
көпір.
Газет тақырыптары белгілі пәнге немесе белгілі затқа негізгі көрсеткіш
белгі ретінде қосылатын әрі осы пәнді анықтайтын сөз немесе сөз тіркесі
ретінде қарастырылды. Кез келген құрамдағы болмысына қарай мақала
тақырыптарының барлық түрі сөйлемдер болып табылады. Газет беттеріндегі
тақырыптардың беретін мағынасы мәнді де ұғынықты берілуі қажет.
Газет тақырыптары мәтіннің ең күшті, басты позициясы болып табылады.
Тақырып әрқашан мәтіннен туа бермейді. Тақырып дегеніміз – газет
материалының аты ғана емес, оның қысқаша мазмұны, газет бетін ең алғаш
ашқанда оқырманын мен мұңдалып шақыратын бейнелі сөз орамдары. Зерттеуші
Л.В. Бойконың газет тақырыптарына берген дәйексөзінде газеттің ең негізгі,
басты элементі оның тақырыптары дей келе, Заглавие, определенное И.В.
Арнольд как сильная позиция являются минитекстом по отношению к
макротексту, степень его автосемантику неодинакова в разных текстах [10, 6-
7 бб.]. Мақала тақырыбына арқау, негіз болатын ұғым сөз. Сөйлем құрамына
енетін сөздер ретсіз, қалай болса солай тіркесе алмайды. Тіркесетін
сөздердің байланысы әрі мағыналық, әрі синтаксистік бірлікте болуы тиіс
[10, 29 б.].
Тақырып – жарияланатын мақаланың мәтіннен айыруға келмейтін бөлшегі, ең
алдымен оқырманның көз жүгіртіп бағамдап қарап, назарын аударатыны
мақаланың тақырыбы. Тақырып – газет мақаласының бірінші кілті. Мерзімді
баспасөз тақырыптарының даму құбылысы толастамай жаңаруда, толығуда болады.
Тақырып – әдеби шығармада мазмұнның негізгі арқауы. Шығарманың
тақырыбын, яғни не жайында айтылатынын, қандай мәселелерді
қорғайтынын анықтау сырттай қарағанда оңай сияқты көрінуі мүмкін [11,
315 б.].
Газет тақырыптарына анықтама берген Г.К. Ихсангалиева: Заголовки
наиболее прямолинейно, порой зеркально отражают события, происходящие
в обществе и потребности коммуникации. Заголовки отражают и
фиксирует все процессы происходящие в языке СМИ в целом и отражают
современные состояние сознание коммуникативов, новый языковой вкус и, как
следствие, существенные изменения языковой системы [5, 26 б.].
Ал зерттеуші Н.Е. Бахарев: Заголовок отражает только идею сообщения а
идея содержиться в статье, точнее возникает после прочтения всей статьи
деген дәйексөз айтады [12, 4-5 бб.]. Зерттеуші В.И. Ронгинскийдің пікіріне
сүйенсек, тақырып – тек қана сөздер мен сөз тіркесінің жиынтығы емес, ең
алдымен, сөйлем, сөйлем болғанда да құрылымға ие қарым-қатынас бөлігі. Оның
қызметі де, табиғаты да ерекше [8, 32 б.]. Қазіргі кезде жылдан-жылға тіл
байлықтарының қоры кеңеюде. Әрбір жаңа сөздердің қазақ тіліне енуі,
нормалануы мен тілдік бейнелеуден өтуі де мерзімді баспасөз арқылы жүзеге
асырылады.
Жалпы газет тақырыптары негізгі идеяны, ойды, түйінді береді, ал бар
идея мақалада жинақталады, оны оқып шыққаннан кейін толыққанды түсінік
пайда болады. Тақырыптың ең басты түйіні – оның идеясы. Автор ең алдымен
мақаланы беруде оның мазмұнын идеяға түйіндейді. Заголовки накрепко
соединены со статьями и утомительная, начинается в процессе осмысливания
фельетона, то есть в первой же стадии литературного случае, когда все ясно
[13, 179 б.].
Газет тақырыптары – мақаланың мәтінде болатын және тұтас шығарманың
басқа құрамдас бөліктерімен байланысты толық заңды құралы.
Мақала мәтінінің прагматикалық мүмкіндігін арттыра түсетін
микрокомпоненттерінің бірі – мәтіннің тақырыбы, айдары, аты.
Мәтіннің айдары – тек ерекше синтаксистік көзқарасты ғана қамтымайды,
ол бірнеше қызмет атқаратын мәтіннің бір элементі. Мәтін айдары қызметінің
негізгісі, белгілісі хабар берушілік, қызықтырушылық және мәтінді
ұйымдастырушылық болып табылады [14, 561-562 бб.].
Тақырыптардың ерекшеліктеріне орыс тіл білімі зерттеушілерінің қызығуы
1920-30 жылдар басталғаны байқалады. Бұл қызығушылық қоғамда болған
өзгерістермен байланыстырылады. Ал заман ағымы өте сезімтал мерзімді
басылым, соның ішінде газет тақырыптарында анық көрініс табады. Орыс тіл
біліміндегі алғашқы зерттеулер Г.О. Винокурдың Культура языка,
А.М. Семищевтің Язык революционной эпохи еңбектерінде байқала бастады.
Аталмыш еңбектер газет тақырыптарының орыс тіл білімінде жүйелі зерттеле
бастауына негіз болды. Ал кейінгі Б.И. Фоминыхтың Синтаксическая структура
заглавий, С.П. Суворовтың Особенности стиля английских заголовков, З.Д.
Блисковскийдің Название всегда важно атты зерттеу мақалалары – газет
тақырыптарын синхронды тұрғыдан зерделеуге арналған
еңбектер.
Сонымен қатар газет тақырыптарын тарихи тұрғыдан да қарастыру мәселесі
көтерілді. Осы тұрғыда А.С. Дубоваяның Развитие структуры газетного
заголовка во французском языке с 17 до начало 20 в.,
В.Г. Костомаровтың Из наблюдений над языком газеты: газетные
заголовки т.б. мақалаларын атауға болады.
С.Д. Кржановскийдің 1931 жылы жазылған Поэтика заглавий
еңбегін тақырыпқа арналып жазылған негізгі еңбектердің бірі ретінде
атауға болады. Ол: Как связь в процессе роста разворачивается множающимися
и длинящимися листами, как и заглавие постепенно лист за листом,
раскрывается в книгу. Книга и есть развернутое до конца заглавие, заглавие
же стянутая до объема двух-трех слов книга [15, 7-8 бб.], – деп жазды.
Газет тақырыптарының құрылымын зерттеуге 50-60-жылдары ерекше көңіл
бөлінді. Осы жылдары газет тақырыптарының құрылымында елеулі өзгешеліктер
болды. В. Костомаров: Тақырыптар құрылымының
күрделеніп, көптүрліленіп келуі оларды поэтиканың заңдылықтары мен
мүмкіндіктеріне қатысты қарастыруға итермелейді [16, 181 б.], – дейді.
В.Г. Костомаров газет тақырыптарын публицистиканың ерекше жанры деп
танып, оларды зерттеу жалпы газет тілін қарастыруда маңызы зор деп
көрсетеді. Сонымен бірге газет тіліндегі штамп мәселесін ашуға талпынып,
соған орай өз пікірін де ортаға салады: Хорошим газетным языком следует
признать не тот, в котором нет штампов, а тот, который не позволяет
повторящимся структурам и формулам превращаться в настоящие языковые
штампы, который соблюдает умеренность в их использовании и который,
наконец, постоянно обнавляет их ассортимент [16, 82 б.].
Зерттеуші осындай құнды пікірлерін білдіре отырып, газет беттерінде
1950-60 жылдары кездескен тақырыптардың қайталаушылыққа бой ұрғанына
тоқталып өтеді. Бұл құбылыстың оқырмандарды жалықтырып алу мүмкіндігіне мән
береді.
Ғалымның келесі бір назар аударған мәселесі – газет тақырыптарында жиі
ұшырасып кеткен тыныс белгі – қос нүктенің қойылуы. Зерттеушінің
пайымдауынша, бұл тыныс белгі өзінің грамматикалық қызметінен гөрі сыртқы
безендіру үшін көп қолданылады. Оның себебін ғалым мақала авторларының
мәтіндегі негізгі ойды тақырыпқа алып шығу әрекетінде жатыр деп есептейді.
Сонымен бірге Синтактико-офармительная универсальность, многозначительная
эмфатичность и экспрессия новизны – таковы, видимо, предпосылки широкого
распространения заголовков с двоеточием [16, 70 б.] деген пікірін де
білдіреді. Зерттеуші аталмыш әрекеттің, яғни қос нүктенің жиі кездесуінің
жалпы тыныс белгілерді қою ережелеріне қайшы келетінін ескертеді.
В. Костомаровтың аталмыш мақаласының қазақ газет тақырыптарын зерделеу
барысында үлкен ықпал етіп, бағыт-бағдар сілтері анық. Оның құнды
пікірлері, газет тақырыптарын диахрондық тұрғыдан қарастыру тәсілдері
қазақ тіл біліміндегі аталмыш мәселенің олқы тұстарын жабуға үлкен сеп
болады деген ойдамыз.
В.Г. Костомаровтың мақаласында газет тақырыптарының синтаксистік
құрылымына байланысты айтылған ой-пікірлер В.П. Вомперскийдің
К изучению синтаксической структуры газетного заголовка [17] атты
мақаласында өзінің заңды жалғасын тапқан. Зерттеуші орыс тіліндегі
газет тақырыптарының синтаксистік ерекшеліктерін ескере келіп,
оларды негізгі алты топқа жіктейді. Осы көрсетілген
жіктеліс қазақ тілді газет тақырыптарының құрылымын синтаксистік тұрғыдан
қарастыруға өз үлесін қосары даусыз.
В.П. Вамперский мақаласында көрсетілген тақырып А.А. Брагинаның
1967 жылы жарық көрген От загадки к заголовку [18] атты зерттеу
мақаласында да өз сабақтастығын тапқан. Ғалым өз зерттеуінде анықталушы +
анықтауыш құрылымның газет тақырыптарында қолданылу ерекшелігіне назар
аударады. Ең алдымен аталмыш құбылыстың тарихына тоқталып өтеді де, сын
есімдердің заттану арқылы газет тақырыптарында зат есімсіз қолданылуына мән
береді.
Бұл қысқартылған сөз тіркестері жарнамалық тақырыптарды тудыруға,
оқырман көңілін өзіне аударуға қызмет ететін ерекше стилистикалық тәсілдер
қатарына жатады. Бірақ мұндай құрылымдар қазақ газет тақырыптарының
өзгешелігін таныта алмайды, өйткені оларды өз мысалдарымыздан кездестіре
алмадық.
Осы автордың Точки: две и ... три атты зерттеу мақаласы [19]
жоғарыда сөз болған В.Г. Костомаровтың мақаласында көрсетілген
мәселелермен ұштасып жатыр. А.А. Брагина зерттеу еңбегінің барысында
орыс тілінде қос нүктені қою ережелеріне тоқталып, газет
тақырыптарында осы тыныс белгісінің қойылу себептерін ашуға
әрекет етеді. Ең алдымен, қос нүктелердің орыс тілінің
пунктуациялық ережелеріне қайшы келмейтін тұстарына мән береді және оларды
түсіндіруге талпыныс жасайды.
Автор сонымен бірге газет тілшілерінің жалпыға бірдей (орфографиялық)
пунктуациялық ережелерге бағынбайтын тұстарын әшкерелейді.
Зерттеуші газет тақырыптарында қос нүктенің әр қилы қолданылуына
байланысты оның қызметі де өзгереді деген қорытындыға келеді. Ал оны ғалым
былай анықтаған: Двоеточие становится ритмико-эмфатическим знаком. Функция
его двокая. С одной стороны, интонационная, с другой – структурно-
смысловая. Двоеточие символизирует пропуск обобщающего слова и паузу,
подготавливающую перечисляющую интонацию А.А. Брагинаның аталмыш
мақаласында айтылған пікірлер қазақ тақырыптарында қойылып жүрген қос
нүктенің орнын дұрыс анықтауға мүмкіндік береді [19, 14 б.].
Сонымен бірге ғалым аталған зерттеу еңбегінде газет тақырыптарында жиі
кездесетін тағы бір тыныс белгі: көп нүктеге тоқталады. Оның сөйлемде
қойылу себебін анықтап, газет тақырыптарындағы қызметін пайымдауға
талпынады. Ең басты назар аударғаны – көп нүктелі тақырыптардың құрылымдық
тұрғыдан әр қилы болуы.
Сонымен бірге, ол тек сөйлем соңында ғана емес, басында да
ұшырасатынына мән беріп,оның себебін түсіндіреді. Бірақ ғалымның ойынша,
көп нүктенің сөйлем не сөз тіркесінің бас жағында кездесуі дұрыс емес, ол
өз қызметін атқармай, тек безендіру үшін қолданылатын кездер де кездеседі
деп көрсетеді. Аталмыш тыныс белгісінің қойылуы арқылы оқырман көңілін
аударатыны белгілі. Десек те, оның өз орнында дұрыс қойылуына үлкен мән
беру керек. Сонымен, автор көп нүктенің басты екі қызметін анықтайды. Бірі
– біріктіру, ал екіншісі – ойдың аяқталмауы. Осы екі қызметті дұрыс
қолданғанда ғана әр қилы келеңсіздіктерге ұрынбауға болады.
Осы көрсетілген мәселелер біздің зерттеу нысанымызды жан-жақты
қарастыруға өз септігін тигізеді деген ойдамыз.
Газет тақырыптарының құрылымдық-функционалды дамуына
Н.Е. Бахаревтің Общие тенденции и некоторые закономерности структурно-
функционального развития
газетных заголовков [20] атты зерттеу мақаласы арналған. Ғалым нақты үш
уақыт кезеңіндегі белгілі бір газет тақырыптарының мөлшерін қарастырды.
Дәлірек айтсақ:
1) 1903-1907 жылдар аралығындағы 4000 тақырып;
2) 1935-1939 жылдар аралығындағы 4000 тақырып;
3) 1966-1970 жылдар аралығындағы 4000 тақырып.
Зерттеуші нақты статистикалық деректер келтіре отырып, құрылымдық
тұрғыдан олардың кездесу жиілігін топшылайды.
Байқап отырғанымыздай, зерттеушінің таңдап алған уақыт кезеңдерінің
аралығы біршама. Демек, олардың газет тақырыптарының құрылымдық
ерекшеліктерінде көп айырмашылықтар бар деген сөз.
Автор осы мәселені ескере келіп, олардың себебін түсіндіруді
мақсат еткен. Әрине, заман өзгерістерінің әсері бұл жерде бірінші
кезекке шығады. Зерттеуші барлығы 7 құрылымдық түрді қарастырып, әр
кезеңдерде олардың кездесу жиілігіне арнап кесте құрған. Ғалымның ойынша,
газет тақырыптарының құрылымдық түрлерінің өзгеруі, басқа тіл зерттеушілері
көрсетіп жүргендей үнемдеу заңына байланысты емес. В общем же процессе
развития структур дело обстоит сложнее. Если бы структурное развитие влияло
лишь на принцип экономии языковых средств, то заголовки с течением
времени становились бы все короче. Но этого в действительности не
происходит [20, 75 б.].
Себебін ашу үшін ғалым үш негізгі типті құрылымдарды сөйлем ұзақтығы
тұрғысынан салыстырып көреді. Аталмыш тәжірибенің орташа ұзақтығы, яғни үш-
төрт сөзді газет тақырыптарының көбірек қолданылатынын дәлелдеп берді.
Процессы структурного развития заголовков (распространение сжатие
структуры или замена одной структуры другой) подчинены, как нам кажется,
антиномии кода и текста [20, 76 б.].
Әрине, бұл аталған зерттеулер орыс тілді газет тақырыптарына жасалған.
Соған орай қорытынды пікірлер де келтірілген. Бірақ осындай зерттеу бағыты
мен тәсілі біздің төл газеттеріміздегі тақырыптардың ерекшелігін тану үшін
өте тиімді болады деген ойдамыз.
Орыс тіл білімінде газет атауларын тілдік тұрғыдан қарастыруға ерте мән
берілгені жоғарыда айтылды. Зерттеушілерді газет тақырыптарының тек
құрылымдық ерекшелігі диахрондық тұрғыдан қызықтырып қана
қоймаған. Сонымен қатар, бұл зерттеу нысанына ғалымдардың
лексикологиялық жағынан да көңіл аударғаны байқалады. Оған мысал ретінде
Н.Г. Михайловскаяның Заголовок – фразеологизм [21] және Н.Е. Бахаревтің
Заголовку – однозначность [22] атты зерттеу мақалаларын атауға болады.
Бірінші мақалада зерттеуші ең алдымен газет тақырыптары ретінде мақал-
мәтелдер, кітаптан алынған дәйексөздер, тұрақты сөз тіркестерінің қолдану
аясына тоқталады. Соның ішінде фразеологизмдердің қолданылуындағы басты
ерекшелік – олардың метафоралығы. Автор тұрақты тіркестердің газет
тақырыптары қызметіне шығуы түрлілікке әкелді деген пікірді ұстанады.
Сонымен қатар ол тұрақты тіркестерін құрылымдық тұрғыдан
өзгеруіне ерекше тоқталады. Фразеологизмдер құрылымындағы кейбір
сөздердің мағынасы жақын сөздермен ауыстырылуының өзі жалпы тұрақты
тіркестің мағынасын өзгертуі мүмкіндігі дәлелденеді. Алайда Очевидно, что
любое изменение устойчивого оборота, на каком бы уровне языка оно не
производилось, не может рассматриваться само по себе вне связи со всем
оборотом [21, 58 б.].
Қалай дегенмен, тұрақты сөз тіркестерінің газет тақырыптары ретінде
қолданылуы оқырмандардың жауырға айналған тіркестерден құтылуына мүмкіндік
береді.
Ал Н.Е. Бахаревтің Заголовку – однозначность мақаласы тақырыптар бір
мағыналы болу керектігіне арналған. Зерттеуші орыс тіліндегі тақырыптардың
бірінші бөлігі именительный (тақырып) немесе винительный (табыс)
септіктерінде келіп, ал екінші бөлігі дательный (барыс) септігінде тұрса,
онда мұндай тақырыптар құрылымы көп мағыналыққа әкелінетінін мысалдар
арқылы дәлелдейді. Оның пікірінше многозначность заглавия ничем не может
быть оправдана ...Между тем неоднозначный не может правильно информировать
читателя о содержании текста. Двусмысленность нельзя оправдать и
стремлением авторов придать заголовкам рекламность [22, 62 б.].
Жоғарыда талданған мақалаларда көтерілген мәселелердің барлығы
орыс тіл біліміне байланысты екені даусыз. Десек те, айтылған құнды
пікірлердің қазақ газет тақырыптарын тілдік тұрғыдан жан-жақты қарастыру
үшін маңызы зор. Көрсетілген бағытты ұстанып қана қоймай, оны өз тіліміздің
ерекшеліктеріне орайластырып, соңғы лингвистикалық зерттеу жетістіктерін
пайдалансақ, аталмыш тақырыптың ашылары анық.
Газет тақырыптары ерекшеліктерін орыс тіл білімі ғалымдары зерттеуінің
бір түйінді көрінісі ретінде Н.Е. Бахаревтің диссертациясын [12] атауға
болады. Онда газет тақырыптарының құрылымдық және функционалды дамуының
мәселелері көтерілген. Ғалым өте үлкен уақыт аралығын, яғни
ХХ ғасыр басынан бастап жетпісінші жылдарға дейінгі кезеңді бақылауға алған
(1903-1970 жж.).
Тақырып осы уақыт кезеңдерін таңдап алуын жетпіс жыл аралығындағы газет
тақырыптары дамуының динамикасын нақты көрсетуге ұмтылуымен түсіндірді.
Зерттеу еңбегі кіріспе мен қорытындыны қоспағанда үлкен төрт бөлімнен
құрылған.
Алғашқы бөлімінде газет тақырыптарының негізгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысы қазақ газеті бетіндегі
тақырыптардың ерекшеліктеріне арналады. Бұқаралық ақпарат кұралының
кұрамдас бөлігі болып табылатын газет беттеріндегі тақырыптар әдеби тілдің
функционалдық түрінің бірі ретінде арнайы зерттеу нысаны бола алатыны
сөзсіз. Тіл білімінде соңғы жылдары бұқаралық ақпарат құралдарының тілін
ғылыми тұрғыда қарастыруға ерекше көңіл бөлініп келеді. Әсіресе, мерзімді
басылымдар тілі тіл білімінің әр түрлі деңгейлерінің нысаны болып, жан-
жақты зерттелуде.
Диссертациялық зерттеудің өзектілігі. Ғылым мен техниканың қарқынды
дамуымен байланысты қазіргі кезде адамдар тығыз ақпараттық кеңістікте өмір
сүруде. Бұқаралық ақпарат кұралдарының, соның ішінде радио, теледидар мен
интернеттің дамуына қарамастан, қазіргі қоғам өмірінде газеттің алар орны
ерекше. Әрбір оқырман газет бетін ашқанда, ең алдымен, мәтін тақырыптарымен
танысатыны анық. Қазіргі таңда лингвистика ғылымының даму деңгейі бұқаралық
ақпарат құралдарының негізгі өзегі – газет мақалалары тақырыптары
құбылысына тілдік тұрғыдан талдау жасап, теориялық негізде баға беруге
мүмкіндік береді. Ерекше тілдік бірлік болып табылатын газет мақалалары
тақырыптарының қолданылу ерекшеліктері, құрылымдық сипаты қазақ тіл
білімінде зерттеу нысаны болған емес.
Жалпы тіл білімінде тақырыптар арнайы ерекше тілдік бірлік ретінде
жиырмасыншы ғасырдың елуінші жылдарынан бері зерттеле бастады. Бұл зерттеу
еңбектерде тақырыптардың номинациялық құрамы, олардың сөз таптарына қатысы,
грамматикалық тұлғалары, экспрессияның берілу тәсілдері, синтаксистік
ерекшеліктері, функционалдық типологиясы мен семантикасына жасалған
талдаулар қарастырылған.
Соңғы кездегі газет басылымдарының молаюына байланысты олардағы
тақырыптардың да аясы кеңейген, сонымен бірге коммуникацияға негізделген
газет мақалалары тақырыптарының құрылымдық сипаты да сан алуан.
Тақырыптардың құрылымдық, семантикалық зерттелуі қазақ тіл біліміндегі
алғашқы зерттеу болып табылады.
Зерттеу жұмысының нысаны – ерекше тілдік бірлік болып табылатын газет
беттеріндегі тақырыптар.
Зерттеу пәні – газет мақалалары тақырыптарының синтаксистік
ерекшеліктері, соның ішінде жеке сөз, түйдекті тіркес және сөз тіркес
типті (байланысу формалары мен тәсілдері), сөйлем типті тақырыптардың
құрылымдық өзгешеліктері.
Зерттеудің мақсаты – баспасөз бетіндегі мақала тақырыптарына
құрылымдық, семантикалық, функционалды тұрғыдан талдау жасау.
Алға қойған мақсаттардан төмендегідей зерттеу міндеттері туындайды:
- газет беттеріндегі тақырыптардың зерттелуіне шолу жасау;
- бұқаралық ақпарат құралдарының негізгі өзегі болып табылатын баспасөз
бетіндегі тақырыптардың лингвистикалық табиғатын анықтау;
- газет мәтіні тақырыптарының сөйлеу әрекетімен арақатынасын анықтау;
- қазіргі газет мәтіні тақырыптарының негізгі қызметтерін саралау;
- баспасөз бетінде тақырып ретінде қолданыс тапқан жеке сөз, түйдекті
тіркес, сөз тіркестері, сөйлемдердің тақырыптану үрдісін ашып көрсету;
- тақырыптардың баспасөз бетіндегі қолданылу ерекшелігі мен
синтаксистік қызметін айқындау;
- газет тақырыбына негіз болатын жеке сөз, түйдекті тіркес, сөз
тіркесі, жай сөйлемдердің грамматикалық-семантикалық ерекшелігі негізінде
газет бетіндегі тақырыптардың семантикасына тигізетін ықпалын саралау.
Зерттеу әдістері алға қойған мақсаттары мен міндеттерді кешенді
зерттеуді талап етеді, соның негізінде туындаған сипаттамалы-синхрондық,
құрылымдық-семантикалық, лингвистикалық топтастыру, іріктеп алу тәсілдері
қолданылды.
Зерттеудің дереккөздері. Соңғы он жылда жарық көріп тұрған, қалың
оқырманға танымал газеттер “Егемен Қазақстан”, “Ана тілі”, “Қазақ
әдебиеті”, “Жас Алаш”, “Жетісу”, “Алматы ақшамы”, “Айқын” беттерінен
жинақталып алынған баспасөз бетіндегі жиі қолданылатын тақырыптар
пайдаланылды. Жиналған мысалдардың жалпы саны – бес мың, диссертациялық
зерттеуді талдауға мыңнан аса тілдік бірлік алынды.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негізі. Қазақ тіл білімінің көрнекті
өкілдері А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, Н. Сауранбаев,
М. Балақаев, Қ. Есенов, Т. Қордабаев, М. Серғалиев, Р. Әмір, Т. Сайрамбаев,
т.б. ғалымдар еңбектеріндегі ғылыми-теориялық көзқарастар, пайымдаулар мен
қағидаттар негізге алынды. Тіл білімі теориясында бұқаралық ақпарат
құралдарының тілдік ерекшелігін және баспасөз бетіндегі мақала тақырыптарын
зерттеген ғалымдар еңбектері мен монографиялық зерттеулері: Э.А. Лазарева,
А.С. Попов, В.М. Ронгинский, сонымен қатар қазақ тіл білімінде баспасөз
тарихы және оның қалыптасу кезеңдерін, газет тілі және оның ерекшеліктерін
арнайы зерттеген Қазақстан тіл білімі ғалымдары С.М. Исаев, Б.А.
Әбілқасымов, Б.Қ. Момынова, Н.В. Қарашева, Г.К. Ихсангалиева,
Ф.З. Жақсыбаева, Қ. Есенова және т.б. зерттеу еңбектері жұмысымызға
негіз болды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысының нәтижесінде
мынадай мәселелер ғылыми жаңалық ретінде шешімін тапты:
- жалпы тіл біліміндегі және қазақ тіл біліміндегі газет беттеріндегі
тақырыптарға арналған еңбектерге талдау жасалды;
- газет тақырыбы құрылымындағы лебіз ерекше сөйлеу актісіне айналатыны
анықталды;
- қазіргі газет мәтіні тақырыптарының әмбебап және факультативті
қызметтері сараланды;
- қазақ тіл білімінде алғаш рет баспасөз бетіндегі мақала тақырыптары
құрылымдық, мағыналық тұрғыдан анықталды;
- газет мәтіні тақырыптарының баспасөз бетіндегі қолданылу ерекшелігі
мен қызметі семантикалық, құрылымдық тұрғыдан талданды;
- газет тақырыбына негіз болатын жеке сөз, түйдекті тіркес, сөз
тіркесі, жай сөйлемдердің грамматикалық-семантикалық ерекшелігі негізінде
газет бетіндегі тақырыптардың семантикасына тигізетін ықпалы сараланды.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Қазіргі қазақ тіліндегі газет
басылымдарындағы тақырыптардың қызметі мен құрылымдық ерекшеліктерін
анықтауға алынған тұжырымдар мен нәтижелер тақырыптардың тілдік табиғатын
жете тануға қазақ баспасөз тілінің теориясына өзіндік деңгейде үлес қосады.
Осы орайда зерттеліп отырған газет мақалалары тақырыптары сөз тіркесі
саласында байланысу түрлеріне, сөз тіркесі мен сөйлем құрылымына арналған
арнайы курс етіп өтуге де болады.
Зерттеу жұмысының практикалық мәні. Диссертацияның негізгі материалдары
мен теориялық тұжырымдары жоғары оқу орындарында морфология, синтаксис
салаларынан оқулықтар мен оқу құралдарын жасауда, арнайы семинар
курстарында пайдалануға болады. Сонымен қатар журналистика тарихы мен
баспасөз тілінің ерекшеліктерінің аражігін ашуға септігізін тигізіп,
болашақ зерттеулерге жол ашады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- газет беттеріндегі синтаксистік жүйені қалыптастырған сөйлем
ерекшелігі, сөз тіркесінен қиысу, матасу, меңгеру, қабысу байланысу
формаларының ерекшелігі бар;
- баспасөз бетіндегі газет мақалаларының тақырыптары – жүйелі түрде
қолданылатын тілдік бірлік, олар бұқаралық ақпарат құралдарының құрамдас
бөлігі бола тұра, мақаланың мазмұнын ашатын, автордың көзқарасын
білдіретін, қоғамдық сана мен өзгерістерді бейнелейтін ерекше құбылыс;
- газет мақалаларының тақырыбы бағытындағы лебіз – бұл сөйлеу актісі,
өйткені ол автордың интенциясымен айқындалатын, қарым-қатынасқа негізделген
және оқырманға бағытталған қажетті коммуникациялық белгі болып табылады.
Сонымен, тақырып – бұл ерекше құрылым, онда лебіз сөйлеу актісі ретінде
қызмет етеді;
- тақырыптардың баспасөз бетінде қолданылу ерекшелігі бар. Бұл
синтаксистік құрылымдар дербес синтаксистік құрылым ретінде мәтінмен бір
тұтастықта жұмсалады, олардың өзіндік функционалдық мүмкіндіктері
қалыптасқан;
- газет мақалалары тақырыптарының түрлері мен типтері сан жағынан,
құрылым жағынан алғанда жазбаша және ауызша сөйлеудегі сөйлемдерден еш кем
түспейді және газет мақалалары тақырыптары қазақ тілінің синтаксистік
құрылымының сипатына сәйкес жеке сөз типті тақырыптар, түйдекті тіркес
типті тақырыптар, сөз тіркес типті тақырыптар, сөйлем типті тақырыптар
деп бөлінеді.
Жұмыстың сарапталуы мен талқылануы. Зерттеу жұмысының нәтижелері мен
қорытындылары когнетивтілік теориясының кейбір мәселелері туралы Тіл және
жаһандану: бүгіні мен болашағы атты халықаралық ғылыми-теориялық
конференция материалдары. – Алматы, 2008. – 27-28 қараша; Газет
бетіндегі тақырыптардың берілуі Түркі әлемі: Тіл. Қоғам. Мәдениет.
Профессор Б. Сағындықұлының 70 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-
теориялық конференция материалдары. – Алматы,
2009. – 25-26 мамыр; Газет тақырыптарының синтаксистік ерекшеліктері.
А.С. Аманжоловтың 75 жылдық мерейтойына арналған Түркі әлемі: тіл, тарих
және мәдениет интеграциясы атты халықаралық конференция материалдары. –
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №4 (120). – Алматы, 2009; Газет
тақырыптарының функционалдық-прагматикалық аспектісі Тілтаным-
Языкознание. – №4. – Алматы, 2008; Газет мәтіндерінің синтаксистік құрылымы
ҚазҰУ хабаршы. Филология сериясы №8 (116). – Алматы, 2008; Газет
мәтініндегі тақырыптардың синтаксисі Ұлт тағылым. – 2009. – №1; Газет
тақырыптары жасалу жолдарының синтаксисі. Қазақ тілі және мәдени кеңестік
атты республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы,
2009 баяндамалар оқылып, мақалалар жарияланды. Республикалық ғылыми
басылымдар мен ғылыми жинақтарда зерттеу жұмысы бойынша
8 мақала жарық көрді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен және
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
1 ГАЗЕТ МАҚАЛА ТАҚЫРЫПТАРЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Газет мақала тақырыптары, олардың зерттелуі
Баспасөз тілі бұқаралық ақпараттық мәліметті жеткізетін белгілі бір
өзіндік ерекшелігі бар бұқаралық ақпараттар құралының түрлілігі болып
табылады. Газет мәтініндегі тақырыптық желілердің дамуы
экстралингвистикалық сипаттағы факторлармен анықталады. Құрылымдық-
мағыналық жағынан газет тақырыптарын тақырыптың негізгі
идеясымен, мәтіннің өн бойындағы ішкі компоненттерімен өріле байланысқан
тілдік құбылыс ретінде сипаттауға болады. Мақала авторлары газет мәтінін
жаза отырып, ең алдымен, оқырман санасында бұрыннан бар
ескі мәліметтерді басшылыққа алып, оны жаңа, соны
ақпараттармен толықтырады. Баспасөз – қоғамға қызмет ететін ақпараттар
ағыны. Баспасөздің жеделдігі, нақтылығы, мазмұндылығы, дәлдігі басты рөл
атқарады. Қоғамда болып жатқан әр алуан ірілі-ұсақты оқиғалар туралы дер
кезінде оқырмандарына мәлімет жеткізу міндетін атқаратын мерзімді басылым
уақыт өте келе баға жетпес құнды деректер көзіне айналды. Халыққа
болған оқиға туралы жедел ақпарат таратқан мерзімді басылым
сол оқиға туралы өз бойына қажетті мағлұматтар да жинайды, сөйтіп уақыт өте
келе өзі де тарихи дерек көзі ретінде ғылымға қызмет етіп, оқиғалардың
кейбір қырларын ашуға көмектеседі.
Газет не журнал белгілі бір мерзімділікпен өткенді өз бетінде
бейнелейді. Сондықтан олар қоғам өмірінің өткені жазылған өзіндік күнделік
міндетін атқарады. Демек, уақытылы шығып тұрған газеттер өткеннің белгілі
бір кезеңдегі үздіксіз даму тарихын қалпына келтіруге көмектесе алады.
Газет материалдары өзінің құрамы жағынан әр алуан болып келеді. Онда
ақпараттық мәліметтермен қатар өзінің мазмұны жағынан әр түрлі жанрларға
жататын жеке адамдық деректер, хаттар, күнделіктер, естеліктер, ресми
құжаттар, статистикалық мәліметтер, көркем шығармалар, тағы басқалары
кездеседі.
Баспасөз материалдарының құрамы жағынан күрделілігі оның басты деректік
ерекшелігі болып табылады. Баспасөз мәліметтерінің формасы жағынан да,
мазмұны жағынан да әр түрлі болып келуі олардан ұлт өміріне қатысты жан-
жақты мәлімет алуға мүмкіндік береді.
Тілдегі әрбір құбылыс белгілі дәрежеде басқа құбылыстармен тығыз
байланысты. Тілдік құбылыстар арасындағы байланыстар мен олардың сипаттары
тарихи жағдайларға байланысты құбылып өзгереді. Тілдің тарихын, тілдік
құбылыстардың туып, қалыптасу тарихын зерттегенде оның қалыптасу негізінде
басқа құбылыстармен қандай айырмашылығы барын анықтау қажет. Әрбір ұлт
өзіндік табиғи болмыс-бітімін, мінез-құлқы мен рухани құнды асыл қазынасын
ғасырдан-ғасырға сақтап жеткізетін аса қасиетті құралы – тіл болып
табылады. Сондықтан да ұлттық тіліміздің болашағы мен оны дамытудағы
бағыттары – тілші ғалымдардың ең басты назардан таса етпейтін өзекті
мәселесі. Тілдік құбылыстың өзгеруі көбіне өзі өмір сүріп отырған
байланыста болатын басқа құбылыстармен өзгеріп кетуі нәтижесінде пайда
болады. Тіл –
қоғамдық құбылыс болғандықтан, дамып, өзгеріп, белгілі құбылыстың жоғалып
отыруы заңды. Қай кезеңнің болмасын баспасөз материалының тілін өзгертпесек
те, сол кезең тұрғысынан қарап, пікір айтуымыз қажет. Өйткені баспасөз тілі
де сол заман ағысына қарай өзгеріп отырады. Тіл – халық өмірінің айнасы
болса, әр кезеңнің, әр ұлттың өміріндегі болып жатқан барлық өзгерістер мен
құбылыстар, жаңалықтар сол халықтың өз тілінен көрініс табады. Міне осы
өзгерістер мен тілдік көріністерді баспасөз бетінен
көруге болады.
Ал қоғам өзгерісімен бірге кірген жаңа сөздер мен жаңа ұғымдарды қазір
толық түсініп білу мүмкін емес. Енген жаңалықтар халық ұғымына толық ізін
қалдырып, айқын бейнесін көрсетіп бірден сіңісіп кете қоймайды. Осы
жағдайларда да, ұғымға қойылған ат кездейсоқ болатыны белгілі. Көбінесе
тіпті бір ұғым бірнеше атпен де аталып жүреді. Терминдік лексиканы
қалыптастыруда сол дәуір баспасөзінің орны ерекше. Өйткені қандай да
болмасын жаңалық алдымен баспасөз, радио арқылы келеді. Мерзімді баспасөз
сол қоғамдағы әлеуметтік-саяси, ресми қаулы-қарарларды өз беттерімен
жариялап тұратын ақпараттар ағыны. Осы мәселе тұрғысында Б.Қ. Момынова:
Қазіргі кездегі өркендеп дамыған бұқаралық ақпарат құралдары оқылатын
(визуалды) мерзімді басылымдар, тыңдалатын (аудиоалды – радио), әрі
тыңдауға, әрі көруге болатын (аудиовизуалды – теледидар, деректі кино)
болып үш түрге бөлінеді. Бұлардың коммуникативті құрылымдарындағы
айырмашылықтары болмаса, атқаратын қызметтері ұқсас [1, 4 б.], – дейді.
Сондықтан олардың үш түріне де ортақ қызметтері (функциялары) бар екендігін
айта кету керек. Атап айтсақ:
1. Түрлі оқиға, факті мен ситуация туралы оқырманға, тыңдаушы мен
көрерменге хабар жеткізу арқылы танылатын информациялық-ақпараттық
функциясы;
2. Белгілі бір факті, дерек туралы хабардар етіп, түсінік-
комментарийлер, баға беруге, анализ жасауға ұштасып жататын комментарий-
бағалауыштық функциясы;
3. Қандай да бір мәдени, тарихи, ғылыми сипатты информациямен таныстыру
барысында сол информацияны қабылдаушының таным, түсінігін, білім-
біліктілігін арттыруға септесетін ағартушылық-танымдық функциясы;
4. Қоғамдық пікір тудыру, оны қалыптастыру, адамдардың көзқарасын
кеңейту және қоғамда болып жатқан инверсиялық өзгерістер мен науқандық,
әлеуметтік-саяси акцияларды ұйымдастыру, өткізу кезінде, қайта құрулар мен
ірі саяси оқиғалар, төңкерістер тұсында қоғам мүшелерінің дүниетанымына
әсер ету функциясы;
5. Кез келген информацияның таратылуы кезінде қабылдаушының эстетикалық
талғамынан шығуы үшін тиімді тәсілдердің пайдаланылуы, сол
арқылы жағымды эффектілер тудыруы гедоникалық функциясына жатады [1, 4 б.].
Мерзімді басылым тілін түрлі мамандық иелері әр түрлі қырынан зерттеуі
мүмкін. Егер журналистерді нақтылы басылымның әдеби-публицистикалық сапасы,
автордың материалды бере білу шеберлігі қызықтырса, деректанушы баспасөзді
оның деректік маңызы мен ерекшеліктерін көрсету үшін, жалпы тарих дерегі
ретіндегі ғылыми құндылығын анықтау үшін зерттейді, ал тілшіні газет
беттеріндегі тақырыптардың синтаксистік, лексикалық т.б. жақтары
қызықтырады.
Номинатив сөз (тақырып сөз) тілдің белгілі (Ф. де Соссюр бойынша –
языковой знак) немесе тіл білімінде сигнификат терминінен газет тақырыбының
басты айырмасы оның белгілі бір заттың биологиялық табиғи байланысы жоқ
акустикалық бейнесі емес, мақаладан туындайтын оймен, оның мазмұнымен
тікелей байланысты, өзге деңгейдегі тақырып болуында [2,
56 б.].
Тілдегі болып жатқан өзгерістер, белгілі бір тілдік құбылыстың өшіп,
екінші біреуінің туып, жандана бастауы ешбір себепсіз болмайды. Әр
заманның ағымына қарай жанрлардың
өсетіні, өнетіні, жоғалып, жаңадан қайта туатыны бар. Белгілі кезеңдегі
жаңалық, өзгерістер жалпы тілдің даму барысынан, қоғамдық қажеттіліктен
тілдің ішкі заңдылықтарының негізінде туып отырады. Тілдің белгілі бір
кезеңдегі тармағын зерттегеннің өзінде де ол жалпы тілдің даму заңдылығына
бөлінбей, сол дамудың желісінде қаралады. Зерттеуші Р.А. Будаговтың
пікірінше, тілдің дамуы оның өткен кезеңінен ғана емес, қазіргі сәтінен де
байқалады, тілдегі тарихи құбылыстар оның қазіргі сәтінен көрініп отырса,
қазіргі дәрежесіне жетуі тарихи дамуынан танылады [3, 17 б.].
Осы пікірді газет тақырыптарына да қатысты айтуымызға болады. Қоғамдағы
әлеуметтік-саяси, экономикалық, мәдени т.б. өзгерістер, халық өміріндегі
жаңалықтар мен жетістіктер міндетті түрде газет беттеріндегі тақырыптарға
арқау болады.
Зерттеуші А. Абашинаның газет тақырыптарына берген анықтамасында:
Анализ газетных текстов во временной разветке и в определенном
среде показал, что языковая форма словоформы до микротекста.
При этом Т.А. ван Дейк утверждает: ... категория
заголовков в тексте имеет строго определенную форму, однако комментариев по
этому поводу не дает. Из этого логически следует,
что автор газетной публикации, давая тексту название – заголовок,
должен самостоятельно решать, немалотрудную задачу выбора структурных
параметров заголовка, руководствуясь стремлением, с одной стороны, избежать
установившихся стереотипов, а с другой придать публикации выразительность
уже на первой стадии ее организации давая ей название [4, 473-471 бб.].
Газет тақырыптарын зерттеуші жас маман Г.К. Ихсангалиева өзінің
Функционально-прагматический анализ заголовков атты диссертациялық
зерттеуінде газет тақырыптарына талдау жасай келіп, олардың негізгі
номинативтік, ақпараттық (информативтік), прагматикалық және болжағыштық
төрт тұрақты қызметіне тоқталып, қалған функциялары қосалқы қызмет
атқарады [5, 12 б.] – дейді.
Баспасөздегі ақпарат беретін газет тақырыптарының бірінші типі
оқырманға қоғамда болып жатқан бүгінгі оқиғаларды түсіндіріп, қауіпті
жағдайларға ұшырамай, сәтсіздіктерден шығудың жолын табуға көмектесе
аларлықтай болуы тиіс. Сонымен қатар оқырмандарға бұрын-соңды ол естімеген,
білмеген, көрмеген жаңа хабарды танытуы қажет.
Газет тақырыбының оқырманға әсер ете алуы материалдардың қызықты, әр
алуан болуына байланысты. Белгілі-бір салаға маманданған тілші, болмаса
басылымдар кез келген оқырманды бейжай қалдырмайды. Газет тақырыптары –
өмірдің сан-саласынан хабар беретін ақпараттар ағыны – қазіргі газет
ұжымының алдында тұрған басты мақсат пен міндет. Егеменді еліміздің
тарихына жаңа көзқараспен қарап, шындық тұрғысынан жазу.
Мерзімді баспасөз қоғам өміріне, қоғам мүшелерінің күнделікті
тіршілігіне тікелей араласып, қоғамдық пікір тудыруды мақсат етеді. Тілші
белгілі бір жайды хабарлап отырып, мақала тақырыптарына өз бағасын береді.
Осы мақсаттарға сәйкес берілген мақалаларда қолданылатын сөздің
ерекшеліктері, газет тілшілерінің тіл мәдениетін сақтаудағы шеберліктері
айқындалады.
Бас мақала – газет ұстанатын идеялық бағыттың айнасы. Бас мақала
маңызы кеше де, дәл бүгінгі күні де актуальды, себебі, мемлекет тұтынып
отырған идеология, ол ұстанған стратегиялық бағыт, оларды іске асырудың
тиімді жолдары, құнды пікірлер мен нұсқаулар мақаланың аталмыш түрі арқылы
газеттерде күн сайын көрініс беруі – басты саясатты іске асырудың тиімді
тәсілі. Әсіресе, бұл ұстаным мемлекеттік басылымдарда, республикалық
деңгейдегі, айталық, Егемен Қазақстан, Жас Алаш, Заман-Қазақстан,
Заң газеті, т.б. сынды органдар арқылы елге, қалың оқырманға танылуы
керек. Бірақ, байқауымызша, кейбір газеттер бұл тенденцияны, осы бағытты
жоғалтып отырған сыңайлы.
Бас мақала алғашқы қазақ газеттерінің ішінде Қазақта тұрақты және
жүйелі түрде кездеседі. Бұл газеттегі бас мақалалардың авторлары сол
тұстағы саяси және қоғам қайраткерлері А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ә.
Бөкейхановтар еді. Газет шығарушылары үшін бас мақалалар өз позицияларын
елге таныту мен жеткізудің өте оңтайлы тәсілі болды [1, 59 б.].
Бұл дәстүр Кеңес өкіметі жылдарында одан әрі жалғасын тауып, орнығып,
тіптен ерекше күнделікті өмірде бұлжымас қағидаға айналып, олар Правда,
Социалистік Қазақстан, Казахстанская правда сынды газеттердегі бас
мақала-нұсқауларда өріліп отырғанын біз жақсы білеміз, соның нәтижесінде
бас мақалалар одан әрі идеологияландырылып, көтерер жүгі ауырлай түсті.
Б. Момынова қазіргі кезде кейбір республикалық басылымдарда бас
мақаланың орны толық анықталмағанын айтады. Әсіресе, Жас Алаш газеті бас
мақалалардың маңызды рөл атқаратынын есепке алмайтынын, жастарға
идеологиялық бағыт-бағдар берудің орнына, газеттің бірінші бетінде ұсақ-
түйектерді тілге тиек ету, қарапайым тілдік қолданыстарды талғамсыз
қолдану, тіпті кейде варваризмдерді қалай болса солай пайдалану әдетке
айналып бара жатқандығын ескертіп өткен [1, 62 б.].
Сонымен, қорыта айтсақ, бас мақаланың газет құрылымындағы ерекше орны
оның мәтіндік мазмұнымен тікелей байланысты.
Бас мақала жоғары деңгейдегі, яғни мемлекеттің жүргізіп отырған
идеологиясын, саяси бағытын танытуға тиіс газеттің ерекше жанры болып
табылады.
Мерзімді баспасөз әлеуметтік өмірде болып жатқан оқиғалардың
қай-қайсына болса да араласып, пікір тудырып отырады. Баспасөз
тілінің ерекшеліктері қоғамдағы сан алуан жағдаяттарды, өтпелі кезеңдерді
суреттеуде үлкен орын алады. Оқырманға әр уақытта жаңа да тың, құнды
тақырыптар қажет. Ақпарат жаңалықтары оқырманға ауадай керек. Басталуымен,
ортаңғы, соңғы құрылымымен қатар мәнін құрылысының белгілі бір жоспары,
кеңестің атқаратын қызметтік жоспары кеңістіктегі мәтіннің көркемдік
құрылысы болып табылады.
Газет тақырыбының осы екіұдай табиғаты оның көптеген стильдік
ерекшеліктерін анықтайды. Газет тақырыбы мәтінмен тақырып-мәтін біртұтас
жүйесін құрайды. Газет тақырыбы да, мәтін де бір-біріне жалғас ұғымдар.
Ана тіліміздің мол байлығына сүйенетін ұлттық мерзімді баспасөз – газет
беттеріндегі тақырыптардың жанданып, даму қайнарларының бірі болып
саналады. Жазылатын мақаланың бағалауыш мүмкіндігінің мол болуы – газет
беттеріндегі ең басты қажеттіліктердің бірі дейді зерттеуші Ф.З. Жақсыбаева
[6, 87-88 бб.].
Баспасөз беттеріндегі тақырыптар тілде жүйелі түрде қолданылатын,
тілдік қорды байытуға өзіндік септігін тигізетін бұқаралық
ақпарат құралдарының құрамдас бөлігі болып табылады. Тақырыптар – мақаланың
мазмұнын аша отырып, автордың өзіндік көзқарасын танытуға мүмкіндік
беретін, қоғамдық сана мен болмыстағы өзгерістерді білдіретін тілдік
бірлік. Кейде мақала мазмұнын жеткізу мақсатында сөйлем мүшелерінің
қалыпты, дәстүрлі орны өзгеріп, инверсия тәсілі негізінде белгілі бір сөзге
ой екпіні түсіріліп беріледі. Алайда, публицистикалық, ғылыми шығармадағы
сөйлем мүшелерінің орнын газет-журнал қалай болса солай ауыстыра беруге
болмайды. Ондай жағдайда сөйлем жатықтығынан айрылып, негізгі ой
күрделеніп, мағынасы солғындап, қиындап қалады. Бұл ерекшеліктер ой білдіру
мақсатының ойды жеткізудегі әдеби түйіндердің өзгешеліктерінде ғана,
көркемдік тәсілдің басым болуында емес, соған лайық ойдың формасы, тілдік
тұлғалардың да біркелкі қолданыла беруінде. Яғни жекелеген грамматикалық
формалармен лексикалардың белгілі бір стильде жұмсалуының өте икемді
болуында. Демек, баспасөз тілінің де өз ерекшеліктері бар.
Ақпарат саласында мерзімді басылымдардың атқарар қызметі зор. Баспасөз
барлық уақытта идеялық-саяси өзгерістер алаңы екені белгілі. Қазақ халқының
ағартушылары Абай, Ыбырай іргетасын қалаған қазақтың ұлттық жазба әдеби
тілі жаңа сатыға көтеріліп, сала жағынан да, қазір сан жағынан да өсіп,
дамып, жетіліп келеді. Қоғам дамуының нәтижесінде ғылым мен техника,
экономика мен мәдениеттің өзгеруіне байланысты туындайтын жаңа сөздерді
ғана пайдаланып қоймай, қазақ халқының төл сөз байлығын қазіргі мерзімді
басылымдар мейлінше сарқа пайдалануда. Баспасөз – өмір айнасы, қоғамдық
пікірдің жаршысы, саяси күрестің құралы деп, Қазақ кеңес энциклопедиясында
анықтама берілген [7, 187 б.].
Бүгінгі баспасөз арасындағы қызу бәсекелестікті ескерсек, өз оқырманын
жоғалтып алмаудың бірден-бір кілті – газет материалының қызғылықты әрі
түсінікті болуы. Нарық пен техника дамып, компьютер байланысы әлемді
шырмауықтай қаптаған заманда қалыптасқан әлеуметтік құбылыс ретінде газет
тілі де өзіндік ерекшеліктерге ие болды. Баспасөз – өмір айнасы
қағидасын терең қарастырсақ,
өмірдің уақытқа тәуелділігін ескере отырып, тіпті апта, ай, жылдардағы
деректі мәселелер күнделікті баспасөздің арқауы болуда. Егер бұрынырақта
оқырмандар әдеттегі, күнделікті тұрмыстық жеңіл хабарлар тапшылығын сезіне
отырып, міндетті телерадио хабарламалары мен жарнама апталықтарын сатып
алатын болса, ал бүгінде мұндай басылымдар ұшан-теңіз.
Уақыт өте оқырман батыстың алуан түрлі хабарларына қаныққан
сияқты, мұндай газет тақырыптарына да қанығады. Оқырман
баспасөздегі неғұрлым елеулі мәселелерге көңіл бұрады. Газет оқырманы –
мінезі әр қилы, мамандығы әр түрлі, әлеуметтік жағдайы да бөлек адамдар
аудиториясы. Ал газет болса ақпарат құралы ретінде осы аудиторияға мейлінше
аз сөзбен түсінікті етіп, сан қилы ақпаратты жеткізуі қажет. Аз сөзбен
жеткізуге тырысатын газет тілінің өзіндік ерекшелігі де осы қағидаға
негізделеді.
Бұдан біз қамтылған ойдың жүздеген, мыңдаған есе қысқартылғанын сөз,
сөз тіркесі, не сөйлем күйіндегі көрінісінен аңғарамыз. Ғылыми немесе
көркем әдебиет мәтіндерімен салыстырғанда газет мәтіні оқуға жеңіл екені
белгілі. Газет беттеріндегі мақаланың берілу формасының құндылығы – оның
графикалық безендірілуі, мәтін композициясының дұрыстығы, тақырыптардың
сәтті шығуы, негізгі ойды айқын шрифтімен әрлеуі сияқты түрлі тәсілдері де
ықпал етіп, газет өнімінің сұранысын жылдамдататыны даусыз. Ал бұл
мәселелерді зерттеу бүгінгі күні филология ғылымында
өзекті міндеттердің бірі болып отыр. Бұл жолдағы ізденушілердің де күн
санап осындай келелі мәселелерге бастауына себеп болуы ықтимал.
Сөз, сөз тіркестері мен сөйлемдердің, халыққа кеңінен танымал көркем
шығармалар тақырыптарының өзгерместен мақала тақырыбынан бастап, түрлі
күрделі трансформацияға ұшырайтын, журналистердің өз ойын оқырманға тез,
жылдам, мейлінше ықшам, түсінікті вариантпен жеткізуге тырысу бағытындағы
тапқан тәсілі бүгінгі күнде сан қилы ғалымдар үшін зерттеуге тұрарлық
объекттіге айналып отыр. Газет бетінде кездесетін сөз тіркестері мен
сөйлемдерді синтаксистік тұрғыдан зерттеп, талдауды қажет ететін мәселе.
Газет тақырыптарын талқылауда тұрақты тілдік критерийдің болуы қажет.
В. Абашинаның ... Газетно-публицистический стиль речи в
значительной степени детерминирован следующими объективно существующими
факторами. Первое – установка на облегчение восприятия текста при первом же
(и это очень важно, одноразовом) его прочтении, второе – эффективное
воздействие на читателя, что обусловлено, по сути дела, теми функциями,
которые выполняет этот вид речи. Информативная функция реализуется первым
фактором, экспрессивно-воздействующая – вторым. Важно, что эти функции
реализуется не только посредством собственного текста, но и через его
структурный компонент – заголовок деген құнды пікірі бар [4, 474 б.].
Газеттің әлеуметтік құбылыс ретіндегі ерекшелігі оның тілінің
ерекше болуын талап етеді. Қоғам өмірінде болып жатқан өзгерістер
мен мәліметтердің аса көптігі газет тіліне, оның лексикасы мен
фразеологиясына, синтаксисі мен ой бөлісу қабілеттілігіне де өз әсерін
тигізеді. Газетте уақыт пен мезгіл, акті мен деректер нақты көрінеді. Ол
фактіні жеткізуші тілдік қолданыс, тілдік құрылымдар – сол уақыттағы тілдік
мәселенің жай-жапсарынан ақпарат беретін лингвистикалық факторлар. Газет –
бұқаралық ақпарат құралы болғандықтан, орасан зор, үлкен, әр қилы ортаға
арналады. Қысқа сөйлемдермен үлкен мәлімет беруге ұмтылу – газет тілінің
негізгі және ең басты қасиеттерінің бірі. Бұл
жерде көз бояушылық өнері секілді берілетін ақпараттың тиімді, үнемді болу
үрдісі және коммуникативтік толықтығы айқын көрінеді.
Газет тақырыптары бойынша теориялық еңбектер жазған Ресей ғалымы
В.М. Ронгинский газет тақырыбына берілген анықтамаларға талдау
жасай келе, аталмыш тілдік бірлік туралы ғалымдар пікірлерінің әр түрлі
екеніне тоқталып, мақала тақырыбы сөйлем түрінде келген синтаксистік бірлік
пе? деген сұраққа жауап іздейді. Мүмкін тақырыптар сөйлемнің ерекше түрі
болар деген пікір айтады [8, 25 б.].
Б. Момынова қазақ қауымы үшін қызмет көрсеткен Қазақ газеті
ақпараттарының тақырыптары сан түрлі болғанын айта келе: Бірақ
тақырыптардың, газетте көтерілген әр алуан күрмеулі мәселелердің келіп
тоғысар тұсы – қазақ жағдайы еді. Өйткені, газет шығарушыларының ұстанған
жолы, діттеген мақсаттарының өзі қазақ жағдайын жақсарту, көзін ашу,
ұлт ретінде қалыптастыру, ол үшін қазақ зиялылары қандай ұлт жұмысын
атқару керектігін саралап алу сынды әлеуметтік маңызы зор мәселелерден
тұрды. Ал газеттегі Ішкі жағдай, Сыртқы хабарлар, Европа соғысы,
Г. Дума, Думадағы қазақ мәселесі, Жер жұмысына дін жұмысын
тықпалау т.б. сынды тақырыптар сөзіміздің айқын дәлелі бола алады дейді
[1, 28 б.].
Газет тақырыптарының үш түрлі қызметін ерекше атап көрсеткен
А.С. Попов: Кез келген газет тақырыбына үш функция тән, олардың әрқайсысы
тақырыпқа әр түрлі әсер береді. Ең бастысы – номинативтілік, информациялық,
жарнамалық (рекламная). Осы үш функцияның үшеуінің де газет тақырыбына әсер
ету мүмкіндіктері әр алуан [9, 100 б.].
Зерттеу еңбегімізде кездескен газет тақырыптарының барлығы – сөз
тіркестері мен сөйлеммен берілген тақырыптар. Газет тақырыбы – ұлттық
мәдени ақпараттың қайнар көзі. Газет тақырыбы – мәтін мен идея арасындағы
көпір.
Газет тақырыптары белгілі пәнге немесе белгілі затқа негізгі көрсеткіш
белгі ретінде қосылатын әрі осы пәнді анықтайтын сөз немесе сөз тіркесі
ретінде қарастырылды. Кез келген құрамдағы болмысына қарай мақала
тақырыптарының барлық түрі сөйлемдер болып табылады. Газет беттеріндегі
тақырыптардың беретін мағынасы мәнді де ұғынықты берілуі қажет.
Газет тақырыптары мәтіннің ең күшті, басты позициясы болып табылады.
Тақырып әрқашан мәтіннен туа бермейді. Тақырып дегеніміз – газет
материалының аты ғана емес, оның қысқаша мазмұны, газет бетін ең алғаш
ашқанда оқырманын мен мұңдалып шақыратын бейнелі сөз орамдары. Зерттеуші
Л.В. Бойконың газет тақырыптарына берген дәйексөзінде газеттің ең негізгі,
басты элементі оның тақырыптары дей келе, Заглавие, определенное И.В.
Арнольд как сильная позиция являются минитекстом по отношению к
макротексту, степень его автосемантику неодинакова в разных текстах [10, 6-
7 бб.]. Мақала тақырыбына арқау, негіз болатын ұғым сөз. Сөйлем құрамына
енетін сөздер ретсіз, қалай болса солай тіркесе алмайды. Тіркесетін
сөздердің байланысы әрі мағыналық, әрі синтаксистік бірлікте болуы тиіс
[10, 29 б.].
Тақырып – жарияланатын мақаланың мәтіннен айыруға келмейтін бөлшегі, ең
алдымен оқырманның көз жүгіртіп бағамдап қарап, назарын аударатыны
мақаланың тақырыбы. Тақырып – газет мақаласының бірінші кілті. Мерзімді
баспасөз тақырыптарының даму құбылысы толастамай жаңаруда, толығуда болады.
Тақырып – әдеби шығармада мазмұнның негізгі арқауы. Шығарманың
тақырыбын, яғни не жайында айтылатынын, қандай мәселелерді
қорғайтынын анықтау сырттай қарағанда оңай сияқты көрінуі мүмкін [11,
315 б.].
Газет тақырыптарына анықтама берген Г.К. Ихсангалиева: Заголовки
наиболее прямолинейно, порой зеркально отражают события, происходящие
в обществе и потребности коммуникации. Заголовки отражают и
фиксирует все процессы происходящие в языке СМИ в целом и отражают
современные состояние сознание коммуникативов, новый языковой вкус и, как
следствие, существенные изменения языковой системы [5, 26 б.].
Ал зерттеуші Н.Е. Бахарев: Заголовок отражает только идею сообщения а
идея содержиться в статье, точнее возникает после прочтения всей статьи
деген дәйексөз айтады [12, 4-5 бб.]. Зерттеуші В.И. Ронгинскийдің пікіріне
сүйенсек, тақырып – тек қана сөздер мен сөз тіркесінің жиынтығы емес, ең
алдымен, сөйлем, сөйлем болғанда да құрылымға ие қарым-қатынас бөлігі. Оның
қызметі де, табиғаты да ерекше [8, 32 б.]. Қазіргі кезде жылдан-жылға тіл
байлықтарының қоры кеңеюде. Әрбір жаңа сөздердің қазақ тіліне енуі,
нормалануы мен тілдік бейнелеуден өтуі де мерзімді баспасөз арқылы жүзеге
асырылады.
Жалпы газет тақырыптары негізгі идеяны, ойды, түйінді береді, ал бар
идея мақалада жинақталады, оны оқып шыққаннан кейін толыққанды түсінік
пайда болады. Тақырыптың ең басты түйіні – оның идеясы. Автор ең алдымен
мақаланы беруде оның мазмұнын идеяға түйіндейді. Заголовки накрепко
соединены со статьями и утомительная, начинается в процессе осмысливания
фельетона, то есть в первой же стадии литературного случае, когда все ясно
[13, 179 б.].
Газет тақырыптары – мақаланың мәтінде болатын және тұтас шығарманың
басқа құрамдас бөліктерімен байланысты толық заңды құралы.
Мақала мәтінінің прагматикалық мүмкіндігін арттыра түсетін
микрокомпоненттерінің бірі – мәтіннің тақырыбы, айдары, аты.
Мәтіннің айдары – тек ерекше синтаксистік көзқарасты ғана қамтымайды,
ол бірнеше қызмет атқаратын мәтіннің бір элементі. Мәтін айдары қызметінің
негізгісі, белгілісі хабар берушілік, қызықтырушылық және мәтінді
ұйымдастырушылық болып табылады [14, 561-562 бб.].
Тақырыптардың ерекшеліктеріне орыс тіл білімі зерттеушілерінің қызығуы
1920-30 жылдар басталғаны байқалады. Бұл қызығушылық қоғамда болған
өзгерістермен байланыстырылады. Ал заман ағымы өте сезімтал мерзімді
басылым, соның ішінде газет тақырыптарында анық көрініс табады. Орыс тіл
біліміндегі алғашқы зерттеулер Г.О. Винокурдың Культура языка,
А.М. Семищевтің Язык революционной эпохи еңбектерінде байқала бастады.
Аталмыш еңбектер газет тақырыптарының орыс тіл білімінде жүйелі зерттеле
бастауына негіз болды. Ал кейінгі Б.И. Фоминыхтың Синтаксическая структура
заглавий, С.П. Суворовтың Особенности стиля английских заголовков, З.Д.
Блисковскийдің Название всегда важно атты зерттеу мақалалары – газет
тақырыптарын синхронды тұрғыдан зерделеуге арналған
еңбектер.
Сонымен қатар газет тақырыптарын тарихи тұрғыдан да қарастыру мәселесі
көтерілді. Осы тұрғыда А.С. Дубоваяның Развитие структуры газетного
заголовка во французском языке с 17 до начало 20 в.,
В.Г. Костомаровтың Из наблюдений над языком газеты: газетные
заголовки т.б. мақалаларын атауға болады.
С.Д. Кржановскийдің 1931 жылы жазылған Поэтика заглавий
еңбегін тақырыпқа арналып жазылған негізгі еңбектердің бірі ретінде
атауға болады. Ол: Как связь в процессе роста разворачивается множающимися
и длинящимися листами, как и заглавие постепенно лист за листом,
раскрывается в книгу. Книга и есть развернутое до конца заглавие, заглавие
же стянутая до объема двух-трех слов книга [15, 7-8 бб.], – деп жазды.
Газет тақырыптарының құрылымын зерттеуге 50-60-жылдары ерекше көңіл
бөлінді. Осы жылдары газет тақырыптарының құрылымында елеулі өзгешеліктер
болды. В. Костомаров: Тақырыптар құрылымының
күрделеніп, көптүрліленіп келуі оларды поэтиканың заңдылықтары мен
мүмкіндіктеріне қатысты қарастыруға итермелейді [16, 181 б.], – дейді.
В.Г. Костомаров газет тақырыптарын публицистиканың ерекше жанры деп
танып, оларды зерттеу жалпы газет тілін қарастыруда маңызы зор деп
көрсетеді. Сонымен бірге газет тіліндегі штамп мәселесін ашуға талпынып,
соған орай өз пікірін де ортаға салады: Хорошим газетным языком следует
признать не тот, в котором нет штампов, а тот, который не позволяет
повторящимся структурам и формулам превращаться в настоящие языковые
штампы, который соблюдает умеренность в их использовании и который,
наконец, постоянно обнавляет их ассортимент [16, 82 б.].
Зерттеуші осындай құнды пікірлерін білдіре отырып, газет беттерінде
1950-60 жылдары кездескен тақырыптардың қайталаушылыққа бой ұрғанына
тоқталып өтеді. Бұл құбылыстың оқырмандарды жалықтырып алу мүмкіндігіне мән
береді.
Ғалымның келесі бір назар аударған мәселесі – газет тақырыптарында жиі
ұшырасып кеткен тыныс белгі – қос нүктенің қойылуы. Зерттеушінің
пайымдауынша, бұл тыныс белгі өзінің грамматикалық қызметінен гөрі сыртқы
безендіру үшін көп қолданылады. Оның себебін ғалым мақала авторларының
мәтіндегі негізгі ойды тақырыпқа алып шығу әрекетінде жатыр деп есептейді.
Сонымен бірге Синтактико-офармительная универсальность, многозначительная
эмфатичность и экспрессия новизны – таковы, видимо, предпосылки широкого
распространения заголовков с двоеточием [16, 70 б.] деген пікірін де
білдіреді. Зерттеуші аталмыш әрекеттің, яғни қос нүктенің жиі кездесуінің
жалпы тыныс белгілерді қою ережелеріне қайшы келетінін ескертеді.
В. Костомаровтың аталмыш мақаласының қазақ газет тақырыптарын зерделеу
барысында үлкен ықпал етіп, бағыт-бағдар сілтері анық. Оның құнды
пікірлері, газет тақырыптарын диахрондық тұрғыдан қарастыру тәсілдері
қазақ тіл біліміндегі аталмыш мәселенің олқы тұстарын жабуға үлкен сеп
болады деген ойдамыз.
В.Г. Костомаровтың мақаласында газет тақырыптарының синтаксистік
құрылымына байланысты айтылған ой-пікірлер В.П. Вомперскийдің
К изучению синтаксической структуры газетного заголовка [17] атты
мақаласында өзінің заңды жалғасын тапқан. Зерттеуші орыс тіліндегі
газет тақырыптарының синтаксистік ерекшеліктерін ескере келіп,
оларды негізгі алты топқа жіктейді. Осы көрсетілген
жіктеліс қазақ тілді газет тақырыптарының құрылымын синтаксистік тұрғыдан
қарастыруға өз үлесін қосары даусыз.
В.П. Вамперский мақаласында көрсетілген тақырып А.А. Брагинаның
1967 жылы жарық көрген От загадки к заголовку [18] атты зерттеу
мақаласында да өз сабақтастығын тапқан. Ғалым өз зерттеуінде анықталушы +
анықтауыш құрылымның газет тақырыптарында қолданылу ерекшелігіне назар
аударады. Ең алдымен аталмыш құбылыстың тарихына тоқталып өтеді де, сын
есімдердің заттану арқылы газет тақырыптарында зат есімсіз қолданылуына мән
береді.
Бұл қысқартылған сөз тіркестері жарнамалық тақырыптарды тудыруға,
оқырман көңілін өзіне аударуға қызмет ететін ерекше стилистикалық тәсілдер
қатарына жатады. Бірақ мұндай құрылымдар қазақ газет тақырыптарының
өзгешелігін таныта алмайды, өйткені оларды өз мысалдарымыздан кездестіре
алмадық.
Осы автордың Точки: две и ... три атты зерттеу мақаласы [19]
жоғарыда сөз болған В.Г. Костомаровтың мақаласында көрсетілген
мәселелермен ұштасып жатыр. А.А. Брагина зерттеу еңбегінің барысында
орыс тілінде қос нүктені қою ережелеріне тоқталып, газет
тақырыптарында осы тыныс белгісінің қойылу себептерін ашуға
әрекет етеді. Ең алдымен, қос нүктелердің орыс тілінің
пунктуациялық ережелеріне қайшы келмейтін тұстарына мән береді және оларды
түсіндіруге талпыныс жасайды.
Автор сонымен бірге газет тілшілерінің жалпыға бірдей (орфографиялық)
пунктуациялық ережелерге бағынбайтын тұстарын әшкерелейді.
Зерттеуші газет тақырыптарында қос нүктенің әр қилы қолданылуына
байланысты оның қызметі де өзгереді деген қорытындыға келеді. Ал оны ғалым
былай анықтаған: Двоеточие становится ритмико-эмфатическим знаком. Функция
его двокая. С одной стороны, интонационная, с другой – структурно-
смысловая. Двоеточие символизирует пропуск обобщающего слова и паузу,
подготавливающую перечисляющую интонацию А.А. Брагинаның аталмыш
мақаласында айтылған пікірлер қазақ тақырыптарында қойылып жүрген қос
нүктенің орнын дұрыс анықтауға мүмкіндік береді [19, 14 б.].
Сонымен бірге ғалым аталған зерттеу еңбегінде газет тақырыптарында жиі
кездесетін тағы бір тыныс белгі: көп нүктеге тоқталады. Оның сөйлемде
қойылу себебін анықтап, газет тақырыптарындағы қызметін пайымдауға
талпынады. Ең басты назар аударғаны – көп нүктелі тақырыптардың құрылымдық
тұрғыдан әр қилы болуы.
Сонымен бірге, ол тек сөйлем соңында ғана емес, басында да
ұшырасатынына мән беріп,оның себебін түсіндіреді. Бірақ ғалымның ойынша,
көп нүктенің сөйлем не сөз тіркесінің бас жағында кездесуі дұрыс емес, ол
өз қызметін атқармай, тек безендіру үшін қолданылатын кездер де кездеседі
деп көрсетеді. Аталмыш тыныс белгісінің қойылуы арқылы оқырман көңілін
аударатыны белгілі. Десек те, оның өз орнында дұрыс қойылуына үлкен мән
беру керек. Сонымен, автор көп нүктенің басты екі қызметін анықтайды. Бірі
– біріктіру, ал екіншісі – ойдың аяқталмауы. Осы екі қызметті дұрыс
қолданғанда ғана әр қилы келеңсіздіктерге ұрынбауға болады.
Осы көрсетілген мәселелер біздің зерттеу нысанымызды жан-жақты
қарастыруға өз септігін тигізеді деген ойдамыз.
Газет тақырыптарының құрылымдық-функционалды дамуына
Н.Е. Бахаревтің Общие тенденции и некоторые закономерности структурно-
функционального развития
газетных заголовков [20] атты зерттеу мақаласы арналған. Ғалым нақты үш
уақыт кезеңіндегі белгілі бір газет тақырыптарының мөлшерін қарастырды.
Дәлірек айтсақ:
1) 1903-1907 жылдар аралығындағы 4000 тақырып;
2) 1935-1939 жылдар аралығындағы 4000 тақырып;
3) 1966-1970 жылдар аралығындағы 4000 тақырып.
Зерттеуші нақты статистикалық деректер келтіре отырып, құрылымдық
тұрғыдан олардың кездесу жиілігін топшылайды.
Байқап отырғанымыздай, зерттеушінің таңдап алған уақыт кезеңдерінің
аралығы біршама. Демек, олардың газет тақырыптарының құрылымдық
ерекшеліктерінде көп айырмашылықтар бар деген сөз.
Автор осы мәселені ескере келіп, олардың себебін түсіндіруді
мақсат еткен. Әрине, заман өзгерістерінің әсері бұл жерде бірінші
кезекке шығады. Зерттеуші барлығы 7 құрылымдық түрді қарастырып, әр
кезеңдерде олардың кездесу жиілігіне арнап кесте құрған. Ғалымның ойынша,
газет тақырыптарының құрылымдық түрлерінің өзгеруі, басқа тіл зерттеушілері
көрсетіп жүргендей үнемдеу заңына байланысты емес. В общем же процессе
развития структур дело обстоит сложнее. Если бы структурное развитие влияло
лишь на принцип экономии языковых средств, то заголовки с течением
времени становились бы все короче. Но этого в действительности не
происходит [20, 75 б.].
Себебін ашу үшін ғалым үш негізгі типті құрылымдарды сөйлем ұзақтығы
тұрғысынан салыстырып көреді. Аталмыш тәжірибенің орташа ұзақтығы, яғни үш-
төрт сөзді газет тақырыптарының көбірек қолданылатынын дәлелдеп берді.
Процессы структурного развития заголовков (распространение сжатие
структуры или замена одной структуры другой) подчинены, как нам кажется,
антиномии кода и текста [20, 76 б.].
Әрине, бұл аталған зерттеулер орыс тілді газет тақырыптарына жасалған.
Соған орай қорытынды пікірлер де келтірілген. Бірақ осындай зерттеу бағыты
мен тәсілі біздің төл газеттеріміздегі тақырыптардың ерекшелігін тану үшін
өте тиімді болады деген ойдамыз.
Орыс тіл білімінде газет атауларын тілдік тұрғыдан қарастыруға ерте мән
берілгені жоғарыда айтылды. Зерттеушілерді газет тақырыптарының тек
құрылымдық ерекшелігі диахрондық тұрғыдан қызықтырып қана
қоймаған. Сонымен қатар, бұл зерттеу нысанына ғалымдардың
лексикологиялық жағынан да көңіл аударғаны байқалады. Оған мысал ретінде
Н.Г. Михайловскаяның Заголовок – фразеологизм [21] және Н.Е. Бахаревтің
Заголовку – однозначность [22] атты зерттеу мақалаларын атауға болады.
Бірінші мақалада зерттеуші ең алдымен газет тақырыптары ретінде мақал-
мәтелдер, кітаптан алынған дәйексөздер, тұрақты сөз тіркестерінің қолдану
аясына тоқталады. Соның ішінде фразеологизмдердің қолданылуындағы басты
ерекшелік – олардың метафоралығы. Автор тұрақты тіркестердің газет
тақырыптары қызметіне шығуы түрлілікке әкелді деген пікірді ұстанады.
Сонымен қатар ол тұрақты тіркестерін құрылымдық тұрғыдан
өзгеруіне ерекше тоқталады. Фразеологизмдер құрылымындағы кейбір
сөздердің мағынасы жақын сөздермен ауыстырылуының өзі жалпы тұрақты
тіркестің мағынасын өзгертуі мүмкіндігі дәлелденеді. Алайда Очевидно, что
любое изменение устойчивого оборота, на каком бы уровне языка оно не
производилось, не может рассматриваться само по себе вне связи со всем
оборотом [21, 58 б.].
Қалай дегенмен, тұрақты сөз тіркестерінің газет тақырыптары ретінде
қолданылуы оқырмандардың жауырға айналған тіркестерден құтылуына мүмкіндік
береді.
Ал Н.Е. Бахаревтің Заголовку – однозначность мақаласы тақырыптар бір
мағыналы болу керектігіне арналған. Зерттеуші орыс тіліндегі тақырыптардың
бірінші бөлігі именительный (тақырып) немесе винительный (табыс)
септіктерінде келіп, ал екінші бөлігі дательный (барыс) септігінде тұрса,
онда мұндай тақырыптар құрылымы көп мағыналыққа әкелінетінін мысалдар
арқылы дәлелдейді. Оның пікірінше многозначность заглавия ничем не может
быть оправдана ...Между тем неоднозначный не может правильно информировать
читателя о содержании текста. Двусмысленность нельзя оправдать и
стремлением авторов придать заголовкам рекламность [22, 62 б.].
Жоғарыда талданған мақалаларда көтерілген мәселелердің барлығы
орыс тіл біліміне байланысты екені даусыз. Десек те, айтылған құнды
пікірлердің қазақ газет тақырыптарын тілдік тұрғыдан жан-жақты қарастыру
үшін маңызы зор. Көрсетілген бағытты ұстанып қана қоймай, оны өз тіліміздің
ерекшеліктеріне орайластырып, соңғы лингвистикалық зерттеу жетістіктерін
пайдалансақ, аталмыш тақырыптың ашылары анық.
Газет тақырыптары ерекшеліктерін орыс тіл білімі ғалымдары зерттеуінің
бір түйінді көрінісі ретінде Н.Е. Бахаревтің диссертациясын [12] атауға
болады. Онда газет тақырыптарының құрылымдық және функционалды дамуының
мәселелері көтерілген. Ғалым өте үлкен уақыт аралығын, яғни
ХХ ғасыр басынан бастап жетпісінші жылдарға дейінгі кезеңді бақылауға алған
(1903-1970 жж.).
Тақырып осы уақыт кезеңдерін таңдап алуын жетпіс жыл аралығындағы газет
тақырыптары дамуының динамикасын нақты көрсетуге ұмтылуымен түсіндірді.
Зерттеу еңбегі кіріспе мен қорытындыны қоспағанда үлкен төрт бөлімнен
құрылған.
Алғашқы бөлімінде газет тақырыптарының негізгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz