Берқайыр Аманшиннің шығармашылық ізденіс саласы
КІРІСПЕ
1 ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ІЗДЕНІС БАСТАУЛАРЫ
1.1 Б. Аманшиннің шығармашылық ғұмырнамасы
1.2 Б. Аманшин лирикасының тақырыптық арналары
1.3 Б. Аманшин поэмаларының тарихи, сюжеттік негіздері
2 Б. АМАНШИН ПРОЗАСЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК ЖӘНЕ ТАНЫМДЫҚ СИПАТ
2.1 Әңгіме.повестеріндегі көркемдік ізденістер
2.2 Тарихи тұлға және әдеби кейіпкер болмысы
3 ӘДЕБИЕТТАНУДАҒЫ ТАЛҒАМ МЕН ТАНЫМ ТАРАЗЫСЫ
3.1 Әдеби.сыни зерттеулеріндегі әдебиеттің өзекті мәселелері
3.2 Махамбеттанудағы жаңашыл бағыт.бағдар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ІЗДЕНІС БАСТАУЛАРЫ
1.1 Б. Аманшиннің шығармашылық ғұмырнамасы
1.2 Б. Аманшин лирикасының тақырыптық арналары
1.3 Б. Аманшин поэмаларының тарихи, сюжеттік негіздері
2 Б. АМАНШИН ПРОЗАСЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК ЖӘНЕ ТАНЫМДЫҚ СИПАТ
2.1 Әңгіме.повестеріндегі көркемдік ізденістер
2.2 Тарихи тұлға және әдеби кейіпкер болмысы
3 ӘДЕБИЕТТАНУДАҒЫ ТАЛҒАМ МЕН ТАНЫМ ТАРАЗЫСЫ
3.1 Әдеби.сыни зерттеулеріндегі әдебиеттің өзекті мәселелері
3.2 Махамбеттанудағы жаңашыл бағыт.бағдар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Туған әдебиетіміздің ең бір өркен жайған алтын ғасыры – ХХ ғасырдың елуінші жылдарынан бастап, қазақ әдебиетінің дамуына өз үлесін қоса білген, шығармашылық мұрасы мол әрі сан салалы қаламгерлік тұлғаның бірі – Берқайыр Аманшин. Ол төл әдебиетімізге түрлі жанрдағы еңбектері арқылы өз мүмкіндігін толығымен танытып, талант дарынын жан-жақты аша алды. Ақындық арқылы поэзия әлеміне із тастаса, проза арқылы көркем сөзде өз орнын айқындай алды. Оның аударма арқылы түрлі ұлттар арасындағы әдеби байланысты бекіте түсуі де үлгі аларлық шығармашылық ұмтылыс деп білеміз. Ал енді әдеби-сыни еңбектері осы саладағы талғам мен танымды қалыптастыруға елеулі үлес қосты. Әсіресе, зерттеушінің ұлтымыздың ұлы ақыны, азаттық жолында қайсар күрескер Махамбет жайлы зерттеулері – ХІХ ғасыр әдебиетінің ең айбынды тұлғасының әдеби мұрасын танып білудегі көшбасшы ізденістер деп бағалауға тұрарлық еңбектер. Ендеше бір басына бірнеше шығармашылық бағытты тоғыстырған творчестволық тұлғаның әдеби мұрасын зерттеу ХХ ғасырдың екінші жартысынан бергі әдебиетіміздің өсу жолдары мен кейбір кемшін тұстарын саралауға мүмкіндік туғызады. Демек, бір ғана Берқайыр Аманшин әдеби мұрасын зерттеу арқылы төл әдебиетіміздегі қилы құбылыстардың болмысына бойлау мүмкіндіктері ашылады. Осы тұрғыдан алғанда зерттеу еңбекте көрнекті қаламгердің әдеби мұрасы, оның ақындық, зерттеушілік, жазушылық қырлары шығармашылық тұлға ретіндегі шеберлік, әдеби танымға үлес болып қосылған зерттеушілік қабілет-қарым тұрғысынан сараланады. Оның ақын ретіндегі суреткерлік болмысы, жазушы ретіндегі өзіне ғана тән қолтаңбасы айқындалады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тәуелсіздікке қол жеткізіп, ата-бабаларымыздың арманы болған егемендікке ие болып, өткен күндер тарихы мен мұрасына назар аудара бастаған тұстан бері әдебиет тарихының кеңестік аталатын 70 жылдық кезеңіне де жаңаша қарай бастадық. Кеңестік дәуірдегі әдеби-шығармашылықпен сол кезең туындыларына қайта бір жаңаша көзқарас тұрғысынан назар салу, уақыт талабына сай бағалау замана талабы. Өйткені бүгінгі ой-сана өзгеріп, өткенге ұлттық мүдде биігінен назар салуға бет бұрдық. Әйтсе де, төл жазба әдебиетіміздің, негізінен кеңес заманында өркендеп, нығайғанын естен әсте шығаруға болмайды. Ендеше әдебиет тарихынан кеңестік кезеңді қамтитын 1970-1975 жылды да сызып тастай алмайсыз. Осы кезең әдебиетін жетік білетін академик З. Қабдолов: «Кеңес әдебиеті кеңес дәуіріндегі шым-шытырық шытырман шындықтың шежіресі және жай емес көркем шежіресі. Сол үшін кеңес жазушылары өз ғасырындағы өмір шындығын өнер шындығына айналдырып, шыңдап қана қоймай, келер ғасырлардың жады үшін шегелеп қойды. Сол шегелеген шындықты танып білмесек, біз өз басымыздан өтіп жатқан осы ғасырымыздың шырғалаң сыры мен сипатын танып біле алмаған болар едік» [1, 140-141 бб.], – дейді бұл туралы.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тәуелсіздікке қол жеткізіп, ата-бабаларымыздың арманы болған егемендікке ие болып, өткен күндер тарихы мен мұрасына назар аудара бастаған тұстан бері әдебиет тарихының кеңестік аталатын 70 жылдық кезеңіне де жаңаша қарай бастадық. Кеңестік дәуірдегі әдеби-шығармашылықпен сол кезең туындыларына қайта бір жаңаша көзқарас тұрғысынан назар салу, уақыт талабына сай бағалау замана талабы. Өйткені бүгінгі ой-сана өзгеріп, өткенге ұлттық мүдде биігінен назар салуға бет бұрдық. Әйтсе де, төл жазба әдебиетіміздің, негізінен кеңес заманында өркендеп, нығайғанын естен әсте шығаруға болмайды. Ендеше әдебиет тарихынан кеңестік кезеңді қамтитын 1970-1975 жылды да сызып тастай алмайсыз. Осы кезең әдебиетін жетік білетін академик З. Қабдолов: «Кеңес әдебиеті кеңес дәуіріндегі шым-шытырық шытырман шындықтың шежіресі және жай емес көркем шежіресі. Сол үшін кеңес жазушылары өз ғасырындағы өмір шындығын өнер шындығына айналдырып, шыңдап қана қоймай, келер ғасырлардың жады үшін шегелеп қойды. Сол шегелеген шындықты танып білмесек, біз өз басымыздан өтіп жатқан осы ғасырымыздың шырғалаң сыры мен сипатын танып біле алмаған болар едік» [1, 140-141 бб.], – дейді бұл туралы.
1 Қабдолов З. Талдаулар мен толғаныстар. – Алматы: Рауан, 1996. –
116 б.
2 Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. – Алматы: Білім, 1995. –
288 б.
3 Қабдолов З. Таңдамалы шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1983. – 359 б.
4 Ысмайлов С. Сын мен шығарма. – Алматы: 1960. – 160 б.
5 Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы (оқу құралы). – Алматы: Санат, 1994. – 448 б.
6 Құнанбаев Абай (Ибрагим). Шығармаларының екі томдық толық жинағы. – Алматы: Қазақ ССР-нің «Ғылым» баспасы, 1977. – 1 т. – 454 б.
7 Байтұрсынов А. Ақ жол: Өлеңдер және тәржімелер, публицистикалық мақалалар және әдеби зерттеу // құраст. Р. Нұрғалиев. – Алматы: Жалын, 1991. – 644 б.
8 Қазақстан жазушылары. Анықтамалық. – Алматы: Жазушы, 1968. –
319 б.
9 Аманшин Б. Өлеңім – өмірім. – Алматы: Арыс, 2002. – 224 б.
10 Аманшин Б. Жайық желі. Таңдамалы. – Алматы: Жазушы, 1974. – 296 б.
11 Бекхожин Қ. Білгір де сыршыл қаламгер // Коммунистік еңбек. – 1974. – 17 октябрь.
12 Ерғалиев Х. Грани творчества // Вечерняя Алма-Ата. – 1984. –
14 октябрь.
13 Мұстай Кәрім. Салауат туралы сөз // Юлаев С. Жорық жырлары. – Алматы: Жазушы, 1983. – 40-41 бб.
14 Юлаев С. Жорық жырлары (Башқұрт тілінен аударған Б. Аманшин). – Алматы: Жазушы, 1983. – 44 б.
15 Аманшин Б. Батыр, ақын Салауат // Юлаев С. Жорық жырлары. – Алматы: Жазушы, 1983. – 3-8 бб.
16 Литературная критика 1800-1820-х годов. – М., 1987. – 275 с.
17 Махамбет. Ерулі атқа ер салмай. Өлеңдер // Баспаға әзірлеген, кіріспе мақала мен түсініктерін жазған Берқайыр Аманшин. – Алматы: Жазушы, 1974. – 140 б.
18 Қорқытов Б. Менің бар өлең деген жүйрік атым... // Коммунистік еңбек. – 1984. – 31 октябрь.
19 Тілегенов Т. Туған дала жыршысы // Атамекен. – 2001. – 26 қыркүйек.
20 Аманшин Б. Жыр – семсер. – Алматы: Арыс, 2004. – 280 б.
21 Нысанов М. Ақын ағамен сырласқан күндер // Орал өңірі. – 1994. –
19 наурыз.
22 Неталиев М. Сегіз қырлы жазушы // Коммунизм жолы. – 1984. –
5 декабрь.
23 Неталиев М. Ол қайырымды жан еді // Жас Алаш. – 1995. – 14 ақпан.
24 Ерғалиев Х. Өнегелі өмір // Орал өңірі. – 1984. – 8 қараша.
25 Белинский В.Г. Таңдамалы шығармалар. – Алматы: ҚБМБ, 1948. –
216 б.
26 Шапай Т. Ой түбінде жатқан сөз: Әдеби сыни-мақалалар. – Алматы: Жазушы, 1989. – 135 б.
27 Аманшин Б. Өлеңдер. – Алматы: ҚМКӘБ, 1954. – 96 б.
28 Дәдебаев Ж. Өлеңдегі сөз // Уақыт және қаламгер. – Алматы: Жазушы, 11-кітап. – 1985. – 456 б.
29 Ордалиев С. Үстірт жинақ // Қазақ әдебиеті. – 1955. – 1 апрель.
30 Аманжолов Ш. Алғашқы жинақ // Әдебиет және искусство. – 1955. – №8. – 125-127 бб.
31 Нәжімеденов Ж. Аспан шақырады. – Алматы: Жазушы, 2005. – 215 б.
32 Аманшин Б. Бұтақтағы бұлбұлдар. – Алматы: ҚМКӘБ, 1958. – 94 б.
33 Шәріпов Ә. Бұтақтағы бұлбұлдар // Советтік Қарағанды. – 1959. –
30 май.
34 Тілеулин І. Екінші кітапты оқығанда // Жұлдыз. – 1959. – №9. – 125 б.
35 Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Санат, 1995. – 456 б.
36 Мәуленов С. Өлең үйінің өз ұлы // Коммунистік жол. – 1984. –
10 қараша.
37 Аманшин Б. Жетісу – Жайық. – Алматы: ҚМКӘБ, 1961. – 86 б.
38 Аманшин Б. Менің өмірбаяным. – Алматы: Жазушы, 1965. –
87 б.
39 Аманшин Б. Маңғыстауым менің. – Алматы: Жазушы, 1972. – 88 б.
40 Аманшин Б. Құттыхана. Поэма мен өлеңдер. – Алматы: Жазушы, 1983. – 108 б.
41 Мәуленов С. Қаламгердің кемел шағы // Ленин жолы. – 1984. –
13 ноябрь.
42 Шәріп А. Қазақ поэзиясы және ұлттық идея. – Алматы: Білім, 2000. –
355 б.
43 Мақатаев М. Соғады жүрек. – Алматы: Рауан, 1991. – 144 б.
44 Әбдіғазиұлы Б. Асыл арна. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 126 б.
45 Ысқақов Б. Сан қырлы санаткер // Октябрь туы. – 1984. – 21 ноябрь.
46 Ахметов Ә. Табысты дастан, тартымды жырлар // Оңтүстік Қазақстан. – 1983. – 13 сентябрь.
47 Неталиев М. Еңбеккер жазушы, зерттеуші // Коммунистік жол. – 1984. – 3 ноябрь.
48 Алпысбаев Қ. Поэма және сюжет. – Алматы: Қазақ университеті, 1992.
– 121 б.
49 Шөреков Ы. Исатай-Махамбет. Дастандар мен өлеңдер (құраст. Б.Аманшин). – Алматы: Жазушы, 1976. – 162 б.
50 Нұрғали Р. Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры. – Астана, Күлтегін 2002. – 526 б.
51 Оспанов С. Сәулелі ақынның сандуғаш үні // Қазақ әдебиеті. – 1994. –
25 қараша.
52 Аманшин Б. Майдандас дос // Жар Мұңы (повестер мен әңгімелер). – Ақтөбе: «А-Полиграфия» ЖШС, 2004. – 5-17 бб.
53 Аманшин Б. Ақ үйрек // Жар мұңы (повестер мен әңгімелер). – Ақтөбе: «А-Полиграфия» ЖШС, 2004. – 18-24 бб.
54 Әлімбаев М. Қалам қайраты. Эсселер, сын мақалалар. – Алматы: Жазушы, 1976. – 122 б.
55 Аманшин Б. Бұйырмаған алма // Жар мұңы (повестер мен әңгімелер). – Ақтөбе: «А-Полиграфия» ЖШС, 2004. – 25-37 бб.
56 Аманшин Б. Болашақ келін // Жар мұңы (повестер мен әңгімелер). – Ақтөбе: «А-Полиграфия» ЖШС, 2004. – 39-45 бб.
57 Аманшин Б. Алтын сақина // Ақ жүректер. Таңдамалы повестер мен әңгімелер. – Алматы: Жазушы, 1975. – 190-197 бб.
58 Нұрғалиев Р. Өнер алды – қызыл тіл. – Алматы: Мектеп, 1974. – 172 б.
59 Аманшин Б. Ел ішінде // Ақ жүректер. Таңдамалы повестер мен әңгімелер. – Алматы: Жазушы, 1975. – 96-118 бб.
60 Аманшин Б. Ақтайдың хикаялары // Ақ жүректер. Таңдамалы повестер мен әңгімелер. – Алматы: Жазушы, 1975. – 211-232 бб.
61 Балтабаева Т. Қазіргі қазақ әңгімесі (1980-1990): филол. ғыл. канд. дисс. – Алматы, 1999. – 120 б.
62 Хасенов М. Уақыт тынысы және замандас бейнесі // Көркемдік кілті – шеберлік. – Алматы: Ғылым, 1985. – 348 б.
63 Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989. – 320 б.
64 Аманшин Б. Жар мұңы. – Ақтөбе: «А-Полиграфия» ЖШС, 2004. – 93-163 бб.
65 Бердібай Р. Кәусар бұлақ. – Алматы: Жазушы, 1989. – 357 б.
66 Аманшин Б. Көкжар // Ақ жүректер. Таңдамалы повестер мен әңгімелер. – Алматы: Жазушы, 1975. – 7-96 бб.
67 Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. – Алматы: Ғылым, 1991. – 208 б.
68 Қайырбеков Ғ. Берқайыр Аманшин // Махамбеттің тағдыры: Роман және әдеби зерттеулер. – Алматы: Жазушы, 1991. – 3-6 бб.
69 Әлімжанов Ә. Махамбеттің жебесі. – Алматы: Жазушы, 1976. – 364 б.
70 Әлімқұлов Т. Кертолғау. – Алматы: Жазушы, 1973. – 269 б.
71 Әбуталиев Н. Қайран Нарын. – Алматы: Жалын, 1978. – 217 б.
72 Мұханбетқалиев Қ. Бас жұтқан бас. – Алматы: Жазушы,1984. – 246 б.
73 Мәжитов М. Барлыбай түбіндегі ән. – Алматы: Жазушы, 1979. – 168 б.
74 Бердібаев Б. Қазақ тарихи романы. – Алматы: Ғылым, 1982. – 283 б.
75 Тоқбергенов Т. Тәкен Әлімқұлов. – Алматы: Рауан, 1992. – 186 б.
76 Әбдезұлы Қ. Т. Әлімқұлов шығармашылығы және 60-80-ші жылдардағы қазақ прозасы (дәстүр және жалғастық): Монография. – Алматы: Ғылым, 2001. – 270 б.
77 Аманшин Б. Махамбеттің тағдыры: Роман және әдеби зерттеулер. – Алматы: Жазушы, 1991. – 7-257 бб.
78 Бисенғали З. ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы. – Алматы: Мектеп, 1989. – 136 б.
79 Қозыбаев М. Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісов бастаған көтеріліс // Махамбет поэзиясындағы ерлік пен елдік рухы және қазіргі дәуір: халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 51-57 бб.
80 Серікқалиұлы З. Тағдыр және біз. Әдеби сыншылдық көзқарастар, толғаныстар, эсселер. – Алматы: Ана тілі, 1996. – 320 б.
81 Аманшин Б. Мөлдір махаббат // Октябрь туы. – 1960. – 30 март.
82 Ергөбек Қ. «Адасқандардан» «Мөлдір махаббатқа» дейін // Арыстар мен ағыстар. Шеберлік шеберханасы. – Астана: Фолиант, 2004. – 103-209 бб.
83 Ергобеков Қ. Адасқандар ақиқаты // Жақсыдан қалған сөз. – Алматы: Жалын, 1991. – 219-280 бб.
84 Аманшин Б. Өлеңге қояр талап // Қазақ әдебиеті. – 1976. – 13 шілде.
85 Аманшин Б. Мазмұн мен түр // Қазақ әдебиеті. – 1974. – 7 қаңтар.
86 Аманшин Б. Махамбеттің жебесі // Қазақ әдебиеті. – 1969. – 14 июнь.
87 Аманшин Б. Жүріп жатады (яки ғылыми кітаптар мәдениеті жайынан) // Қазақ әдебиеті. – 1966. – 1 июль.
88 Аманшин Б. Отансыздар трагедиясы // Лениншіл жас. – 1968. –
25 қаңтар.
89 Аманшин Б. Бір жоқты бір жоқ табады // Қазақ әдебиеті. – 1984. –
2 ноябрь.
90 Аманшин Б. Ақын бейіті табылды // Қазақ әдебиеті. – 1977. –
21 октябрь.
91 Аманшин Б. Әнші Мұхит нешеу? // Қазақ әдебиеті. – 1984. – 6 январь.
92 Рязанов А.Ф. Восстание Исатая Тайманова (1836 – 1838 гг.). – Кзыл-орда, 1927. – С. 247.
93 Шахматов В.Ф. Внутренняя орда и восстание Исатая Тайманова. – Алма-Ата, 1946. – С. 248.
94 Россия и Букеевское ханство. – Алма-Ата: Наука,1982. – С.171.
95 Қабдолов З. Ерлік пен елдіктің өшпес рухы // Махамбет поэзиясындағы елдік пен ерлік рухы және қазіргі дәуір: халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 126-139 бб.
96 Досмұхамедұлы Х. Таңдамалы (Избранное). – Алматы: Ана тілі, 1998. –384 б.
97 Тілепов Ж. Тарих және әдебиет. – Алматы: Мектеп, 1967. – 430 б.
98 Жұмалиев Қ.Ж. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. –Алматы: ҚМКӘБ, 1952. – 402 б.
99 Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 240 б.
100 Мұқанов С. Қазақтың ХVІІI-ХІХ ғасырдағы әдебиетінен очерктер. – Алматы: Қазақтың біріккен мемлекеттік баспасы, 1942. – 248 б.
101 Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: Санат, 1997. –
928 б.
102 Сыздықова Р. Абайдың сөз өнері: Монография. – Алматы: Санат, 1995. – 225 б.
103 Дербісалин Ә. Дауылпаз ақын // Махамбет поэзиясындағы ерлік пен ел-діктің рухы және қазіргі дәуір: халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 57-61 бб.
104 Аманшин Б. Махамбеттің балалары мен ұрпақтары (әдеби зерттеулер) // Аманшин Б. Махамбеттің тағдыры: Роман және әдеби зерттеулер. – Алматы: Жазушы, 1991. – 257-397 бб.
105 Аманшин Б. Махамбет қашан қаза тапты? // Қазақ әдебиеті. – 1956. –
25 май.
106 Аманшин Б. Махамбет Өтемісовтің тұңғыш басылған өлеңі // Әдебиет және искусство. –1956. – № 11. – 50-59 бб.
107 Тұржан О. Теңіздер де шөлдейді. – Астана: Елорда, 2003. – 200 б.
108 Аманшин Б. Махамбет мұрасы төңірегінде // Қазақ әдебиеті. – 1956. – 25 октябрь.
109 Аманшин Б. Махамбет өлеңдері орыс тілінде // Қазақ әдебиеті. – 1958. – 11 апрель.
110 Аманшин Б. Махамбет өмірінің соңғы жылдары // Жыр-семсер. – Алматы: Арыс, 2004. – 61-70 бб.
116 б.
2 Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. – Алматы: Білім, 1995. –
288 б.
3 Қабдолов З. Таңдамалы шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1983. – 359 б.
4 Ысмайлов С. Сын мен шығарма. – Алматы: 1960. – 160 б.
5 Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы (оқу құралы). – Алматы: Санат, 1994. – 448 б.
6 Құнанбаев Абай (Ибрагим). Шығармаларының екі томдық толық жинағы. – Алматы: Қазақ ССР-нің «Ғылым» баспасы, 1977. – 1 т. – 454 б.
7 Байтұрсынов А. Ақ жол: Өлеңдер және тәржімелер, публицистикалық мақалалар және әдеби зерттеу // құраст. Р. Нұрғалиев. – Алматы: Жалын, 1991. – 644 б.
8 Қазақстан жазушылары. Анықтамалық. – Алматы: Жазушы, 1968. –
319 б.
9 Аманшин Б. Өлеңім – өмірім. – Алматы: Арыс, 2002. – 224 б.
10 Аманшин Б. Жайық желі. Таңдамалы. – Алматы: Жазушы, 1974. – 296 б.
11 Бекхожин Қ. Білгір де сыршыл қаламгер // Коммунистік еңбек. – 1974. – 17 октябрь.
12 Ерғалиев Х. Грани творчества // Вечерняя Алма-Ата. – 1984. –
14 октябрь.
13 Мұстай Кәрім. Салауат туралы сөз // Юлаев С. Жорық жырлары. – Алматы: Жазушы, 1983. – 40-41 бб.
14 Юлаев С. Жорық жырлары (Башқұрт тілінен аударған Б. Аманшин). – Алматы: Жазушы, 1983. – 44 б.
15 Аманшин Б. Батыр, ақын Салауат // Юлаев С. Жорық жырлары. – Алматы: Жазушы, 1983. – 3-8 бб.
16 Литературная критика 1800-1820-х годов. – М., 1987. – 275 с.
17 Махамбет. Ерулі атқа ер салмай. Өлеңдер // Баспаға әзірлеген, кіріспе мақала мен түсініктерін жазған Берқайыр Аманшин. – Алматы: Жазушы, 1974. – 140 б.
18 Қорқытов Б. Менің бар өлең деген жүйрік атым... // Коммунистік еңбек. – 1984. – 31 октябрь.
19 Тілегенов Т. Туған дала жыршысы // Атамекен. – 2001. – 26 қыркүйек.
20 Аманшин Б. Жыр – семсер. – Алматы: Арыс, 2004. – 280 б.
21 Нысанов М. Ақын ағамен сырласқан күндер // Орал өңірі. – 1994. –
19 наурыз.
22 Неталиев М. Сегіз қырлы жазушы // Коммунизм жолы. – 1984. –
5 декабрь.
23 Неталиев М. Ол қайырымды жан еді // Жас Алаш. – 1995. – 14 ақпан.
24 Ерғалиев Х. Өнегелі өмір // Орал өңірі. – 1984. – 8 қараша.
25 Белинский В.Г. Таңдамалы шығармалар. – Алматы: ҚБМБ, 1948. –
216 б.
26 Шапай Т. Ой түбінде жатқан сөз: Әдеби сыни-мақалалар. – Алматы: Жазушы, 1989. – 135 б.
27 Аманшин Б. Өлеңдер. – Алматы: ҚМКӘБ, 1954. – 96 б.
28 Дәдебаев Ж. Өлеңдегі сөз // Уақыт және қаламгер. – Алматы: Жазушы, 11-кітап. – 1985. – 456 б.
29 Ордалиев С. Үстірт жинақ // Қазақ әдебиеті. – 1955. – 1 апрель.
30 Аманжолов Ш. Алғашқы жинақ // Әдебиет және искусство. – 1955. – №8. – 125-127 бб.
31 Нәжімеденов Ж. Аспан шақырады. – Алматы: Жазушы, 2005. – 215 б.
32 Аманшин Б. Бұтақтағы бұлбұлдар. – Алматы: ҚМКӘБ, 1958. – 94 б.
33 Шәріпов Ә. Бұтақтағы бұлбұлдар // Советтік Қарағанды. – 1959. –
30 май.
34 Тілеулин І. Екінші кітапты оқығанда // Жұлдыз. – 1959. – №9. – 125 б.
35 Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Санат, 1995. – 456 б.
36 Мәуленов С. Өлең үйінің өз ұлы // Коммунистік жол. – 1984. –
10 қараша.
37 Аманшин Б. Жетісу – Жайық. – Алматы: ҚМКӘБ, 1961. – 86 б.
38 Аманшин Б. Менің өмірбаяным. – Алматы: Жазушы, 1965. –
87 б.
39 Аманшин Б. Маңғыстауым менің. – Алматы: Жазушы, 1972. – 88 б.
40 Аманшин Б. Құттыхана. Поэма мен өлеңдер. – Алматы: Жазушы, 1983. – 108 б.
41 Мәуленов С. Қаламгердің кемел шағы // Ленин жолы. – 1984. –
13 ноябрь.
42 Шәріп А. Қазақ поэзиясы және ұлттық идея. – Алматы: Білім, 2000. –
355 б.
43 Мақатаев М. Соғады жүрек. – Алматы: Рауан, 1991. – 144 б.
44 Әбдіғазиұлы Б. Асыл арна. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 126 б.
45 Ысқақов Б. Сан қырлы санаткер // Октябрь туы. – 1984. – 21 ноябрь.
46 Ахметов Ә. Табысты дастан, тартымды жырлар // Оңтүстік Қазақстан. – 1983. – 13 сентябрь.
47 Неталиев М. Еңбеккер жазушы, зерттеуші // Коммунистік жол. – 1984. – 3 ноябрь.
48 Алпысбаев Қ. Поэма және сюжет. – Алматы: Қазақ университеті, 1992.
– 121 б.
49 Шөреков Ы. Исатай-Махамбет. Дастандар мен өлеңдер (құраст. Б.Аманшин). – Алматы: Жазушы, 1976. – 162 б.
50 Нұрғали Р. Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры. – Астана, Күлтегін 2002. – 526 б.
51 Оспанов С. Сәулелі ақынның сандуғаш үні // Қазақ әдебиеті. – 1994. –
25 қараша.
52 Аманшин Б. Майдандас дос // Жар Мұңы (повестер мен әңгімелер). – Ақтөбе: «А-Полиграфия» ЖШС, 2004. – 5-17 бб.
53 Аманшин Б. Ақ үйрек // Жар мұңы (повестер мен әңгімелер). – Ақтөбе: «А-Полиграфия» ЖШС, 2004. – 18-24 бб.
54 Әлімбаев М. Қалам қайраты. Эсселер, сын мақалалар. – Алматы: Жазушы, 1976. – 122 б.
55 Аманшин Б. Бұйырмаған алма // Жар мұңы (повестер мен әңгімелер). – Ақтөбе: «А-Полиграфия» ЖШС, 2004. – 25-37 бб.
56 Аманшин Б. Болашақ келін // Жар мұңы (повестер мен әңгімелер). – Ақтөбе: «А-Полиграфия» ЖШС, 2004. – 39-45 бб.
57 Аманшин Б. Алтын сақина // Ақ жүректер. Таңдамалы повестер мен әңгімелер. – Алматы: Жазушы, 1975. – 190-197 бб.
58 Нұрғалиев Р. Өнер алды – қызыл тіл. – Алматы: Мектеп, 1974. – 172 б.
59 Аманшин Б. Ел ішінде // Ақ жүректер. Таңдамалы повестер мен әңгімелер. – Алматы: Жазушы, 1975. – 96-118 бб.
60 Аманшин Б. Ақтайдың хикаялары // Ақ жүректер. Таңдамалы повестер мен әңгімелер. – Алматы: Жазушы, 1975. – 211-232 бб.
61 Балтабаева Т. Қазіргі қазақ әңгімесі (1980-1990): филол. ғыл. канд. дисс. – Алматы, 1999. – 120 б.
62 Хасенов М. Уақыт тынысы және замандас бейнесі // Көркемдік кілті – шеберлік. – Алматы: Ғылым, 1985. – 348 б.
63 Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989. – 320 б.
64 Аманшин Б. Жар мұңы. – Ақтөбе: «А-Полиграфия» ЖШС, 2004. – 93-163 бб.
65 Бердібай Р. Кәусар бұлақ. – Алматы: Жазушы, 1989. – 357 б.
66 Аманшин Б. Көкжар // Ақ жүректер. Таңдамалы повестер мен әңгімелер. – Алматы: Жазушы, 1975. – 7-96 бб.
67 Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. – Алматы: Ғылым, 1991. – 208 б.
68 Қайырбеков Ғ. Берқайыр Аманшин // Махамбеттің тағдыры: Роман және әдеби зерттеулер. – Алматы: Жазушы, 1991. – 3-6 бб.
69 Әлімжанов Ә. Махамбеттің жебесі. – Алматы: Жазушы, 1976. – 364 б.
70 Әлімқұлов Т. Кертолғау. – Алматы: Жазушы, 1973. – 269 б.
71 Әбуталиев Н. Қайран Нарын. – Алматы: Жалын, 1978. – 217 б.
72 Мұханбетқалиев Қ. Бас жұтқан бас. – Алматы: Жазушы,1984. – 246 б.
73 Мәжитов М. Барлыбай түбіндегі ән. – Алматы: Жазушы, 1979. – 168 б.
74 Бердібаев Б. Қазақ тарихи романы. – Алматы: Ғылым, 1982. – 283 б.
75 Тоқбергенов Т. Тәкен Әлімқұлов. – Алматы: Рауан, 1992. – 186 б.
76 Әбдезұлы Қ. Т. Әлімқұлов шығармашылығы және 60-80-ші жылдардағы қазақ прозасы (дәстүр және жалғастық): Монография. – Алматы: Ғылым, 2001. – 270 б.
77 Аманшин Б. Махамбеттің тағдыры: Роман және әдеби зерттеулер. – Алматы: Жазушы, 1991. – 7-257 бб.
78 Бисенғали З. ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы. – Алматы: Мектеп, 1989. – 136 б.
79 Қозыбаев М. Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісов бастаған көтеріліс // Махамбет поэзиясындағы ерлік пен елдік рухы және қазіргі дәуір: халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 51-57 бб.
80 Серікқалиұлы З. Тағдыр және біз. Әдеби сыншылдық көзқарастар, толғаныстар, эсселер. – Алматы: Ана тілі, 1996. – 320 б.
81 Аманшин Б. Мөлдір махаббат // Октябрь туы. – 1960. – 30 март.
82 Ергөбек Қ. «Адасқандардан» «Мөлдір махаббатқа» дейін // Арыстар мен ағыстар. Шеберлік шеберханасы. – Астана: Фолиант, 2004. – 103-209 бб.
83 Ергобеков Қ. Адасқандар ақиқаты // Жақсыдан қалған сөз. – Алматы: Жалын, 1991. – 219-280 бб.
84 Аманшин Б. Өлеңге қояр талап // Қазақ әдебиеті. – 1976. – 13 шілде.
85 Аманшин Б. Мазмұн мен түр // Қазақ әдебиеті. – 1974. – 7 қаңтар.
86 Аманшин Б. Махамбеттің жебесі // Қазақ әдебиеті. – 1969. – 14 июнь.
87 Аманшин Б. Жүріп жатады (яки ғылыми кітаптар мәдениеті жайынан) // Қазақ әдебиеті. – 1966. – 1 июль.
88 Аманшин Б. Отансыздар трагедиясы // Лениншіл жас. – 1968. –
25 қаңтар.
89 Аманшин Б. Бір жоқты бір жоқ табады // Қазақ әдебиеті. – 1984. –
2 ноябрь.
90 Аманшин Б. Ақын бейіті табылды // Қазақ әдебиеті. – 1977. –
21 октябрь.
91 Аманшин Б. Әнші Мұхит нешеу? // Қазақ әдебиеті. – 1984. – 6 январь.
92 Рязанов А.Ф. Восстание Исатая Тайманова (1836 – 1838 гг.). – Кзыл-орда, 1927. – С. 247.
93 Шахматов В.Ф. Внутренняя орда и восстание Исатая Тайманова. – Алма-Ата, 1946. – С. 248.
94 Россия и Букеевское ханство. – Алма-Ата: Наука,1982. – С.171.
95 Қабдолов З. Ерлік пен елдіктің өшпес рухы // Махамбет поэзиясындағы елдік пен ерлік рухы және қазіргі дәуір: халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 126-139 бб.
96 Досмұхамедұлы Х. Таңдамалы (Избранное). – Алматы: Ана тілі, 1998. –384 б.
97 Тілепов Ж. Тарих және әдебиет. – Алматы: Мектеп, 1967. – 430 б.
98 Жұмалиев Қ.Ж. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. –Алматы: ҚМКӘБ, 1952. – 402 б.
99 Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 240 б.
100 Мұқанов С. Қазақтың ХVІІI-ХІХ ғасырдағы әдебиетінен очерктер. – Алматы: Қазақтың біріккен мемлекеттік баспасы, 1942. – 248 б.
101 Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: Санат, 1997. –
928 б.
102 Сыздықова Р. Абайдың сөз өнері: Монография. – Алматы: Санат, 1995. – 225 б.
103 Дербісалин Ә. Дауылпаз ақын // Махамбет поэзиясындағы ерлік пен ел-діктің рухы және қазіргі дәуір: халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 57-61 бб.
104 Аманшин Б. Махамбеттің балалары мен ұрпақтары (әдеби зерттеулер) // Аманшин Б. Махамбеттің тағдыры: Роман және әдеби зерттеулер. – Алматы: Жазушы, 1991. – 257-397 бб.
105 Аманшин Б. Махамбет қашан қаза тапты? // Қазақ әдебиеті. – 1956. –
25 май.
106 Аманшин Б. Махамбет Өтемісовтің тұңғыш басылған өлеңі // Әдебиет және искусство. –1956. – № 11. – 50-59 бб.
107 Тұржан О. Теңіздер де шөлдейді. – Астана: Елорда, 2003. – 200 б.
108 Аманшин Б. Махамбет мұрасы төңірегінде // Қазақ әдебиеті. – 1956. – 25 октябрь.
109 Аманшин Б. Махамбет өлеңдері орыс тілінде // Қазақ әдебиеті. – 1958. – 11 апрель.
110 Аманшин Б. Махамбет өмірінің соңғы жылдары // Жыр-семсер. – Алматы: Арыс, 2004. – 61-70 бб.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Туған әдебиетіміздің ең бір өркен жайған
алтын ғасыры – ХХ ғасырдың елуінші жылдарынан бастап, қазақ әдебиетінің
дамуына өз үлесін қоса білген, шығармашылық мұрасы мол әрі сан салалы
қаламгерлік тұлғаның бірі – Берқайыр Аманшин. Ол төл әдебиетімізге түрлі
жанрдағы еңбектері арқылы өз мүмкіндігін толығымен танытып, талант дарынын
жан-жақты аша алды. Ақындық арқылы поэзия әлеміне із тастаса, проза арқылы
көркем сөзде өз орнын айқындай алды. Оның аударма арқылы түрлі ұлттар
арасындағы әдеби байланысты бекіте түсуі де үлгі аларлық шығармашылық
ұмтылыс деп білеміз. Ал енді әдеби-сыни еңбектері осы саладағы талғам мен
танымды қалыптастыруға елеулі үлес қосты. Әсіресе, зерттеушінің ұлтымыздың
ұлы ақыны, азаттық жолында қайсар күрескер Махамбет жайлы зерттеулері – ХІХ
ғасыр әдебиетінің ең айбынды тұлғасының әдеби мұрасын танып білудегі
көшбасшы ізденістер деп бағалауға тұрарлық еңбектер. Ендеше бір басына
бірнеше шығармашылық бағытты тоғыстырған творчестволық тұлғаның әдеби
мұрасын зерттеу ХХ ғасырдың екінші жартысынан бергі әдебиетіміздің өсу
жолдары мен кейбір кемшін тұстарын саралауға мүмкіндік туғызады. Демек, бір
ғана Берқайыр Аманшин әдеби мұрасын зерттеу арқылы төл әдебиетіміздегі қилы
құбылыстардың болмысына бойлау мүмкіндіктері ашылады. Осы тұрғыдан алғанда
зерттеу еңбекте көрнекті қаламгердің әдеби мұрасы, оның ақындық,
зерттеушілік, жазушылық қырлары шығармашылық тұлға ретіндегі шеберлік,
әдеби танымға үлес болып қосылған зерттеушілік қабілет-қарым тұрғысынан
сараланады. Оның ақын ретіндегі суреткерлік болмысы, жазушы ретіндегі өзіне
ғана тән қолтаңбасы айқындалады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тәуелсіздікке қол жеткізіп, ата-
бабаларымыздың арманы болған егемендікке ие болып, өткен күндер тарихы мен
мұрасына назар аудара бастаған тұстан бері әдебиет тарихының кеңестік
аталатын 70 жылдық кезеңіне де жаңаша қарай бастадық. Кеңестік дәуірдегі
әдеби-шығармашылықпен сол кезең туындыларына қайта бір жаңаша көзқарас
тұрғысынан назар салу, уақыт талабына сай бағалау замана талабы. Өйткені
бүгінгі ой-сана өзгеріп, өткенге ұлттық мүдде биігінен назар салуға бет
бұрдық. Әйтсе де, төл жазба әдебиетіміздің, негізінен кеңес заманында
өркендеп, нығайғанын естен әсте шығаруға болмайды. Ендеше әдебиет тарихынан
кеңестік кезеңді қамтитын 1970-1975 жылды да сызып тастай алмайсыз. Осы
кезең әдебиетін жетік білетін академик З. Қабдолов: Кеңес әдебиеті кеңес
дәуіріндегі шым-шытырық шытырман шындықтың шежіресі және жай емес көркем
шежіресі. Сол үшін кеңес жазушылары өз ғасырындағы өмір шындығын өнер
шындығына айналдырып, шыңдап қана қоймай, келер ғасырлардың жады үшін
шегелеп қойды. Сол шегелеген шындықты танып білмесек, біз өз басымыздан
өтіп жатқан осы ғасырымыздың шырғалаң сыры мен сипатын танып біле алмаған
болар едік [1, 140-141 бб.], – дейді бұл туралы. Шыны солай. Әсіресе, ХХ
ғасырдың елуінші жылдарынан кейін әдебиет ерекше бір сілкініс пен жаңаруды
бастан кешірген сынды. Ол социалистік қоғамның ұлы жетістіктерін жырлаумен
бірге ел тарихын, сол тұстағы қоғамдық дамудың шындығын, белгі бедерін
бейнелеуге ұмтылыс жасады. Өткенді көркем ойдың елегінен өткізіп,
болашақтың бағдарын сол өнері арқылы танытуға тырысты.
А. Байтұрсынов арнасын ашқан ұлттық сананы оятуға деген құштарлық
ХХ ғасырдың әр кезеңіне белгі беріп қалып отырған десек, ол ХХ ғасырдың
екінші жартысында жаңа тыныс ашты. Ендеше сөз өнерінің құдіретін
асқақтатқан ХХ ғасыр қазақ әдебиетінің ұлттық мәдени өмірінде үлкен
өзгерістер жасаған рухани өрлеу дәуірі болып тарихқа енері еш талас
туғызбаса керек. Әрине, ХХ ғасырдың басында ұлттық оянуды ұран ете келген
әдебиет не бары отыз жыл уақыттан кейін қайта бір тығырыққа тіреліп,
замананың қатыгезіне душар болып, өртеңге шыққан өрендердің арқасында
елуінші жылдардан кейін қайта жанданды. Міне, осы әдебиеттің басты
арналарына қан жүгіре бастаған тұстары ту ұстаушы шығармашылық
тұлғалардың бірі – Берқайыр Аманшин. Ол әдебиетке алдыңғы толқын ағалары Қ.
Аманжолов,
Ж. Саин, Ә. Сәрсенбаев, Қ. Бекқожин, Д. Әбілев, Ә. Әбішев, Ә. Тәжібаев,
Ғ. Сланов, Т. Жароков, т.б. аға ақын-жазушылардың ізін баса келді. Ал
жоғарыда аталған ақын-жазушылар жөнінде академик С. Қирабаев:
...таланттардың ешқайсысы бірін-бірі басып кетпей, біріне бірі бөгет
жасамай, нағыз өсер әдебиетке тән әр түрлі және талантты қаламгерлердің
тобын құрайды. Әркім өз бетінше ізденеді, біреулері, заман дүбірін, оның
қарқынды дамуын лепті жырларымен дүрілдете жырласа, екіншілері, өмірдің
өзіндей баяу ағысымен реализмнің толымды жолын қарастырды [2, 82 б.], –
деп оларға тән шығармашылық ерекшелікті нақтылай көрсетеді. Біз зерттеуге
құлықты болып отырған Б. Аманшин – Өмірдің өзіндей баяу ағысымен
реализмнің толымды жолын қарастыруды құп көрген қаламгер. Ол өзіндік
іздену өрісін байытып, қазақ әдебиетінің жаңа өмір ағысын шыншылдықпен
көрсетуді байыта білген шығармашылық тұлға.
Берқайыр Аманшин ақын ретінде өзі өмір сүрген кезеңдегі тіршілік
тынысын, елдің өткен жолын, соғыс кезіндегі патриотизмнің үлгісін көрсете
білген үлкен жүректі адамдардың қаһармандық ерлігін, қарапайым адамның
Отанға деген адалдығын, туған жердің табиғатын көркемдікпен суреттеп,
ақындық шабытпен жырлай білді. Өзі өскен ортаға, азамат ретінде
қалыптастырған қоғамға ақын көзбен қарап, өмір шындығына терең ой жіберіп,
оны сезімдік шабытпен өрістес ете біліп, өз өлең-жырына өзек, арқау
боларлық оқиғаларды көңіліне тоқи алды. Сөйтіп, сыр мен сезім тоғысынан
жаралған тамаша жырлар туғызды. Сондықтан да ақын поэзиясын көркем
бейнелейтін туындыларға айналып, ұлттық оқырман жүрегінен өз орнын таба
алды.
Б. Аманшин қырық жылдан астам шығармашылық жолында шағын жанр, сыршыл жанр
лирикадан бастап, үлкен эпикалық жырлар жазып, поэзиядағы тұғырын биіктете
алған ақын деуге толық құқығымыз бар. Ендеше, қазақ поэзиясының дамуын,
ондағы көркемдік ізденіс жолдарын тану үшін сол уақыт жағынан үндес өзге
ақындар шығармашылығымен бірге уақыт тынысын сезінуге, ақындық дәстүрді
дамытуға белгілі дәрежеде қызмет еткен Берқайыр Аманшиннің ақындық мұрасын
танып білудің қазақ әдебиеті тарихы үшін маңызы аса зор. Жазушы ретінде Б.
Аманшин өзі өмір сүрген кезеңнің әлеуметтік, психологиялық жай-күйін адам
өміріне, тіршілігіне, асыл мұраттарға байланыстыра бейнеледі. Сол арқылы
заман шындығын тануға ұмтылды. Оның көркем прозасынан адам болмысының қоғам
мүддесімен тығыз байланыста көрінетіндігін тану қиын емес. Б. Аманшиннің
прозаик ретіндегі басты ерекшелігі өзі өмір сүрген қоғамның ағымымен
біржақты кетпей, ондағы алуан түрлі құбылыстарды көкірек көзімен көре
біліп, суреткерлік түйсікпен қабылдап, қат-қабат қыртыстардағы болмашы
өзгерістердің мәнін жіті байқап, оны өз туындысының өзегіне айналдырып,
оқырманға ой сала алған қаламгерлік дарынында. Жазушы шеберлік мектебінің
көрігі іспетті әңгіме жанрында ізденісті еңбек етті. Оның әңгімелері
тұғырлы идеясымен де, көркемдік құнарлығымен де қызықтырады. Қаламгердің
көптеген әңгімелері қарапайым оқиғалардан көкейге түрлі ой салар келелі
мәселелерді көтере алатындығымен және оны өзінің азаматтық мақсат-мұраты
биік кейіпкерлерінің өнеге-үлгі шаша алар адами қасиеттері арқылы оқырман
санасына орнықты жеткізетіндігімен ерекшеленеді. Оған, әрине, шеберлік
қажет. Бұл туралы: Шеберлік шексіз, оның ұшы-қиырын табу қиын, өйткені
суреткер ғұмырын тек шеберлік жолына сарп етеді [3, 359 б.], – депті
әдебиет теоретигі әрі жазушы З. Қабдолов. Рас сөз, Б. Аманшин де шеберлікті
игеруге шығармашылық ғұмырын сарп еткен жазушы.
Жалпы алғанда, Б. Аманшин қаламынан қазақ әдебиетінің қорына қосылар
мол дүние қалды. Қаламгердің әдеби мұрасында оның суреткерлік қолтаңбасының
белгісін, жазушылық дарыны мен көркемдік танымын танытатын біршама жақсы
туындылар бар. Атап айтсақ, Көкжар, Жар мұңы, т.б. повестері мен тарихи
тақырыптарды игеруге деген құлшыныс танытқан Махамбеттің тағдыры атты
романы. Аталмыш шығармалар туралы республикалық басылымдар беттерінде ара-
кідік сөз болғанымен де, олардың көркемдік эстетикалық деңгейлері туралы
пікір қалыптаса қойған жоқ. Сондықтан да жазушының әдеби мұрасындағы бұл
туындылардың қазақ әдебиетінен алар орнын айқындау үшін олардың бүгінгі
әдебиеттану ғылымының зерттеу нысанына, таным өзегіне айналуы аса қажет.
Берқайыр Аманшиннің әдеби мұрасының бір саласын әдеби сын және әдеби
зерттеу құрайды. Ол өз басына шығармашылық таланттың бар қырын топтастырған
жан-жақты дарын ретінде бұл салада қомақты істер атқарды. Аса көрнекті
әдебиетші ғалым Е. Ысмайылов: Сыншы қайнаған қызу айтыстардан сырт қала
алмайды. Бүгінгі әдебиеттің ең көкейкесті творчестволық мәселелеріне күнбе-
күн араласу жауынгер сыншының басты міндеті [4, 6 б.], – десе, Берқайыр
Аманшиндей туған әдебиет жайлы қызу айтыс-тартыстардан бас тартып көрмеген,
көркем шығармаға деген талап талғамын еш төмендетпеген талғампаз таным иесі
осы бір қиындығы мол, талабы зор, рахметі аз істе де өзіндік орнын таба
білді. Сын тарихының білгірі, профессор
Т. Кәкішев қазақ әдебиеті сынының тарихын үш кезеңге бөліп: Бірінші кезең
– қазақ әдебиеті сынының туу дәуірі. Қазақ әдебиеті сынының туу процесі
қазан төңкерісіне дейін созылған. Екінші кезең – қазақ әдебиеті сынының
жанр ретінде қалыптасу және әдебиеттану ғылымының қалыптасу, туу дәуірі.
Бұл процесс 1917-1937 жылдардың арасын қамтиды. Үшінші кезең – қазақ
әдебиеті сынының өсіп-өркендеу және әдебиеттану ғылымының қалыптасу дәуірі
1938-1985 жылдар аралығы [5, 30 б.], – деп көрсетеді. Міне, осы үшінші
кезеңде елеулі еңбек еткен сыншылардың бірі – Берқайыр Аманшин. Көп қырлы
талант иесінің әдебиеттану саласындағы ізденісі сыни ой-пікірмен ғана
шектеліп қалмайды. Ол қазақ әдебиеті тарихынан алар орны айқын Шернияз
Жарылғасұлы, Ығылман Шөреков, т.б. шығармашылықтарын танып білуге біршама
қызмет етіп, ақиық ақын Махамбет Өтемісұлы поэзиясын зерттеуге, жалпы
махамбеттануға өлшеусіз үлес қосты. Зерттеушінің Махамбеттің өмірі мен
отаршылдыққа қарсы күрес басшысы ретіндегі қайраткерлігін, ақындық
құдіретін танудағы өлең-жырларының мәтіндік негіздерін қалпына келтірудегі
ұшан-теңіз еңбегін айрықша бағалауы тиіс. Қазақ әдебиетіндегі ұлт-азаттық
идеяның дәстүрін қалыптастырған ұлы ақын болуы Махамбет поэзиясының құдірет-
күшін ғылыми негізде зерделеу, байыптау ісін жалғастыра беру қажеттігін
танытады. Махамбеттану кеше мен бүгіннің ғана емес ертеңнің де ілімі.
Сондықтан махамбеттанушы ғалымдардың осы саладағы атқарған, зерттеген
еңбектеріне уақыт, қоғам тұрғысынан баға беріп отыру қажеттігі даусыз. 30-
40 жыл шамасындағы махамбеттанумен түбегейлі айналысып, осы саланың
көрнекті зерттеушісі деңгейіне көтерілген Б. Аманшиннің Махамбеттің
азаматтық, ақындық тұлғасын ашқан еңбектерін ғылыми тұрғыдан саралай
қарастыру әдебиеттану ғылымына аса қажет екендігін айқындай түседі.
Жоғарыда айтылғандардың бәрін қорытындылай келгенде, Б. Аманшин –
өзіндік ақындық үнімен, жазушы суреткерлік қолтаңбасымен, әдебиеттанудағы
жаңашыл ізденістерімен төл әдебиетімізде өз орнын төрден алған шығармашылық
тұлға. Қаламгер мұрасы өте бай. Оның қаламынан алуан жанрда талай тамаша
туындылар туып, олар өз кезегінде қазақ әдебиетінің дамуына елеулі үлес
қосты. Осы орайда, 50-80 жылдардағы ұлттық әдебиетіміздің дамуын, көркемдік
биігін байыптау үшін өзге де ақын-жазушы, зерттеушілерімізбен қатар Б.
Аманшиннің әдеби мұрасы сарапталуы, жан-жақты қарастырылуы тиіс. Сан қырлы
саңлақ дарынның артында қалған әдеби мұрасын екшеп, сұрыптап, талдап
тарамдап, ғылыми сараптамадан өткізу оның шығармашылық шеберлігін,
зерттеушілік ізденімпаздығын таныту бүгінгі тәуелсіз ел атанып, етек-
жеңімізді жиған тұста аса қажет. Зерттеудің өзектілігі, міне, осында
көрініс табады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Б. Аманшиннің әдеби мұрасы – күрделі
зерттеу жұмыстарына болмаса да, әр жылдарда қаламгер шығармашылығына
арналған жекеленген әдеби-сыни мақалаларда сөз болып жүрген ғылыми мәселе.
Шығармашылық тұлғаның рухани мұрасының көркемдік деңгейі, ақындық қуаты,
жазушылық шеберлігі, зерттеушілік табыстары туралы баспасөз бетінде бір
қатар әдеби сын-мақалалар жарық көрді. Ол еңбектерде қаламгер
шығармашылығының біраз қырлары сөз болып, байыпты толғамдар айтылған.
Олардың бастылары ретінде Х. Ерғалиевтің, Ғ. Қайырбековтің, З. Қабдоловтың,
А. Шәмкеновтің, Б. Қорқытовтың, т.б. мақалаларын атап өткен орынды.
Дегенмен, Б. Аманшиннің шығармашылық мұрасы жүйелі түрде зерттеліп, жан-
жақты қарастырылып, әдебиеттану ғылымында арнайы зерттеу объектісіне
айналған жоқ. Поэзиясының поэтикалық қуаты, прозасының сыр сипаты, зерттеу
еңбектерінің ғылыми бағалығы жеке-дара да, тұтас күйінде де толыққанды
ашылған жоқ. Оның әдеби мұрасын қазақ жазба әдебиетінің қол жеткізген
биігінің бірі ретінде ғана емес, жалпы көркем әдебиет әлеміндегі дара
сипатқа ие құбылыс ретінде зерттеудің қажеттілігін елеусіз қалдыруға
болмайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты –Б.Аманшин
әдеби мұрасының жалпы әдеби үдерістегі алатын орнын, қаламгердің идеялық-
эстетикалық ізденістерін, өзіне тән шығармашылық болмысын, әдеби-сыни
еңбектерінің әдебиеттану ғылымындағы үлес салмағын таразылау. Осы мақсатқа
орай алдымызға төмендегідей міндеттер қойдық:
- Б. Аманшиннің шығармашылық ғұмырнамасын жүйелей отыра жалпы көркем
шығармашылықтағы ізденіс жолын саралау;
- Б. Аманшин лирикасының сыршылдық табиғатын танып, кезең шындығын
жырлаған өлеңдеріндегі ой-танымның мән-мағынасын ашу;
- Б. Аманшин поэмаларының жанрлық ерекшеліктерін, саяси-қоғамдық,
тарихи-тақырыптық, идеялық-эстетикалық құндылықтарын айқындау;
- Б. Аманшиннің әңгіме-хикаяттарындағы көркемдік ізденістер мен өмір
шындығын бейнелеудегі өзіндік шығармашылық болмысын анықтау;
- Махамбеттің тағдыры романындағы тарихи шындық пен көркемдік
шындық сабақтастығын саралау;
- Б. Аманшиннің сыни еңбектерінің 50-80-жылдардағы сын жанрының
дамуына қосқан үлесін, кейбір жекеленген шығармашылық тұлғалардың
(Ш. Жарылғасұлы, Ы. Шөреков, т.б.) қазақ әдебиетіндегі орнын
айқындаудағы ізденістерінің мән-маңызын зерделеу;
- Б. Аманшиннің Махамбет шығармашылығына қатысты өзіндік ғылыми
ұстанымдарын нақтылау және махамбеттанудағы зерттеуші
ізденістерінің басты бағыттары мен желілі арналарын жүйелеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысында Б. Аманшиннің
шығармашылығы монографиялық деңгейде тұңғыш рет зерттеу нысаны болып отыр.
Сондықтан жұмыстың ғылыми жаңалығы көтерілген мәселелердің
көкейкестілігімен айқындалады:
- жұмыста тұңғыш рет қаламгердің толыққанды шығармашылық ғұмырнамасы
жасалып, әдебиеттің түрлі жанрларындағы жемісті ізденістері жүйелі
сараптаудан өтті;
- Б. Аманшин поэзиясы идеялық-тақырыптық тұрғыда алғаш жүйелі түрде
негізделіп, оған бүгінгі көзқарас тұрғысынан баға берілді;
- жазушының суреткерлік болмысы мен сөз зергері ретіндегі шеберлік
қырлары ғылыми тұрғыдан алғаш рет дәйектелді;
- Б. Аманшин шығармаларының көркемдік-эстетикалық сипаты замана
шындығымен байланысы арқылы ашылып, ғылыми тұрғыда байыпталды;
- қаламгерді қызықтырған тақырыптар мен идеялық ізденістер аясы толық
қамтылып, оның шығармашылық шеберлігін танытатын көркем дүниелерді талдау
барысында туындыгердің өзіне ғана тән ерекшеліктері нықтыланды;
- қаламгердің өзіне тән шығармашылық әдіс-тәсілдері, эстетикалық әлемі,
философиялық танымы, көркемдік ізденіс жетістіктері жүйелі зерттеліп,
дәйекті пікірлермен тұжырымдалды;
- Берқайыр Аманшиннің ХХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдебиетінің
дамуына қосқан үлесі айқындалды.
Зерттеу жұмысының нысанасы ретінде Б. Аманшиннің лирикалық өлеңдері мен
поэмалары топтастырылып, әр жылдары жарық көрген Өлеңдер (1954),
Бұтақтағы бұлбұлдар (1958), Жетісу-Жайық (1961), Менің өмірбаяным
(1965), Маңғыстауым менің (1972), Жайық желі (1978), Құттыхана (1983)
өлең жинақтары, әңгімелері мен Жар мұңы, Көкжар повестері, Махамбеттің
тағдыры романы және әрі сыншы, әрі зерттеуші ретіндегі қаламгердің әдеби-
сыни мақалалары мен соңғы жылдары жарық көрген іргелі зерттеулері алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Қаламгердің
талант қырын жан-жақты ашу үшін қазақ әдебиеттануы көрнекті өкілдерінің
басты да бағалы ғылыми еңбектері басшылыққа алынды. Атап айтсақ, А.
Байтұрсынов, М. Әуезов, З. Қабдолов, С. Қирабаев, Т. Кәкішұлы,
Р. Бердібаев, Р. Нұрғали, Ж. Тілепов, Ж. Дәдебаев, С. Негимов, З.
Бисенғали,
Б. Майтанов, С. Әшімханова, Ө. Күмісбаев, З. Сейітжанов, Д. Ысқақұлы,
Н. Сағындықова, Т. Есембеков, Н. Жуанышбеков, Ө. Әбдиманұлы,
Қ. Мәдібаева, Д. Қамзабекұлы, А. Шәріп, Б. Әбдіғазиев, А. Жақсылықов, т.б.
зерттеулеріндегі диссертацияның мазмұнына қатысы бар теориялық тұжырымдар
мен ұстанымдар зерттеу тақырыбымыздың мақсатына орай пайдаланылды.
Зерттеу пәні. Берқайыр Аманшиннің поэзиясы, қарасөзді көркем
шығармалары, сыни мақалалары мен әдеби еңбектері зерттеудің пәні болып
табылады.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Диссертациялық жұмыста жинақтау, жүйелеу,
кешенді дәйектеу, салыстырмалы талдау, қорыту әдістері пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми-тәжірибелік мәні. Жұмыстың нәтижелері мен негізгі
тұжырымдарын болашақ ғылыми жұмыстарда, орта, арнайы мектептер мен жоғары
оқу орындарына арналған оқулықтар, оқу құралдарын жазуда, сондай-ақ, жоғары
оқу орындарында қазақ әдебиетінің қазіргі кезеңдерін оқытуда, арнайы
курстар мен семинарлар жүргізгенде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Зерттеу нәтижесінде мынадай
тұжырымдарды қорғауға ұсынуға болады:
- Б. Аманшин шығармашылығы – алғаш рет зерттеу нысанына айналған, бұрын-
соңды зерттеушілердің кең көлемдегі ізденісіне арқау болмаған әдеби мұра;
- Б. Аманшин поэзиясы – өзіне дейінгі қалыптасқан дәстүрден жалғасын
тауып, оны жаңашылдықпен дамыта алған, қазақ әдебиетінде өзіндік орны бар
ақындық өнер өрісі;
- Б. Аманшин – шағын жанрдан бастап, повесть, роман жанрына дейін қалам
қарымен байқап, шеберлік мектебінен өткен, өз заманының көркемдік шындығын
жасап, уақытқа сай көркем образдар сомдай алған жазушы;
- Б. Аманшиннің әдеби-сыни шығармашылығынан көрініс табатын көркемдік
таным-талғамы қазақ әдебиеттануындағы сапалы ізденіс белгісі болып
табылады;
- Б. Аманшиннің Махамбеттің тағдыры романы – тарихи дерек пен жазушы
қиялының бірлігінен жаралған тарихи тұлғаның көркем образын сомдаудағы
қазақ әдебиетінің биік белесі;
- Б. Аманшиннің махамбеттануға қосқан үлесі – қазақ әдебиеттану
ғылымындағы махамбеттану саласының даму үдерісінің нақты көрінісі.
Жұмыстың жариялануы мен сыннан өтуі. Зерттеу жұмысының негізгі
нәтижелері мен мазмұны Әдеби мұра және қазақ әдебиеті тарихын оқыту мен
зерттеу мәселелері халықаралық ғылыми-теориялық конференциясында (Алматы,
2005), ХІХ ғасыр әдебиетін оқыту мен зерттеудің өзекті мәселелері және
Шернияз Жарылғасұлының әдеби мұрасы халықаралық ғылыми-теориялық
конференциясында (Алматы, 2007), ХХ ғасыр әдебиетін зерттеу мен оқыту
мәселелері халықаралық ғылыми-практикалық конференциясында (Алматы, 2008),
З. Қабдоловтың 80 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық
конференцияда (Атырау, 2007) баяндалып, ҚазҰУ Хабаршысы, Ақиқат, Қазақ
тілі мен әдебиеті журналдарында басылған мақалаларда тұжырымдалды.
Республикалық ғылыми басылымдар мен ғылыми жинақтарда зерттеу тақырыбы
бойынша 9 мақала жарияланып, бір ғылыми еңбек жарық көрді.
Зерттеудің құрылымы. Диссертация кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ІЗДЕНІС БАСТАУЛАРЫ
Әдебиет атты ұлы құдіреттің құпиясына құмартып, сөз өнерінің сырларына
елтушілер көп те, соның жаратушысына айналған шығармашылық тұлғалар өте аз.
Асыл сөздің қыр-сырын меңгеріп, өзінің қаламгер шеберлігін жетілдірудің
қиын асуларынан шаршап-шалдықпай, жасқанып-жасымай, тауы шағылмай еңбегінің
нәтижесі ел сүйсінерліктей деңгейге көтерілген қаламгерлер сирек. Оның
себебі сөз өнерін, сөз сиқырын меңгеруді талап еткенді өзгені тәркі етіп,
ұлы Абай айтқандай:
Өзгеге көңлім тоярсың,
Өлеңді қайтіп қоярсың?
Оны айтқанда толғанып,
Іштегі дертті жоярсың [6, 152 б.], –
деп, бас бүтін берілген зор құштарлық билеп алуы тиіс. Ондай шынайы талант
иесіне ғана тән ерекше бір сезім бойды билемеген жағдайда талап пен
талпыныс құр ермек қана болып қала бермек. Сондықтан да мыңның бірі ақын,
жүздің бірі жазушы, онның бірі сыншы, екінің бірі әдебиетші бола алмайды.
Ал енді, әрқайсысы бір хас талантты қажет ететін өнерпаздық болмыстың түгел
басын құрап, оның сан-саласында қажырлы еңбек етер дарын тіптен сирек.
Ондайлар ұлы А. Байтұрсыновтан бастап, кешегі М. Әуезов, С. Мұқанов сынды
саусақпен саналар тұлғалар ғана. Әрине, талант дарыны тұрғысынан жоғарыда
аталған ұлылардай бүтін бітім болмаса да, өз уақытының үрдісінен қалыспай
қилы жанрларда жалықпай еңбек етіп, жарқ етіп танылып, жарқырап жанған
талант иелері баршылық және жетерлік. Солардың бірі де бірегейі – біздің
зерттеуімізге арқау болып отырған Б. Аманшин.
Белгілі әдебиет қайраткерлерінің азды-көпті мұрасын қарастыру үшін, ең
алдымен, оның шығармашылық ғұмырнамасын шолып шығып, әдебиетке біржолата
бет бұрып, көркем шығармашылыққа келуінің бастау көздерін ашып, талғам-
танымының өркен жайған кезеңдерін айқындауға тиістіміз. Ендеше біздің осы
бөлімдегі баса назар аударарымыз Б. Аманшиннің шығармашылық өмір жолы мен
ақындық әлемі.
Әрбір творчестволық тұлғаның шығармашылығын тану үшін оның өмір жолын,
өскен ортасын, қалыптасу кезеңдерін саралаудан бастау дәстүрі ұлы Абай
туралы еңбек жазған, жалпы шығармашылық ғұмыр туралы толыққанды зерттеу
жүргізген Ахмет Байтұрсынұлынан бастау алады. Ол өзінің Қазақтың бас
ақыны атты іргелі мақаласында Абай ақындығын оның өмірімен тығыз
байланыста алып қарастырады. Мәселен, ол Абай өлеңдерін тексеруден,
талдаудан өткізбес бұрын: Абай сөзі заманындағы ақындар сөзінен оқшау,
олардың сөзінен үздік, артық. Ол оқшаулық, артықтық басқа ақындардан
Абайдың жалғыз сөзінде ғана емес, өзінде де болған. Абайдың қандай
болғанын көрмесек те, көргендердің айтуынан білеміз. Сөзінің қандай
екендігін сөйлеген соң, өзінің қандай екендігін айтып білдіріп өткеніміз
артық болмас [7, 217 б.], – деп ақын өмір жолына, өскен ортасына ой
жүгіртудің аса қажеттігін атап өтеді. Бұл қашан да, жеке тұлға
шығармашылығын қарастырған тұста қағидаға айналар тұжырым.
Ендеше, біз де осы тәжірибеден тәлім алып, өз ізденісіміздің нысаны
болып отырған Б. Аманшин әдеби мұрасын зерттеуді оның шығармашылық
ғұмырнамасынан бастауды жөн санадық.
1.1 Б. Аманшиннің шығармашылық ғұмырнамасы
Кейбір кездерде белгілі бір қоғам қайраткері, үлкен тұлғалар туралы
уақытынан оза туған еді деп жатамыз. Кейде мұны ғылыми дәйектемеге де
айналдырып жібереміз. Әсіресе, бұл сөз өнерінің көрнекті тұлғалары туралы
көп айтылады. Дегенмен, осындай пікірлерде артық айтып, кем түсіп жатқан
тұстар баршылық. Себебі, адамның заманынан оза тууы мүмкін жайт емес. Адам
өзі туған заманның заңдылығына, қоғамдық қатынастар қайшылығы мен
бірлігіне, өскен ортаға орай қалыптасып, өсіп жетіледі. Осылардың бәрінен
алған жан-жақты тәлім-тәрбие, ілім-білім арқылы өзінің адами көзқарасын
қалыптастырып, өз түсінігі арқылы заманның озығы мен тозығына ой жіберіп,
уақыт қатынасын айқындайды. Сөйтіп, өзінің алғы өмір жолының ұстанымдарын
бекітеді. Мүмкін, ол қарапайым еңбек жолы болар немесе белгілі бір саланың
қоғамдық ортада мойындалған деңгейі болар, әлде ол рухани қажеттіліктің
өрісін толтырар шығармашылық болар. Қайсысы болса да, Алла жаратқан адам-
пенденің сол жаратушы дарытқан қандай да бір қасиеттің жарқырай танылуына
жол ашқан өмір жолдарының кезеңдері мен тағдырдың алға тартқан түрлі
қызықты да қиындықты белестерінен белгі береді. Бұл, әсіресе, шығармашылық
тұлғаға тән болып келеді. Оны зейіндеп, зерделеп өту, әрбір руханият
жолында еңбек етуші азаматтың қалыптасу, өсу, өркендеу кезеңдерін нақтылай
тануға қызмет етеді. Біз сондықтан да, бірінші тараушада Берқайыр
Аманшиннің өмір жолы мен творчестволық тұлға ретінде қалыптасу кезеңдеріне,
өсірген әдеби ортасына арнайы тоқталып отырмыз.
Ақын, жазушы, драматург, аудармашы, зерттеуші Аманшин Берқайыр
Сәлімұлы: 1924 жылы 11 қарашада Батыс Қазақстан облысы, Қаратөбе
ауданындағы Батпақкөл ауылында туған [8, 27 б.]. Ол өзінің Өлеңім –
өмірім естелігінде білімге құштарлығын оятқан балалық кезеңі туралы: Мен
ертеректің өзінде орысша-қазақша мектеп бітірген қызметкер әкенің арқасында
жоқшылық көрмей, мәдениетті семьяда тәрбиелендім [9, 5 б.], – деген дерек
береді. Бұдан түсінетініміз қаламгердің зиялы әкенің тәрбиесінде болып, оқу-
білімнің қадір-қасиетін ерте байыптап, әдеби туындылармен таныстығы ерте
басталғандығы. Ал бұл болашақ шығармашылық жолға бет бұрысының, соның
ішінде ақындық дертіне шалдығуының жолашары болғандығы шындық. Оның әкесі
Аманшин Сәлім Орынбордағы реальное училищені орысша бітірген, сауатты жан
болған. Ал анасы үй шаруашылығындағы әйел болғанмен, бала тәрбиесіне көп
көңіл бөлген жан екен.
Болашақ қаламгердің мектептегі білім алу жолында белгілі бір
ерекшеліктер белгі береді. Ол алғаш Астраханьдағы татар мектебіне барады,
онда алтыншы сыныпқа дейін қазақша оқып, соғыстың алдындағы жылдары
Орынборда орыс мектебінде оқиды. Белгілі революционер Николай Бауманмен
гимназияда бірге оқыған Иван Рудольфович Матцкий деген тәжірибелі қарт
мұғалімнің сыныбына алынады. Болашақ жазушының орыс тілін меңгеруге сол
кісінің көп көмегі тиеді. Бала сезіміне әсер еткен алғаш әдеби шығарма
Игорь полкы туралы сөз атты жырдағы әйел зары өзі өмірінде көрген ауыл
әйелдерін елестетіп, қатты әсер қалдырады. Рухани дүниесін жаулап, жүрек
түкпіріндегі бұйығы бір сырды оятқан жырды кейін түгел аударып, Алматыға,
Ғылым академиясына жібереді. Жыр М. Әуезов қолына түсіп, оң баға алған. Бұл
туралы қаламгер: ...сәті түсейін дегенде Мұхтар Әуезовтың қолына тиіпті.
Ғылыми академиясының бір жиынында менің аудармамды ол кісі мақұлдап
сөйлепті [9, 7 б.], – деп жазады. Сол кітап 1951 жылы жеке кітапша болып
басылып шығады. Б. Аманшин – әдебиетке осылай қадам басқан қаламгер. Оның
сөз өнеріне деген сүйіспеншілігі мектептен басталып, бірте-бірте еліктеуден
еркіндікке қанат қаққан.
Сол бір көкейдегі тылсым сырды тербеткен жырдың әсері жайлы кейін
қаламгер ерекше жылылықпен былай деп еске алады: 1940 жылы Игорь полкы
туралы сөзді өттік, онда Ярославаны жоқтау деген тарау бар екен. Бұл
Дон бойындағы қыпшақтармен соғыста қолға түскен күйеуі князь Игорь
Святославичті әйелінің жоқтаған зары. Осыны мұғалимамыз алғаш дауыстап
оқығанда, жесір арудың жарын сағынып жылаған әсерлі сөздеріне көңілім
босағаны сонша, класта отырып жыларман халге келгенім есімде. Жасымызда
ауылда жоқтау айтып, дауыс салған әйелдерді талай көргенбіз. Ярославаның
зары тап сондай, сөздерінен бұрын ырғағы, әуені де қазақтың жылауына дәл
келеді екен. Дереу сол жерде, сабақ үстінде Ярославаның жылауын қазақшаға
аудара бастағаным, менің әдебиетке алғаш ұмтылысым еді [9, 6 б.].
Қаламгер сол тұстан бастап аударып жүріп, 1951 жылы шыққан дүниесі
Игорь полкы туралы сөзді әдебиеттегі тырнақалды дүнием осы деп бағалайды.
Оның бұл шығарманы атап көрсететін себебі де бар. Бұл оның шығармасының туу
тарихы болып табылады. Әрине, аударма төл туынды емес, бірақ оған бүкіл
болмысыңмен беріліп аударсаң, өз шығармаңнан кем тер төкпейсің. Аударманың
арқалайтын жүгі, жауапкершілігінің үстіне, өнер туындысы халықтың қазынасы
болып есептелгендіктен, екінші халықтың қазынасына айналдырғанда да өзінің
түпкі мәні мен мағынасы, мазмұнын жоймауы керек. Шәкірт бала Берқайырдың
алтын ұядан қанат қағып ұшпай жатып-ақ, орыс әдебиетінің асыл мұрасы
саналатын жәдігерді аударуы және оның Мұхтар Әуезов сияқты ғұлама
жазушының көзіне түсуі кездейсоқ емес. Онда санадан тыс белгілі бір құдірет
күші арқылы байланысқан тылсым сыр бар. Жазушының: Мектеп қабырғасында
орыс классикасын түпнұсқадан түгелге жақын, батыс классиктерін Шекспирден
бастап, Дюмаға дейінгі біразын оқып үлгергенімді үлкен олжам деп білемін.
Олардан мол білік алдым, көп нәрсеге ерте көзім ашылды [9, 7 б.], – деуі
өзіне ұнаған жырды аударуға деген талпынысын құрғақ қиялдан емес,
көкірекпен ұғынған зерделілігінің нәтижесі екендігі даусыз. Талапты жас екі
тілді жетік білгендіктен де, екі әдебиетті тел емген тарлан болып өскен.
Өзінің қазақ әдебиетіндегі шығармаларды оқуы туралы ол былай дейді:
Өзіміздің қазақ жазушыларынан алғаш оқығаным Сәкен мен Бейімбет, сосын
көбіне Сәбит Мұқанов. Сәбиттің Сұлушашы, Адасқандары мен Жұмбақ
жалауы оқиға байлығы, тілінің жеңілдігі, ұғымға оңайлығымен қызықтырып
еді.
Абайды есейе келе оқыдым, Махамбетті де бертінде білдім. Жаңа поэзиядан
әсер еткені Қасым Аманжоловтың Советтік менің өз елім. Төрт аяғын тең
басқан, мүше мүшесі түгел мінсіз, нағыз мәдениетті өлең деп әуелі сол
өлеңді танып едім [9, 7 б.].
Ақын Берқайыр кейінірек өзінің Менің өмірбаяным атты өлеңінде осы
сәтті әдемі жеткізген екен:
Біргемін көппен қашанда,
Не көрсем бірге жадымда...
Өмірге қадам басарда
Ағалар болды алдымда.
Соларға өстім сүйеніп,
Солқылдақ құба тал ем мен.
Соларша сөйлеп үйреніп,
Сырластым жұмбақ әлеммен [10, 13 б.]
Мұндағы алдымда болды ағалар, соларша сөйлеп үйреніп, сырластым
жұмбақ әлеммен деген ақын жұмбағының астында тек айналасындағы ағаларды
ғана емес, көңілін көкке өрлеткен қаламгер ағаларының да шарапаты
жатқандығы еш күмәнсіз. Ақын бейнелі сурет арқылы соларды меңзеп отыр.
Сонымен қатар Берқайыр Аманшиннің әдебиет дүниесіне кірпіш боп қалануына
әлем әдебиетінің ғибраты, ықпалы тигені даусыз шындық.
Дарынды ұлдың алғашқы қадамын Қалижан Бекхожиннің: Жазушы жан-жақты
әрі мол білімді болуы керек деген қағиданы мойындау бар да, орындау бар.
Соңғысы көбіміздің қолымыздан келе бермейді. Ал, ол білім бізге, Абай
айтқандай, орыс тілімен келеді. Әлгідей білімдарлыққа Берқайыр да, алдымен,
орыс тіліне жүйріктігімен жеткеніне күмән болмаса керек. Әдебиетке ол алғаш
Игорь полкы туралы сөзді қазақшаға аударумен келгені де осының куәсі.
Бұны аудару үстінде Берқайыр орыс тілінің арғы төркіні көне славян тіліне
зер салып, түсінуіне тура келеді [11]. Сынды пікір толықтырады, әрі бекіте
түседі.
Берқайыр Аманшиннің 60 жылдығына орай Вечерняя Алма-Ата газетінде
жарияланған Хамит Ерғалиевтің Грани творчества мақаласында да қаламгердің
әдебиетке келуі жайлы сөз етілген: Берхаир Аманшин пришел в казахскую
литературу с переводом на родной язык Слова о полку Игорове. Это было в
1951 году. Поражала творческая энергия и эрудиция совсем еще молодого
человека. Тем более что до него этот выдающийся памятник древнерусской
поэзии был переведен таким авторитетом, как Сабит Муканов.
И спустя тридцать с лишним лет с той поры, в год своего 60-летия
писатель-переводчик всецело занят Словом. В следующем 1985 году
исполняется 800 лет этому выдающемуся памятнику мировой культуры, решением
ЮНЕСКО намечается широко отметить эту дату. В связи с этим Берхаир Аманшин
заново переработал Слово [12].
Ендеше, әдебиетке Берқайыр Аманшинді жетелеп әкеп қосқан Игорь полкы
туралы сөз атты құдіретті жыр үлгісі. Мұны қаламгердің өзі де мойындайды.
Әдебиетке келу қашанда құмартудан басталатыны белгілі, мен де бұл жолдан
аттап өте алмадым [9, 6 б.], – дейді өзін табындырған жырға құштарлығы
туралы ол. Бұл шындық. Құмарту мен қызығудан еліктеу, ал еліктеуден өзіндік
бет-перде айқындауға деген ұмтылыс тұтанады. Себебі, осынау жорық жырын
аудара жүріп, болашақ ақын өлең жазуға ден қояды. Олар алғашқы талпыныстар
болғанмен, сол алғашқы жырлардан-ақ ақындық мұраны мирас етуге мықтап
бекінген жас талаптың талабын танимыз. Оның қашанда әр өлеңге өзіндік
салмағын артуға талпынғаны байқалады. Мысалы өзінің тұңғыш өлеңінің жарық
көргені туралы естігенде: Тұңғыш баспа бетін көрген өлеңім Биылғы май
1942 жылы Гурьев облысының газетінің Бірінші майға арналған санында
жарияланды. Оны Бірінші май демей Биылғы май деуімнің мәні бар еді.
Жылдағы кейбір кездегідей емес, бұл соғыс басталғаннан бері бірінші рет
тойланып отырған Май ғой. Көктем қанша гүлденгенмен жылдағыдай сәні жоқ,
көңілдер солық, мереке өңсіздеу. Өйткені, батыста майдан қызған, фашист
жауыздар Еділге тақап қалған кез. Мерекелік өлеңімде мен биылғы майдың осы
ерекшелігін жырласам керек [9, 8 б.], – деп еске алады. Қарап отырсақ, осы
алғаш жарық көрген өлең туралы естеліктен ақын болмақ талапты жастың өлең
өнеріне жауапкершілігін танимыз. Ол жырламақ тақырыбының табиғатын жақсы
түсінеді. Сондықтан да, өлеңге арқау болған тақырыпты ашуды өлең атауына
мән беруден бастайды. Өлең шіркіннің іші мен сыртының үндесуін қалаған
көңілдің мына мұқияттылығы іш жылытпай қоймайды. Бұл ақынға керек қасиет.
Мақсат жазуда, жариялауда, шығаруда емес, жазған сөзің жұрт жүрегіне жете
алуында. Берқайыр ақын осыны терең ұғынған сынды. Тіпті, оның балалық
дәуренінің қызығынан арыла алмай жүргенде жазған өлеңінде сыршылдыққа бой
ұратындығы байқалып қалады. Соның бір мысалы мына бір үзінді:
Таң шапағы арайланып,
Шолпан жұлдыз туды анық.
Өзен суы майланып,
Мұнар тартты буланып.
Қараймында күрсінемін,
Неге ойым бүркенді?
Таң шапақтан бір тілегім,
Тез жарқырат өлкемді [10, 26 б.]...
Бұл бала Берқайырдың он үш жасында жазған алғашқы өлеңдерінің бірі.
Өлең жолдарынан табиғаттың сұлу суретімен астасқан балаң көңілдің әлдебір
алаңдаушылығы сезіледі. Бірақ, мұнда күрсіністен гөрі тілек пен сенім
бірлігінен байқалатын үміт басым. Балаң көңіл неге алаң десеңіз, мезгілге
назар аударыңыз. Бұл әйгілі 37-нің тұсы ғой. Отбасындағы әлдебір қауіпті
балаң көңіл осындай бір сыршылдықпен жырлайды. Алаш пен қызыл ұстасқан
тұста екі оттың арасында қалған әке тағдыры оңай болды дейсіз бе?! Кейін,
талай қудаланып, тағдыры талқыға түскен сәттер аз болмаған-ды. Сол бір
аумалы-төкпелі заманның кінәмшіл келбетінен белгі бермей ме, бұл өлең.
Қолымызда толық нұсқасы болмағанмен, үзіндіден оны аңғару қиын емес.
Ақынның жақсы өлең жазуға ұмтылысы өлең танудан бастау алады. Ол өлең
жайын, ақын табиғатын жақсы таныған. Оның өз Өмірбаянында жазған алдыңғы
толқын ағалар поэзиясы туралы бала кездегі таным түсінігі осының куәсіндей.
Ол өзін ынтықтырған жаңа поэзия туралы айта келіп, Қасым Аманжоловты
алдымен атайды да: Сосын Ғали Ормановтың кішкене ғана Емені үйіріп алды.
Артынша, Хамит Ерғалиевтің Біздің ауылдың қызын оқығанымда, өмір
шындығының ақын сөзімен мәнерленген көркем бейнесі қатты сүйсіндірді,
ондағы мінездерден, портреттерден, детальдар ойынынан біраз ғибрат алдым
[9, 7 б.], – деп өлең өнеріндегі тәлімгерлерін айтып өтеді.
Жалпы, өлең сөздің тәттісін аударма арқылы татып көрген жас талап бұл
өнерден кейін де қол үзіп қалған емес. Бұл жолда біраз тындырымды жұмыстар
атқарды. Тәжірибесін ортағасырлық жәдігерден бастаған ол орыстың
классикалық әдебиетінен аудармалар жасады. Әсіресе, оның А.С. Пушкин, М.Ю.
Лермонтовтың өлеңдерін аударуы бұл салада да тыңғылықты еңбек еткендігін
танытады. Ал прозада Толстойды қазақша сөйлетіп, ұлы жазушының Балалық,
Жастық, Жігіттік дәурен атты кітаптарын және тағы басқа шығармаларын
аударып, ұлы ойшылды ұлт оқырмандарымен тілдестіре алды.
Ол шетел ақындары мен туысқан халықтар өкілдерінің де туындыларын
аударуға үлес қосты. Атап айтқанда, ағылшын Джордж Байрон, татар Ғабдолла
Тоқай, түркімен Берді Кербабаев, қалмақ Давид Кугультинов, т.б. туындыларын
қазақша сөйлетіп, халықтар достығының нығаюына хал қадырынша еңбек етті.
Б. Аманшиннің назар салған бір ақыны – Салауат Юлаев. Башқұрт
әдебиетінің рухына айналған Салауат жырлары Берқайыр аудармасымен 1983 жылы
Жорық жырлары деген атпен Жазушы баспасынан жарық көрді. Салауат
Юлаев жыр толғауларын екі ақын аударған. Оның бірі – Бүркіт Ысқақов. Ол
жаңадан табылған өлеңдері деген бес өлеңін аударған. Ал жинақтың алғы сөзін
жазып, оның көпшілік бөлігін қазақша сөйлеткен негізгі тәржімашысы Б.
Аманшин.
Салауат Юлаевтың есімі башқұрт халқы үшін қаншалықты қадірлі екенін
кезінде КСРО-дағы ұлт әдебиеті өкілдерінің айбындысының бірі, башқұрттың
дарынды жазушысы, КСРО мемлекеттік сыйлығының иегері Мұстай Кәрімнің мына
сөзінен пайымдауға болады: Башқұрт көтерілісінің көсемі Салауат Юлаев 1774
жылғы ноябрьде тұтқынға түскенде не бары жиырма бірден жиырма екіге
қараған кезі екен. Өзінің ұлы ерлігімен тым ерте мәңгі өлместік даңққа
бөленгенімен, ол халық жадында жалынды өршіл жастығымен бірге, сұрғыл
Балтық теңізі жағасындағы қамалда тұтқында ол тағы да ондаған жылдар өмір
кешті. Бірақ, кейінгі ұрпақтардың көңілінде оның бейнесі әдіре қалғыр сол
ноябрь күніне дейінгі қалпында сақталуы [13, 40 б.].
Жалп-жалп еткен жапалақ,
Жазмышта кімге жолдас болмаған?
Бетегелі боз дала,
Кімдерге төсек болмаған?
Жағасына құс ұялап,
Жағына шыбын шіркей балалап,
Ер жігіттің басы қайда қалмаған?
Батпандай жүктен белің бүгілмей,
Қып-қызыл қан түкірмей,
Өткелектен өтпей, от кешпей,
Адал қанын бір төкпей,
Башқұртқа ерік тиер ме?
Көк лашынның баласы
Талпынып, талпынып торда өлер.
Жақсы атаның баласы
Жорықты күні жауда өлер.
Қаршыға өтпес орманнан
Лашын өтер әрі ұшып.
Қор боп, тірі жүргенше
Жауда өлейік алысып [14, 22 б.], –
деп жырлаған Салауат жырларын аударуға Берқайыр ақынның неге қызыққанының
мәні белгілі. Башқұрт жұртының қол бастаған батыры, сөз бастаған ақыны
Салауат рухы оның өмірінің мәніне айналған Махамбет жыраумен үндес болатын.
Махамбет ақынды ерте зерттей бастаған Берқайыр Аманшин Ресей империясының
отаршылдық езгісінің қасіретін тартқан қос халықтың айбынды ұлдарының
істері мен тағдырынан тамырластық тауып, екеуін өте жақындықпен зерттей
бастаған-ды. Міне, соның нәтижесі Салауаттай сардар ақын-жырларын өз
оқырманына отты рухын бәсеңдетпей жеткізуге ұмтылдырды. Ұмтылдырып қана
қойған жоқ қол жеткіздірді.
Біз аударманың көркемдігін, дәлдігін, шеберлігін сөз етуден аулақпыз.
Ол бұл тараушаның мақсатына да кірмейді. Бізді қызықтыратыны қаламгердің
шығармашылық ғұмырнамасы. Ал, оның алғашқы баспалдағы осы аудармашы
шығармашылық. Б. Аманшин Салауат жырларын башқұртшадан тікелей аударған
екен. Бұл да оның аударма саласындағы құп аларлық көрінісі болып табылады.
Көбіне біз орысшадан аударуға құмармыз. Түркі тілдес туыстас халықтардың
өзінен осылай жасаймыз. Берқайыр ақын осы қалыптасқан дәстүрді бұзушылардың
бірі десек те болады. Өйткені, ... Салауаттың жырлары өзінің көркемдік
сазы мен әсем әуені қазақ жырына өте жақын... [14], – деп, кітап
аннотациясында көрсетілгендей, рухы да, сөз саптауы да, екпін ырғағы да,
түр өрнегі де Махаң жырымен төл туындысындай табысып кететін өміршең
өлеңдерді басқа тілден аудару обал-ды.
Берқайыр Аманшин Махамбетті қалай терең түсінсе, Салауатты да солай
қабылдаған. Оған жауынгер ақын туралы айтқан мына ойлары: Салауат Юлаев
башқұрт халқының ардагер ұлы, ұлттық қаһарманы. Ол Россиядағы феодалдық
басы байлылық өкіметке қарсы... көтерілістің батыр сардары, жауынгер
жыршысы. Бүгінде, әлемнің қай қиырына барсаң да башқұрт дегенде, алдымен
Салауаттың аты аталады. Ерді ел туғызады, елдің атын ер шығарады деген осы
[15, 3 б.], нақты дәлел.
Жинаққа енген жырлардан Б. Аманшин аудармасымен басылғандары Туған
елім, Оралым, Соғыс, От, Жігітке, Сандуғаш, Киіз үйім,
Зылиха өлеңдері мен Бугәшәумен (Пугачевпен – А.Е.) қос болып, батыр
ермен дос болып толғауы және Салауат батыр атты тарихи дастан. Олардың
бәрі де өте көркем, өзіндік әсем әуезі сақтала аударылған. Бұл жырлардан
дауылпаз ақын, жалынды жырау Салауаттың майдан даласында жеңіс дабылы
жаңғырған жырларының даусын естігендей боламыз. Шерулес серіктерінің
намысын көкке көтеріп, ұлы айқасқа үндеген ақынның өткір толғауларын,
жалыны лапылдаған құрыш қуаты бір мысқылдан кемімей жеткені күмәнсіз.
Жинақтағы жыр жолдары соның айғағы. Міне, Соғыс атты өлеңі:
Бұл заман нені көрмеген,
Ерлер де өткен еңіреген,
Асқақтап биік арманмен,
Аспанға даңқы өрлеген.
Жорықта аттан түспеген,
Жұртына пайда істеген,
Дұшпанға тізе бүктіріп
Тажалды жеңген күшпенен.
Ақ дауыл соқса сынбаған,
Аждаһа көрсе қыңбаған.
Жын пері салса сиқырын,
Жеңбей де көңіл тынбаған.
Ардагер өтті ау талай ер!
Аруағың мені қолдай гөр.
Жасанған жауға шабуға,
Тарланым,
қанат қомдай гөр.
Қанымды менің аңсаған,
Үш жүз жау тиді қарсы алдан.
Жайраттым жалғыз талайын, –
Қан жоса болды қанша адам!
Жеңілді қалды, жау тынды...
Жетектеп шықтым атымды.
Отырмын өзен бойында,
Қайталап дұға антымды:
Дес бермен жауға,
жеңілмен,
Аллама аян көңілмен
Азаттық үшін айқаста
Аламын алғыс елімнен! [14, 12-13 бб.]
Өлеңді түгелдей келтіруіміз шағындығынан емес, Берқайыр тәржімасы
арқылы жеткен өлеңдегі рухты сезіндіру. Әрине, сіз Салауат жырларының
башқұртшасына аудармашыдай терең бойлай алмаймыз, сондықтан да түпнұсқаны
тәржімамен салыстыра қарай алмаймыз. Әйтсе де, жоғарыдағы өлең жолдарынан
жорық жырының лебі есіп-ақ тұр.
Жалпы, Салауат жырын түпнұсқаға санаудың өзі қисынсыздау. Себебі, оның
жырлары башқұрттарға орысшадан тәржімаланып жеткен. Көтерілістен соң ...
ұзақ жүз жыл бойында оның айбынды аты аталуға тиым салынды. ... Салауаттың
өлеңдерін отқа өртеді, ол үшін айып таңып, қамшының астына да алды [13, 40
б.], – дейді Мұстай Кәрім. Ондай жағдайда ақын жырларын жинап, ел жадында
қалдырудың жолдарын қарастыру мүмкін емес-ті. Ақын жырларын ХІХ ғасырдың
екінші жартысында орыс өлкетанушылары ел аузынан жазып алып, орысша аударып
бастырған. Одан қайыра башқұрт ақыны Рашид Ниғмати башқұртшаға
тәржімалаған. Осынау екі қайтара аударылған дүниені Б. Аманшин қазақ
оқырмандарына Салауаттың ақындық рухын сақтай отырып, жеткізуге тырысқан.
Орыс әдебиетінің классигі ақын Жуковский: Переводчик в прозе есть раб;
переводчик в стихах соперник [16, 75 б.], – дегенін еске алар болсақ,
Берқайыр ақын Салауат рухымен сырласа отырып, оның өлеңдеріндегі азатшыл
сарын дәстүрін сақтай алған. Тағы қайталап айтамыз, Махамбеттей өр ақынның
өлеңдерімен жастай сусындап өскен Берқайыр ақын көкірегінде қатталған
Салауат жырларын ұға алды. Аудармашының төмендегі ойлары бұған дәлел.
Салауат өлеңдері, – дейді Берқайыр Аманшин, осы жинаққа жазған алғы
сөзінде, – біздің қазақтың ақыны Махамбет Өтемісовтің (1803-1846 жж.)
өлеңдерімен өте жақын үндес. Мұның екі ақынның тағдырының бірлігінде –
екеуі де патша үкіметінің, феодал шонжарлардың езгісіне қарсы шаруалар
көтерілісін басқарды. ... Халық поэзиясының тұнығынан нәрленген, халықтың
елдігі мен ерлігін жырлаған, азаткер жүректердің асыл арманын толғаған
Салауат пен Махамбет – етене туыс елдердің егіз перзенттері. ...
қазақшалану түрінде Салауат поэзиясының Махамбет жырларымен үндестігі тіпті
айқындала түскендей. Екі ақынның ... сөз қолданыстары ұқсас келеді. Екеуі
де башқұрт пен қазақтың халық поэзиясының тұрақты бейнелеу құралдарын мол
пайдаланған, бірақ, оларды жаңа тарихи кезеңге, күрес мүддесіне ыңғайлап,
жаңғыртып, жаңаша қолданған [15, 8 б.]. Аудармашының үзік-үзік ойларына
көп мысал іздемей-ақ мына бір Оқ атты өлеңге көз салсақ жеткілікті:
Қаңғыған көкте бір оғым,
Қарлығашқа тиді атқанда.
Бишара құсты аядым,
Бикүнә мерт боп жатқанда.
Аспанға атқан оқтарым,
Орман-тау асып кетсе-ші, –
Қарлығаш құсқа тигенше,
Қас дұшпанды мерт етсейші! [14, 13 б.]
Махамбетте қалай еді?! Бағаналы терек толғауында азаткер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Туған әдебиетіміздің ең бір өркен жайған
алтын ғасыры – ХХ ғасырдың елуінші жылдарынан бастап, қазақ әдебиетінің
дамуына өз үлесін қоса білген, шығармашылық мұрасы мол әрі сан салалы
қаламгерлік тұлғаның бірі – Берқайыр Аманшин. Ол төл әдебиетімізге түрлі
жанрдағы еңбектері арқылы өз мүмкіндігін толығымен танытып, талант дарынын
жан-жақты аша алды. Ақындық арқылы поэзия әлеміне із тастаса, проза арқылы
көркем сөзде өз орнын айқындай алды. Оның аударма арқылы түрлі ұлттар
арасындағы әдеби байланысты бекіте түсуі де үлгі аларлық шығармашылық
ұмтылыс деп білеміз. Ал енді әдеби-сыни еңбектері осы саладағы талғам мен
танымды қалыптастыруға елеулі үлес қосты. Әсіресе, зерттеушінің ұлтымыздың
ұлы ақыны, азаттық жолында қайсар күрескер Махамбет жайлы зерттеулері – ХІХ
ғасыр әдебиетінің ең айбынды тұлғасының әдеби мұрасын танып білудегі
көшбасшы ізденістер деп бағалауға тұрарлық еңбектер. Ендеше бір басына
бірнеше шығармашылық бағытты тоғыстырған творчестволық тұлғаның әдеби
мұрасын зерттеу ХХ ғасырдың екінші жартысынан бергі әдебиетіміздің өсу
жолдары мен кейбір кемшін тұстарын саралауға мүмкіндік туғызады. Демек, бір
ғана Берқайыр Аманшин әдеби мұрасын зерттеу арқылы төл әдебиетіміздегі қилы
құбылыстардың болмысына бойлау мүмкіндіктері ашылады. Осы тұрғыдан алғанда
зерттеу еңбекте көрнекті қаламгердің әдеби мұрасы, оның ақындық,
зерттеушілік, жазушылық қырлары шығармашылық тұлға ретіндегі шеберлік,
әдеби танымға үлес болып қосылған зерттеушілік қабілет-қарым тұрғысынан
сараланады. Оның ақын ретіндегі суреткерлік болмысы, жазушы ретіндегі өзіне
ғана тән қолтаңбасы айқындалады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тәуелсіздікке қол жеткізіп, ата-
бабаларымыздың арманы болған егемендікке ие болып, өткен күндер тарихы мен
мұрасына назар аудара бастаған тұстан бері әдебиет тарихының кеңестік
аталатын 70 жылдық кезеңіне де жаңаша қарай бастадық. Кеңестік дәуірдегі
әдеби-шығармашылықпен сол кезең туындыларына қайта бір жаңаша көзқарас
тұрғысынан назар салу, уақыт талабына сай бағалау замана талабы. Өйткені
бүгінгі ой-сана өзгеріп, өткенге ұлттық мүдде биігінен назар салуға бет
бұрдық. Әйтсе де, төл жазба әдебиетіміздің, негізінен кеңес заманында
өркендеп, нығайғанын естен әсте шығаруға болмайды. Ендеше әдебиет тарихынан
кеңестік кезеңді қамтитын 1970-1975 жылды да сызып тастай алмайсыз. Осы
кезең әдебиетін жетік білетін академик З. Қабдолов: Кеңес әдебиеті кеңес
дәуіріндегі шым-шытырық шытырман шындықтың шежіресі және жай емес көркем
шежіресі. Сол үшін кеңес жазушылары өз ғасырындағы өмір шындығын өнер
шындығына айналдырып, шыңдап қана қоймай, келер ғасырлардың жады үшін
шегелеп қойды. Сол шегелеген шындықты танып білмесек, біз өз басымыздан
өтіп жатқан осы ғасырымыздың шырғалаң сыры мен сипатын танып біле алмаған
болар едік [1, 140-141 бб.], – дейді бұл туралы. Шыны солай. Әсіресе, ХХ
ғасырдың елуінші жылдарынан кейін әдебиет ерекше бір сілкініс пен жаңаруды
бастан кешірген сынды. Ол социалистік қоғамның ұлы жетістіктерін жырлаумен
бірге ел тарихын, сол тұстағы қоғамдық дамудың шындығын, белгі бедерін
бейнелеуге ұмтылыс жасады. Өткенді көркем ойдың елегінен өткізіп,
болашақтың бағдарын сол өнері арқылы танытуға тырысты.
А. Байтұрсынов арнасын ашқан ұлттық сананы оятуға деген құштарлық
ХХ ғасырдың әр кезеңіне белгі беріп қалып отырған десек, ол ХХ ғасырдың
екінші жартысында жаңа тыныс ашты. Ендеше сөз өнерінің құдіретін
асқақтатқан ХХ ғасыр қазақ әдебиетінің ұлттық мәдени өмірінде үлкен
өзгерістер жасаған рухани өрлеу дәуірі болып тарихқа енері еш талас
туғызбаса керек. Әрине, ХХ ғасырдың басында ұлттық оянуды ұран ете келген
әдебиет не бары отыз жыл уақыттан кейін қайта бір тығырыққа тіреліп,
замананың қатыгезіне душар болып, өртеңге шыққан өрендердің арқасында
елуінші жылдардан кейін қайта жанданды. Міне, осы әдебиеттің басты
арналарына қан жүгіре бастаған тұстары ту ұстаушы шығармашылық
тұлғалардың бірі – Берқайыр Аманшин. Ол әдебиетке алдыңғы толқын ағалары Қ.
Аманжолов,
Ж. Саин, Ә. Сәрсенбаев, Қ. Бекқожин, Д. Әбілев, Ә. Әбішев, Ә. Тәжібаев,
Ғ. Сланов, Т. Жароков, т.б. аға ақын-жазушылардың ізін баса келді. Ал
жоғарыда аталған ақын-жазушылар жөнінде академик С. Қирабаев:
...таланттардың ешқайсысы бірін-бірі басып кетпей, біріне бірі бөгет
жасамай, нағыз өсер әдебиетке тән әр түрлі және талантты қаламгерлердің
тобын құрайды. Әркім өз бетінше ізденеді, біреулері, заман дүбірін, оның
қарқынды дамуын лепті жырларымен дүрілдете жырласа, екіншілері, өмірдің
өзіндей баяу ағысымен реализмнің толымды жолын қарастырды [2, 82 б.], –
деп оларға тән шығармашылық ерекшелікті нақтылай көрсетеді. Біз зерттеуге
құлықты болып отырған Б. Аманшин – Өмірдің өзіндей баяу ағысымен
реализмнің толымды жолын қарастыруды құп көрген қаламгер. Ол өзіндік
іздену өрісін байытып, қазақ әдебиетінің жаңа өмір ағысын шыншылдықпен
көрсетуді байыта білген шығармашылық тұлға.
Берқайыр Аманшин ақын ретінде өзі өмір сүрген кезеңдегі тіршілік
тынысын, елдің өткен жолын, соғыс кезіндегі патриотизмнің үлгісін көрсете
білген үлкен жүректі адамдардың қаһармандық ерлігін, қарапайым адамның
Отанға деген адалдығын, туған жердің табиғатын көркемдікпен суреттеп,
ақындық шабытпен жырлай білді. Өзі өскен ортаға, азамат ретінде
қалыптастырған қоғамға ақын көзбен қарап, өмір шындығына терең ой жіберіп,
оны сезімдік шабытпен өрістес ете біліп, өз өлең-жырына өзек, арқау
боларлық оқиғаларды көңіліне тоқи алды. Сөйтіп, сыр мен сезім тоғысынан
жаралған тамаша жырлар туғызды. Сондықтан да ақын поэзиясын көркем
бейнелейтін туындыларға айналып, ұлттық оқырман жүрегінен өз орнын таба
алды.
Б. Аманшин қырық жылдан астам шығармашылық жолында шағын жанр, сыршыл жанр
лирикадан бастап, үлкен эпикалық жырлар жазып, поэзиядағы тұғырын биіктете
алған ақын деуге толық құқығымыз бар. Ендеше, қазақ поэзиясының дамуын,
ондағы көркемдік ізденіс жолдарын тану үшін сол уақыт жағынан үндес өзге
ақындар шығармашылығымен бірге уақыт тынысын сезінуге, ақындық дәстүрді
дамытуға белгілі дәрежеде қызмет еткен Берқайыр Аманшиннің ақындық мұрасын
танып білудің қазақ әдебиеті тарихы үшін маңызы аса зор. Жазушы ретінде Б.
Аманшин өзі өмір сүрген кезеңнің әлеуметтік, психологиялық жай-күйін адам
өміріне, тіршілігіне, асыл мұраттарға байланыстыра бейнеледі. Сол арқылы
заман шындығын тануға ұмтылды. Оның көркем прозасынан адам болмысының қоғам
мүддесімен тығыз байланыста көрінетіндігін тану қиын емес. Б. Аманшиннің
прозаик ретіндегі басты ерекшелігі өзі өмір сүрген қоғамның ағымымен
біржақты кетпей, ондағы алуан түрлі құбылыстарды көкірек көзімен көре
біліп, суреткерлік түйсікпен қабылдап, қат-қабат қыртыстардағы болмашы
өзгерістердің мәнін жіті байқап, оны өз туындысының өзегіне айналдырып,
оқырманға ой сала алған қаламгерлік дарынында. Жазушы шеберлік мектебінің
көрігі іспетті әңгіме жанрында ізденісті еңбек етті. Оның әңгімелері
тұғырлы идеясымен де, көркемдік құнарлығымен де қызықтырады. Қаламгердің
көптеген әңгімелері қарапайым оқиғалардан көкейге түрлі ой салар келелі
мәселелерді көтере алатындығымен және оны өзінің азаматтық мақсат-мұраты
биік кейіпкерлерінің өнеге-үлгі шаша алар адами қасиеттері арқылы оқырман
санасына орнықты жеткізетіндігімен ерекшеленеді. Оған, әрине, шеберлік
қажет. Бұл туралы: Шеберлік шексіз, оның ұшы-қиырын табу қиын, өйткені
суреткер ғұмырын тек шеберлік жолына сарп етеді [3, 359 б.], – депті
әдебиет теоретигі әрі жазушы З. Қабдолов. Рас сөз, Б. Аманшин де шеберлікті
игеруге шығармашылық ғұмырын сарп еткен жазушы.
Жалпы алғанда, Б. Аманшин қаламынан қазақ әдебиетінің қорына қосылар
мол дүние қалды. Қаламгердің әдеби мұрасында оның суреткерлік қолтаңбасының
белгісін, жазушылық дарыны мен көркемдік танымын танытатын біршама жақсы
туындылар бар. Атап айтсақ, Көкжар, Жар мұңы, т.б. повестері мен тарихи
тақырыптарды игеруге деген құлшыныс танытқан Махамбеттің тағдыры атты
романы. Аталмыш шығармалар туралы республикалық басылымдар беттерінде ара-
кідік сөз болғанымен де, олардың көркемдік эстетикалық деңгейлері туралы
пікір қалыптаса қойған жоқ. Сондықтан да жазушының әдеби мұрасындағы бұл
туындылардың қазақ әдебиетінен алар орнын айқындау үшін олардың бүгінгі
әдебиеттану ғылымының зерттеу нысанына, таным өзегіне айналуы аса қажет.
Берқайыр Аманшиннің әдеби мұрасының бір саласын әдеби сын және әдеби
зерттеу құрайды. Ол өз басына шығармашылық таланттың бар қырын топтастырған
жан-жақты дарын ретінде бұл салада қомақты істер атқарды. Аса көрнекті
әдебиетші ғалым Е. Ысмайылов: Сыншы қайнаған қызу айтыстардан сырт қала
алмайды. Бүгінгі әдебиеттің ең көкейкесті творчестволық мәселелеріне күнбе-
күн араласу жауынгер сыншының басты міндеті [4, 6 б.], – десе, Берқайыр
Аманшиндей туған әдебиет жайлы қызу айтыс-тартыстардан бас тартып көрмеген,
көркем шығармаға деген талап талғамын еш төмендетпеген талғампаз таным иесі
осы бір қиындығы мол, талабы зор, рахметі аз істе де өзіндік орнын таба
білді. Сын тарихының білгірі, профессор
Т. Кәкішев қазақ әдебиеті сынының тарихын үш кезеңге бөліп: Бірінші кезең
– қазақ әдебиеті сынының туу дәуірі. Қазақ әдебиеті сынының туу процесі
қазан төңкерісіне дейін созылған. Екінші кезең – қазақ әдебиеті сынының
жанр ретінде қалыптасу және әдебиеттану ғылымының қалыптасу, туу дәуірі.
Бұл процесс 1917-1937 жылдардың арасын қамтиды. Үшінші кезең – қазақ
әдебиеті сынының өсіп-өркендеу және әдебиеттану ғылымының қалыптасу дәуірі
1938-1985 жылдар аралығы [5, 30 б.], – деп көрсетеді. Міне, осы үшінші
кезеңде елеулі еңбек еткен сыншылардың бірі – Берқайыр Аманшин. Көп қырлы
талант иесінің әдебиеттану саласындағы ізденісі сыни ой-пікірмен ғана
шектеліп қалмайды. Ол қазақ әдебиеті тарихынан алар орны айқын Шернияз
Жарылғасұлы, Ығылман Шөреков, т.б. шығармашылықтарын танып білуге біршама
қызмет етіп, ақиық ақын Махамбет Өтемісұлы поэзиясын зерттеуге, жалпы
махамбеттануға өлшеусіз үлес қосты. Зерттеушінің Махамбеттің өмірі мен
отаршылдыққа қарсы күрес басшысы ретіндегі қайраткерлігін, ақындық
құдіретін танудағы өлең-жырларының мәтіндік негіздерін қалпына келтірудегі
ұшан-теңіз еңбегін айрықша бағалауы тиіс. Қазақ әдебиетіндегі ұлт-азаттық
идеяның дәстүрін қалыптастырған ұлы ақын болуы Махамбет поэзиясының құдірет-
күшін ғылыми негізде зерделеу, байыптау ісін жалғастыра беру қажеттігін
танытады. Махамбеттану кеше мен бүгіннің ғана емес ертеңнің де ілімі.
Сондықтан махамбеттанушы ғалымдардың осы саладағы атқарған, зерттеген
еңбектеріне уақыт, қоғам тұрғысынан баға беріп отыру қажеттігі даусыз. 30-
40 жыл шамасындағы махамбеттанумен түбегейлі айналысып, осы саланың
көрнекті зерттеушісі деңгейіне көтерілген Б. Аманшиннің Махамбеттің
азаматтық, ақындық тұлғасын ашқан еңбектерін ғылыми тұрғыдан саралай
қарастыру әдебиеттану ғылымына аса қажет екендігін айқындай түседі.
Жоғарыда айтылғандардың бәрін қорытындылай келгенде, Б. Аманшин –
өзіндік ақындық үнімен, жазушы суреткерлік қолтаңбасымен, әдебиеттанудағы
жаңашыл ізденістерімен төл әдебиетімізде өз орнын төрден алған шығармашылық
тұлға. Қаламгер мұрасы өте бай. Оның қаламынан алуан жанрда талай тамаша
туындылар туып, олар өз кезегінде қазақ әдебиетінің дамуына елеулі үлес
қосты. Осы орайда, 50-80 жылдардағы ұлттық әдебиетіміздің дамуын, көркемдік
биігін байыптау үшін өзге де ақын-жазушы, зерттеушілерімізбен қатар Б.
Аманшиннің әдеби мұрасы сарапталуы, жан-жақты қарастырылуы тиіс. Сан қырлы
саңлақ дарынның артында қалған әдеби мұрасын екшеп, сұрыптап, талдап
тарамдап, ғылыми сараптамадан өткізу оның шығармашылық шеберлігін,
зерттеушілік ізденімпаздығын таныту бүгінгі тәуелсіз ел атанып, етек-
жеңімізді жиған тұста аса қажет. Зерттеудің өзектілігі, міне, осында
көрініс табады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Б. Аманшиннің әдеби мұрасы – күрделі
зерттеу жұмыстарына болмаса да, әр жылдарда қаламгер шығармашылығына
арналған жекеленген әдеби-сыни мақалаларда сөз болып жүрген ғылыми мәселе.
Шығармашылық тұлғаның рухани мұрасының көркемдік деңгейі, ақындық қуаты,
жазушылық шеберлігі, зерттеушілік табыстары туралы баспасөз бетінде бір
қатар әдеби сын-мақалалар жарық көрді. Ол еңбектерде қаламгер
шығармашылығының біраз қырлары сөз болып, байыпты толғамдар айтылған.
Олардың бастылары ретінде Х. Ерғалиевтің, Ғ. Қайырбековтің, З. Қабдоловтың,
А. Шәмкеновтің, Б. Қорқытовтың, т.б. мақалаларын атап өткен орынды.
Дегенмен, Б. Аманшиннің шығармашылық мұрасы жүйелі түрде зерттеліп, жан-
жақты қарастырылып, әдебиеттану ғылымында арнайы зерттеу объектісіне
айналған жоқ. Поэзиясының поэтикалық қуаты, прозасының сыр сипаты, зерттеу
еңбектерінің ғылыми бағалығы жеке-дара да, тұтас күйінде де толыққанды
ашылған жоқ. Оның әдеби мұрасын қазақ жазба әдебиетінің қол жеткізген
биігінің бірі ретінде ғана емес, жалпы көркем әдебиет әлеміндегі дара
сипатқа ие құбылыс ретінде зерттеудің қажеттілігін елеусіз қалдыруға
болмайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты –Б.Аманшин
әдеби мұрасының жалпы әдеби үдерістегі алатын орнын, қаламгердің идеялық-
эстетикалық ізденістерін, өзіне тән шығармашылық болмысын, әдеби-сыни
еңбектерінің әдебиеттану ғылымындағы үлес салмағын таразылау. Осы мақсатқа
орай алдымызға төмендегідей міндеттер қойдық:
- Б. Аманшиннің шығармашылық ғұмырнамасын жүйелей отыра жалпы көркем
шығармашылықтағы ізденіс жолын саралау;
- Б. Аманшин лирикасының сыршылдық табиғатын танып, кезең шындығын
жырлаған өлеңдеріндегі ой-танымның мән-мағынасын ашу;
- Б. Аманшин поэмаларының жанрлық ерекшеліктерін, саяси-қоғамдық,
тарихи-тақырыптық, идеялық-эстетикалық құндылықтарын айқындау;
- Б. Аманшиннің әңгіме-хикаяттарындағы көркемдік ізденістер мен өмір
шындығын бейнелеудегі өзіндік шығармашылық болмысын анықтау;
- Махамбеттің тағдыры романындағы тарихи шындық пен көркемдік
шындық сабақтастығын саралау;
- Б. Аманшиннің сыни еңбектерінің 50-80-жылдардағы сын жанрының
дамуына қосқан үлесін, кейбір жекеленген шығармашылық тұлғалардың
(Ш. Жарылғасұлы, Ы. Шөреков, т.б.) қазақ әдебиетіндегі орнын
айқындаудағы ізденістерінің мән-маңызын зерделеу;
- Б. Аманшиннің Махамбет шығармашылығына қатысты өзіндік ғылыми
ұстанымдарын нақтылау және махамбеттанудағы зерттеуші
ізденістерінің басты бағыттары мен желілі арналарын жүйелеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысында Б. Аманшиннің
шығармашылығы монографиялық деңгейде тұңғыш рет зерттеу нысаны болып отыр.
Сондықтан жұмыстың ғылыми жаңалығы көтерілген мәселелердің
көкейкестілігімен айқындалады:
- жұмыста тұңғыш рет қаламгердің толыққанды шығармашылық ғұмырнамасы
жасалып, әдебиеттің түрлі жанрларындағы жемісті ізденістері жүйелі
сараптаудан өтті;
- Б. Аманшин поэзиясы идеялық-тақырыптық тұрғыда алғаш жүйелі түрде
негізделіп, оған бүгінгі көзқарас тұрғысынан баға берілді;
- жазушының суреткерлік болмысы мен сөз зергері ретіндегі шеберлік
қырлары ғылыми тұрғыдан алғаш рет дәйектелді;
- Б. Аманшин шығармаларының көркемдік-эстетикалық сипаты замана
шындығымен байланысы арқылы ашылып, ғылыми тұрғыда байыпталды;
- қаламгерді қызықтырған тақырыптар мен идеялық ізденістер аясы толық
қамтылып, оның шығармашылық шеберлігін танытатын көркем дүниелерді талдау
барысында туындыгердің өзіне ғана тән ерекшеліктері нықтыланды;
- қаламгердің өзіне тән шығармашылық әдіс-тәсілдері, эстетикалық әлемі,
философиялық танымы, көркемдік ізденіс жетістіктері жүйелі зерттеліп,
дәйекті пікірлермен тұжырымдалды;
- Берқайыр Аманшиннің ХХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдебиетінің
дамуына қосқан үлесі айқындалды.
Зерттеу жұмысының нысанасы ретінде Б. Аманшиннің лирикалық өлеңдері мен
поэмалары топтастырылып, әр жылдары жарық көрген Өлеңдер (1954),
Бұтақтағы бұлбұлдар (1958), Жетісу-Жайық (1961), Менің өмірбаяным
(1965), Маңғыстауым менің (1972), Жайық желі (1978), Құттыхана (1983)
өлең жинақтары, әңгімелері мен Жар мұңы, Көкжар повестері, Махамбеттің
тағдыры романы және әрі сыншы, әрі зерттеуші ретіндегі қаламгердің әдеби-
сыни мақалалары мен соңғы жылдары жарық көрген іргелі зерттеулері алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Қаламгердің
талант қырын жан-жақты ашу үшін қазақ әдебиеттануы көрнекті өкілдерінің
басты да бағалы ғылыми еңбектері басшылыққа алынды. Атап айтсақ, А.
Байтұрсынов, М. Әуезов, З. Қабдолов, С. Қирабаев, Т. Кәкішұлы,
Р. Бердібаев, Р. Нұрғали, Ж. Тілепов, Ж. Дәдебаев, С. Негимов, З.
Бисенғали,
Б. Майтанов, С. Әшімханова, Ө. Күмісбаев, З. Сейітжанов, Д. Ысқақұлы,
Н. Сағындықова, Т. Есембеков, Н. Жуанышбеков, Ө. Әбдиманұлы,
Қ. Мәдібаева, Д. Қамзабекұлы, А. Шәріп, Б. Әбдіғазиев, А. Жақсылықов, т.б.
зерттеулеріндегі диссертацияның мазмұнына қатысы бар теориялық тұжырымдар
мен ұстанымдар зерттеу тақырыбымыздың мақсатына орай пайдаланылды.
Зерттеу пәні. Берқайыр Аманшиннің поэзиясы, қарасөзді көркем
шығармалары, сыни мақалалары мен әдеби еңбектері зерттеудің пәні болып
табылады.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Диссертациялық жұмыста жинақтау, жүйелеу,
кешенді дәйектеу, салыстырмалы талдау, қорыту әдістері пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми-тәжірибелік мәні. Жұмыстың нәтижелері мен негізгі
тұжырымдарын болашақ ғылыми жұмыстарда, орта, арнайы мектептер мен жоғары
оқу орындарына арналған оқулықтар, оқу құралдарын жазуда, сондай-ақ, жоғары
оқу орындарында қазақ әдебиетінің қазіргі кезеңдерін оқытуда, арнайы
курстар мен семинарлар жүргізгенде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Зерттеу нәтижесінде мынадай
тұжырымдарды қорғауға ұсынуға болады:
- Б. Аманшин шығармашылығы – алғаш рет зерттеу нысанына айналған, бұрын-
соңды зерттеушілердің кең көлемдегі ізденісіне арқау болмаған әдеби мұра;
- Б. Аманшин поэзиясы – өзіне дейінгі қалыптасқан дәстүрден жалғасын
тауып, оны жаңашылдықпен дамыта алған, қазақ әдебиетінде өзіндік орны бар
ақындық өнер өрісі;
- Б. Аманшин – шағын жанрдан бастап, повесть, роман жанрына дейін қалам
қарымен байқап, шеберлік мектебінен өткен, өз заманының көркемдік шындығын
жасап, уақытқа сай көркем образдар сомдай алған жазушы;
- Б. Аманшиннің әдеби-сыни шығармашылығынан көрініс табатын көркемдік
таным-талғамы қазақ әдебиеттануындағы сапалы ізденіс белгісі болып
табылады;
- Б. Аманшиннің Махамбеттің тағдыры романы – тарихи дерек пен жазушы
қиялының бірлігінен жаралған тарихи тұлғаның көркем образын сомдаудағы
қазақ әдебиетінің биік белесі;
- Б. Аманшиннің махамбеттануға қосқан үлесі – қазақ әдебиеттану
ғылымындағы махамбеттану саласының даму үдерісінің нақты көрінісі.
Жұмыстың жариялануы мен сыннан өтуі. Зерттеу жұмысының негізгі
нәтижелері мен мазмұны Әдеби мұра және қазақ әдебиеті тарихын оқыту мен
зерттеу мәселелері халықаралық ғылыми-теориялық конференциясында (Алматы,
2005), ХІХ ғасыр әдебиетін оқыту мен зерттеудің өзекті мәселелері және
Шернияз Жарылғасұлының әдеби мұрасы халықаралық ғылыми-теориялық
конференциясында (Алматы, 2007), ХХ ғасыр әдебиетін зерттеу мен оқыту
мәселелері халықаралық ғылыми-практикалық конференциясында (Алматы, 2008),
З. Қабдоловтың 80 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық
конференцияда (Атырау, 2007) баяндалып, ҚазҰУ Хабаршысы, Ақиқат, Қазақ
тілі мен әдебиеті журналдарында басылған мақалаларда тұжырымдалды.
Республикалық ғылыми басылымдар мен ғылыми жинақтарда зерттеу тақырыбы
бойынша 9 мақала жарияланып, бір ғылыми еңбек жарық көрді.
Зерттеудің құрылымы. Диссертация кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ІЗДЕНІС БАСТАУЛАРЫ
Әдебиет атты ұлы құдіреттің құпиясына құмартып, сөз өнерінің сырларына
елтушілер көп те, соның жаратушысына айналған шығармашылық тұлғалар өте аз.
Асыл сөздің қыр-сырын меңгеріп, өзінің қаламгер шеберлігін жетілдірудің
қиын асуларынан шаршап-шалдықпай, жасқанып-жасымай, тауы шағылмай еңбегінің
нәтижесі ел сүйсінерліктей деңгейге көтерілген қаламгерлер сирек. Оның
себебі сөз өнерін, сөз сиқырын меңгеруді талап еткенді өзгені тәркі етіп,
ұлы Абай айтқандай:
Өзгеге көңлім тоярсың,
Өлеңді қайтіп қоярсың?
Оны айтқанда толғанып,
Іштегі дертті жоярсың [6, 152 б.], –
деп, бас бүтін берілген зор құштарлық билеп алуы тиіс. Ондай шынайы талант
иесіне ғана тән ерекше бір сезім бойды билемеген жағдайда талап пен
талпыныс құр ермек қана болып қала бермек. Сондықтан да мыңның бірі ақын,
жүздің бірі жазушы, онның бірі сыншы, екінің бірі әдебиетші бола алмайды.
Ал енді, әрқайсысы бір хас талантты қажет ететін өнерпаздық болмыстың түгел
басын құрап, оның сан-саласында қажырлы еңбек етер дарын тіптен сирек.
Ондайлар ұлы А. Байтұрсыновтан бастап, кешегі М. Әуезов, С. Мұқанов сынды
саусақпен саналар тұлғалар ғана. Әрине, талант дарыны тұрғысынан жоғарыда
аталған ұлылардай бүтін бітім болмаса да, өз уақытының үрдісінен қалыспай
қилы жанрларда жалықпай еңбек етіп, жарқ етіп танылып, жарқырап жанған
талант иелері баршылық және жетерлік. Солардың бірі де бірегейі – біздің
зерттеуімізге арқау болып отырған Б. Аманшин.
Белгілі әдебиет қайраткерлерінің азды-көпті мұрасын қарастыру үшін, ең
алдымен, оның шығармашылық ғұмырнамасын шолып шығып, әдебиетке біржолата
бет бұрып, көркем шығармашылыққа келуінің бастау көздерін ашып, талғам-
танымының өркен жайған кезеңдерін айқындауға тиістіміз. Ендеше біздің осы
бөлімдегі баса назар аударарымыз Б. Аманшиннің шығармашылық өмір жолы мен
ақындық әлемі.
Әрбір творчестволық тұлғаның шығармашылығын тану үшін оның өмір жолын,
өскен ортасын, қалыптасу кезеңдерін саралаудан бастау дәстүрі ұлы Абай
туралы еңбек жазған, жалпы шығармашылық ғұмыр туралы толыққанды зерттеу
жүргізген Ахмет Байтұрсынұлынан бастау алады. Ол өзінің Қазақтың бас
ақыны атты іргелі мақаласында Абай ақындығын оның өмірімен тығыз
байланыста алып қарастырады. Мәселен, ол Абай өлеңдерін тексеруден,
талдаудан өткізбес бұрын: Абай сөзі заманындағы ақындар сөзінен оқшау,
олардың сөзінен үздік, артық. Ол оқшаулық, артықтық басқа ақындардан
Абайдың жалғыз сөзінде ғана емес, өзінде де болған. Абайдың қандай
болғанын көрмесек те, көргендердің айтуынан білеміз. Сөзінің қандай
екендігін сөйлеген соң, өзінің қандай екендігін айтып білдіріп өткеніміз
артық болмас [7, 217 б.], – деп ақын өмір жолына, өскен ортасына ой
жүгіртудің аса қажеттігін атап өтеді. Бұл қашан да, жеке тұлға
шығармашылығын қарастырған тұста қағидаға айналар тұжырым.
Ендеше, біз де осы тәжірибеден тәлім алып, өз ізденісіміздің нысаны
болып отырған Б. Аманшин әдеби мұрасын зерттеуді оның шығармашылық
ғұмырнамасынан бастауды жөн санадық.
1.1 Б. Аманшиннің шығармашылық ғұмырнамасы
Кейбір кездерде белгілі бір қоғам қайраткері, үлкен тұлғалар туралы
уақытынан оза туған еді деп жатамыз. Кейде мұны ғылыми дәйектемеге де
айналдырып жібереміз. Әсіресе, бұл сөз өнерінің көрнекті тұлғалары туралы
көп айтылады. Дегенмен, осындай пікірлерде артық айтып, кем түсіп жатқан
тұстар баршылық. Себебі, адамның заманынан оза тууы мүмкін жайт емес. Адам
өзі туған заманның заңдылығына, қоғамдық қатынастар қайшылығы мен
бірлігіне, өскен ортаға орай қалыптасып, өсіп жетіледі. Осылардың бәрінен
алған жан-жақты тәлім-тәрбие, ілім-білім арқылы өзінің адами көзқарасын
қалыптастырып, өз түсінігі арқылы заманның озығы мен тозығына ой жіберіп,
уақыт қатынасын айқындайды. Сөйтіп, өзінің алғы өмір жолының ұстанымдарын
бекітеді. Мүмкін, ол қарапайым еңбек жолы болар немесе белгілі бір саланың
қоғамдық ортада мойындалған деңгейі болар, әлде ол рухани қажеттіліктің
өрісін толтырар шығармашылық болар. Қайсысы болса да, Алла жаратқан адам-
пенденің сол жаратушы дарытқан қандай да бір қасиеттің жарқырай танылуына
жол ашқан өмір жолдарының кезеңдері мен тағдырдың алға тартқан түрлі
қызықты да қиындықты белестерінен белгі береді. Бұл, әсіресе, шығармашылық
тұлғаға тән болып келеді. Оны зейіндеп, зерделеп өту, әрбір руханият
жолында еңбек етуші азаматтың қалыптасу, өсу, өркендеу кезеңдерін нақтылай
тануға қызмет етеді. Біз сондықтан да, бірінші тараушада Берқайыр
Аманшиннің өмір жолы мен творчестволық тұлға ретінде қалыптасу кезеңдеріне,
өсірген әдеби ортасына арнайы тоқталып отырмыз.
Ақын, жазушы, драматург, аудармашы, зерттеуші Аманшин Берқайыр
Сәлімұлы: 1924 жылы 11 қарашада Батыс Қазақстан облысы, Қаратөбе
ауданындағы Батпақкөл ауылында туған [8, 27 б.]. Ол өзінің Өлеңім –
өмірім естелігінде білімге құштарлығын оятқан балалық кезеңі туралы: Мен
ертеректің өзінде орысша-қазақша мектеп бітірген қызметкер әкенің арқасында
жоқшылық көрмей, мәдениетті семьяда тәрбиелендім [9, 5 б.], – деген дерек
береді. Бұдан түсінетініміз қаламгердің зиялы әкенің тәрбиесінде болып, оқу-
білімнің қадір-қасиетін ерте байыптап, әдеби туындылармен таныстығы ерте
басталғандығы. Ал бұл болашақ шығармашылық жолға бет бұрысының, соның
ішінде ақындық дертіне шалдығуының жолашары болғандығы шындық. Оның әкесі
Аманшин Сәлім Орынбордағы реальное училищені орысша бітірген, сауатты жан
болған. Ал анасы үй шаруашылығындағы әйел болғанмен, бала тәрбиесіне көп
көңіл бөлген жан екен.
Болашақ қаламгердің мектептегі білім алу жолында белгілі бір
ерекшеліктер белгі береді. Ол алғаш Астраханьдағы татар мектебіне барады,
онда алтыншы сыныпқа дейін қазақша оқып, соғыстың алдындағы жылдары
Орынборда орыс мектебінде оқиды. Белгілі революционер Николай Бауманмен
гимназияда бірге оқыған Иван Рудольфович Матцкий деген тәжірибелі қарт
мұғалімнің сыныбына алынады. Болашақ жазушының орыс тілін меңгеруге сол
кісінің көп көмегі тиеді. Бала сезіміне әсер еткен алғаш әдеби шығарма
Игорь полкы туралы сөз атты жырдағы әйел зары өзі өмірінде көрген ауыл
әйелдерін елестетіп, қатты әсер қалдырады. Рухани дүниесін жаулап, жүрек
түкпіріндегі бұйығы бір сырды оятқан жырды кейін түгел аударып, Алматыға,
Ғылым академиясына жібереді. Жыр М. Әуезов қолына түсіп, оң баға алған. Бұл
туралы қаламгер: ...сәті түсейін дегенде Мұхтар Әуезовтың қолына тиіпті.
Ғылыми академиясының бір жиынында менің аудармамды ол кісі мақұлдап
сөйлепті [9, 7 б.], – деп жазады. Сол кітап 1951 жылы жеке кітапша болып
басылып шығады. Б. Аманшин – әдебиетке осылай қадам басқан қаламгер. Оның
сөз өнеріне деген сүйіспеншілігі мектептен басталып, бірте-бірте еліктеуден
еркіндікке қанат қаққан.
Сол бір көкейдегі тылсым сырды тербеткен жырдың әсері жайлы кейін
қаламгер ерекше жылылықпен былай деп еске алады: 1940 жылы Игорь полкы
туралы сөзді өттік, онда Ярославаны жоқтау деген тарау бар екен. Бұл
Дон бойындағы қыпшақтармен соғыста қолға түскен күйеуі князь Игорь
Святославичті әйелінің жоқтаған зары. Осыны мұғалимамыз алғаш дауыстап
оқығанда, жесір арудың жарын сағынып жылаған әсерлі сөздеріне көңілім
босағаны сонша, класта отырып жыларман халге келгенім есімде. Жасымызда
ауылда жоқтау айтып, дауыс салған әйелдерді талай көргенбіз. Ярославаның
зары тап сондай, сөздерінен бұрын ырғағы, әуені де қазақтың жылауына дәл
келеді екен. Дереу сол жерде, сабақ үстінде Ярославаның жылауын қазақшаға
аудара бастағаным, менің әдебиетке алғаш ұмтылысым еді [9, 6 б.].
Қаламгер сол тұстан бастап аударып жүріп, 1951 жылы шыққан дүниесі
Игорь полкы туралы сөзді әдебиеттегі тырнақалды дүнием осы деп бағалайды.
Оның бұл шығарманы атап көрсететін себебі де бар. Бұл оның шығармасының туу
тарихы болып табылады. Әрине, аударма төл туынды емес, бірақ оған бүкіл
болмысыңмен беріліп аударсаң, өз шығармаңнан кем тер төкпейсің. Аударманың
арқалайтын жүгі, жауапкершілігінің үстіне, өнер туындысы халықтың қазынасы
болып есептелгендіктен, екінші халықтың қазынасына айналдырғанда да өзінің
түпкі мәні мен мағынасы, мазмұнын жоймауы керек. Шәкірт бала Берқайырдың
алтын ұядан қанат қағып ұшпай жатып-ақ, орыс әдебиетінің асыл мұрасы
саналатын жәдігерді аударуы және оның Мұхтар Әуезов сияқты ғұлама
жазушының көзіне түсуі кездейсоқ емес. Онда санадан тыс белгілі бір құдірет
күші арқылы байланысқан тылсым сыр бар. Жазушының: Мектеп қабырғасында
орыс классикасын түпнұсқадан түгелге жақын, батыс классиктерін Шекспирден
бастап, Дюмаға дейінгі біразын оқып үлгергенімді үлкен олжам деп білемін.
Олардан мол білік алдым, көп нәрсеге ерте көзім ашылды [9, 7 б.], – деуі
өзіне ұнаған жырды аударуға деген талпынысын құрғақ қиялдан емес,
көкірекпен ұғынған зерделілігінің нәтижесі екендігі даусыз. Талапты жас екі
тілді жетік білгендіктен де, екі әдебиетті тел емген тарлан болып өскен.
Өзінің қазақ әдебиетіндегі шығармаларды оқуы туралы ол былай дейді:
Өзіміздің қазақ жазушыларынан алғаш оқығаным Сәкен мен Бейімбет, сосын
көбіне Сәбит Мұқанов. Сәбиттің Сұлушашы, Адасқандары мен Жұмбақ
жалауы оқиға байлығы, тілінің жеңілдігі, ұғымға оңайлығымен қызықтырып
еді.
Абайды есейе келе оқыдым, Махамбетті де бертінде білдім. Жаңа поэзиядан
әсер еткені Қасым Аманжоловтың Советтік менің өз елім. Төрт аяғын тең
басқан, мүше мүшесі түгел мінсіз, нағыз мәдениетті өлең деп әуелі сол
өлеңді танып едім [9, 7 б.].
Ақын Берқайыр кейінірек өзінің Менің өмірбаяным атты өлеңінде осы
сәтті әдемі жеткізген екен:
Біргемін көппен қашанда,
Не көрсем бірге жадымда...
Өмірге қадам басарда
Ағалар болды алдымда.
Соларға өстім сүйеніп,
Солқылдақ құба тал ем мен.
Соларша сөйлеп үйреніп,
Сырластым жұмбақ әлеммен [10, 13 б.]
Мұндағы алдымда болды ағалар, соларша сөйлеп үйреніп, сырластым
жұмбақ әлеммен деген ақын жұмбағының астында тек айналасындағы ағаларды
ғана емес, көңілін көкке өрлеткен қаламгер ағаларының да шарапаты
жатқандығы еш күмәнсіз. Ақын бейнелі сурет арқылы соларды меңзеп отыр.
Сонымен қатар Берқайыр Аманшиннің әдебиет дүниесіне кірпіш боп қалануына
әлем әдебиетінің ғибраты, ықпалы тигені даусыз шындық.
Дарынды ұлдың алғашқы қадамын Қалижан Бекхожиннің: Жазушы жан-жақты
әрі мол білімді болуы керек деген қағиданы мойындау бар да, орындау бар.
Соңғысы көбіміздің қолымыздан келе бермейді. Ал, ол білім бізге, Абай
айтқандай, орыс тілімен келеді. Әлгідей білімдарлыққа Берқайыр да, алдымен,
орыс тіліне жүйріктігімен жеткеніне күмән болмаса керек. Әдебиетке ол алғаш
Игорь полкы туралы сөзді қазақшаға аударумен келгені де осының куәсі.
Бұны аудару үстінде Берқайыр орыс тілінің арғы төркіні көне славян тіліне
зер салып, түсінуіне тура келеді [11]. Сынды пікір толықтырады, әрі бекіте
түседі.
Берқайыр Аманшиннің 60 жылдығына орай Вечерняя Алма-Ата газетінде
жарияланған Хамит Ерғалиевтің Грани творчества мақаласында да қаламгердің
әдебиетке келуі жайлы сөз етілген: Берхаир Аманшин пришел в казахскую
литературу с переводом на родной язык Слова о полку Игорове. Это было в
1951 году. Поражала творческая энергия и эрудиция совсем еще молодого
человека. Тем более что до него этот выдающийся памятник древнерусской
поэзии был переведен таким авторитетом, как Сабит Муканов.
И спустя тридцать с лишним лет с той поры, в год своего 60-летия
писатель-переводчик всецело занят Словом. В следующем 1985 году
исполняется 800 лет этому выдающемуся памятнику мировой культуры, решением
ЮНЕСКО намечается широко отметить эту дату. В связи с этим Берхаир Аманшин
заново переработал Слово [12].
Ендеше, әдебиетке Берқайыр Аманшинді жетелеп әкеп қосқан Игорь полкы
туралы сөз атты құдіретті жыр үлгісі. Мұны қаламгердің өзі де мойындайды.
Әдебиетке келу қашанда құмартудан басталатыны белгілі, мен де бұл жолдан
аттап өте алмадым [9, 6 б.], – дейді өзін табындырған жырға құштарлығы
туралы ол. Бұл шындық. Құмарту мен қызығудан еліктеу, ал еліктеуден өзіндік
бет-перде айқындауға деген ұмтылыс тұтанады. Себебі, осынау жорық жырын
аудара жүріп, болашақ ақын өлең жазуға ден қояды. Олар алғашқы талпыныстар
болғанмен, сол алғашқы жырлардан-ақ ақындық мұраны мирас етуге мықтап
бекінген жас талаптың талабын танимыз. Оның қашанда әр өлеңге өзіндік
салмағын артуға талпынғаны байқалады. Мысалы өзінің тұңғыш өлеңінің жарық
көргені туралы естігенде: Тұңғыш баспа бетін көрген өлеңім Биылғы май
1942 жылы Гурьев облысының газетінің Бірінші майға арналған санында
жарияланды. Оны Бірінші май демей Биылғы май деуімнің мәні бар еді.
Жылдағы кейбір кездегідей емес, бұл соғыс басталғаннан бері бірінші рет
тойланып отырған Май ғой. Көктем қанша гүлденгенмен жылдағыдай сәні жоқ,
көңілдер солық, мереке өңсіздеу. Өйткені, батыста майдан қызған, фашист
жауыздар Еділге тақап қалған кез. Мерекелік өлеңімде мен биылғы майдың осы
ерекшелігін жырласам керек [9, 8 б.], – деп еске алады. Қарап отырсақ, осы
алғаш жарық көрген өлең туралы естеліктен ақын болмақ талапты жастың өлең
өнеріне жауапкершілігін танимыз. Ол жырламақ тақырыбының табиғатын жақсы
түсінеді. Сондықтан да, өлеңге арқау болған тақырыпты ашуды өлең атауына
мән беруден бастайды. Өлең шіркіннің іші мен сыртының үндесуін қалаған
көңілдің мына мұқияттылығы іш жылытпай қоймайды. Бұл ақынға керек қасиет.
Мақсат жазуда, жариялауда, шығаруда емес, жазған сөзің жұрт жүрегіне жете
алуында. Берқайыр ақын осыны терең ұғынған сынды. Тіпті, оның балалық
дәуренінің қызығынан арыла алмай жүргенде жазған өлеңінде сыршылдыққа бой
ұратындығы байқалып қалады. Соның бір мысалы мына бір үзінді:
Таң шапағы арайланып,
Шолпан жұлдыз туды анық.
Өзен суы майланып,
Мұнар тартты буланып.
Қараймында күрсінемін,
Неге ойым бүркенді?
Таң шапақтан бір тілегім,
Тез жарқырат өлкемді [10, 26 б.]...
Бұл бала Берқайырдың он үш жасында жазған алғашқы өлеңдерінің бірі.
Өлең жолдарынан табиғаттың сұлу суретімен астасқан балаң көңілдің әлдебір
алаңдаушылығы сезіледі. Бірақ, мұнда күрсіністен гөрі тілек пен сенім
бірлігінен байқалатын үміт басым. Балаң көңіл неге алаң десеңіз, мезгілге
назар аударыңыз. Бұл әйгілі 37-нің тұсы ғой. Отбасындағы әлдебір қауіпті
балаң көңіл осындай бір сыршылдықпен жырлайды. Алаш пен қызыл ұстасқан
тұста екі оттың арасында қалған әке тағдыры оңай болды дейсіз бе?! Кейін,
талай қудаланып, тағдыры талқыға түскен сәттер аз болмаған-ды. Сол бір
аумалы-төкпелі заманның кінәмшіл келбетінен белгі бермей ме, бұл өлең.
Қолымызда толық нұсқасы болмағанмен, үзіндіден оны аңғару қиын емес.
Ақынның жақсы өлең жазуға ұмтылысы өлең танудан бастау алады. Ол өлең
жайын, ақын табиғатын жақсы таныған. Оның өз Өмірбаянында жазған алдыңғы
толқын ағалар поэзиясы туралы бала кездегі таным түсінігі осының куәсіндей.
Ол өзін ынтықтырған жаңа поэзия туралы айта келіп, Қасым Аманжоловты
алдымен атайды да: Сосын Ғали Ормановтың кішкене ғана Емені үйіріп алды.
Артынша, Хамит Ерғалиевтің Біздің ауылдың қызын оқығанымда, өмір
шындығының ақын сөзімен мәнерленген көркем бейнесі қатты сүйсіндірді,
ондағы мінездерден, портреттерден, детальдар ойынынан біраз ғибрат алдым
[9, 7 б.], – деп өлең өнеріндегі тәлімгерлерін айтып өтеді.
Жалпы, өлең сөздің тәттісін аударма арқылы татып көрген жас талап бұл
өнерден кейін де қол үзіп қалған емес. Бұл жолда біраз тындырымды жұмыстар
атқарды. Тәжірибесін ортағасырлық жәдігерден бастаған ол орыстың
классикалық әдебиетінен аудармалар жасады. Әсіресе, оның А.С. Пушкин, М.Ю.
Лермонтовтың өлеңдерін аударуы бұл салада да тыңғылықты еңбек еткендігін
танытады. Ал прозада Толстойды қазақша сөйлетіп, ұлы жазушының Балалық,
Жастық, Жігіттік дәурен атты кітаптарын және тағы басқа шығармаларын
аударып, ұлы ойшылды ұлт оқырмандарымен тілдестіре алды.
Ол шетел ақындары мен туысқан халықтар өкілдерінің де туындыларын
аударуға үлес қосты. Атап айтқанда, ағылшын Джордж Байрон, татар Ғабдолла
Тоқай, түркімен Берді Кербабаев, қалмақ Давид Кугультинов, т.б. туындыларын
қазақша сөйлетіп, халықтар достығының нығаюына хал қадырынша еңбек етті.
Б. Аманшиннің назар салған бір ақыны – Салауат Юлаев. Башқұрт
әдебиетінің рухына айналған Салауат жырлары Берқайыр аудармасымен 1983 жылы
Жорық жырлары деген атпен Жазушы баспасынан жарық көрді. Салауат
Юлаев жыр толғауларын екі ақын аударған. Оның бірі – Бүркіт Ысқақов. Ол
жаңадан табылған өлеңдері деген бес өлеңін аударған. Ал жинақтың алғы сөзін
жазып, оның көпшілік бөлігін қазақша сөйлеткен негізгі тәржімашысы Б.
Аманшин.
Салауат Юлаевтың есімі башқұрт халқы үшін қаншалықты қадірлі екенін
кезінде КСРО-дағы ұлт әдебиеті өкілдерінің айбындысының бірі, башқұрттың
дарынды жазушысы, КСРО мемлекеттік сыйлығының иегері Мұстай Кәрімнің мына
сөзінен пайымдауға болады: Башқұрт көтерілісінің көсемі Салауат Юлаев 1774
жылғы ноябрьде тұтқынға түскенде не бары жиырма бірден жиырма екіге
қараған кезі екен. Өзінің ұлы ерлігімен тым ерте мәңгі өлместік даңққа
бөленгенімен, ол халық жадында жалынды өршіл жастығымен бірге, сұрғыл
Балтық теңізі жағасындағы қамалда тұтқында ол тағы да ондаған жылдар өмір
кешті. Бірақ, кейінгі ұрпақтардың көңілінде оның бейнесі әдіре қалғыр сол
ноябрь күніне дейінгі қалпында сақталуы [13, 40 б.].
Жалп-жалп еткен жапалақ,
Жазмышта кімге жолдас болмаған?
Бетегелі боз дала,
Кімдерге төсек болмаған?
Жағасына құс ұялап,
Жағына шыбын шіркей балалап,
Ер жігіттің басы қайда қалмаған?
Батпандай жүктен белің бүгілмей,
Қып-қызыл қан түкірмей,
Өткелектен өтпей, от кешпей,
Адал қанын бір төкпей,
Башқұртқа ерік тиер ме?
Көк лашынның баласы
Талпынып, талпынып торда өлер.
Жақсы атаның баласы
Жорықты күні жауда өлер.
Қаршыға өтпес орманнан
Лашын өтер әрі ұшып.
Қор боп, тірі жүргенше
Жауда өлейік алысып [14, 22 б.], –
деп жырлаған Салауат жырларын аударуға Берқайыр ақынның неге қызыққанының
мәні белгілі. Башқұрт жұртының қол бастаған батыры, сөз бастаған ақыны
Салауат рухы оның өмірінің мәніне айналған Махамбет жыраумен үндес болатын.
Махамбет ақынды ерте зерттей бастаған Берқайыр Аманшин Ресей империясының
отаршылдық езгісінің қасіретін тартқан қос халықтың айбынды ұлдарының
істері мен тағдырынан тамырластық тауып, екеуін өте жақындықпен зерттей
бастаған-ды. Міне, соның нәтижесі Салауаттай сардар ақын-жырларын өз
оқырманына отты рухын бәсеңдетпей жеткізуге ұмтылдырды. Ұмтылдырып қана
қойған жоқ қол жеткіздірді.
Біз аударманың көркемдігін, дәлдігін, шеберлігін сөз етуден аулақпыз.
Ол бұл тараушаның мақсатына да кірмейді. Бізді қызықтыратыны қаламгердің
шығармашылық ғұмырнамасы. Ал, оның алғашқы баспалдағы осы аудармашы
шығармашылық. Б. Аманшин Салауат жырларын башқұртшадан тікелей аударған
екен. Бұл да оның аударма саласындағы құп аларлық көрінісі болып табылады.
Көбіне біз орысшадан аударуға құмармыз. Түркі тілдес туыстас халықтардың
өзінен осылай жасаймыз. Берқайыр ақын осы қалыптасқан дәстүрді бұзушылардың
бірі десек те болады. Өйткені, ... Салауаттың жырлары өзінің көркемдік
сазы мен әсем әуені қазақ жырына өте жақын... [14], – деп, кітап
аннотациясында көрсетілгендей, рухы да, сөз саптауы да, екпін ырғағы да,
түр өрнегі де Махаң жырымен төл туындысындай табысып кететін өміршең
өлеңдерді басқа тілден аудару обал-ды.
Берқайыр Аманшин Махамбетті қалай терең түсінсе, Салауатты да солай
қабылдаған. Оған жауынгер ақын туралы айтқан мына ойлары: Салауат Юлаев
башқұрт халқының ардагер ұлы, ұлттық қаһарманы. Ол Россиядағы феодалдық
басы байлылық өкіметке қарсы... көтерілістің батыр сардары, жауынгер
жыршысы. Бүгінде, әлемнің қай қиырына барсаң да башқұрт дегенде, алдымен
Салауаттың аты аталады. Ерді ел туғызады, елдің атын ер шығарады деген осы
[15, 3 б.], нақты дәлел.
Жинаққа енген жырлардан Б. Аманшин аудармасымен басылғандары Туған
елім, Оралым, Соғыс, От, Жігітке, Сандуғаш, Киіз үйім,
Зылиха өлеңдері мен Бугәшәумен (Пугачевпен – А.Е.) қос болып, батыр
ермен дос болып толғауы және Салауат батыр атты тарихи дастан. Олардың
бәрі де өте көркем, өзіндік әсем әуезі сақтала аударылған. Бұл жырлардан
дауылпаз ақын, жалынды жырау Салауаттың майдан даласында жеңіс дабылы
жаңғырған жырларының даусын естігендей боламыз. Шерулес серіктерінің
намысын көкке көтеріп, ұлы айқасқа үндеген ақынның өткір толғауларын,
жалыны лапылдаған құрыш қуаты бір мысқылдан кемімей жеткені күмәнсіз.
Жинақтағы жыр жолдары соның айғағы. Міне, Соғыс атты өлеңі:
Бұл заман нені көрмеген,
Ерлер де өткен еңіреген,
Асқақтап биік арманмен,
Аспанға даңқы өрлеген.
Жорықта аттан түспеген,
Жұртына пайда істеген,
Дұшпанға тізе бүктіріп
Тажалды жеңген күшпенен.
Ақ дауыл соқса сынбаған,
Аждаһа көрсе қыңбаған.
Жын пері салса сиқырын,
Жеңбей де көңіл тынбаған.
Ардагер өтті ау талай ер!
Аруағың мені қолдай гөр.
Жасанған жауға шабуға,
Тарланым,
қанат қомдай гөр.
Қанымды менің аңсаған,
Үш жүз жау тиді қарсы алдан.
Жайраттым жалғыз талайын, –
Қан жоса болды қанша адам!
Жеңілді қалды, жау тынды...
Жетектеп шықтым атымды.
Отырмын өзен бойында,
Қайталап дұға антымды:
Дес бермен жауға,
жеңілмен,
Аллама аян көңілмен
Азаттық үшін айқаста
Аламын алғыс елімнен! [14, 12-13 бб.]
Өлеңді түгелдей келтіруіміз шағындығынан емес, Берқайыр тәржімасы
арқылы жеткен өлеңдегі рухты сезіндіру. Әрине, сіз Салауат жырларының
башқұртшасына аудармашыдай терең бойлай алмаймыз, сондықтан да түпнұсқаны
тәржімамен салыстыра қарай алмаймыз. Әйтсе де, жоғарыдағы өлең жолдарынан
жорық жырының лебі есіп-ақ тұр.
Жалпы, Салауат жырын түпнұсқаға санаудың өзі қисынсыздау. Себебі, оның
жырлары башқұрттарға орысшадан тәржімаланып жеткен. Көтерілістен соң ...
ұзақ жүз жыл бойында оның айбынды аты аталуға тиым салынды. ... Салауаттың
өлеңдерін отқа өртеді, ол үшін айып таңып, қамшының астына да алды [13, 40
б.], – дейді Мұстай Кәрім. Ондай жағдайда ақын жырларын жинап, ел жадында
қалдырудың жолдарын қарастыру мүмкін емес-ті. Ақын жырларын ХІХ ғасырдың
екінші жартысында орыс өлкетанушылары ел аузынан жазып алып, орысша аударып
бастырған. Одан қайыра башқұрт ақыны Рашид Ниғмати башқұртшаға
тәржімалаған. Осынау екі қайтара аударылған дүниені Б. Аманшин қазақ
оқырмандарына Салауаттың ақындық рухын сақтай отырып, жеткізуге тырысқан.
Орыс әдебиетінің классигі ақын Жуковский: Переводчик в прозе есть раб;
переводчик в стихах соперник [16, 75 б.], – дегенін еске алар болсақ,
Берқайыр ақын Салауат рухымен сырласа отырып, оның өлеңдеріндегі азатшыл
сарын дәстүрін сақтай алған. Тағы қайталап айтамыз, Махамбеттей өр ақынның
өлеңдерімен жастай сусындап өскен Берқайыр ақын көкірегінде қатталған
Салауат жырларын ұға алды. Аудармашының төмендегі ойлары бұған дәлел.
Салауат өлеңдері, – дейді Берқайыр Аманшин, осы жинаққа жазған алғы
сөзінде, – біздің қазақтың ақыны Махамбет Өтемісовтің (1803-1846 жж.)
өлеңдерімен өте жақын үндес. Мұның екі ақынның тағдырының бірлігінде –
екеуі де патша үкіметінің, феодал шонжарлардың езгісіне қарсы шаруалар
көтерілісін басқарды. ... Халық поэзиясының тұнығынан нәрленген, халықтың
елдігі мен ерлігін жырлаған, азаткер жүректердің асыл арманын толғаған
Салауат пен Махамбет – етене туыс елдердің егіз перзенттері. ...
қазақшалану түрінде Салауат поэзиясының Махамбет жырларымен үндестігі тіпті
айқындала түскендей. Екі ақынның ... сөз қолданыстары ұқсас келеді. Екеуі
де башқұрт пен қазақтың халық поэзиясының тұрақты бейнелеу құралдарын мол
пайдаланған, бірақ, оларды жаңа тарихи кезеңге, күрес мүддесіне ыңғайлап,
жаңғыртып, жаңаша қолданған [15, 8 б.]. Аудармашының үзік-үзік ойларына
көп мысал іздемей-ақ мына бір Оқ атты өлеңге көз салсақ жеткілікті:
Қаңғыған көкте бір оғым,
Қарлығашқа тиді атқанда.
Бишара құсты аядым,
Бикүнә мерт боп жатқанда.
Аспанға атқан оқтарым,
Орман-тау асып кетсе-ші, –
Қарлығаш құсқа тигенше,
Қас дұшпанды мерт етсейші! [14, 13 б.]
Махамбетте қалай еді?! Бағаналы терек толғауында азаткер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz