Интерференция құбылысы

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

1 ИНТЕРФЕРЕНЦИЯ ҚҰБЫЛЫСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Тілдік қатынастағы интерференция құбылысы ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Лексикалық интерференцияның лингвистикалық аспектісі ... ... ... .20
1.3 Ағылшын тілін меңгеру жағдайында қазақ және орыс
тілдерінің интерференциялық әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
1.бөлім бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38

2 ИНТЕРФЕРЕНЦИЯНЫҢ ТУЫНДАУ СЕБЕПТЕРІН АНЫҚТАУ
ЖӘНЕ ОНЫ МЕҢГЕРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2.1 Лексикалық интерференцияның туындау себептерін анықтау
мақсатында жүргізілген эксперимент нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.2 Лексикалық интерференцияның алдын алу мен оны меңгеру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
2.бөлім бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 84

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 86

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..88

ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .95

Жұмыстың жалпы сипаты. Еліміздің тәуелсіздікке қол жеткізіп, әлеуметтік, саяси және экономикалық жағынан үлкен өзгерістердің болуы мен қоғамдағы өмірдің түбегейлі түрде жаңаруы барысында Қазақстан Республикасының тіл саясатына да өзгерістер енгізілді. Қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе берілуі қазақ тілінің қызмет ету аясын кеңейтіп, оның мемлекеттік тіл ретінде қызмет атқаруын дамытуға бағытталған іс-шаралар тілдік жағдаяттың өзгеруіне алып келді. Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаев әлеуметтік даму барысында «үш тілді дамыту» идеясын ұсынды. Тіл – биліктің қаруы әрі нысаны, билік немесе өкіметтегі адам мен қоғам, табиғат өміріндегі басты үдерістердің мәнін анықтайтын ғаламдық ерекше құбылыстардың бірі. Қазақстан билігі тіл мәселесіндегі өкілеттілігін заң нормаларына сүйене отырып қатынасқа (коммуникацияға), ақпарат пен ақпарат құралдарын пайдалануға және құзіретке (яғни бедел мен кәсіби біліктілікке) қатысты үштілділік саясатын дер кезінде жүзеге асыруда.
Ел басшысы «үш тұғырлы тіл» саясаты бойынша әрбір тілдің атқаратын қызметін бөліп берді. Осыған орай: «қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қарым-қатынас тілі, ағылшын тілі – жаһандық экономикаға кіру тілі». Біздің республикамызда біржақты қазақ-орыс қостілділігі − кең таралған құбылыс, тарихи үдеріс. Бұл үдеріс қазақ және орыс халықтары өкілдерінің алғаш байланысқа түсе бастаған кезінен, Қазақстанның Ресейге қосылуынан бұрын екі халықтың көрші қоныстанған жерлеріндегі күнделікті қарым-қатынаста, сауда-саттық саласында, жеке адамдар арасында басталған. Қазақ-орыс қостілділігі дегеніміз қазақтардың көп ұлтты қоғамда ана тілімен қабат орыс тілін ұлтішілік және ұлтаралық қатынаста қатар немесе алма кезек қолдануы. Бұл студент жастар арасында кең таралған. Осыған сәйкес магистрлік диссертация жұмысында қостілді студенттердің ағылшын тілін меңгеру жағдайындағы интерференция мәселесі қарaстырылады.
Қазақ-орыс қостілділігі жағдайында студенттердің ағылшын тілін меңгеру үдерісіне қазақ және орыс тілдерінің интерференциялық әсері тұрғысындағы мәселе – лингвистика, психолингвистика, әлеуметтік лингвистика мен шет тілін оқыту әдістемесіндегі көкейкесті мәселелердің бірі. Қостілділік және көптілділік мәселесін қарастыру барысында міндетті түрде тілдерді меңгеруде орын алатын интерференция құбылысы жайлы мәселе туындайды. Алайда, оның өзектілік дәрежесі түрлі ғылым салалары, сөйлеу әрекетінің түрлері мен тілдік бірліктердің әр алуан деңгейлеріне қатысты ажыратылады. Лингвистикада интерференция құбылысымен қатар қостілділік және көптілділік мәселесі де тілдік қатынастағы негізгі мәселелердің қатарына енеді. Тіл біліміне «интерференция» термині Прага Лингвистикалық орталығындағы ғылыми жұмыспен айналысатын ғалымдардардың еңбектері арқылы енгізілді. Дегенмен, бұл ұғым Нью-Йорк Лингвистикалық орталығының бірінші басылымы У. Вайнрайхтың «Языковые контакты» деп аталатын монография- сының жарыққа шығуымен кеңінен қолданысқа ене бастады.

1 Артемов В.А. Психология обучения иностранным языкам. − М., 1969. – 137 с.
2 Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. – Алматы: Сөздік-словарь, 1998. − 304 б.
3 Словарь иностранных слов. Изд. 9. – М.: Русский язык, 1982. – 199 с.
4 «Қазақстан» Ұлттық энциклопедия / Бас ред. Ә. Нысанбаев. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, 2002. – 720 б.
5 Имедадзе Н.В. К психологической природе раннего двуязычия // Вопросы психологии. – I960. – №1. – С.7
6 Пашковская Н.А. направление и характер интерференции украинского языка в русской письменной речи учащихся-украинцев // Русский язык в национальной школе. – 1973. – №1. – С. 46.
7 Вишневская Г.М. Интерференция и акцент: Автореф. дис. ... д-ра филол. наук. – С-П., 1993. – 150 c.
8 Олерон Ж. Психология и лингвистика. – Praha: Edice Učebnice pro vysoké školy. – 1974. – 262 c.
9 Любимова Н.А. Фонетическая интерференция. – Л.: ЛГУ, 1985. – 53 c.
10 Epstein I. La pensee et la polyglossie. – Lausanne, 1915. – 58 р.
11 Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – М.: Изд-во Министерство просвещ. РСФСР, 1946. − 704 с.
12 Китросская И. Некоторые вопросы методики обучения второму иностранному языку: Автореф. дис. канд. психол. наук. – М., 1970. – 65 с.
13 Общая психология / Под ред. А.В. Петровского. Изд. 2. – М.: Просвещение, 1976. – 173 с.
14 Верещагин Е.М. Понятие интерференции в лингвистической и психологической литературе / В кн.: Иностранные языки в высшей школе. Вып. 4. – М., 1968. – 131 с.
15 Хауген Э. Языковой контакт // Новое в лингвистике. Вып. VI. – М. 1972. – 17 с.
16 Карлинский А.Е. Принципы, методы и приемы лингвистических исследований. – Алматы: КазУМОиМЯ им. Абылай хана, 2003. – 184 c.
17 Дешериев Ю.Д. Проблемы интерференции и языкового дефицита (на материале речи носителей английского языка): Автореф. дисс...канд.филол.н. – М., 1976. – 29 с.
18 Розенцвейг В.Ю. Языковые контакты. Лингвистическая проблематика. – Л.: Наука, 1972. – C.4.
19 Вайнрайх У. Языковые контакты. Состояние и перспективы исследования. – Киев: Наука, 1979. – 122 с.
20 Баранникова Л.И. Сущность интерференции и специфика ее проявления / Проблемы двуязычия и многоязычия. – М.: Наука, 1972. – С. 88.
21 Верещагин Е.М. Психологическая и методическая характеристика двуязычия (билингвизма). – М.: Изд-во МГУ, 1969. – С. 19.
22 Вафеев Р.А.. Учет особенностей родного языка при обучении иностранному в условиях продуктивного билингвизма // Зональное семинар-совещание препод, иностр. яз. Средней Азии и Казахстана. – Душанбе, 1988. – С. 150-152.
23 Ершова И.А. Введение в германскую филологию. Фонетика германских языков. – М.: Диалог-МГУ, 1997. – Вып.1. – 78 c.
24 Залевская А.А. О комплексном подходе к исследованию закономерностей функционирования языкового механизма человека // Психолингвистические исследования в области лексики и фонетики. – Калинин, 1981. – C. 31-44.
25 Колшанский Г.В. Проблемы коммуникативной лингвистики // Вопросы языкознания. – 1979. – № 6. – C.59
26 Верещагин Е.М. Психологическая и методическая характеристика двуязычия (билингвизма). – M., 1969. – 160 c.
27 Сүлейменова Э.Д., Шаймерденова Н.Ж., Cмағұлова Ж.С., Аханова Д.Х. Әлеуметтік лингвистика терминдерінің сөздігі. – Астана: Арман-ПВ, 2008. – 392 б.
28 Щепилова А.В. Коммуникативно-когнитивный подход к обучению французскому языку как второму иностранному. Теоретические основы. – М., 2003. – C. 46-49.
29 Розенцвейг В.Ю. Основные вопросы теории языковых контактов // Языковые контакты. Новое в лингвистике. Вып. 6. – M., 1972. – C. 3-25.
30 Ковылина Л.И. Синтаксическая интерференция и способы ее изучения. – Киев, 1983. – C. 7-10.
31 Ахметжанова З.К. Сопоставительная языкознание: казахский и русский языки. – Алматы, 2005. – 132 с.
32 Macmillan English dictionary for advanced learners. Second edition. – Macmillan publishers limited, 2007. – 497. – 960 p.
33 Corder S. P. Error analysis and Interlanguage. – Oxford University Press, 1981. – 66-69 pp.
34 Corder S.P. The role of interpretation in the study of learners’ errors. – Oxford University Press. 1981. – 36-43 pp.
35 Сулейменова Э.Д. Казахский и руский языки: Основы контрастивной лингвистики. – Алматы, 1996. – С. 88-94.
36 Залевская А.А. Введение в психолингвистику. – М., 1999. – С.294-297.
37 Шатилов С.Ф. Некоторые основные проблемы методики обучения грамматическому аспекту устной иноязычной речи в восьмилетней школе // Иностранные языки в школе. – 1971. – № 6. – С.27-37.
38 Гайсина Р.М. Сопоставительное описание лексических полей (на материале разносистемных языков). – Уфа, 1990. – 67 с.
39 Оразбаева Ф. Тілдік қатынас. – Алматы: Сөздік-словарь, 2005. – 272 б.
40 Уфимцева А.А. Опыт изучения лексики как системы. – М., 1962. –
287 c.
41 Аракин В.Д. Сравнительная типология и методическая прогрозирование / Научно-методическая конференция: Лингво-психологические проблемы обоснования методики преподавания иностранных языков в высшей школе: Тезисы докладов. – М., 1971. – С. 7-9.
42 Крутиков Ю.А. Место перевода при обучении иностранному языку в вузе / Научно-методическая конференция по вопросам обучения иностранным языкам в высшей школе: Тезисы докладов. – М., 1967. – С. 112-116.
43 Леонтьев А.А. Психологические основы обучения русскому языку как иностранному // Русский язык за рубежом. – 1974. – С. 54-60.
44 Гак В.Г. Сопоставительная лексикология. – М., 1977. – 264 c.
45 Будагов Р.А. Человек и его язык. – М., 1976. – 429 c.
46 Пассов Е.И. Коммуникативный метод обучения иностранному говорению. 2 – изд. – М., Просвещение, 1991. – 134 с.
47 Карлинский А.Е. Принципы исследования лексической интерференции в методических целях // Зарубежное языкознание и литература. – 1971. –
С. 62-70.
48 Горелов И.Н., М.Ф. Пальгова. О лексическом типе интерференции / Интерференция в устной и письменной речи студентов и школьников. – Оренбург, 1969. – С.43-49.
49 Никитин М.В. Основные случаи интерференции на лексическом уровне / Проблемы обучения иностранным языкам. – Владимир, 1969. – С. 134-148.
50 Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. − Алматы: Сөздік-словарь, 1998. – 41 б.
51 Cеменовна В.В. Предупреждение и преодоление лексической интерференции в английской речи студентов II курса: Дис ... канд. пед. наук. – М., 2005. – 157 c.
52 Ман О. Лексика и вопросы интерференции // Русский язык за рубежом. – 1977. – №2. – С. 71-73.
53 Никитин М.В. Основные случаи интерференции на лексическом уровне / Проблемы обучения иностраным языкам. – Владимир, 1969. – ч. 2. –
С. 134-163.
54 Кадырбаева Т.А. Раскрытие семантики русского языка в учебных словарях: Республиканская научно-практическая конференция по дальнейшему соверешенствованию преподавания русского языка. – Алматы, 2007. – С. 23-26.
55 Усманова Ф.С. Интерференция родного языка и первого неродного при контакте с иностранным // Вестник Башкирского университета. – 2008. №37. – С. 574-577.
56 Залевская А.А. Введение в психолингвистику. – М ., 2002. – 292 c.
57 Сүлейменова Э.Д., Шаймерденова Н.Ж. Словарь социолингвистических терминов. – Алматы: Қазақ университеті, 2000. – 170 c.
58 Вайнрайх У. Одноязычие и многоязычие. Новое в лингвистике. – М.: Прогресс, 1972. – Вып.6. – С. 25-30.
59 Михайлов М. М. Двуязычие. Из курса лекций по языкознанию. – Чебоксары, 1969. – С. 41-57.
60 Верещагин Е.М. Психологическая и методическая характеристика двуязычия. – М.: Изд-во МГУ, 1969. – С.19-31.
61 Артемов В.А. Психология обучения иностранным языкам. − М., 1969. – 137 с.
62 Sweet H. The practical study of languale – L., 1964. – Р. 195-197.
63 Vildomec V. Multilingualism Leyden, 1963. – 85 p.
64 Вуоно Г.П., Лебедова В.Т. К вопросу о преподавании немецкого языка на факультете английского языка / Ученые записки Горьковского государственного педагогического института иностранных языков. – Вып. 6. – Горький, 1957.
65 Киселева Н.И. О постановке произношения второго иностранного языка // ИЯВШ. – 1971. – Вып. 6. – 57 с.
66 Лебединская Б.С. Методика обучения лексике немецкого языка как иностранного при первом английском (на стадии выбора слов): Автореф. канд. дис. ... филол. наук. – М., 1975. – 30 c.
67 Родова Л.Н. Об интерференции при изучении второго иностранного языка / Лингвистика и методика высшей школе. – M., 1967. – Вып. 4. – С.55-67.
68 Жучкова И.А. О некоторых случаях проявления обратной интерференции / Сб. МГПИИЯ им. М. Тореза // Обучение иностранным языкам в высшей школе. – 1973. – Вып. 79. – Ч. 1. – С.47-56.
69 Розенцвейг В.Ю. Основные вопросы теории языковых контактов / Языковые контакты // Новое в лингвистике. – 1972. – Вып. 6. – С. 3-25.
70 Карлинский А.Е. Основы теории взаимодействия языков. – Алма-Ата: Ғылым, 1990. – 22 c.
71 Щепилова А.В. Коммуникативно-когнитивный подход к обучению французскому языку как второму иностранному. Теоретические основы. – М., 2003. – С. 42-56.
72 Виноградов A.В. Стратификация нормы, интерференция и обучение языку / Лингвистические основы преподавания языка. – M., 1983. – С. 44-65.
73 Selinker L. Interlanguage. – IRAL, Vol.10 No. 3, 1972. – Р. 219-231.
74 Щепилова А.В. Коммуникативно-когнитивный подход к обучению французскому языку как второму иностранному. Теоретические основы. – М., 2003. – 59 с.
75 Вафеев Р.А. Учет особенностей родного языка при обучении иностранному в условиях продуктивного билингвизма / Зональное семинар-совещание препод, иностр. яз. Средней Азии и Казахстана. – Душанбе, 1988. –С. 150-152.
76 Sweet H. The practical study of language. – L., 1964. – P. 7-13.
77 www. Allergo.kz
78 Macmillan English dictionary for advanced learners. Second edition. –Macmillan Publishers Limited, 2007: IW 48
79 Шварц Л.А. Роль сопоставлений при усвоении сходного материала / Вопросы педагогической психологии. – М.-Л., 1974. – Вып. 12. – С. 139-153.
80 Павлова И.П. Методика работы над лексикой английского языка с применением пограммированных пособий: Дис. ...канд. пед. наук. – М., 1970. – 29 c.
81 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: 1978. – 681 б.
82 Ожегов С.И. Словарь русского языка: 70000 слов / Под ред.
Н.Ю. Шведевой. – 21-е изд. – M.: Рус. яз., 1989. – 924 c.
83 www. native-english.ru/exercises/continue
84 Шмелев Д.Н. Проблемы семантического анализа лексики: Автореф. дис. ... докт. филол. наук. – М., 1969. – 27 c.
85 Звегинцев В.А. Теоретическая и прикладная лингвистика. – М., 1968. – 336 c.
86 Верещагин Е.М. Психологическая и методическая характеристика двуязычия. – М., 1969. – 160 c.
87 Гак В.Г. Сравнительная типология французского и русского языков. – Л., 1977. – 300 c.
88 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: А – Ә. – Алматы: Ғылым, 1974. – Т.1. – 696 б.
89 Толковый словарь русского языка / Под редакцией проф. Д.Н. Ушакова. – М.: Советская энциклопедия, 1951. – Т. 1. A-КЮРИНЫ. – 467 с.
90 www.native-english.ru/exercises/finish
91 Тарасова Е.П. Дифференциация сходных по значению иноязычных лексических единиц – основа правильного словоупотребления / Методика обучения иностранным языкам. – Минск, 1975. – Вып. 5. – С. 100-106.
92 Аракин В.Д. Практический курс английского языка. 2 курс: Учебное пособие для пед вузов. – М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 2001. – 5-е изд., перераб и доп. – 520 c.
93 Карлин А.Л. Явление лексической интерференции при контакте русского и немецкого языков и пути ее преодоления: Дис. ... канд. пед. наук. – М., 1969. – 250 c.
94 Hadlich R.L. Lexical contrastive analysis. – Modern Language Journal. – Milwaukee, 1965. – vol.49.
95 Карлинский А.Е. Принципы исследования лексической интерференции в методических целях / Зарубежное языкознание и литература. – Алматы, 1971, С. 62-70.
96 Верещагин Е.М. Психологическая и методическая характеристика двуязычия. – М., 1969. – 160 c.
97 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1978. – 3 т. Ғ-Ж. – 735 б.
98 Толковый словарь русского языка / Главная ред. Б.М. Волин и проф. Д.Н. Ушаков. – М.: Гос.изд. иностранных и национальных словарей., 1938. –
Т II. – 637 с.
99 www.native-english.ru/exercises/answer.
100 Күзекова З.С. Екінші тіл ретіндегі қазақ тілі оқулығы теориясының лингвистикалық негіздері. – Алматы: LEM, 2005 – 392 б.
101 Мюллер В.К. Англо-русский словарь. – М.: Астрель, 2004. – 698 c.
102 Күзекова З.С. Қазақ тілі. – Астана: Таным, 2003. – 257 б.
103 Карлин А.Л. Явление лексической интерференции при контакте русского и немецкого языков и пути ее преодоления: Дисс. ... канд. пед. наук. – М., 1968. – 250 c.
104 Сорокина С.С. Пути предупреждения и преодоления грамматической интерференции синтаксических подтипов в немецкой речи студентов I курса языковых факультетов (на материале подтипа управления) Дис. ... канд. пед. наук. – Л., 1971. – 200 c.
105 Пушкарева Л.П. Методика работы над лексикой на старшем этапе языкого вуза: Автореф. ... канд. пед. наук. – М., 1971. – 27 c.
106 Абдигалиев С.А. Пути пеодоления лексической интерференции при обучении немецкому языку Дис. ... канд. пед. наук. – Алматы, 1976. – 163 c.
107 Павлова. И.П. Методика работы над лексикой английского языка с применением програмных пособий: Дис. ... канд. пед. наук. – Алматы, 1970. – 184 c.
108 Оразбаева Ф. Тілдік қатынас: Оқулық. – Алматы: Сөздік-словарь, 2005. – 272 б.
109 Вященко В.С. Предупреждение и преодоление лексической интерференции в английской речи студентов II курса: Дис . ... канд. пед. наук. – М.: РГБ, 2005. – 179 c.
110 Павлова И.П. Методика работы над лексикой английского языка с применением программированных пособий: Дис. ... канд. пед. наук. – М., 1970. – 184 c.
111 Лапудус Б. А. Интенсификация процесса обучения иностранной устной речи. – М., 1970. – 128 c.
112 Аракин В.Д. Практический курс английского языка: 2 курс: Учеб. П. Для пед. вузов. – 5-е изд., перераб. доп. – М.: Владос, 2001. – 520 c.
113 Cорокина С.С. Пути предупреждения и преодоления грамматической интерференци и синтаксических подтипов в немецкой речи студентов I курса языковых факультетов (на материале подтипа уп равления): Дис. ... канд. пед. наук. – Л., I97I . – 200 с .
114 Карлин А.Л. Явление лексической интерференции при контакте русского и немецкого языков и пути ее преодоления: Дисс. ... канд. пед. наук. – M., 1968. – 264 c.
115 Пассов Е.П. Основы методики обучения иностранным языкам. – М., 1977. – 214 c.
116 Оразбаева Ф. Тілдік қатынас: Оқулық. – Алматы: Сөздік-словарь, 2005. – 272 б.
117 Вященко В.С. Предупреждение и преодоление лексической интерференции в английской речи студентов II курса: Дис. ... канд. пед. наук. –М., 2005. – 179 c.
118 Колшанский. Г.В. Лингвистические проблемы механизма порождение речи / Вопросы методики преподавания иностранных языков в школе и вузе. – М., 1970. – С.101-112.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 107 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

1 ИНТЕРФЕРЕНЦИЯ ҚҰБЫЛЫСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ

НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7

1.1 Тілдік қатынастағы интерференция құбылысы ... ... ... ... ... ... ... .7

1.2 Лексикалық интерференцияның лингвистикалық аспектісі ... ... ... .20

1.3 Ағылшын тілін меңгеру жағдайында қазақ және орыс

тілдерінің интерференциялық
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
8

1-бөлім бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..38

2 ИНТЕРФЕРЕНЦИЯНЫҢ ТУЫНДАУ СЕБЕПТЕРІН АНЫҚТАУ

ЖӘНЕ ОНЫ МЕҢГЕРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40

2.1 Лексикалық интерференцияның туындау себептерін анықтау

мақсатында жүргізілген эксперимент нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40

2.2 Лексикалық интерференцияның алдын алу мен оны меңгеру

жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 71

2-бөлім бойынша
тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...84

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 86

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..88

ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 95

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаты. Еліміздің тәуелсіздікке қол жеткізіп,
әлеуметтік, саяси және экономикалық жағынан үлкен өзгерістердің болуы мен
қоғамдағы өмірдің түбегейлі түрде жаңаруы барысында Қазақстан
Республикасының тіл саясатына да өзгерістер енгізілді. Қазақ тіліне
мемлекеттік мәртебе берілуі қазақ тілінің қызмет ету аясын кеңейтіп, оның
мемлекеттік тіл ретінде қызмет атқаруын дамытуға бағытталған іс-шаралар
тілдік жағдаяттың өзгеруіне алып келді. Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаев
әлеуметтік даму барысында үш тілді дамыту идеясын ұсынды. Тіл – биліктің
қаруы әрі нысаны, билік немесе өкіметтегі адам мен қоғам, табиғат
өміріндегі басты үдерістердің мәнін анықтайтын ғаламдық ерекше
құбылыстардың бірі. Қазақстан билігі тіл мәселесіндегі өкілеттілігін заң
нормаларына сүйене отырып қатынасқа (коммуникацияға), ақпарат пен ақпарат
құралдарын пайдалануға және құзіретке (яғни бедел мен кәсіби біліктілікке)
қатысты үштілділік саясатын дер кезінде жүзеге асыруда.

Ел басшысы үш тұғырлы тіл саясаты бойынша әрбір тілдің атқаратын
қызметін бөліп берді. Осыған орай: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі
– ұлтаралық қарым-қатынас тілі, ағылшын тілі – жаһандық экономикаға кіру
тілі. Біздің республикамызда біржақты қазақ-орыс қостілділігі − кең
таралған құбылыс, тарихи үдеріс. Бұл үдеріс қазақ және орыс халықтары
өкілдерінің алғаш байланысқа түсе бастаған кезінен, Қазақстанның Ресейге
қосылуынан бұрын екі халықтың көрші қоныстанған жерлеріндегі күнделікті
қарым-қатынаста, сауда-саттық саласында, жеке адамдар арасында басталған.
Қазақ-орыс қостілділігі дегеніміз қазақтардың көп ұлтты қоғамда ана тілімен
қабат орыс тілін ұлтішілік және ұлтаралық қатынаста қатар немесе алма кезек
қолдануы. Бұл студент жастар арасында кең таралған. Осыған сәйкес
магистрлік диссертация жұмысында қостілді студенттердің ағылшын тілін
меңгеру жағдайындағы интерференция мәселесі қарaстырылады.

Қазақ-орыс қостілділігі жағдайында студенттердің ағылшын тілін меңгеру
үдерісіне қазақ және орыс тілдерінің интерференциялық әсері тұрғысындағы
мәселе – лингвистика, психолингвистика, әлеуметтік лингвистика мен шет
тілін оқыту әдістемесіндегі көкейкесті мәселелердің бірі. Қостілділік және
көптілділік мәселесін қарастыру барысында міндетті түрде тілдерді меңгеруде
орын алатын интерференция құбылысы жайлы мәселе туындайды. Алайда, оның
өзектілік дәрежесі түрлі ғылым салалары, сөйлеу әрекетінің түрлері мен
тілдік бірліктердің әр алуан деңгейлеріне қатысты ажыратылады.
Лингвистикада интерференция құбылысымен қатар қостілділік және көптілділік
мәселесі де тілдік қатынастағы негізгі мәселелердің қатарына енеді. Тіл
біліміне интерференция термині Прага Лингвистикалық орталығындағы ғылыми
жұмыспен айналысатын ғалымдардардың еңбектері арқылы енгізілді. Дегенмен,
бұл ұғым Нью-Йорк Лингвистикалық орталығының бірінші басылымы У.
Вайнрайхтың Языковые контакты деп аталатын монография- сының жарыққа
шығуымен кеңінен қолданысқа ене бастады. Интерференция үдеріс ретінде
қостілді адамның меңгеріліп отырған тілде сөйлеуі кезінде нормадан
ауытқушылықпен байланысты туындайтын қатынасқа түсетін тілдерге қатысты
ережелерді қате түсінумен анықталады. Интерференцияның әр алуан
типтерін, түрлерін қарастыра отырып, жаңа тілдік материалды меңгеру
үдерісінде тілді меңгерушілер ағылшын тіліндегі тілдік бірліктердің
мағынасын болжау мен ұғыну барысында бұрын меңгерген тілдердің бірін: ана
тілі немесе орыс тілін тірек тіл ретінде қолданатындығына көз жеткізуге
болады.

Белсенді қостілділік (қазақ және орыс) жағдайында бірінші шет тілі
(ШТ1) – орыс тілі, екінші шет тілі (ШТ2) – ағылшын тілі, ал ана тілі –
қазақ тілі болғанда ана тілі мен бірінші шет тіліндегі әліпбидің ортақ
болуы, сөздердің белгілі бір лексикалық құрамының бірдей болып келуі оқу
ережесі мен орфография және лексика-семантикалық мағына бойынша қалыптасқан
білім мен дағдының екінші шет тіліне ауысуының басты себебі болып табылады.
В.А. Артемовтың пікірі бойынша, перцептивтік интерференцияның қайнар көзі
ана тілі мен бірінші шет тілі болады [1, 137 б]. Бірақ, қазақ-орыс
қостілділігі жағдайында бұрын меңгерілген тілдердің қайсысы қаншалықты
дәрежеде екінші шет тілін меңгеруде тілдік құбылыстардың бейсаналық түрде
ауысуының қайнар көзі болып табылатындығы жайлы мәселе осы уақытқа дейін өз
шешімін тапқан емес.

Бірінші және екінші шет тілдері батыс-европа тілдері болған жағдайда,
ана тілі түркі тілдеріне жатады, бұл тұрғыда бұрын меңгерілген тілдердің
қайсысы интерференцияның туындауының басты себебі болып саналады деген
аналогиялық сұрақ та өз шешімін таба алмай келеді және тілді зерттеуші
ғалымдар арасында таластар тудырады. Бұған қоса, осы мәселе бойынша
берілген ғылыми мәліметтер қатары көп емес және қарама-қайшылыққа толы.
Екінші шет тілін меңгеру жағдайында бірінші шет тілінде қалыптасқан
дағдыларды тірек ретінде қолдану мен шет тілдерінің бір-біріне өзара әсер
ету мәселесін көптеген зерттеушілер қарастырған (С.Т. Сайна, М.М.
Копыленко, А.Е. Карлинский, Е. М. Верещагин, З.К. Ахметжанова, М.Т.
Тезекбаев, Л.Н. Ковылина, А.В. Шепилова, т.б.).

Зерттеудің өзектілігі қостілділік жағдаятында ағылшын тілін меңгеруде
ана тілі мен орыс тілінің алатын рөлінің талдануымен айқындалады. Екінші
шет тілін меңгеруде параллельді тұрғыда қазақ-орыс қостілділігін
қалыптастыру үдерісінде тілді үйренушілер шет тіліндегі әлі меңгерілмеген
тілдік бірліктердің мағынасын болжау мен жаңа тілдік материалды игеруде
тірек тіл ретінде бұрын меңгерген тілдердегі фонетикалық, лексикалық,
грамматикалық нормаларды қолдануы мүмкін. Бұл тұрғыда қазақ-орыс
қостілділігі жағдаятында ана тілінің ағылшын тілімен қатынасындағы
интерференция мәселесін ешкім қарастырмаған. Үштілділік жағдаятында
қостілділікке қарағанда интерференция механизмі күрделі сипатта болады.
Қостілділікте ана тілінің шет тіліне бір бағыттағы әсері орын алса, ал,
үштілділікте екі бағыттағы интерференциялық әсер орын алады: ана тілі (АТ)
мен бірінші шет тілі (ШТ1) екінші шет тіліне (ШТ2) әсер етеді. Екінші шет
тілін меңгеруші студент ағылшын тілінде сөйлеу кезінде бірінші шет тілінің
(орыс тілі) немесе ана тілінің (қазақ тілі) тілдік нормасына сүйенеді.
Тілді меңгерушілер бұрын ана тілі мен бірінші шет тіліндегі фонетикалық,
лексикалық және грамматикалық құбылыстарды салғастырғанындай, екі шет тілін
де салғастырады. Сонымен қатар зерттеудің өзектілігі бірінші рет ағылшын
тілін меңгеруде қазақ тіліне қарағанда, орыс тілінің интерференциялық
әсерінің басым болатындығына баса назар аударумен сипатталады.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері – қазақ-орыс қостілділігі
жағдаятында студенттердің ағылшын тілін меңгеруінде ана тілі мен орыс
тілінің интерференциясын кешенді зерттеу болып табылады. Зерттеу жұмысының
алдына қойылған мақсат мынадай міндеттер арқылы шешіледі:

1. Интерференция құбылысының теориялық негіздері анықталады:

- тілдік қатынастағы интерференцияның мәні мен мазмұны айқындалады;

- ағылшын тілін меңгеруде қазақ және орыс тілдерінің тілдік жүйесіндегі
айырмашылық салдарынан орын алатын интерференция құбылысы қарастырылады;

- қазіргі кездегі қостілділік және көптілділік жағдайындағы ана тілінің
рөлі анықталады.

2. Ағылшын тілін оқытуда күрделі, көп аспектілі психолингвистикалық
құбылыс ретіндегі қазақ және орыс тілдерінің интерференциялық мазмұны
ашылады:

- қазақ-орыс қостілділігі жағдайында ағылшын тілін меңгеру үдерісінде
қазақ және орыс тілдерінің теріс әсерінің туындау себептері мен одан
туындайтын интерференцияның алдын алу мәселелері қарастырылады;

- ағылшын тілімен қатынастағы ана тілі мен орыс тілінің теріс әсері
нәтижесінде туындайтын интерференция құбылысының түрлері анықталады.

Зерттеудің обьектісі − әлеуметтік лингвистикалық, психологиялық,
психолингвистикалық, нейропсихологиялық, әдістемелік және лингвистика- лық
аспектідегі көп аспектілі құбылыс ретіндегі интерференция құбылысы.

Зерттеудің пәні – қазақ-орыс қостілділігі жағдайында ана тілі мен орыс
тілінің ағылшын тілін меңгеруде интерференциялық әсеріне ықпал ететін
факторлар.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы біріншіден, қазақ-орыс қостілділігі
жағдайында ағылшын тілін меңгеру үдерісінде қазақ және орыс тілдерінің
интерференциялық әсерінің алғаш рет қарастырылуы, екіншіден, қазақ
студенттердің шет тілін меңгеру жағдайында ана тіліне қарағанда бірінші шет
тілінің басым интерференциялық рөлінің анықталуымен түсіндіріледі.

Зерттеудің гипотезасы мына тұрғыда сипатталады: ағылшын тілін
меңгерудің барлық сатысында интерференцияның алдын алу мен оны игеру
шараларын енгізген жағдайда айтарлықтай дәрежеде ана тілі мен бірінші шет
тілінің интерференциялық әсерін бәсеңдетуге болады.

Зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығы. Қазақ-орыс қостілділігі
жағдайында студенттердің ағылшын тілін меңгеру үдерісіне қазақ және орыс
тілдерінің интерференциялық әсері бойынша теориялық тұжырымдарды шет тілін
оқыту әдістемесінде қолдануға болады.

Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы. Магистрлік диссертация
жұмысында қарастырылған теориялық тұжырымдар, әдістемелік қорытындылар мен
зерттеу материалдарын қостілді аудиторияда ағылшын тілін оқыту үдерісінде
қолданудың практикалық маңыздылығы зор.

Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысында қолданылған әдістер мыналар:

1. Қостілді студенттердің тілдік жағдаяты жайлы ақпарат алу мақсатында
ашық сауалнама жүргізілді.

2. Ағылшын тілін меңгеруде лексикалық интерференцияның ана тілі немесе
бірінші шет тілі әсерінен туындау себептерін анықтау мақсатында студенттер
мен магистранттарға эксперимент жүргізілді.

3. Эксперимент нәтижесіне сандық және сапалық тұрғыда талдау жасалды.

4. Қазақ, орыс және ағылшын тілдерінің салыстырмалы-салғастырмалы
әдісті қолдану арқылы ұқсастықтары мен айырмашылықтары анықталды.

5. Ағылшын тілін арнайы мақсатта оқытуға арналған негізгі оқулықтарға
талдау жасалды.

Зерттеудің апробациясы. Магистрлік диссертация бойынша мынадай
мақалалар жарияланды:

1. Ағылшын тілін меңгеру жағдайында интерференцияның алатын рөлі
ҚазҰУ Хабаршысы. – 2011. − №1. – 217-220 бб.

2. Қостілді студенттердің ағылшын тілін меңгеру жағдайында туындайтын
лексикалық интерференция мәселесі ҚазҰУ Хабаршысы. – 2011. − №.2. – 297-
300 бб.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Магистрлік диссертация кіріспе, екі
бөлімнен (теориялық және практикалық бөлім), қорытытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.

1 ИНТЕРФЕРЕНЦИЯ ҚҰБЫЛЫСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Тілдік қатынастағы интерференция құбылысы

Екінші шет тілін меңгеру жағдайында интерференция құбылысының назардан
тыс қалмауы өте маңызды. Лингвистикада интерференция құбылысы тілдік
қатынас негізінде туындайды. Негізінде, біздің зерттеу жұмысымызда үш
тілдің: қазақ, орыс және ағылшын тілдерінің өзара қатынасы, олардың тілдік
ерекшіліктерін ескермеу салдарынан туындайтын интерференция мәселесі
қарастырылады. Интерференцияның туындау себебі тілді үйренушінің екінші
шет тіліндегі сөйленіс кезінде ана тілінің немесе бірінші шет тілінің
нормасына сүйеніп, жекелеген тілдер арасында оларға тән емес байланыстар
мен қатынастарды орнатуымен түсіндіріледі. Сонымен, интерференция терминіне
түрлі ғылым салалары бойынша берілген түсініктемелер мен анықтамаларға
тоқталайық.
Лингвистикалық түсіндірме сөздікте интерференцияға мынадай анықтама
берілген: Интерференция (лат. inter – аралық, ferio – соғу, тигізу) –
қостілділік жағдайында тілдердің бір-біріне тигізетін әсері, ықпалы.
Тілдердің байланыс жасауынан немесе өзге тілді жекелей меңгеру кезінде
пайда болады. Интерференция тілдік нормадан ауытқуды және екінші тілдің ана
тілі ықпалына түсу көрінісін белгілейді. Интерференция тілдің барлық
деңгейінде кездесуі мүмкін, бірақ фонетикада акцент ерекше байқалады.
Интерференцияның негізгі қайнар көзі қатар қолданылатын екі тілдің әр түрлі
жүйедегі тілдер екендігі, яғни, фонемалық құрамның әр түрлілігі,
фонемалалардың әр қилылығы, интонацияның бөтендігі т.б. [2, 98-99 бб].
Интерференция термині латын тілінде inter - арасы + ferens, ferentis
-алып барушы, тасушы деген сөздерден шыққан [3, 199 б.]. Әуелгі уақытта бұл
термин тек физика саласында қолданыста болды. Интерференция (интер және
лат. ferio – саламын, зақымдаймын, қиратамын) – когерентті толқындардың
(жарық, дыбыс, т.б.) бір-бірімен қабаттасуы нәтижесінде кеңістіктің бір
нүктесінде, сол толқындардың фаза айырмашылығына сәйкес қорытқы толқын
амплитудасының күшею, ал басқа нүктесінде әлсіреу құбылысы. [4, 720 б.].
Қазіргі уақытта интерференция термині психология, лингвистика, шет тілін
оқыту әдістемесі, нейропсихология, психолингвистикада кеңінен қолданылады.
Қостілділік жағдайында бірінші шет тілін меңгеру үдерісі (ШТ1) қостілді
адамның санасында екі тілдік жүйенің – ана тілі (АТ) мен шет тілінің (ШТ)
өзара байланысы арқылы жүзеге асады. Ерте балалық шақта ана тілімен қатар
бірінші шет тілін меңгеру кезінде тілдердің өзара байланысы үдерісінде екі
тілдің моделі талқыға салынады [5, 7 б.]. Осыған орай, тілдердің шалыс
айқасуы екінші шет тілін (ШТ2) меңгеру жағдайында да көрініс табады.
Тілдер арасындағы айырмашылыққа байланысты олардың бір-біріне ықпалы көп
жағдайда екінші шет тілін (ШТ2) меңгеруге тежегіштік, интерференциялық,
теріс әсермен сипатталады [6, 46 б.].

Сондықтан, екінші шет тілін (ШТ2) меңгеру жағдайында ана тілі (АТ) мен
бірінші шет тілінің (ШТ1) интерференциялық әсерін игеру мәселесі біздің
еліміздегі қостілділік жағдайында шет тілін оқыту әдістемесіндегі өзекті
мәселелердің бірі болып табылады. Тілдік жүйедегі интерференцияға қатысты
зерттеу жұмыстары барлық салада қолға алынуда. Алайда, оның көптеген
аспектілері жеткілікті дәрежеде зерттелмеген. Интерференция мәселесіне
арнайы зерттеу жүргізген Г.М. Вишневскаяның ойынша: Қазіргі таңда
интерференция құбылысының алғышарттарын тілдің барлық деңгейінде анықтайтын
факторлар әлі де қарастырылмаған. Интерференция теориясында негізгі
ұғымдарға қатысты ортақ пікір жоқтың қасы, сөйлеу кезінде орын алатын
интерференция құбылысына жан-жақты, толық түсініктеме берілмеген және
интерференция құбылысын оқытуға байланысты ортақ әдістеме мен әдіснама да
болмай отыр [7, 150 б.].

Дегенмен, Тілдік интерференция құбылысының не себепті орын алуын
түсіну және оны меңгерудің тиімді жолдарын анықтау үшін оны түрлі
аспектілер бойынша, яғни, психологиялық, лингвистикалық, шет тілін оқыту
әдістемесі, нейропсихологиялық және психолингвистикалық тұрғыда қарастыру
қажет. Мұндай тәсіл интерференцияның жалпы теориясын түсінуге мүмкіндік
береді.

Психология саласында интерференция құбылысы ауысу ұғымымен
байланыстырылады. Ж. Олеронның пікірінше: Егер қандай да бір іс-әрекет
өзінен кейін орын алатын іс-әрекеттің орындалуын жеңілдетіп немесе
интерференциялық әсер тудыратын болса, онда ауысудың орын алатындығын
білдіреді [8, 312 б.]. Бір жағынан оң ауысу орын алса, яғни нақты
жағдаятта қалыптасқан дағды, қабілет және білім басқа жағдаятта да
алғашқыда қалыптасқан қалпында көрініс табатын болса, екінші жағынан теріс
ауысу орын алады. Бұл – бірінші міндетті орындаудың әсері екінші міндетті
орындаудың тиімділігін бәсеңдеткен жағдайда туындайтын интерференция немесе
тежегіш [9, 53 б.] . Интерференция терминін көп- тілділік мәселеcіне
байланысты ең алғаш И. Эпштейн қолданды [10, 58 б.]. Бұл терминді И.
Эпштейн өзі өкіл болған ассоциятивті психологияның терминологиялық қорынан
алып пайдаланған.

С.Л. Рубинштейн интерференцияны бұрын қалыптасқан дағдылардың жаңа
дағдыларды қалыптастыруда қиындық туғызатын немесе олардың нәтижелілігін
төмендететін дағдылардың бәсеңдетілген әрекеттестігі деп түсіндіреді.
Басқаша айтқанда психологияда интерференция деп жаңа іс-әрекетті жетік
меңгеруге кедергі жасайтын дағдының теріс ауысуы ретінде түсіндіріледі [11,
559 б.].

Психологияда интерференция адамға тосын жағдайда өзіне белгілі моторлық
және ойлау әрекеттерін қолдануға мүмкіндік беретін адам психикасындағы
күрделі құбылыс ретінде түсіндірілетін дағдылар тасымалы болып есептеледі
[12, 65 б.]. Интерференцияға мұндай анықтаманың берілуі психологиядағы
дағдылардың өзара әрекеті мәселесіне негізделеді. Психологтардың пікірінше,
жеке дағдының қалыптасуы ешқашан өз бетінше орын алмайды, оған бұрын
қалыптасқан дағдылары әсер етеді, бұл үдеріске адамның бұрыннан жинақталған
барлық тәжірибесі дерлік қатысады. Дағдының қалыптасуының жалпы заңдылығы
былайша түсіндіріледі: Адам жаңа міндетті орындауы тиіс болған жағдайда,
алдымен, бұрын меңгерген амал-әрекетін қолдануға тырысады. Сондықтан, ол
алдына қойылған жаңа міндетті орындау үдерісінде өз тәжірібесінде бар осы
іспеттес міндеттің шешімін табуда қолданған тәсілдерін пайдаланады [13,
173 б.]. Басқаша айтқанда, интерференция – жаңа дағдының қалыптасуына бұрын
қалыптасқан дағдылардың әсер етуіндегі дағдылардың өзара әрекеті болып
табылады [14, 131 б.]. Жоғарыда қарастырылған анықтамалар бойынша мына- дай
қорытынды шығаруға болады: Бірінші шет тілін меңгеру үдерісіндегі дағдының
ауысуы ана тілінде сөйлеу кезінде қалыптасқан лингвистикалық тәжірибені
қолданумен түсіндіріледі. Сонымен, ерте балалық шақта ана тілін меңгеру
кезінде қалыптасқан сөйлеу қабілеті мен дағдысы орыс тілін, содан кейін,
ағылшын тілін меңгеру кезінде сөйлеу қабілеті мен дағдысының игерілуіне
әсер етеді.

Интерференция ұғымы басқа да ғылым салаларында болғандықтан, оған
лингвистикалық мазмұны жағынан берілетін анықтама өте маңызды болып
табылады. Лингвистикалық тұрғыда интерференция құбылысына тілді зерттеуші
ғалымдар мынадай анықтамалар береді. Э. Хауген интерференция терминіне
мынадай анықтама береді: Екі тілді меңгерушілердің сөйлеуінде пайда
болатын, олардың екі немесе бірнеше тілдермен таныс болуы нәтижесінде,
берілген тілдің ережелерінен ауытқушылық жағдайы деп аталады [15, 17 б.].
А.Е. Карлинский өзге тілді меңгеру өздігінен, яғни авто- номды түрде емес,
ана тілімен өзара байланыс арқылы жүзеге асатындығын атап өтеді. Адамзат
баласы қандай да бір әдеттегіден тыс іс-әрекет түріне кірісерде өзінің
бұрыннан калыптасқан дағдыларын қолдануға тырысады. Ана тілі мен өзге шет
тілі арасында өзара қарым-қатынас орын алады да, кейіннен меңгерілетін
тілге өз әсерін тигізеді. Бұл өзара қарым-қатынас қостілді адамның сөйлеу
әрекетіне оң немесе теріс әсерін тигізеді. Алғашқы тілдің екінші тілге
интерференциялық әсерін қарастырудың маңыздылығы екінші тілде бірінші
тілдің әсерінен туындайтын қателер санымен анықталады.

А. Е. Карлинский мұндай қателер барлық қатенің 70%-ын құрауы мүмкін деп
көрсетеді [16, 123 б.]. Ю.Д. Дешериев тілішінде орын алатын интерференция
− ана тілінің емес, меңгеріп жатқан тілдегі үлгілер мен формалардың өзара
әсерінің нәтижесінде туындайтын нормадан ауытқу деп анықтама береді. Ол
қателердің жіберілуі тілдер арасындағы айырмашылыққа қатысты болмайтындығы
жайлы атап көрсетеді. [17, 7 б.].

Интерференцияға берілген анықтамалар қатары өте көп, олардың ішінде
В.Ю. Розенцвейгтің интерференция – қостілді адамның контакт орнататын
тілдерге қатысты ережелерді ескермеуінен болатын нормадан ауытқу салдарының
сөйлеу әрекеті кезінде туындауы деген анықтамасы ерекше назар аудартады
[18, 4 б.]. У. Вайнрайхтың пікірінше: Қостілді адамның сөйлеу әрекетінде
тілдік контактінің нәтижесі ретінде байқалатын қос тілдің нормаларынан
ауытқу жағдайын интерференция құбылысы болып есептеледі [19, 22 б.].
Л.И.Баранниковa интерференция құбылысына мынадай анықтама береді:
Интерференция – бір тілдің екіншісіне әсер етуі салдарынан болатын тілдегі
құрылым мен құрылым элементтеріндегі өзгеріс [20, 88 б.]. Сонымен қатар,
Е.М. Верещагиннің пікірі бойынша: Интерференция – бір немесе одан да көп
тілдердің нормасынан ауытқу, бұл қостілді адамның сөйлеу кезінде орын
алатын ішкі бақылауға келмейтін үдеріс [21, 19 б. ].

Осы анықтамалар негізінде интерференцияның басты белгілерін ажыратуға
болады. Интерференция теріс құбылыс ретінде сипатталады, ол ана тілінің
меңгеріліп жатқан тілге кері әсері ретінде интерференцияның шектелуіне
негіз болса, трансференция ана тілінің меңгеріліп жатқан тілге оң әсері
деп түсіндіріледі. Сонымен, интерференция – тілдік қатынастар үдерісінде
туындайтын сөйлеу әрекетінің құбылысы, бірақ генезис бойынша тілдік жүйемен
байланысты. Тілдер арасындағы айырмашылық интерференцияның туындауына
негіз болады.

Шет тілдерін оқыту әдістемесінде интерференция шет тілінің жүйесін
жетік меңгеруде қиындық тудыратын ана тілінің меңгеріліп жатқан тілге
тежегіштік әсері ретінде бұрынғы лингвистикалық тәжірибесінің бейсаналы
түрде теріс ауысу нәтижесі болып есептеледі [22, 152 б.]. Осыған сәйкес,
әдістемелік көзқарас бойынша, интерференцияға ана тілінің теріс әсері
нәтижесінде тілді меңгерушілердің үйреніп жатқан тіл нормасындағы
айырмашылықты ескермеу салдарынан шет тілінде сөйлеуде орын алатын құбылыс
деп анықтама беруге болады. Басқаша айтқанда, интерференция ана тілінде
бұрын игерілген сөйлеу қабілеті мен дағдысының меңгеріліп жатқан тілдегі
жаңа қабілет пен дағдының қалыптасуына теріс әсерінің нәтижесі.

И.А. Ершова шет тілін оқыту әдістемесінде тек теріс емес, сонымен
қатар, оң мағынаны да білдіретін (дағдының оң ауысуы) лингвистикалық
интерференция мен дағдылар интерференциясының айырмашылығын білудің қажет
екенігін атап көрсетеді [23, 78 б.]. Ана тілінің меңгеріліп жатқан шет
тіліне әсері жаңа қабілет пен дағдыны қалыптастыруды жеңілдетіп оң немесе
жаңа қабілет пен дағдыны, білімді меңгеруге қиындық тудырып теріс болады.
Осыған сәйкес, әдістемелік әдебиеттерде ана тілінің шет тіліне оң әсері
транспозиция деп аталса, ал теріс әсері, жоғарыда аталып өткендей
интерференция деп аталады.

Психолингвистикалық тұрғыда интерференция дегеніміз бір тілде
қалыптасқан дағдының екінші тілге ауысуы. Бір тілден екінші тілге дағды мен
қабілеттің ауысуы салдарынан тілді меңгеруде және жаңа дағдыны
қалыптастыруда қарама-қайшылықтар мен қиындықтар туындайды. Демек, екінші
тілді меңгеру барысында жаңа тілдік дағдының қалыптасуына бірінші тіл
ерекше әсер етеді. Бұл тұрғыда А.А. Залевская тұлғаның бірінші тілдік
білімінің күнделікті қолданыс нәтижесінде дағдыға айналып, механикалық
сипатқа ие болатынын айтады. Бірінші тілдің механикалық сипатта әрекет етуі
екінші тілдің меңгерілуі барысында да оның механикалық түрде араласуына
әкеледі. Жалпы тілдің меңгерілуі күнделікті практика барысындағы
қайталанулар арқылы тілдік дағдының қалыптасуымен және оның механикалық
сипатқа ие болуымен танылады. Тұлғаның бұрын қалыптасқан бірінші тілдік
дағдысының екінші тілді меңгеруде ауысып қолданылуы оң, сондай-ақ теріс
ауысу болуы мүмкін [24, 31-41 бб.].

Екінші тілді меңгеру барысында бірінші тілдің ықпалы негізіндегі
ауысудың оң я теріс болуы осы өзара әрекеттестікте табылып отырған
тілдердің (яғни, бірінші және екінші тіл) жүйелеріне, грамматикаларындағы
ұқсастықтар мен айырмашылықтарға байланысты. Бірінші тіл мен меңгерілетін
екінші тілдің тілдік жүйелеріндегі ұқсастықтар оң ауысуға негіз болады.
Тілдердегі ұқсастықтар тілдердің барлық деңгейлерінде кездесуі мүмкін.
Керісінше, тілдердегі айырмашылықтар теріс ауысуға, яғни интерференция
құбылысының орын алуына алып келеді. Г.В. Колшанскийдің пікірі бойынша:
Интерференция – ана тілінің немесе бұрынырақ меңгерген шет тілінің
ережелер жүйесінің ықпалынан үйреніп жатқан тілдік ережелер жүйесінің өзге
жүйемен алмасуы деп есептейді. Ауысудың танымдық негізі адамзат баласының
сөйлеу қабілетінің әмбебаптылығы болып табылады. Сөйлеу іс-әрекетіндегі
көптеген операциялар барлық тілдерде сәйкес болып келеді және әрбір тілді
меңгеруде ортақ түсіндірілетін қағидалар бұрыннан меңгерілген тілден
ауысады [25, 59 б.].

Нейропсихологиялық көзқарас бойынша оң ауысу мен интерференция бірыңғай
анатомиялық субстратта қызмет атқаратын бірнеше жүйелердің дамуы жүзеге
асатын бастың ми қабығындағы сөйлеу іс-әрекеті механизмдерінің бірлескен
түрде оқшаулануымен түсіндіріледі. Тілдер адам миында ортақ аймақты
қамтиды. Бірнеше тілдер жүйесі бір-біріне тәуелсіз немесе бір-бірімен үнемі
тығыз байланыста (сөйлеу әрекеті кезінде туындайтын) болып қызмет атқаруы
мүмкін. Мұндай қатынастар оң тасымалға немесе интерференфияға себепші
болады. Шынайы қостілділік жағдайында тілдік жүйелер тепе-теңдікте болады,
осыған орай олар жеке-жеке оқшауланып, олардың араларында үнемі
бірлестіктегі байланыс болмайды. Жекелеген бірлестік жүйелері өңделеді,
оның мысалы ретінде шет тілдерін өздері үйреніп жатқан тілде ғана сөйлей
алатын шетелдік гувернанттардан үйренетін адамдарды алуға болады.
Аналогиялық нәтиже бір тілді үйде, ал екіншісін үйден тысқары ортада
үйренген кезде, ата-аналардың бірі үнемі бір ғана тілде, екіншісі өзге
тілде сөйлеуі жағдайында, бірінші тіл екінші тілге қарағанда өзге ұлттық
мәдени ортаның әсерінен меңгерілген кезде өз мәресіне жетеді. Мұндай
жағдайлар адамның сөйлеу іс-әрекетінде тілдердің бір-біріне тәуелсіз
болуына септігін тигізеді. Жүйелердің бірінің қызмет етуі екіншісіне
кедергі жасайды.
Е.М. Верещагиннің ойынша: Адам интерференциясыз-ақ, еркін түрде бір
тілден екіншісіне ауыса алады [26, 160 б.].

Сонымен, нейропсихологиялық көзқарасқа сәйкес, екінші шет тілін
меңгеруде тілдік орта болған жағдайда және тілдік жүйелер байланыссыз, жеке
дара қарастырылған жағдайда интерференция құбылысы туындамайды. Бірақ,
біздің жағдайымызда студенттердің ағылшын тілін тек оқытушылар мен оқу
құралдары арқылы меңгеретіндігін ескеру қажет.

Әлеуметтік лингвистика терминдерінің сөздігінде интерференцияға мынадай
анықтама беріледі: Интерференция − қостілді адамның бір тілінің екінші
тілге саналы емес әсерінің үдерісі, сондай-ақ, осы ықпалдың нәтижесі.
Интерференция, әдетте, Үстем тілдің екінші тілге әсері арқылы жүзеге
асырылады. У. Вайнрайх интерференцияны нормадан ауытқушылықпен
байланыстырса, Э. Хауген тілдердің қондырылуы, шалыс айқасуы деп
қарастырады. Интерференция тілдің әр деңгейінде әр түрлі байқалады, мысалы,
фонетикалық-фонологиялық деңгейде акцентті ажырата алмау, редукцияның
белгілерін көшіру, ал морфологияда екі тілдің грамматикалық сапаларын
ұлғайту интерференция болады [27, 115 б.].

Интерференция дағдының теріс ауысуы ретінде тілдің барлық деңгейін:
фонетикалық, орфографиялық, лексикалық, семантикалық, грамматикалық
деңгейлерін қамтуы мүмкін, сонымен қатар жаңадан меңгеріліп жатқан тілде
сөйлеу іс-әрекетінің дамуына әсер етеді. Интерференция түрлері бірнеше
шарттар бойынша айқындалады (Л.Н. Ковылина, Л. Селинкер, В.Ф. Макей, И.И.
Китросская).

А.В. Щепилова ғылыми зерттеу жұмысында интерференцияның мынадай
түрлерін қарастырады [28, 46-49 бб.]:

Интерференция сұхбаттасушылар арасында өзара түсініспеушілік туындаған
жағдайда коммуникативтік-релевантты деп, олардың өзара түсінісуіне кедергі
жасамаған жағдайда коммуникативтік-релевантты емес деп аталады.
Интерференция синхрондық және динамикалық болып бөлінеді. Синхрондық
интерференция өзгермейді. Ол үйренушіде қашан да кездеседі, мысалы оның
акцентпен сөйлеуін алуға болады. Динамикалық интерференция оқушының тілді
меңгерудегі жетістіктерін көрсетеді.

Сөйлеу іс-әрекетінің ерекшелігіне байланысты интерференцияның
продуктивтік интерференция (сөйлеу әрекетіне қатысты) және рецептивтік
интерференция (түсінісуге қатысты) типтері ажыратылады. Сөйлеу іс-
әрекетінің продуктивтік түріндегі интерференция рецептивтік түріне қараған-
да тікелей бақылауға ілігеді және жылдамырақ білінеді. Интерференцияны
сөйлеуде нормадан ауытқу сипатына байланысты комбинаторлық және
модификаторлық деп бөледі. Комбинаторлық интерференфия өзге жүйенің
заңдарына байланысты тілдік элементтердің ұйымдастырылуы немесе сөйлеуде
өзге тілдік жүйенің элементтерінің болуымен түсіндірілсе, модификаторлық
интерференция лингвистикалық элементте өзге жүйенің элементтері
белгілерінің пайда болуымен түсіндіріледі. Мысалы, фонемалық белгілер
немесе грамматикадағы белгілер тобын қарастыруға болады.

Сонымен тілдің ішкі жүйелерінде тілдік және сөйлеу деңгейлеріне орай
интерференцияның түрлерін ажыратуға болады. Олар дыбыстық (фонетикалық
немесе фонологиялық), орфографиялық, пунктуациялық, лексикалық,
морфологиялық, синтаксистік, семантикалық (сөздің көп мағыналы болуы,
омонимия, синонимия) стилистикалық (функционалдық стильдер), мәдени немесе
әлеуметтік-мәдени түрлері.

Cтудентке интерференцияны меңгеруге көмектесу үшін мұғалім элементтің
қай тілден алынғандығын, оның қандай деңгейге қатыстылығын, яғни, қарапайым
субституция немесе модификацияны түсіндіруі тиіс.

Ана тілінің (АТ) бірінші шет тілінің (ШТ1) заңдарына байланысты екінші
шет тіліндегі (ШТ2) бірліктердің өзгеріске түсуі модификация деп аталады.

Субституцияның екі түрі кездеседі, олар: бірліктер субституциясы және
құрылым субституциясы. Бірліктер субституциясы бұл донор тіліндегі
бірліктердің реципиент тіліне тасымалы болып табылады. Кейде реципиент
тілінің фонологиялық және грамматикалық заңдарына байланысты кірме
сөздердің өзгеруімен түсіндіріледі. Құрылым субституциясы дегеніміз – донор
тіліндегі синтаксистік құрылымның реципиент тіліне тасымалы.

Фонетикалық интерференция ана тілі мен шет тіліндегі дыбыстар мен екпін
арасындағы айырмашылықты ескермей оларды қате сәйкестендіру нәтижесі.
Фонетикалық интерференция үйреніп жатқан тілдегі сөздердің фонемасындағы
бірізділікті ескермеу және осы тілдегі дыбыстардың теріс ауысуы ретінде
түсіндіріледі. Ағылшын тіліндегі home, hand, here деген сөздердегі [h]
дыбысының орыс тілінің [х] дыбысымен алмасуы фонетикалық интерференция
мысалы. Сонымен қатар, тілді үйренушілердің сөйленіс әрекетінде созылыңқы
түрде айтылатын дауысты [i:] дыбысының орнына шатасып қысқа [i] дыбысын
қолдануы, тісаралық [өð] дауыссыздардың орнына [s] дыбысын қолдануы
интерференция көрінісі болып табылады. Немесе қазақ тобындағы студенттер
ағылшын тіліндіегі [ch] дыбысын [ш] дыбысымен шатастырады, себебі, ч
дыбысы қазақ тіліне орыс тілінен енген. Сол себепті осындай шатасулар орын
алады. Қазақ – орыс қостілділігі жағдайында студенттердің ағылшын тілін
меңгеруінде ана тіліне қарағанда, орыс тілінің интерференциялық әсері
басымырақ болып келеді. Мысалы, қостілді студенттер ағылшын тіліндегі
centre [‘sentә] деген сөздегі [s] дыбысын орыс тілінің әсерінен [ц]
дыбысымен шатастырып, *[цentә] деп қате айтады. Фонологиялық интерференция
сөйлеу кезінде интонацияда және фонемалардың артикуляциясы мен ырғағында
туындайды. Бұл сөйлеуде екпін түсірумен де байланысты. Мысал ретінде
студенттердің develop'ment орнына deve'lopment деп айтуын келтіруге болады.

Лексикалық интерференция жаңадан меңгеріліп жатқан тілде сөйлеу
кезінде шет тілінің лексикасын қолданумен түсіндіріледі. Шет тілдерінде
кейбір лексикалық бірліктер өте ұқсас болып келеді, сондықтан мұндай ұқсас
жағдайларда лексеманы меңгеру интерференцияның туындау мүмкіндігін
ұлғайтады. Лексикалық интерференция модификациялық және субституциялық
болуы мүмкін. Модификациялық интерференция донор тіліндегі ұқсас
бірліктердің аналогиясына байланысты жаңа тілдегі лексикалық бірліктер
мағынасының кеңеюі болып табылады. Жиі кездесетін субституциялық
интерференция реципиент тіліндегі фонетикалық үлгілер бойынша ұқсас
лексикалық бірліктерді өңдеу арқылы жаңадан меңгеріліп жатқан тілге
тасымалдау болып табылады [29, 3-25 бб.].

Мысалы, ағылшын тіліндегі repetition деген сөзді қайталау деген
мағынасында емес, репетиция деген мағынада қолдану - лексикалық
интерференцияның қөрінісі. Бұл тұрғыда ағылшын тілін меңгеруде қазақ тіліне
қарағанда орыс тілінің ықпалы басым екендігін байқауға болады. Лексикалық
тіларалық интерференция − екі тілдегі бірдей ұғымдық мазмұн- ды дұрыс бере
алмау және сөздердің шекарасын қате сәйкестендіру нәтижесі. Мысалы, жазу
үстелі - письменный стол – desk деп айтудың орнына: writing table
деп қателесу. Шет тілі мен ана тіліндегі сөздердің жалған аналогын беру
нәтижесінде туындайтын қателердің алдын алу үшін тілді үйренушілер
аудармашының жалған достары деп аталатын сөздікпен өзіндік жұмыс жасауы
қажет.

Семантикалық интерференция сөйлеуші үшін бұрыннан білетін тілдерге
қарағанда тілдік құбылыстың жаңадан меңгеріліп жатқан тілде бейнеленуі
себебінен туындайды. Мысалы, орыс тіліндегі черный хлеб сөзін қазақ
тілінде қара нан деп айтады. Ағылшын тілі шет тілі ретінде
интерференцияның мүмкіндігін арттыра түседі (brown bread). Бұл
интерференцияның кең тараған түрі ретінде оқушылардың орыс және ағылшын
тілдеріндегі мақал-мәтелдерді, тұрақты тіркестерді қазақ тіліне аударуға
деген талпынысы нәтижесінде орын алады.

Грамматикалық интерференция лексикалық интерференция секілді екінші шет
тілін меңгеруде жиі кездеседі. Грамматикалық интерференция морфология мен
синтаксис салаларына байланысты ерекшеленеді. Грамматика саласында
тіларалық интерференция құбылысы екі тілдегі грамматикалық категориялардың
саны, олардың семантикалық шекарасы сәйкес келмесе және сөйлемдегі
сөздердің орын тәртібінің еркін болып келуі екі тілде әр түрлі дәрежеде
болған жағдайда туындайды. Бұл септеу кезіндегі ережені ескермеуге,
грамматикалық бірлікті дұрыс таңдамауға алыр келеді. Меңгеріліп жатқан
тілдің грамматикалық формалары мен грамматикалық мағыналарын ана тілінің
нормасы мен ережесіне сүйеніп қате сәйкестендірудің мынадай мысалдарын
келтіруге болады: “a good piece of advice” немесе “some advice” деп айтудың
орнына: “a good advice” деп қате жіберудің басты себебі, ағылшын тіліндегі
“advice” деген саналмайтын зат есім тек жекеше түрде қолданылатын болса,
қазақ және орыс тілдерінде бұл зат есім жекеше және көпше түрде қатар
қолданылады. Грамматикалық интерференцияны меңгеру үшін екі тілдің
грамматикасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды анықтап, оларды меңгеру
үшін тіларалық баламаларды табу қажет. Ағылшын тілінде грамматикалық
интерференция шақ категориясы мен жақ категориясына қатысты туындайды.
Мысалы, студенттер Present Perfect және Past Perfect формаларының орнына
шатасып, Past Indefinite формасын қолданады. Сонымен бірге, қазақ және орыс
тілдерінде артикль категориясы болмағандықтан, тілді үйренушілер ағылшын
тіліндегі белгілілік (the) және белгісіздік (a, an) артикльдерін дұрыс
қолдану кезінде үлкен қиындықтар туындайды.

Морфологиялық интерференция – бұл интерференцияны тудыратын тілдің
сәйкес категориясының әсерінен болатын сөз таптарының категориялық
белгілерінің бұзылуымен байланысты сөйлеу әрекетінде байқалатын нормадан
ауытқу. Нормадан ауытқу формальды (мысалы, жіктеу кезіндегі жіберілетін
қателер) және функционалды (грамматикалық формалардың дұрыс қолданылмауы)
болуы мүмкін. Модификациялық интерференция донор тіліндегі грамматикалық
үлгілері бойынша реципиент тіліндегі морфемалардың қызметтері мен
формаларының өзгеруі болып табылады. Демеуліктер мен артикльдерді дұрыс
қолданбау осы аталған типтегі интерференцияны туындатады. Мысалы, орыс
тіліндегі на странице пять тіркесінің анологиясына байланысты ағылшын
тілінде at the page five тіркесінің орнына on the page five тіркесін
қолданудан анологиялық интерференцияны байқауға болады.

Грамматикалық синтаксистік интерференция сөйлеу кезінде донор тілдегі
модельдер байланысының әсерінен реципиент тіліндегі элементтер байланысының
бұзылуымен байланысты. Бұл ана тілінің немесе бірінші шет тіліндегі
синтаксистік құрылымның саналы емес ұқсастырылуы жағдайында пайда болады.
Синтаксистік құрылымдарды ұқсастыру синтаксистік құрылымның үш түрінен
білінеді. Біріншіден, бұл плюс-сегментация, яғни донор тілдегі
дистрибутивтік ережелердің (лингвистикалық бірліктердің байланысу ережесі)
әсерінен рецепиент тілдегі элементтердің ұлғаюы. Мысалы болымсыздық
формасын шамадан тыс қолдану: I have never been in London деп айтудың
орнына *I haven’t never been in London деп қате жіберу орыс тіліндегі Я
никогда не был в Лондоне деген сөйлемді ағылшын тіліне теріс ауыстырудың
нәтижесі. Екіншіден, минус-сегментация, яғни донор тілдегі сәйкес
модельдердің әсерінен рецепиент тілдегі элементтер санының азаюы. Соңғысы,
репласация, яғни донор тілдегі ережелердің әсерінен рецепиент тілдегі
үлгілер элементтерінің орын алмасуы болып табылады [30, 7-10 бб.].

Салғастырмалы грамматика мен қазақ және орыс тілдеріндегі аударма
курсынан білетініміздей, бұл тілдердегі сөйлемдерде сөздердің орын тәртібі
бірдей емес. Орыс тілінде сөйлемдер құрылымы өзгеруге бейім келеді,
сондықтан, карым-қатынас жағдайына байланысты сөйлеуші әр түрлі нұсқаларды
қолдана алады. Ал, қазақ тілінде сөйлемдер қатаң құрылыммен сипатталады.
Олай болса, мына екі ережені назарда ұстаған жөн:

1) баяндауыш сөйлемнің соңында келеді; 2) анықтауыш өзі анықтайтын
сөздердің алдында орналасады. Сөйлемді қазақ тілінен орыс тіліне және орыс
тілінен қазақ тіліне аудару кезінде ең алдымен, сөйлемдегі сөздердің орын
тәртібіне байланысты логико-семантикалық қатынасқа мән беру керек. Жай
сөйлем немесе күрделі сөйлемдерде қате көбінесе сөздердің орын тәртібіне
байланысты туындайды. Мысалы, Ең биік ғимараты Алматының – мейманхана
Қазақстан. Мұндай қате тілді меңгерудің алғашқы сатысында жиі кездеседі,
оның себебі, синтаксистік ережелерді естен шығарып алу болып табылады [31,
132 б.]. Ағылшын және қазақ тілдерінде сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі
тұрақты болғанымен, орыс тілінде еркін болады. Мысалы: тілді үйренушілер
“When this house was built?” (Когда этот дом был построен?) деп қате
жібереді. Студенттердің жіберген қателері қазақ тіліне қарағанда орыс
тілінен теріс тасымалдың немесе интерференцияның басты көрінісі болып
табылады. Олар ағылшын тіліндегі Арнайы сұрақта сұраулы сөзден кейін
алдымен бастауыш, содан кейін баяндауыш және т.б. сөйлем мүшелері
орналасады деген ережені ескермеген. Мұндай қате көп жағдайда қазақ және
орыс тілдеріндегі сөйлемді ағылшын тіліне аудару кезінде орын алады.

Мәдени интерференция тілдік жүйеден емес, сол тіл бейнеленетін мәдениет
барысында туындайды. Интерференция түрлі мәдениеттегі ұқсас құбылыстардан,
мінез-құлық нормаларына байланысты туындауы мүмкін, мысалы, сөйлеу
этикетіндегі түрлі формалардың болуын алайық. Орыс тілінде спасибо сөзіне
жауап қайтарған кезде пожалуйста сөзі сыпайылық формасы ретінде
қолданылса, дәл сол мағынаны не за что сөз тіркесі де бере алады. Ағылшын
және қазақ тілдерінде please және өтінемін сөздері мұндай мағынада
қолданылмайды. Мұнда бірінші шет тіліндегі әлеуметтік-мәдени дағдыларды
меңгеру деңгейінің маңызы зор. Оның деңгейі қаншалықты жоғары болған сайын,
оң тасымалдың да мүмкіндігі ұлғая түседі.

Сонымен, ағылшын тілін меңгеруде интерференция әсерінен орын алатын
қателерді тілдің барлық деңгейінен байқауға болады. Бұл тұрғыда қатені
талдап, олардың туындау себептерін анықтаудың маңызы зор. Осы міндеттерді
шешуде өзіндік әдіснамасы бар зерттеу әдісі ретінде қателерді талдаудың
туындауы жайлы еңбектермен С. Кордер, Р. Эллис, М. Лонг пен Ларсен-Фриман
(Rod Ellis, D. Larsen and M. Long) айналысты.

С. Кордердің көзқарасына сәйкес ең басты атап өтетін жайт, mistakes
(қателесу, шатасу, адасу) және errors (қате, жалған түсінік) ұғымдарының
арасындағы айырмашылықты ажыратып алу болып табылады. Олай болса, екі ұғым
арсындағы басты айырмашылықтарды белгілеу үшін түсіндірме сөздікте берілген
анықтамаларға тоқталайық: Mistake – something that is not correct,
that you do, say, or write without intending to. A mistake is something
that you make by accident, or is the result of bad judgment. (I’m sorry, I
took your car by mistake). Error – a mistake, especially one, that causes
problems. An error is a mistake you make in something you are doing, that
can cause problems (You’ve made a serious error in calculating your taxes)
[32, 497; 960 бб.].

Мұның біріншісін толқу, шаршау, әсер алу салдарынан болатын сөйлеу
кезіндегі жаңсақтық және сөйлеуші тарапынан өз қатесін өзі барынша тезірек
жөндей алуға мүмкіндігі жағдайымен түсіндіруге болады. Ана тілінде немесе
өзге тілде сөйлеуде барлық адам осы секілді қателер жібереді. Мұндай
қателер жүйесіздік қателері (non-systematic errors, ‘errors of
performance’(сөйлеу кезіндегі қателер), немесе mistakes) деп аталады.

C. Кордердің пікірінше: Осы іспеттес қателерді жібермеу үшін арнайы
ереже іздеудің қажеті жоқ [33, 66-69 бб.].

Ал errors екінші шет тілін меңгеруде тілді үйренушілердің екінші шет
тілі ережелерінен ауытқуы болып табылады, олар тілді меңгерудегі нақты бір
саты болып табылатын өз қатесін өзі жөндеу әрекетіне талпыныс жасамайды.
Бұл тұрғыда қателер екінші шет тіліне қатысты өзіндік ғылыми болжамды
тексеру мен қалыптастыру үдерісіндегі индивидтің белсенділік танытуы
ретінде орын алады. Мысалы, егер де ағылшын тілін үйренуші адам *Does John
can song? деп айтса, бұл сөйлем ең алдымен оны сұраулы формаға айналдыру
үшін етістіктің алдында do көмекші етістігін қолданамыз деген ережені
ғана меңгерген құзірет деңгейін (бастапқы) көрсетеді. Ол мұнда шатасу
(mistake) емес, оның екінші шет тіліндегі құзіретін көрсететін қате
түсінікке (еrror) жол берді.

Кейде адам шатасты ма (mistake), әлде онда қате түсінік (еrror)
қалыптасты ма, ол жағын ажырату қиындық туғызады. Сонымен, ағылшын тілін
меңгеруші кейде John can sing деп дұрыс айтса, кейде, *John cans sing
деп қате айтуы мүмкін. Бұл жағдайда жіберілген қатенің error немесе mistake
екендігін нақты анықтау қиын. Алайда, оның уақыт өте келе модальдық
етістіктерді дұрыс қолданбай, *John wills go, *John mays come секілді
қате жіберуі жалғаса беруі мүмкін. Олай болса, бұл сөйлемдердегі жіберілген
қателер error болып табылады. Модальды етістіктердің қате формасын олардың
етістіктер мен модальды етістіктерді ажырата алмауының айғағы деп
қарастыруға келе ме? Дегенмен, олар кей кезде модальды етістіктерді дұрыс
қолданғанда ғана олар ережені меңгеру үстінде немесе модальды етістіктерді
(modals) етістіктерден (verbs) ажырата алады. Көріп отырғанымыздай, mistake
пен error ажыратуда субьективизм жетіспейді.

С. Кордер қателерді талдау барысын айқын түрде құрастырып, оның келесі
сатыларын анықтады:

1. Тілді меңгерушілердің сөйлеу мысалдарын жинақтау (corpus of language
is selected), мұнда іріктемелердің көлемін, мысалдарды жинақтау әдісін,
жасы, жынысы, екінші тілді меңгеру деңгейін есепке ала отырып
ақпаратшылардың құрамын анықтап алу өте маңызды.

2. Зерттеліп отырған корпуста қатені сәйкестендіру. Шектелген құзірет
немесе оның мүлде болмау нәтижесінде пайда болатын қате (errors) мен сөйлеу
кезінде шаршау немесе толқу салдарынан жаңсақтықтың кетуі, алайда оны
жөндей алатын жағдайларды, яғни айқын ескертулерді (С. Кордер оларды
‘lapses’ деп немесе ‘mistakes’ деп атайды) жіктеу.

3. Осы тектес қатені түсіндіру мен топтастыру.

4. Қатенің туындау себептерін және психолингвистикалық механизмдерін
түсіндіру.

5. Қатенің маңыздылығын (бағасын) анықтау.

С. Кордер қатенің ашық, айқын немесе анық (overt errors) деп аталатын
және жабық, бүркеншік (covert errors) деп аталатын түрлерін бөліп
қарастырады. Ашық, айқын кателер сөйлем деңгейінде грамматикалық
сәйкессіздік (ungrammatical) болып табылады. Жабық, бүркеншік қателер
өзіндік грамматикалық құрылымы бойынша дұрыс болып келеді. Алайда, олар
қарым-қатынас контексінде дұрыс аударылмаған немесе дұрыс түсінбеген
жағдайда туындауы мүмкін. Мысалы, I’m fine сөйлемі дұрыс құрылған және
сөйлем деңгейінде қатесіз болғанымен, Who are you? деген сұраққа жауап
ретінде айтылған жағдайда қате болып есептеледі.
С. Кордер бойынша жоғарыда аталған екінші тілді меңгеру кезінде
жіберілетін қате (errors) сөйлем деңгейіндегі қателер және дискурс
деңгейіндегі қателер деп аталады. Мысалы, department сөзі бар сөйлемді
алайық: I saw their department сөйлемі екінші тілдің грамматикасы бойынша
дұрыс болып табылады. Алайда, мұнда контекст Мәскеу тұрғындарымен
байланысты.
Лингвистикада қате туындау себептеріне байланысты төмендегіше
топтастырылады:
I. Ең алдымен, қателер тіларалық қателер (interlingual errors) және
тілішілік қателер (intralingual errors) болып бөлінеді.
I.1. Алғашқысына тіларалық интерференция қатеcін жатқызамыз. Олар ана
тілінен теріс ауысу арқылы түсіндіріледі. Мұндай қате екінші тілді
үйренудің алғашқы сатысында жиі кездеседі. Оның себебі, тілді үйренушілер
екінші тілдің жүйесімен әлі толықтай танысып үлгермегендіктен және
меңгермегендіктен тілді үйренуде сүйеніш болатын тіл жүйесі тек қана ана
тілі болуымен түсіндіріледі.
I.2. Тілішіндегі қате дәстүрлі түрде тілішіндегі интерференция қателері
ретінде түсіндіріледі. Яғни, бұл екінші тілдегі бұрынырақ меңгерілген
құбылыстардың кейінгісіне әсері болып табылады. Мұндай қате барлық тіл
меңгерушіде бірінші тілдің сипатына қарамастaн бірдей болып келеді. Бұл тіл
меңгеру үдерісінің ерекшелігін көрсетеді, осыған орай оларды дамушы қате
(developmental errors) деп атайды. Шет тілін біршама уақыт меңгерген соң,
тілді меңгерушінің сол тіл бойынша білім қоры, дағдысы мен қабілеті
жинақталады. Сонымен қатар шет тілін меңгерушінің сөйленісінде көптеген
қате орын алады, бұл тілішіндегі интерференцияның басты қөрінісі ретінде
түсіндіріледі. Интерференцияның бұл түрі шет тіліндегі жаңадан қалыптасып
жатқан қарым-қатынас дағдыларының сөйлеуші санасында стихиялы түрде
салғастырылуы және бұрын қалыптасқан дағдылардың әсері арқылы қалыптасуы
болып есептеледі. Бұл тұрғыда тілішіндегі интерференция – қалыптасқан және
жеткілікті деңгейде қалыптасып үлгермеген дағдылар қатынасының нәтижесі.
Тілішіндегі интерференция нәтижесінде туындаған мынадай қатені мысал
ретінде келтіруге болады: “I can read” деп айтудың орнына: *“I can to read”
деп қателесу. Мұндағы аналог болатын тіркестер: “I’d like to have an
apple”. “I want to read”. Интерференция құбылысы күрделі және көп қырлы,
бұл ана тілі мен шет тіліндегі дағдылардың теріс алмасуы нәтижесіндегі
түрлі факторлардың жиынтығымен анықталады.
I.3. C. Кордердің пікірінше қатенің үшінші тобы үйрену мәнмәтіні деп
аталады (context of learning). Үйрену мәнмәтіні сынып пен мұғалім және оқу
материалдарына (екінші тілді аудиторияда үйрену кезінде) немесе қоғамдық
жағдаятқа (екінші тіл табиғи ортада меңгерілген жағдайда) қатысты. Мұнда
қате мұғалімнің екі тілдік құбылысты бірізді қолданып, индивид санасында
осы құбылыстардың шатасуына алып келетін қиындықтарды меңгеруге қадам
жасауының салдары ретінде қарастырылады [34, 36-43 бб.].
Осыған орай, жоғарыда қарастырылған интерференция түрлеріне қатысты
қатенің туындау себебі ана тілі мен бірінші шет тілі және меңгеріліп жатқан
екінші ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.