Банк ссудаларын беру және қайтару тәртiбi туралы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Банк ссудаларын беру және қайтару тәртiбi
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.Коммерциялық банктермен берiлетiн ссудалардың теориялық негiздерi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1.Қазақстан Республикасының банк жүйесіндегі несиелік процесстің
экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .5
1.2.Несие беру және оның қайтарылуын қамтамасыз ету тәртiбi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3.Банктiк ссуда алушының несиелiк қабiлеттiгiн бағалау көрсеткiштерi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2. Банк Центр Кредит АҚ-ның ссуда беру тәжiрибесiне талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .27
2.1.Жеке тұлғаға ссуда беру тәжiрибесi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2.Заңды тұғаға ссуда беру
тәжiрибесi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3.Проблемалық ссудалармен банк жұмысын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .. .48
3.Қазақстан Республикасы ЕДБ-тердегi несиелеу механизмiн дамыту жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...58
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..60
Кiрiспе
Тақырыптың өзектілігі. Негiзiнен бүгiнгi таңда несие халық
шаруашылығының негiзгi факторы болып табылады. Несие қосымша ресурстар
түрiнде кәсiпорындар мен ұйымдарға меншiк капитал шеңберiнен шығуға
мүмкiндiк берiп,жаңа күш қуат бередi,өндiрiстiң өркендеуiне экономикалық
алғы шарттар жасайды. Сондықтан да ссудалардың берiлуi мен қайтарылуы
процесiн дұрыс, заңды ұйымдастыру осы факторларға тiкелей әсер етедi. Сол
себептен Қазақстан банктерiнде шетел тәжiрибесiн ескере отырып,қарыз
алушыға берiлген ссуданың берiлуi мен қайтару тәртiбiн қатаң сақтау өте
маңызды.
Несиелерді берудің маңызды алғы шарттарының бірі болып несиелік
қабілеттілік табылады. Потенциалды және нақты қарыз алушыларды негізгі
қарыз сомасын және ол бойынша пайыздарды толық және уақытылы төлеу
мүмкіндігі жағынан бағалау, олардың қаржылық жағдайын талдау мәселесі банк
қызметіндегі ең өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Кез-келген несиелік
келісім-шарт жасау алдында банк қызметкерлері ссуданы алуға өтініш жасаған
тұлғаның несиелік қабілетін бағалау жұмысын орындайды. Талдау қаншалықты
толық және дәл жүргізілгеніне байланысты несиелеудің сәтті жүргізілетіні
анық.. Банктердің өтімділігі және табыстылығы клиенттердің қаржылық
жағдайына тәуелді болып келеді. Сондықтан банктер несиелік операцияларының
табыстылығын қамтамасыз ету үшін қарыз алушылардың несиелік қабілетін егжей-
тегжейлі бағалауды жүзеге асыруға тиіс.
Бітіру жұмысының мақсаты – шетелдік және отандық тәжірибеге сүйене
отырып ссуданың берiлуiн және оның қайтарылу тәртiбiн қатаң сақтаудың
маңыздылығын зерттеп,ол процестерде болатын кемшiлiктер мен артықшылықтарды
көрсете бiлу. Сол арқылы ұсыныстар беру Қарыз алушылардың несиелік
қабілетін бағалаудың маңызын көрсету.
Осы алға қойған мақсатқа жетуде үшiн белгiлi мiндеттер міндеттер
орындалуы тиiс.
Бітіру жұмысының мiндеттерi:
-Банктiк ссудалардың экономикалық мазмұнын қарастыру ;
-Банктiк ссуда беру процесiн ұйымдастыру қағидаларын, әдiстерiн
қарстыру
-Банктiк ссуда алушының несиелiк қабiлеттiлiгiн бағалау ;
-ЕДБ-дiң жеке және заңды тұлғаларға ссуда беру тәжiрибесiн талдау
;
- ЕДБ-ң несие жүйесiнде болатын кемшiлiктер және оларды жою
жолдарын қарастырып ұсыныстар жасау.
Бітіру жұмысының зерттеу объектісі – Центр Кредит БанкАҚ-ның
несиелеу қызметi жатады.
Зерттеу жұмысының құқықтық, теориялық және әдістемелік негізі. Бұл
жұмысты жазу барасында ҚР заңдаылықтары мен нормативтiк актiлерi,ҚР
жарлықтары мен Үкiмет қаулылары.Ұлттық Банктiң статистикалық бюлетендегi
және Ұлттық Банктiң 2003 жыл 2004 жылғы жылдық есебiндегi мәлiметтер,
Центр Кредит БанкАҚ –ның мәлiметтерi сонымен бiрге белгiлi экономистер
мен бiлiктi мамандардың жазған ғылыми еңбектерi мен баспасөзде жарияланған
мақалалары пайдаланылды.
Бітіру жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негiзгi үш бөлімнен және
қорытындыдан тұрады.
Бiрiншi бөлiмде -коммерциялық банктер беретiн ссудалардың теориялық
негiздерi яғни атап айтқанда,ҚР банк жүйесiндегi несиелiк процесстiң
экономикалық мәнi,несие беру және оның қайтарылуын қамтамасыз ету
тәртiбi,банктiк ссуда алушының несиелiк қабiлеттiгiн бағалау көрсеткiштерi
қарастырылса.Екiншi бөлiмде Банк Центр КредитАҚ-ның ссуда беру
тәжiрибесi,атап айтқанда жеке тұлға Кеңесханов Дархан Тимуровичтiң
автомобильдi несиеге алуы прцессi және Заңды тұлға ЖШК Алина-Кераманың
несие алу және қайтару процессiне талдау жасалған.Ал үшiншi бөлiмде ҚР
–дағы ЕДБ-тердегi несиелеу механизмiн дамыту жолдары қарастырылған.
1.Коммерциялық банктермен берiлетiн ссудалардың теориялық негiздерi
1.1.Қазақстан Республикасының банк жүйесіндегі несиелік процесстің
экономикалық мәні
Несиелеу механизмін кеңес экономистері жалпы несиелік механизмнің
техникалық қабаты ретінде бөліп қарастырады.
Несиелеу механизмі – несиенің берілу және қайтарылу әдіс-тәсілдерін және
несиелеу процесін, сондай-ақ несиенің қозғалысына бақылауды қамтитын
несиелік механизмнің құрамдас бөлігі. Басқаша айтқанда несиелеу механизмі
несиені пайдалану механизмін білдіреді. Несиелеу механизмі – бұл несиені
ғылыми тұрғыда тану механизмін сипаттайды. Бұл механизм тәжірибеде нақты
әрекет ететін, өзінің субъективтік сипаты бар механизм. Несиелеу механизмі
өзінің мәні жағынан несиелік процесс технологиясын бейнелейді.
Қазіргі несиелеу механизмінің құрамы төмендегідей құрамдас бөліктерден
тұрады:
• несиелік әдістері және ссудалық шот түрлері;
• несиелік мәмілені құжаттау;
• несиенің мөлшерін белгілеу;
• несиені беру процедурасы;
• несиені қайтару тәртібі;
• несиелеу процесіне жасалатын бақылау;
• кепіл заттарын бағалау және іске асыру.
Несиелеу әдістері – ссуданың берілу және қайтарылу ерекшеліктерімен
байланысты болатын, банктік несиенің кәсіпорындардың қаражат айналымының
шеңберіне қатынасу тәсілдерін білдіреді.
Реформалауға дейінгі кезеңдегі отандық банктік тәжірибеде несиелеудің екі
әдісі қолданылған
• қалдық бойынша;
• айналым бойынша.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие қозғалысы несиеленетін
құндылықтар қалдықтарымен тығыз байланысты болды. Ондай құндылықтарға: әр
түрлі тауарлы-материалды құндылықтар, аяқталмаған өндіріс, алдағы кезеңдегі
шығыстар, дайын өнімдер және жөнелтілген тауарлар жатады. Қорлардың
нормативтен жоғары өсуі несиеге деген сұраныс тудырып, ал олардың азаюы
несиенің сол мөлшерде қайтарылуын талап етті. Мұндай несиелеу әдісінде
несие компенсациялық сипатта болды, өйткені несие шаруашылық органдардың
құндылықтары мен шығындар қорларының нормативтен жоғары бөлігіне жұмсалған
меншікті қаражаттарының орнын жабуға бағытталды. Компенсациялық несиелер
жай ссудалық шоттар бойынша берілді.
Айналым бойынша несиелеу (тауар айналымы) әдісінің ерекшелігі ондағы
несие қозғалысы материалдық құндылықтар айналымымен анықталады. Мұнда несие
төлемдік сипатқа ие болды, себебі ссуданың берілуі тікелей төлемге қатысты
және, ең бастысы, зайымдық қаражаттарға деген қажеттілік туындаған кезде
жүзеге асырылды. Сөйтіп, айналым бойынша несиелеу әдісі төлемдік сипаттағы
несиелердің көмегімен жүргізіліп, арнайы ссудалық шоттар бойынша беріліп
отырған. Демек, бірінші әдіс бір-ақ рет пайдалануға жараса, екіншісі
банктік ссудаларды үнемі беріп отыру үшін қызмет етумен қатар, халық
шаруашылығының қорларының айналым шеңберін және төлем айналымын
ұйымдастыруда үлкен роль ойнайды.
Қалдық бойынша несиелеу әдісі нарықтық жағдайға өтумен байланысты өзінің
тәжірибелік маңызын жоғалтты, өйткені 80-ші жылдардағы банкті реформалаудың
бірінші кезеңінің барысында саны көп ауқымды объектілерді несиелеуден
біртұтас несиелеу механизмі бойынша ірі объектілерді тек айналым бойынша
несиелеуге өтудің объективті процесі аяқталды. Мұнда, айналым бойынша
несиелеуге жиынтық қорлар мен өндіріс шығындары бойынша несиелеу формасын
қабылдады, сондай-ақ мұндай формаға іс жүзінде шаруашылықтың барлық
салалары өткізілді. Қазіргі жағдайда мұндай тәртіпте өнеркәсіптік, көлік,
құрылыс, ауыл шаруашылық, сауда және жабдықтау-сату ұйымдары несиеленеді.
Сонымен, қазіргі банктік тәжірибеде несиелеу әдісінің үш түрі
қарастырылады
• айналым бойынша несиелеу әдістері;
• қалдық бойынша несиелеу әдістері;
• айналым-қалдықтық.
Айналым бойынша несиелеу барысында несие несиелеу объектісінің
айналымындағы қозғалысын жалғастырып отырды. Несие қарыз алушының
шығындарын оның ресурсы босағанға дейін аванстайды. Ссудаға деген
объективтік қажеттілікті ұлғайту шараларына байланысты ссуда мөлшері өсіп,
бұл қажеттіліктің азаюына байланысты ссуда қайтарылады. Бұл әдіс негізінен
несиенің қозғалысымен қажеттілікті төмендету немесе ұлғайту шараларына
байланысты үздіксіз қамтамасыз ететін, яғни үздіксіз жаңартып отыратын
процесс болып табылады.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие ссудаға деген қажеттілікті
туындататын тауарлы-материалды құндылықтар мен шығындар қалдықтарымен өзара
байланысқан. Несие бұл жағдайда тауарлы-материалды құндылықтардың
қалдықтарын есепке ала отырып, компенсациялау тәжірибесінде беріледі, ал
қажетті материалдарды сатып алу шығындары авансылау үшін берілмейді. Қалдық
бойынша несиелеуде несиелеу объектісінің кішкене бөлігі қамтылса, ал
айналым бойынша несиелеуде объектісі толығымен қамтылады.
Айналым және қалдық бойынша несиелеудің іс жүзінде ұштасуының нәтижесінде
айналым-қалдықтық әдісі түзіледі. Мұндағы бірінші кезеңде несиеге деген
қажеттіліктің туындауына байланысты несие берілсе, ал екінші кезеңде
берілген несие қатаң түрде өтеледі. Бірінші кезеңде несие тауарлы-
материалды құндылықтарды кепілге алып, шығындар айналымының бастапқы
кезеңінде берілсе, ал екінші кезеңде несие клиенттің банк алдындағы
мерзімді міндеттемелері негізінде өтеледі.
Несиелеу әдістері несиені беру және қайтаруға арналған ссудалық шоттар
формаларын анықтауға негіз болады. Несиенің ұйымдастырылу қозғалысы
банктің клиентке ашқан ссудалық шотында көрсетіледі.
Ссудалық шот – клиенттің банктен олған несиесіне байланысты қарызы
көрсетілетін, яғни ссуданың берілуі мен қайтарылуы көрсетілетін шотты
білдіреді.
Ссудалық шоттың дебеті бойынша несиені беру көрсетілсе, қайтарылуы кредит
бойынша көрсетіледі. Ол келесі кестеде бейнеленген (1-кесте):
1-кесте
Ссудалық шот
ДЕБЕТ КРЕДИТ
НЕСИЕНІ БЕРУ НЕСИЕНІ ҚАЙТАРУ
ССУДАЛЫҚ ШОТ ҚАЛДЫҒЫ
(несие бойынша қарыз)
Көзi: Лаврушин И.О. Банквское дело
Несиенің берілуі мен өтелуі, қарыздың көрсетілуінің ортақ біртұтас
сызбасы барысында ссудалық шоттар өзара бөлінеді:
• ашылу мақсатына қарай;
• айналыммен өзара байланысы бойынша.
Ашылу мақсатына қарай ссудалық шоттар депозиттік-ссудалық болып келеді.
Мұндай жағдайда, клиент өзінің банктік депозитке салынған меншікті
қаражатын жұмсап қойған кезде ғана белгілі бір мөлшерде несие алуға хұқық
алады. Егер бұл шотта дебеттік қалдық шықса, онда ол депозиттік шоттан
ссудалық шотқа айналады.
Айналымы мен өзара байланысы бойынша ссудалық шоттардың үш типі болуы
мүмкін:
1. айналым-төлемдік;
2. қалдықты-компенсациялық;
3. айналым-қалдықтық.
Осы үш типі мәні жағынан несиелеудің үш әдісіне сәйкес келеді.
Айналым-төлемдік шотты ашу барысында клиент әр түрлі қажеттіліктерге
байланысты төлем құжаттарын: тауарлар мен қызметтер шотын, жалақыға
берілетін чектерді, берешек қарызды өтеуге, салықтар мен басқа да
төлемдерді аударуға байланысты төлем тапсырмаларын төлеуге мүмкіндік алады.
Клиент барлық төлемдерді төлеуде қалдықты-компенсациялық шотты пайдалана
алады. Клиенттің қанша несиелеу объектісі болса, сонша қалдықты-
компенсациялық шоты болуы мүмкін. Бұл ссудалық шот алдындағы екі ссудалық
шотқа қарағанда біршама қолайлы және көп техникалық рәсімделуді қажет
етеді, Сол сияқты несиенің белгілі бір мақсатқа берілуі қатаң қадағаланады.
Айналым-төлемдік ссудалық шоттың ерекше бір түрін контокорренттік шот
құрайды.
Контокоррент шоты – банктік тәжірибеде банктердің бірінші класты несиелік
және төмен қабылеті бар қарыз алушыларға несие беруде активті-пассивті
(есеп айырысу-ссудалық) шоттарды біріктіре отырып, пайдалануын білдіреді.
Бұл шот банк сенімінің ең жоғарғы формасын сипаттайды. Оның дебет жағы
бойынша клиенттік өндірістік қызметіне және пайданы бөлуіне байланысты
барлық төлемдер, ал кредитіне клиенттің есебіне түсетін түсімдер және басқа
да түсімдер есепке алынады. Бұл шоттың кредиттік қалдығы клиенттің сол
уақытта айналымда бар меншікті қаражатын, ал дебеттік қалдығы айналымға
банк несиесінің тартылғандығын, яғни ол бойынша пайыз төлеп отырғандығын
көрсетеді.
Қарыз алушыларды несиелеуге байланысты операцияларды жүзеге асыру үшін
екінші деңгейлі банктер оларға ссудалық шоттар ашады: жай және арнайы.
Арнайы ссудалық шоттар шаруашылық ұйымның төлем айналымының үлкен бөлігін
несиенің көмегімен жүзеге асыратын жағдайда және несиеге деген үнемі
қажеттілікте болатын қарыз алушыларға ашылады. Қазіргі кезде арнайы
ссудалық шоттар бойынша тауарлар қорлары айналымына байланысты бөлшек және
көтерме сауда ұйымдары, сонымен қатар сату-жабдықтау ұйымдары несиеленеді.
Кәсіпорынға тек бір ғана арнайы ссудалық шот ашылуы мүмкін. Бірақ та банк
кәсіпорындағы жекелеген қандай-да бір тауарлар, шаралары үстіне несиелеу
қажет деп санаса, онда оған жай ссудалық шоттар ашуға мүмкіндік береді. Жай
ссудалық шоттар бір рет ссудалар беру үшін ғана банктік тәжірибеде
қолданылады. Мұндай шоттар бойынша қарыздың өтелуі қарыз алушының
келісілген мерзімде мерзімді міндеттеме-тапсырмалар негізінде жүзеге
асырылады.
Егер қарыз алушы кәсіпорын бір уақытта бірнеше объектілер бойынша несиені
пайдаланса, онда оған бірнеше жай шоттар ашылуы мүмкін және ссудалар әр
түрлі шартпен, әр түрлі мерзімге және әр түрлі пайызбен беріледі. Мұндай
ерекше ссудаларды есепке алуда қарыз алушылардың алған ссудаларын уақтылы
өтеуіне банк тарапынан бақылау жүргізудің маңызы бар.
Несиелеу механизмінің екінші құрамдас бөлігі – несиелік мәмілені
құжаттау. Бастапқы кезде банк пен клиент арасында ауызша келісім жасалып,
оның соңы банкке несиелік ресурсқа сұралатын өтініштің жазбаша түрде
несиенің мақсатын көрсете отырып тапсырылуымен аяқталады. Банкте клиенттің
қаржылық жағдайын анықтауға және оның несиелік қабілетін бағалауға
мүмкіндік беретін материалдар болуы керек. Сондықтан да, банк клиенттен
оның қызметі жайлы соңғы екі-үш жылдағы жыл басына жасайтын кәсіпорынның
балансын, қажет болған жағдайларда таяу айдағы күнге жасалған балансын
талап етеді. Кәсіпорынның балансына қоса банкке пайда және зиян туралы,
ақшалай қаражаттар қозғалысы туралы есептерін береді. Клиенттің белгілі
мақсатқа несие алуға, оның қажетті мөлшерін, сыйақы мөлшерін және нақты
мерзімнен тұратын несиеге деген қажеттілікті негіздейтін техникалық-
экономикалық негіздемесі немесе бизнес жоспары болуы тиіс.
Банк пен қарыз алушы арасындағы жасалатын несиелік
мәміленің құқықтары мен міндеттерін белгілейтін маңызды құжат – несиелік
шарт жасалады. Онда екі жақтың экономикалық және заңи жауапкершіліктері
көрсетіледі. Елімізде қатаң белгіленген несиелік шарттың арнайы формасы
жоқ. Ал, ондай формалар Германия, Австрия сияқты елдердің тәжірибелерінде
кездеседі.
Несиелік шарттан басқа кепіл туралы келісім-шарт жасалады. Іс жүзінде,
егер кепіл несиелік мәмілеге қатысатын болса, онда міндетті түрде кепіл
туралы келісім-шарт жасалуға тиіс.Кейде ол нотариалды түрде куәландырылуы
да мүмкін.
Несиелеу процесі барысында клиент банкке басқа да құжаттарды (кепіл-хаты,
үшінші бір тұлғаның кепілдемесін, әр түрлі орындардан берілген анықтама
қағаздарды) тапсырады.
Несие банктің тиісті қызметкерінің жазбаша үкім шығару барысында
беріледі. Бұл қызметкер ретінде: банктің басшысы, оның орынбасары, несиелік
департамент бастығы, несиелік бөлім басшысы және банктің несиелік
офицерлерінің біреуі болуы мүмкін. Несиенің берілуі туралы үкім
клиенттердің шоттары бойынша есеп - айырысу және несиелік операцияларын
жүргізумен айналысатын бөлімге түседі. Онда клиенттің аты-жөні, несиенің
сомасы, несие беретін шоты көрсетіледі.
Үкім несиенің бағытын белгілейді. Бағыттарына байланысты несиенің берілуі
үш түрлі болуы мүмкін:
1. ссуда клиенттің есеп-айырысу шотына аударылады;
2. ссуда есеп-айырысу шотына түспей, тауарлы және тауарлы емес
операциялары бойынша әр түрлі төлем құжаттарын төлеуге беріледі;
3. ссуда бұрын берілген несиелерді қайтаруға беріледі.
Жалпы, клиентке берілетін несиенің мөлшері көптеген жағдайларға
байланысты. Несиенің мөлшері несиелік келісім негізінде беріледі. Бұл
келісімде жазылған сома клиент үшін алуға тиісті ең жоғарғы соманы
білдіреді. Бұл сома өзінің мәні жағынан несиелеу лимиті болып табылады.
Несие мөлшері мыналарға:
• қарыз алушының төлем айналымындағы алшақтыққа;
• несиенің қамтамасыз етуіне түскен тауарлы-материалды бағалылықтардың
нақты жинағына және олардың өтімділік дәрежесіне;
• маржа деңгейіне;
• тәуекел дәрежесі мен банктің клиентке сенім дәрежесіне;
• банктегі бар ресурс көлеміне байланысты.
Әр жекелеген жағдайларда бұл мөлшер қамтамасыз ету құнымен және банктің
клиентке деген сенім дәрежесіне байланысты анықталады.
Несиелеу механизмінің бір құрамдас бөлігі – несиені қайтару тәсілдері.
Оның бірегей жасалған үлгісі жоқ. Оның төмендегідей көптеген нұсқалары
болады:
1) мерзімді міндеттемелер негізінде эпизодтық қайтару;
2) меншікті қаражаттардың жинақталуының және несиеге деген есеп-айырысу
шотына қажеттіліктің азаю шамасына қарай қайтару;
3) алдын ала белгіленген сома негізінде жүйелі түрде қайтару;
4) түскен түсімді бірден ссудалық қарызды жабуға есептеу;
5) несиенің қайтарылу мерзімін созу;
6) мерзімі өткен қарызды мерзімі өткен несиелер шотына аудару;
7) банк резерві есебінен мерзімі өткен ссудаларды шегеру.
Несиенің қайтарылуын арнайы құжат арқылы немесе қағазсыз, яғни байланыс
каналдары арқылы да жүзеге асырады. Несиенің қайтарылуын негіздейтін
құжаттарға: клиенттің жазбаша үкімі, банктің өзінің үкімі, соттың
бұйрықтары жатады.
Кепілге алынған мүлікті бағалау әдістері де несиелеу механизмінің
құрамдас бөлігіне жатады. Кепілді пайдалану кепіл механизмінің қолданылуын
талап етеді.
Кепіл механизмі – кепіл туралы шартты дайындау, жасау және орындау
процесін білдіреді.
Кепіл механизмін іске асырудың негізгі кезеңдеріне жататындар: кепіл заты
мен түрін таңдау, кепіл затын бағалауды жүзеге асыру, кепіл туралы шарт
жасау және орындау, кепілді пайдалану.
Кепіл затына: заттар, бағалы қағаздар, мүліктік құқықтар жатады.
Материалдық-заттық мазмұнына қарай кепіл заттары:
1. Клиенттің мүліктерінің кепілі:
• тауарлы-материалдық құндылықтар кепілі:
а) шикізаттар, материалдар, жартылай өнімдер кепілі;
ә) тауарлар және дайын өнімдер кепілі;
б) валюталық құндылықтар, алтыннан жасалған бұйымдар кепілі;
в) басқа да тауарлар-материалдық құндылықтар кепілі.
• бағалы қағаздар (вексельдер) кепілі;
• сол банктегі депозиттер кепілі;
• жылжымайтын мүлік кепілі (ипотека).
2. Мүліктік құқықтар кепілі:
• жалгерлік құқық кепілі;
• авторлық құқық кепілі;
• жерге құқық кепілі.
Кепіл механизмінің негізгі элементіне кепіл затын бағалау жатады. Осыған
байланысты халықаралық тәжірибеде арнайы нұсқау жасалынған:
1. Кепіл заттары нарықтық құны бойынша бағаланады. Бұл ең жоғарғы
бағаны білдіреді және осы бағаға потенциалды сатып алушылар болуға
тиіс.
2. Мүлік үздіксіз қайта бағаланып отыруға тиіс.
3. Бағалауды арнайы біліктілігі бар мамандар жасауға тиіс.
4. Мүліктің бағаланатын құнына оған кеткен шығындар қосылуы тиіс.
5. Өнер шығармаларының антиквариаттың т.б. куәландырылуға тиіс.
6. Бағалау барысында оның жойылу құны мен сатуға кететін шығындарды
дұрыс анықтауға көңіл аудару қажет.
Несиелеу механизмінің құрамдас элементі – несиені беру процесінің
өзіндік кезеңдері болады. Жалпы, несиелік процесті келесі сызбамен
көрсетуге болады (1-сурет):
1-сурет БАНКТЕРДЕГІ НЕСИЕЛІК ПРОЦЕСС
Несиелік комитетке дайындау
Несиелік
қабілетін
талдау
ия
жоқ
Несиелік
комитет
Несиелік процесс
Несиені
қайтару
Төлемдер.
Мониторинг.
Мерзімі өткен
төлем.
1-ші өтініш
2-ші өтініш
Көзi:Мақыш С.Б Коммерциялық банктер операциялары
Несие беру процесінің 1-кезеңінде банкке келіп түскен несиеге деген
өтінішті қарайды. Мұндай құжаттарда қарыз алушы мен сұралатын несие туралы
негізгі мәліметтер: мақсаты, мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар
қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі.
Тапсырылған құжаттарды оқып үйрену барысында банк қарыз алушының алған
ссудасын қайтару қабілетін бағалаудың шешім қабылдау үшін аса маңызы бар.
Бағалау техникалық-экономикалық есеп негізінде жасалады.
2-кезеңінде қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау кезінде қарыз
алушының алған ссудасы бойынша қарызды уақтылы және толық көлемде қайтару
қабілеті талданады.
Қарыз алушының несиелік қабілетіне талдау жасау барысында мынадай
факторлар есепке алынады:
1. ссудаға қатысты қабілеттігі. Қарыз алушыға ссуданы бере отырып, оның
атынан шығатын тұлғаның құқықтық қуатын анықтайтын Жарғысы және
нұсқауымен танысуға тиіс;
2. қарыз алушының іскерлік беделі. Ол қарыз алушының қарызды қайтаруға
дайындығын ғана емес, сондай-ақ келісім-шартқа байланысты барлық
міндеттемелерін орындауын білдіреді;
3. табыс алу қабілеті. Оны анықтау барысында сату көлеміне, баға
шығындарына, шығыстарға әсер ететін факторлар есепке алынады. Бұл
факторларға: кәсіпорынның орналасқан жері,
тауарлары мен қызметтерінің сапасы, шикізат құны,
қызметкерлерінің біліктілігі жатады.
Несиелеу процесінің 3-кезеңінде несиелік келісім-шарт жасалады. Қазіргі
несиелеудің басты ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының несиелік қабілетін
тексеріп болғаннан кейін, несиелік шарт жасасу үшін несиелеу субъектісімен
қатынасқа түседі. Барлық сұрақтарда банк пен қарыз алушы келісім-шарт
негізінде шешеді.Оның мазмұнын жақтардың өздері анықтайды. Бұл жерде
отандық банктер оның типтік формаларын пайдаланады. Несиелік келісім-шартта
несиелеу мақсаты, обьектісі, оның мөлшері, ссуданы беру мерзімі және
қайтару шарттары; қамтамасыз ету формасы; несие үшін төленетін сыйақы
мөлшерлемесі; қарыз алушының беретін құжаттарының тізімі; олардың берілу
мерзімдері және несиелеу процесіндегі банктің бақылау қызметі көрсетіледі.
4-кезеңде нақты несиені беру кезеңі жүзеге асырылады. Бұл кезең ссудалық
шот формасын, ссуданы беруді құжаттау тәртібін, ссуданы беру тәсілін
анықтайтын несиелеуді ұйымдастыру және техникалық шарттарын қамтиды.
Соңғы 5-кезеңде несиені қайтару және оған сыйақы төлеуіне бақылау
жасалады. Ссудалар бойынша қарызды қайтару тәсілі ссудалық шоттар
формасына, банк қаражаттарын пайдалану ұзақтығына және олардың төлем
айналымын құраудағы роліне байланысты. Жай шоттар бойынша банкке қарызы
есеп-айырысу шотындағы меншікті қаражаттардан аударатын жарналар жолымен
қайтарылса, арнайы ссудалық шот бойынша банкке қарызы тікелей осы шотқа
келіп түсетін түсімдер есебінен жүзеге асырылады.
Ссуданың қайтарылуына бақылау жасау үшін банкте ссудалар бойынша мерзімді
міндеттемелердің картотекасын жүргізеді.
Банктік тәжірибеде ссуда бойынша жай және күрделі сыйақы есептеу
формулалары қолданылады. Жай сыйақыны есептеу формуласы келесідей түрде
беріледі:
J=(i*p*n)360*100%,
мұндағы: і – сыйақы мөлшері;
р – қарыз қалдығы;
n – сыйақы есептелетін кезеңдегі күндер саны.
Күрделі сыйақыны есептеу формуласы төмендегідей:
J=p * ((1+(i1200))^n – 1),
мұндағы: і – сыйақы мөлшері;
р – несиенің бастапқы сомасы;
j – несиенің барлық мерзіміне есептелетін сыйақы сомасы;
n – аймен берілген несиенің ұзақтығы.
Егер несиелеу мерзімі кезеңінде қарыз қалдығының бір бөлігі мерзімі өткен
ссудалар шотына жатқызылса, онда мерзімі өткен ссудалық қарызға сыйақыны
есептеу келесідей формулаға байланысты жүргізіледі:
Jg=Q*[(1+ig1200)^t1-(1+ig1200)^t2 ],
мұндағы: Jg – мерзімі өткен қарыз бойынша есептелген сыйақы сомасы;
Q – мерзімі өткен қарыз сомасы;
Ig – мерзімі өткен қарыз бойынша сыйақы мөлшерлемесі
(айыппұл);
t1 – несие бергеннен бастап мерзімі өткен қарызға
байланысты
сыйақы есептелген күнге дейінгі уақыт мерзімі;
t2 – несие бергеннен бастап мерзімі өткен қарыз пайда
болғанға
дейінгі уақыт мерзімі.
Пайызды есептеу барысында шартты түрде айдағы күндер саны – 30, ал
жылдағы – 360 күнмен алынады.
Несиелік келісім-шартқа байланысты өз міндеттемелерін орындамаған қарыз
алушыларға қатысты банк қарыз алушыға әрі қарай несиелеуді тоқтату туралы
ескерту жасауға, несиелік шартында қарастырылғандай, беруді тоқтатуға құқы
бар. Қарыз алушы несиелік келісімнің шарттарын жүйелі түрде орындамаған
жағдайда банк несиені мерзімінен бұрын қайтаруды талап етуге құқылы.
Несиелеу процесіне жасалатын бақылау банктің несиелік портфелін
мерзімді түрде тексеріп отырумен де толықтырылады. Өйткені, банктің
несиелік портфелі оның табыс көзі және несиелік операцияларды жүргізу
барысындағы тәуекел көзі болып табылады.
1.2 Несие беру және оның қайтарылуын қамтамасыз ету тәртібі.
Банк несиелік тәуекелді азайту мақсатында несиені қайтарудың екінші көзі
— қамтамасыз ететін кепіл болған кезде ғана ссуда береді. Ол несиелеу
рзімі кезіндегі негізгі қарызды және сыйақыны толық жабуы керек. Банк
кепіл мүлкін алудың алдында оның бағалауын жүргізеді. Ол банктің кепіл
мүлкін бағалау әдістемесі арқылы жүргізіледі.
Банк кепіл мүлкінің келесі түрлерінің процедураларын, бағалаудың
регламентін және мониторингісін жүргізеді:
тұрғын-үй, өндірістік емес және өндірістік мақсаттағы жылжымайтын
обьектілерінің;
құрал-жабдықтар;
автокөліктер;
өндірістік топтардың тауарларын;
* азық-түлік топтарының тауарларын; :
* айналыстағы тауарлардың;
* мүліктік құқықгардың.
Мүлікті бағалауды бағалаушы мамандар жүзеге асырады, олардың білімін
анықтайтын дипломы, мүлікті бағалауға рүқсат беретін сертификаты немесе
лицензиясы болуы қажет. Мүлікті бағалауда оны көзбен көру міндетті түрде
жүзеге асырылады, ал кепілге қойылатын мүлік алыс жерде орналасқан болса,
ол орналасқан жерге маман баруы қажет. ¥сынылған мүлік банк галаптарына сай
болса, клиентке жылжымайтын мүлікті көзбен көру қажет екені жөнінде хабар
беріледі. Мүлікті көру клиент есебінен жүзеге асады. Ол барлық шығынды өз
мойнына алады. Ол сондай-ақ бағалаушы маманның қолайлы жүмыс жағдайын
жасауға және банк көмекке алған тәуелсіз үшінші тұлғалардың да шығынын
өтеуге міндетті. Кепілдікке қойылатын мүліктің бағасы мен жағдайы
жөнінде бекітілген тәртіпте бағалау бойынша .Қорытынды немесе
мүліктің жағдайы жөнінде жеке акт құрастырылады.Жепілге алынатын мүлікті
бағалауда оның өтімділігі, нарықтық бағасы,қайтару қүны, несиені қайтару
уақытындағы оның тозуы (аккредитавті, антияны), және тағы басқа белгілер
ескеріледі. Несие беру мерзімі ішінде бағалаушы маман кепілге қойылған
мүліктің мониторингісін жасауға мідетті, оған мүліктің тексеру кезіндегі
жағдайы, қажет болған жағдайда қайта бағалау кіреді. Мониторинг былай
жүзеге асырылады:
* кепіл берушіге болашақта түсетін мүлік бойынша, оның меншігіне енуiнен
бастап төменде келтірілген ретімен байланысты;
* айналымдағы тауар бойынша айына бір рет, банктің құзырлы органы несиелік
ресурстарды бөлу туралы және бағаланған мүліктің кепілге
алынғаны туралы шешім қабылданған күнінен бастап, несие алушының несиені
толық қайтаруы бойынша міндеттемелерін орындағанға дейін;
басқа мүлік бойынша - үш айда бір рет, банктің құзырлы органы
несиелік ресурстарды бөлу туралы және бағаланған мүліктің
кепілге алынғаны туралы шешім қабылданған күнінен бастап, несие алушның
несиені толық қайтаруы бойынша міндеттемелерін орындағанға дейін;
проблемалық несие бойынша айына бір рет, несиенің лроблемалық сыныпқа
өту күнінен бастап, мерзімді өткізу күніне дейін.
Егер бағалауды іске асыруда қиындықтар туса (мысалы аффирнирлерген
тастар мен металдар, жер қойнауын пайдалану құқығын тексеруде Ірнайы білім
мен тәжірибе қажет болса), банк осы сферада арнайы жүмыс :әжірибесі бар
(заңды тұлғаның арнайы бекітілген лицензиясы болуы керек) тәуелсіз бағалау
ұйымдарын жүмысқа қосады. Тәуелсіз бағалау үйымды тарту арнайы келісім-шарт
арқылы жүзеге асырылады және бағалау кезіндегі барлық шығындар несие
алушыға жүктеледі. Бағалауды жүзеге асырудың объективті түрде өтуінің
кепілі ретінде тартылған бағалау үйымының кепілге қойылған мүлікті
бағаланған. құнда сату міндеті болады. Сондай-ақ бағалаушы маман банктің
басқа құрылымдық бөлімшелерінен мамандарды нақыра алады.
Кепіл мүлігі ретінде банк азаматтық айналыстан алынбаған өтімді мүлік
пен мүліктік құқығын қабылдай алады:
Өндірістік мүліктік кешендері, өндірістік және қойма
базалары,элеваторлар, мұнай сақтау қоймалары, өндірістік
және әкімшілік ғимараттары, дүкендер,қоғамдық тамақтану орындары,
салондар, қонақ үйлер, техникалық қызмет көрсету бекеттері, жанар май
бекеттері және т.б.
Үйлер, коттедждер, пәтерлер, саяжайлар.
Жер учаскілерін (кепілге берушінің жеке меншігінде немесе әрдайым
айдалануға құқығы берілген жер меншігі) банк сол учаскідегі ғимаратпен
бірге кепілге алады. Ғимаратсыз жер учаскілерін банк кепіл мүлкі ретінде
алмайды (ауыл шаруашылықтық жерден басқа).
Өндірістік желілер, машиналар, станоктар, жабдықтар.
Автокөліктер, әуе, теңіз және өзен көлітері, ауыл шаруашылық және
арнайы техника, оларға арналған қосалқы бөлшектер мен агрегаттар.
* Өндірістік топтардың тауарлары мен дайын өнімдері: түсті металдар,ұнай
және мұнай .өнімдері, көмір, компьютерлік техника,тұрмыстық техника,
аффинирленген бағалы металдар мен тастар,киім,аяқ киім және ол сияқты т.б.
жоғары сапалы және сақтау мерзімі ұзақ болатын заттар,оның ішінде
айналыстағы тауарлар.
* Азық-түлік топтарының тауарлары мен дайын өнімдері: қант, темекі
өнімдері, дәнді дақылдар мен олардың өнімдері, спиртті
сусындар,консервіленген өнімдер, дәрі-дәрмектержәне сол сияқты т.б. жоғары
сапалы және сақтау мерзімі ұзақ болатын заттар, соның ішінде айналыстағы
тауарлар.
Мүліктік құқықтар: жер қойнауын пайдалану қүқығы, жер учаскісін
ауылшаруашылық мақсатта пайдалану құқығы, жылжымайтын және
қозғалмалы мүлікті үзақ мерзімді пайдалануға құқығы, жеткізуді талап ету
құқығы және т.б.
Басқа да Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтін өтімді
мүлік пен мүліктік қүқықтар.
Кепіл ретінде ұсынылған мүліктің құнын анықтауға қажетті
кұжаттардын болуы. Кепіл мүлкі жоғарғы өтімділікке ие болуы, және багасы
мен нарықтық коньюктурасы жеткілікті Іүрдс тұрақты болуы қажет. Кепіл мүлкі
үшінші тұлғалардың құкықтарынан бос болу ксрек. Кспіл мүлкін сактандыру,
қажет болса банк талабы бойынша кешл берушімен жүзеге асады. Кепіл
берушінің кепіл мүлкі боііынша бюджетке төлемдері гуралы, қарызы жоқтығы
туралы салык органдарынан анықгама кағазы болуы керек. Өндірістік және азық-
түлік тауарлары жоғарғы сапалы, сақтау мерзімі ұзак болуы кажет (азык-түлік
тауарларына бір жыл, ондірістік тауарларға үш жыл), өнім номенклатурасына
сәйкес Қазақстан Республикасында міндетті сертификациялауға сай
сәйкестендіру сертификаты болуы және материалдық құнды заттарды сақтау
жагдайы талапгарына сәйкес: немесс гехникалык жағдайға сәйкес болуы кажет.
Кепілге алынатым автокөліктер толык техникалык ақаусыз болын, оның
эксплуатация мерзімі бес жылдан аспауы керек. Түсті металдардың сапасы
жөнінде сертификагы, шыкқан жері туралы сертификаты, сыртқа шығаруга
квотасы болуы керек.
Кепілге үсынылатын мүлікке қойылатын жалпы талаптардан басқа,
жылжымайтын мүлік болып табылатын кепілге арнайы талаптар қойылады:
- обьектілер сейсмотұрактылық талаптарыла сай болуы қажет;
- жылжымайтын мүлік кепіл ретінде, кепiл бсрушінің жылжымайтын мүлік
орналасқан жер учаскісіне меншік кұкын немесе пайдалану құқын толық сатып
алғаннан кейін алынады.
- ғимаратгар құрылысы толық аяқтаталғаннан кейін, кұзырлы мемлекеттік
органдардан техникалық тіркеуден өткенен кейін алынады.
- егер мемлекеттік меншіктің үлесі бар болса, кұзырлы мемлекетгік
органдардың рүқсаты керек.
- Кепіл ретінде алыибайтын объектідер:
- бағалау ксзінде толық жөндеуді қажет ететiн, голық косметикалык
жөндеуді қажет ететін, седен, сантехниканы ауыстыруды қажет
ететін және т.б. объектілер;
- күрылысы аяқталмаған, қайта кұрылыста немесе көлемді жөндеудс
жатқан объектілер (жоғарғы отімділік пен сұранысқа
ие болатын жағдайлардан баска 1965 жылға дейін қолдануға
енгізілген обьектілер;)
* физикалык тозуы 65% асатын обьектілер;
* егер баспанаға тиісті жер учаскісі 5 соткадан аз болатын обьектілер;
* бағаланатын объектіге таяу жерде жергілікті қолайсыз факторлар болса
кепілге алынбайды.
+Кепілге ұсынылған мүлікті бағалау қүжаттардың түпнүсқасы ұсынылган
жағдайда іске асырылады, оның нақтылығы бойынша жауапкершілік клиентке
жүктеледі. Бағалау түрған ғимаратты жалпы қараудан, оның жағдайы мен
ерекшелігін суреттеуден басталып, оны қолданудың басқа да мүмкін нүсқаларын
талдайды. Жылжымайтын мүлікті көзбен көруде, ғимараттың техникалық жағдайын
арнайы зерттеу, инженерлік коммуникациясын зерттеу жүргізілмейді. Клиент
үсынған қүжаттар мен бағалауға ұсынылған объектіні көру негізінде бағалаушы
маман тиісті әдістемелерді қолдана отырып, жылжымайтын мүліктің бағалау
қорытындысын жасайды. Қүнды анықтауда жылжымайтын мүлік нарыгы мен
бағаланатын объектінің бағасы сиякты, әсер ететін барлык факторлар
ескеріледі. Жылжымайтын мүліктің қүнын анықтауда, сондай-ак кепілге
ұсынылған барлык мүлік түрін анықтауда, бағалауда негізгі үш жол қолданылуы
мүмкін:
* шығын (мүліктік);
* табыстылык;
* салыстырмалылық (нарықтық);
Түрлі әдістерді қолдану бір объектінің күнының түрлі көлемін алуға
әкеледі. Әрі қарай салыстырмалы талдау колдапылган ор әдістіц тиімділігі
мен кемшіліктерін корытындылауға, бағаланатын объектінің нарықіық қүнын дәл
бағалауі а мүмкіндік береді.
Бағалауды жүзеге асырған кезде жердің қүпына әсер ететін факторларды
қолдану қажет:
-физикалық факторлар - учаскі көлемі, түрғылықты жердегі орнының Жоспары,
учаскінің инженерлі-геологиялык жене геодезиялық сипаты;
- экономикалық факторлар - жер тапінылығы, учаскіден түсетін табыс, сол
аумаққа салынган инветициялар және игерілу дәрежесі
- әкшшілік факторлар - жер меншіп күкығы мен паидалану қүқығын заңды түрде
реттеу.
Сонымен катар келесі әдістер қолданьпуы мүмкін:
5- салыстырмалы сатулар бойышп;: соңғы кезде сатылган үқсас учаскілер
мәліметтері салыстырылады, олардың сатылған мерзімдегі қүнына түзетулер
ескеріледі, сондай-ақ түрған орны, физикалық сипаты, учаскіден түсетін
табыс салыстырылады.
* капитализациялық рента әдісімен бүл арендалық төлемдер есебінен
алынған табыстарды капитализациялайды:
* даму әдісі (игеру) - жеке учаскелерге бөлуге, жарамды учаскінің құнын
анықтау үшін қолданылады;
* жер учаскесін жеке меншікке немесе пайдалануға сатып алу қүны бойынша
қарастырылады.
1.3.Банктiк ссуда алушының несиелiк қабiлеттiгiн бағалау көрсеткiштерi
Банктер қарыз алушы және алынатын несие туралы мәліметтер жинағаннан
кейін қарыз алушылардың несие және төлем қабілеттерін сипаттайтын
көрсеткіштерді анықтайды. Қарыз алушылардың жеке немесе заңды тұлға
болғандығына байланысты олардың несие және төлем қабілеттері де әртүрлі
анықталады.
Жеке тұлға болып табылатын клиенттің төлем және несие қабілетін
бағалау үшін отандың тәжірибеде мынадай көрсеткіштер қолданылады: [12]
1) Ай сайынғы төленетін негізгі қарыз сомасын анықтау, яғни қарыз
алушының ай сайын несие бойынша пайызды қоспағанда төлеуге
тиісті сомасы. Бұл коэффициент келесідей формуламен есептеледі:
Берілетін несие сомасы
Ат = ----------------------------------- ---
Берілген мерзімі
2) Ай сайынғы төленетін пайыз сомасы. Бұл жерде ай сайын несие
бойынша пайыздың төленуге тиісті сомасы анықталады. Бұл келесі
формулаға сәйкес есептеледі:
Берілетін несие сомасы * %
А% = ----------------------------------- --
Берілген несие мерзімі
3) Ай сайынғы несие бойынша төлемдер мен пайыздар мөлшері.
Келесідей анықталады:
А = Ат + А%
4) Нақты несие қабілеттілік коэффициенті, яғни қарыз алушының
өтеуге мүмкіндігі бар соманы көрсетеді. Басқаша айтқанда, тек
осы сома шегінде банк клиентіне несие бере алады. Ол мына
формуламен есептеледі:
Ат + А%
Нақты несие қаб.коэф. = -------------------------
Таза табыс
Сондай-ақ, жеке тұлғаның төлем қабілетін есептеудің тағы бір түрін
келтіруге болады, бұл банктің несиеге бере алатын максималды соманы
көрсетеді. Ол келесідей есептеледі:
Тқ = Таза табыс * % * несиенің мерзімі
Заңды тұлға болып табылатын қарыз алушылардың несие қабілетін анықтауда
басқа көрсеткіштер пайдаланады. Қарыз алушының несие қабілетін бағалайтын
негізгі көрсеткіштерге жатады:
□ Ағымдағы өтімділік коэффициенті
□ Жалпы өтеу коэффициенті
□ Меншікті айналым қаражаттарымен қамтамасыздану
көрсеткіші. [13]
ҚР ҰБ несие қабілетті бағалауда банктерге келесідей қосымша
көрсеткіштерді анықтауды ұсынады. Олар үш топқа бөлінеді: [16]
1) Қаржылық тұрақтылық коэффициенттері жоғарыда аталғандармен
бірге:
➢ Қаржылық тұтқа коэффициенті
➢ Жалпы айналым қаражаттарының ішіндегі меншікті
қаражаттардың үлесі
2) Кәсіпорынның рентабельділік көрсеткіштері, соның ішінде:
➢ Сату рентабельдігі
➢ Кәсіпорынның рентабельдігі
➢ Меншікті капитал рентабельдігі
3) Айналымдылық көрсеткіштері, соның ішінде:
➢ Сатудан түскен 1 күндік орташа түсім
➢ Айналым қаражаттарының айналымдылық мерзімі (күнмен)
➢ Дебиторлық қарыз айналымының мерзімі (күнмен)
➢ Кредиторлық қарыз айналымының мерзімі (күнмен)
Енді осы аталған көрсеткіштерді сипаттауға келейік. Ең алдымен
қаржылық тұрақтылық коэффициенттеріне тоқталамыз.
Ағымдағы өтімділік коэффициенті қарыз алушы кәсіпорының айналым
қаражаттарының бір бөлігін сату арқылы өзінің қысқа мерзімді
міндеттемелерін орындауын көрсетеді.
Ағымдағы өтімділік коэффициенті = (ақшалай қаражаттар + қысқа мерзімді
қаржылық жұмсалымдар + дебиторлық қарыз) қысқа мерзімді міндеттемелер
Бұл коэффициенттің мәні 0,75-тен кем болмауы керек.
Екінші көрсеткіш – жалпы өтеу коэффициенті. Бұл көрсеткіш қарыз алушы
кәсіпорынның қысқа мерзімді міндеттемелерін орындау үшін қажетті өтімді
қаражаттардың жеткіліктілігін көрсетеді.
Жалпы өтеу коэффициенті = (ақшалай қаражаттар + қысқа мерзімді
қаржылық жұмсалымдар + дебиторлық қарыз+ запастар, қосалқы бөлшектер)
қысқа мерзімді міндеттемелер
Бұл коэффициенттің мәні 1-ден кем болмау керек.
Қаржылық тұтқа коэффиценті 1 теңгеге шаққандағы меншікті қаражат
үлесіне келетін тартылған қаражаттардың көлемін сипаттайды.
Тартылған қаражаттар
Қаржы тұтқасы = -------------------------------
Меншікті қаражаттар
Бұл коэффициенттің мәні 1-ден артық болмау керек.
Меншікті айналым қаражаттарының шамасы меншікті қаражат көзерінен
құралатын айналым қаражаттарының шамасын білдіреді. Мұны келесідей
анықтауға болады:
Меншікті айналым қаражаттарының шамасы = меншікті капитал + ұзақ
мерзімді міндеттемелер – ұзақ мерзімді активтер
Жалпы айналым қаражаттарының ішіндегі меншікті қаражаттардың үлесі
айналым қаражаттардағы меншікті қаражаттар қандай бөлігін құрайтынын
көрсетеді.
Жалпы айналым қаражаттарының ішіндегі меншікті қаражаттардың үлесі =
(меншікті капитал + ұзақ мерзімді міндеттемелер – ұзақ мерзімді активтер)
ағымдағы активтер * 100%
Енді рентабельділік көрсеткіштерін сипаттайық. Корпорацияның сауда
рентабельдігін талдау оның тиімділігін көрсететін көрсеткіштердің бірі. Бұл
коэффицент өткізілген өнімнің бірлігіне қанша пайда табылғанын көрсетіп,
кәсіпорынның коммерциялық маржасы деп аталады.
Өнімді сатудан алған пайда
Сауда рентабельдігі = ----------------------------------- ----
Алынған кіріс
Кәсіпорынның рентабельдігі кәсіпорының қызмет етуінің табыстылығын
көрсетеді. Ол сатудан түскен кірістің мүліктердің жалпы жылдық құныныдағы
алатын бөлігін білдіреді. Ол келесі жолмен анықталады.
Сатудан түскен кіріс
Кәсіпорының жалпы рентабельдігі = ----------------------------------- ---
Мүліктердің жылдық орташа құны
Кәсіпорынның өндірістік қызметінің тиімділігін бағалау процесінде
инвестицияланған капитал ретінде кәсіпорынның барлық активтері алынады,
себебі олардың жалпы шамасы кәсіпорынның барлық қарыздарын ескереді.
Меншікті капитал рентабельдігі – кәсіпорынның меншігіндегі мүлкінің
тиімді пайдалануын сипаттайтын ең маңызды көрсеткіштердің бірі. Осы
көрсеткіштің негізінде активтердің иесі оларды орналастыру орынын таңдауы
мүмкін. Есептеу кезінде операциялық табыс емес, ал корпорация иелерінің
арасында қандай да бір жолмен бөлінетін таза соңғы табыс қолданылады.
Меншікті капитал рентабельдігі таза табыстың меншікті капиталдың орташа
жылдық құнына қатынасы бойынша есептелінеді:
Таза табыс
Меншікті капитал рентабельдігі = ----------------------------------- ----
---
ӨК орташа жылдық құны
Келесі коэффициент – сатудан түскен бір күдік орташа түсім. Ол
кәсіпорының күделікті жұмысының нәтижелігін білдіреді. Оны келесідей жолмен
анықтауға болады:
Жалпы сатудан түскен түсім
Сатудан түскен 1 күндік орташа түсім = ----------------------------------
----
Мерзім ұзақтығы
Айналым қаражаттарының айналымдылық мерзімі айналым қаражаттарының
қалдығының қанша уақытта толық айналым жасайтынын көрсетеді. Оны келесі
формуламен анықтауға болады:
ОҚ * МҰ
Ам = ---------------------
СК
Мұндағы, Ам – айналым қаражаттарының айналымдылық мерзімі;
ОҚ – орташа қалдық;
МҰ – мерзім ұзақтығы;
СК – сатудан түскен түсім.
Дебиторлық қарыз айналымының мерзімі қарыз алушының несие және төлем
қабілетін анықтауда кеңінен қоладнылады. Оны былай анықтауға болады:
Мерзім ұзақтығы
Дебиторлық қарыз айналымының мерзімі = -------------------------------
Дебиторлық қарыз сомасы
Сондай-ақ кредиторлық қарыз айналымының мерзімі де анықталады. Оны
мынадай жолмен анықтауға болады:
Мерзім ұзақтығы
Кредиторлық қарыз айналымының = ------------------------------ мерзімі
Кредиторлық қарыз сомасы
Осы аталған көрсеткіштер негізінде қарыз алушылардың классы
анықталады. Қарыз алушының классын анықтау көрсеткіштердің шекті мәні мен
олардың рейтингтері арқылы жүзеге асырылады. Әдетте, негізгі
коэффициенттердің шамасына байланысты қарыз алушылар үш классқа бөлінеді.
Бұл үшін банктер қолданатын көрсеткіштердің деңгеій әр әдістеме бойынша
бірдей емес. Қарыз алушыларды шартты түрде класстаға бөлу Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкінің ұсынысы бойынша келесі негізгі
көрсеткіштерге негізделіп жүргізілуі мүмкін:
2-кесте
Қарыз алушының несиелік қабілетінің негізгі көрсеткіштер*і
Көрсеткіш Экономикалық мазмұны Есептеу алгоритмі
Өтімділік Қарыз алушының қарызды тез өтімді активтер
коэффициенті (Кө)төлеу үшін шаруашылық Кө =
айналымнан жедел түрде -----------------------------
ақша қаражаттарын алу -----
мүмкіндігін сипаттайды. қысқа мерзімді қарыз
Қаншалықты коэффициенттіңсомасы
мәні жоғары балса,
соншалықты қарыз алушы
сенімді болады.
Өтеу коэффициентіҚарыз алушының өзінің Тез өтімді
(Көтеу) қарыздарын өтеу үшін активтер +
барлық түрлі өтімді активтер
қаражаттарының Көтеу =
жеткіліктілігін -----------------------------
сипаттайды. Қаншалықты ---
коэффициенттің мәні Қысқа мерзімді
жоғары болса, қарыз алушыміндеттемелер
соншалықты үлкен соманы сомасы
ала алады.
Меншікті айналым Қарыз алушының меншікті Пассивтің 1-бөлімі -
капиталымен қаражаттарының мөлшерін (Активтің 1-бөлімі +
қамтамасыздану сипаттайды. Айналым Зияндар)
көрсеткіші (Кмк) капиталында меншікті Кмк =
қаражаттар үлесі -----------------------------
қаншалықты жоғары болса, ----- Активтің 2-бөлімі +
банк позициясы жағынан Активтің 3-бөлімі
қарыз алушы соншалықты
сенімді болады.
*Көзі: Банковское делоПод ред. д.э.н. Г.С.Сейткасимова. – Алматы:
Қаржы-Қаражат, 1998.
Орта шама деңгейіндегі коэффициенттер мен көрсеткіштер қарыз алушыны
ІІ-классқа, ортадан жоғары деңгейдегі көрсеткіштер – І-классқа, ал ортадан
төмендер – ІІІ-классқа жатқызуға негіз болады.
Қарыз алушылардың қай салада қызмет ететініне байланысты осы аталған
негізгі коэффициентер деңгейіне сәйкес қарыз алушылардың кластары ерекше
болады. Себебі әр салады қызмет ететін кәсіпорындардың коэффициентерінің
деңгейі сәйкес келмейді, мысалы сауда кәсіпорындарында айналым қаражаттары
көп болса, ауыр өнеркәсіп саласында қызмет етені кәсіпорындарда керісінше
негізгі құралдардың шамасы әлде қайда жоғары болады. Негізгі
коэффициентердің салалық деңгейін анықтауды 3-кестеден көруге болады.
3-кесте
Қарыз алушының классын анықтау үшін коэффициенттердің салалық деңгейі*
Өтімділік коэффициенті Өтеу коэффициенті Меншікті айналым
қаражаттарымен
қамтамасыздану көрсеткіші
І класс ІІ ІІІ І классІІ классІІІ І класс ІІ ІІІ
класс класс класс класс класс
Ауыл шаруашылығы 1,2 1,0 - 1,0 2,0 1,5 - 1,5 0,3 жоғары 0,2 - 0,2
жоғары 1,2 төмен жоғары 2,0 төмен 0,3 төмен
Сауда 1,2 1,0 - 1,0 1,2 1,0 - 1,0 0,5 жоғары 0,2 - 0,2
жоғары 1,2 төмен жоғары 1,2 төмен 0,5 төмен
Көлік және жол 1,5 1,0 - 1,0 2,0 1,5 - 1,5 0,7 жоғары 0,5 - 0,5
шаруашылығы жоғары 1,5 төмен жоғары 2,0 төмен 0,7 төмен
Құрылыс 1,5 1,0 - 1,0 2,0 1,5 - 1,5 0,7 жоғары 0,5 - 0,5
жоғары 1,5 төмен жоғары 2,0 төмен 0,7 төмен
Байланыс 1,5 1,0 - 1,0 2,0 1,5 - 1,5 0,7 жоғары 0,5 - 0,5
жоғары 1,5 төмен жоғары 2,0 төмен 0,7 төмен
Материалды-техникалық1,2 1,0 - 1,0 1,2 1,0 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Банк ссудаларын беру және қайтару тәртiбi
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.Коммерциялық банктермен берiлетiн ссудалардың теориялық негiздерi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1.Қазақстан Республикасының банк жүйесіндегі несиелік процесстің
экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .5
1.2.Несие беру және оның қайтарылуын қамтамасыз ету тәртiбi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3.Банктiк ссуда алушының несиелiк қабiлеттiгiн бағалау көрсеткiштерi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2. Банк Центр Кредит АҚ-ның ссуда беру тәжiрибесiне талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .27
2.1.Жеке тұлғаға ссуда беру тәжiрибесi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2.Заңды тұғаға ссуда беру
тәжiрибесi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3.Проблемалық ссудалармен банк жұмысын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .. .48
3.Қазақстан Республикасы ЕДБ-тердегi несиелеу механизмiн дамыту жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...58
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..60
Кiрiспе
Тақырыптың өзектілігі. Негiзiнен бүгiнгi таңда несие халық
шаруашылығының негiзгi факторы болып табылады. Несие қосымша ресурстар
түрiнде кәсiпорындар мен ұйымдарға меншiк капитал шеңберiнен шығуға
мүмкiндiк берiп,жаңа күш қуат бередi,өндiрiстiң өркендеуiне экономикалық
алғы шарттар жасайды. Сондықтан да ссудалардың берiлуi мен қайтарылуы
процесiн дұрыс, заңды ұйымдастыру осы факторларға тiкелей әсер етедi. Сол
себептен Қазақстан банктерiнде шетел тәжiрибесiн ескере отырып,қарыз
алушыға берiлген ссуданың берiлуi мен қайтару тәртiбiн қатаң сақтау өте
маңызды.
Несиелерді берудің маңызды алғы шарттарының бірі болып несиелік
қабілеттілік табылады. Потенциалды және нақты қарыз алушыларды негізгі
қарыз сомасын және ол бойынша пайыздарды толық және уақытылы төлеу
мүмкіндігі жағынан бағалау, олардың қаржылық жағдайын талдау мәселесі банк
қызметіндегі ең өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Кез-келген несиелік
келісім-шарт жасау алдында банк қызметкерлері ссуданы алуға өтініш жасаған
тұлғаның несиелік қабілетін бағалау жұмысын орындайды. Талдау қаншалықты
толық және дәл жүргізілгеніне байланысты несиелеудің сәтті жүргізілетіні
анық.. Банктердің өтімділігі және табыстылығы клиенттердің қаржылық
жағдайына тәуелді болып келеді. Сондықтан банктер несиелік операцияларының
табыстылығын қамтамасыз ету үшін қарыз алушылардың несиелік қабілетін егжей-
тегжейлі бағалауды жүзеге асыруға тиіс.
Бітіру жұмысының мақсаты – шетелдік және отандық тәжірибеге сүйене
отырып ссуданың берiлуiн және оның қайтарылу тәртiбiн қатаң сақтаудың
маңыздылығын зерттеп,ол процестерде болатын кемшiлiктер мен артықшылықтарды
көрсете бiлу. Сол арқылы ұсыныстар беру Қарыз алушылардың несиелік
қабілетін бағалаудың маңызын көрсету.
Осы алға қойған мақсатқа жетуде үшiн белгiлi мiндеттер міндеттер
орындалуы тиiс.
Бітіру жұмысының мiндеттерi:
-Банктiк ссудалардың экономикалық мазмұнын қарастыру ;
-Банктiк ссуда беру процесiн ұйымдастыру қағидаларын, әдiстерiн
қарстыру
-Банктiк ссуда алушының несиелiк қабiлеттiлiгiн бағалау ;
-ЕДБ-дiң жеке және заңды тұлғаларға ссуда беру тәжiрибесiн талдау
;
- ЕДБ-ң несие жүйесiнде болатын кемшiлiктер және оларды жою
жолдарын қарастырып ұсыныстар жасау.
Бітіру жұмысының зерттеу объектісі – Центр Кредит БанкАҚ-ның
несиелеу қызметi жатады.
Зерттеу жұмысының құқықтық, теориялық және әдістемелік негізі. Бұл
жұмысты жазу барасында ҚР заңдаылықтары мен нормативтiк актiлерi,ҚР
жарлықтары мен Үкiмет қаулылары.Ұлттық Банктiң статистикалық бюлетендегi
және Ұлттық Банктiң 2003 жыл 2004 жылғы жылдық есебiндегi мәлiметтер,
Центр Кредит БанкАҚ –ның мәлiметтерi сонымен бiрге белгiлi экономистер
мен бiлiктi мамандардың жазған ғылыми еңбектерi мен баспасөзде жарияланған
мақалалары пайдаланылды.
Бітіру жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негiзгi үш бөлімнен және
қорытындыдан тұрады.
Бiрiншi бөлiмде -коммерциялық банктер беретiн ссудалардың теориялық
негiздерi яғни атап айтқанда,ҚР банк жүйесiндегi несиелiк процесстiң
экономикалық мәнi,несие беру және оның қайтарылуын қамтамасыз ету
тәртiбi,банктiк ссуда алушының несиелiк қабiлеттiгiн бағалау көрсеткiштерi
қарастырылса.Екiншi бөлiмде Банк Центр КредитАҚ-ның ссуда беру
тәжiрибесi,атап айтқанда жеке тұлға Кеңесханов Дархан Тимуровичтiң
автомобильдi несиеге алуы прцессi және Заңды тұлға ЖШК Алина-Кераманың
несие алу және қайтару процессiне талдау жасалған.Ал үшiншi бөлiмде ҚР
–дағы ЕДБ-тердегi несиелеу механизмiн дамыту жолдары қарастырылған.
1.Коммерциялық банктермен берiлетiн ссудалардың теориялық негiздерi
1.1.Қазақстан Республикасының банк жүйесіндегі несиелік процесстің
экономикалық мәні
Несиелеу механизмін кеңес экономистері жалпы несиелік механизмнің
техникалық қабаты ретінде бөліп қарастырады.
Несиелеу механизмі – несиенің берілу және қайтарылу әдіс-тәсілдерін және
несиелеу процесін, сондай-ақ несиенің қозғалысына бақылауды қамтитын
несиелік механизмнің құрамдас бөлігі. Басқаша айтқанда несиелеу механизмі
несиені пайдалану механизмін білдіреді. Несиелеу механизмі – бұл несиені
ғылыми тұрғыда тану механизмін сипаттайды. Бұл механизм тәжірибеде нақты
әрекет ететін, өзінің субъективтік сипаты бар механизм. Несиелеу механизмі
өзінің мәні жағынан несиелік процесс технологиясын бейнелейді.
Қазіргі несиелеу механизмінің құрамы төмендегідей құрамдас бөліктерден
тұрады:
• несиелік әдістері және ссудалық шот түрлері;
• несиелік мәмілені құжаттау;
• несиенің мөлшерін белгілеу;
• несиені беру процедурасы;
• несиені қайтару тәртібі;
• несиелеу процесіне жасалатын бақылау;
• кепіл заттарын бағалау және іске асыру.
Несиелеу әдістері – ссуданың берілу және қайтарылу ерекшеліктерімен
байланысты болатын, банктік несиенің кәсіпорындардың қаражат айналымының
шеңберіне қатынасу тәсілдерін білдіреді.
Реформалауға дейінгі кезеңдегі отандық банктік тәжірибеде несиелеудің екі
әдісі қолданылған
• қалдық бойынша;
• айналым бойынша.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие қозғалысы несиеленетін
құндылықтар қалдықтарымен тығыз байланысты болды. Ондай құндылықтарға: әр
түрлі тауарлы-материалды құндылықтар, аяқталмаған өндіріс, алдағы кезеңдегі
шығыстар, дайын өнімдер және жөнелтілген тауарлар жатады. Қорлардың
нормативтен жоғары өсуі несиеге деген сұраныс тудырып, ал олардың азаюы
несиенің сол мөлшерде қайтарылуын талап етті. Мұндай несиелеу әдісінде
несие компенсациялық сипатта болды, өйткені несие шаруашылық органдардың
құндылықтары мен шығындар қорларының нормативтен жоғары бөлігіне жұмсалған
меншікті қаражаттарының орнын жабуға бағытталды. Компенсациялық несиелер
жай ссудалық шоттар бойынша берілді.
Айналым бойынша несиелеу (тауар айналымы) әдісінің ерекшелігі ондағы
несие қозғалысы материалдық құндылықтар айналымымен анықталады. Мұнда несие
төлемдік сипатқа ие болды, себебі ссуданың берілуі тікелей төлемге қатысты
және, ең бастысы, зайымдық қаражаттарға деген қажеттілік туындаған кезде
жүзеге асырылды. Сөйтіп, айналым бойынша несиелеу әдісі төлемдік сипаттағы
несиелердің көмегімен жүргізіліп, арнайы ссудалық шоттар бойынша беріліп
отырған. Демек, бірінші әдіс бір-ақ рет пайдалануға жараса, екіншісі
банктік ссудаларды үнемі беріп отыру үшін қызмет етумен қатар, халық
шаруашылығының қорларының айналым шеңберін және төлем айналымын
ұйымдастыруда үлкен роль ойнайды.
Қалдық бойынша несиелеу әдісі нарықтық жағдайға өтумен байланысты өзінің
тәжірибелік маңызын жоғалтты, өйткені 80-ші жылдардағы банкті реформалаудың
бірінші кезеңінің барысында саны көп ауқымды объектілерді несиелеуден
біртұтас несиелеу механизмі бойынша ірі объектілерді тек айналым бойынша
несиелеуге өтудің объективті процесі аяқталды. Мұнда, айналым бойынша
несиелеуге жиынтық қорлар мен өндіріс шығындары бойынша несиелеу формасын
қабылдады, сондай-ақ мұндай формаға іс жүзінде шаруашылықтың барлық
салалары өткізілді. Қазіргі жағдайда мұндай тәртіпте өнеркәсіптік, көлік,
құрылыс, ауыл шаруашылық, сауда және жабдықтау-сату ұйымдары несиеленеді.
Сонымен, қазіргі банктік тәжірибеде несиелеу әдісінің үш түрі
қарастырылады
• айналым бойынша несиелеу әдістері;
• қалдық бойынша несиелеу әдістері;
• айналым-қалдықтық.
Айналым бойынша несиелеу барысында несие несиелеу объектісінің
айналымындағы қозғалысын жалғастырып отырды. Несие қарыз алушының
шығындарын оның ресурсы босағанға дейін аванстайды. Ссудаға деген
объективтік қажеттілікті ұлғайту шараларына байланысты ссуда мөлшері өсіп,
бұл қажеттіліктің азаюына байланысты ссуда қайтарылады. Бұл әдіс негізінен
несиенің қозғалысымен қажеттілікті төмендету немесе ұлғайту шараларына
байланысты үздіксіз қамтамасыз ететін, яғни үздіксіз жаңартып отыратын
процесс болып табылады.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие ссудаға деген қажеттілікті
туындататын тауарлы-материалды құндылықтар мен шығындар қалдықтарымен өзара
байланысқан. Несие бұл жағдайда тауарлы-материалды құндылықтардың
қалдықтарын есепке ала отырып, компенсациялау тәжірибесінде беріледі, ал
қажетті материалдарды сатып алу шығындары авансылау үшін берілмейді. Қалдық
бойынша несиелеуде несиелеу объектісінің кішкене бөлігі қамтылса, ал
айналым бойынша несиелеуде объектісі толығымен қамтылады.
Айналым және қалдық бойынша несиелеудің іс жүзінде ұштасуының нәтижесінде
айналым-қалдықтық әдісі түзіледі. Мұндағы бірінші кезеңде несиеге деген
қажеттіліктің туындауына байланысты несие берілсе, ал екінші кезеңде
берілген несие қатаң түрде өтеледі. Бірінші кезеңде несие тауарлы-
материалды құндылықтарды кепілге алып, шығындар айналымының бастапқы
кезеңінде берілсе, ал екінші кезеңде несие клиенттің банк алдындағы
мерзімді міндеттемелері негізінде өтеледі.
Несиелеу әдістері несиені беру және қайтаруға арналған ссудалық шоттар
формаларын анықтауға негіз болады. Несиенің ұйымдастырылу қозғалысы
банктің клиентке ашқан ссудалық шотында көрсетіледі.
Ссудалық шот – клиенттің банктен олған несиесіне байланысты қарызы
көрсетілетін, яғни ссуданың берілуі мен қайтарылуы көрсетілетін шотты
білдіреді.
Ссудалық шоттың дебеті бойынша несиені беру көрсетілсе, қайтарылуы кредит
бойынша көрсетіледі. Ол келесі кестеде бейнеленген (1-кесте):
1-кесте
Ссудалық шот
ДЕБЕТ КРЕДИТ
НЕСИЕНІ БЕРУ НЕСИЕНІ ҚАЙТАРУ
ССУДАЛЫҚ ШОТ ҚАЛДЫҒЫ
(несие бойынша қарыз)
Көзi: Лаврушин И.О. Банквское дело
Несиенің берілуі мен өтелуі, қарыздың көрсетілуінің ортақ біртұтас
сызбасы барысында ссудалық шоттар өзара бөлінеді:
• ашылу мақсатына қарай;
• айналыммен өзара байланысы бойынша.
Ашылу мақсатына қарай ссудалық шоттар депозиттік-ссудалық болып келеді.
Мұндай жағдайда, клиент өзінің банктік депозитке салынған меншікті
қаражатын жұмсап қойған кезде ғана белгілі бір мөлшерде несие алуға хұқық
алады. Егер бұл шотта дебеттік қалдық шықса, онда ол депозиттік шоттан
ссудалық шотқа айналады.
Айналымы мен өзара байланысы бойынша ссудалық шоттардың үш типі болуы
мүмкін:
1. айналым-төлемдік;
2. қалдықты-компенсациялық;
3. айналым-қалдықтық.
Осы үш типі мәні жағынан несиелеудің үш әдісіне сәйкес келеді.
Айналым-төлемдік шотты ашу барысында клиент әр түрлі қажеттіліктерге
байланысты төлем құжаттарын: тауарлар мен қызметтер шотын, жалақыға
берілетін чектерді, берешек қарызды өтеуге, салықтар мен басқа да
төлемдерді аударуға байланысты төлем тапсырмаларын төлеуге мүмкіндік алады.
Клиент барлық төлемдерді төлеуде қалдықты-компенсациялық шотты пайдалана
алады. Клиенттің қанша несиелеу объектісі болса, сонша қалдықты-
компенсациялық шоты болуы мүмкін. Бұл ссудалық шот алдындағы екі ссудалық
шотқа қарағанда біршама қолайлы және көп техникалық рәсімделуді қажет
етеді, Сол сияқты несиенің белгілі бір мақсатқа берілуі қатаң қадағаланады.
Айналым-төлемдік ссудалық шоттың ерекше бір түрін контокорренттік шот
құрайды.
Контокоррент шоты – банктік тәжірибеде банктердің бірінші класты несиелік
және төмен қабылеті бар қарыз алушыларға несие беруде активті-пассивті
(есеп айырысу-ссудалық) шоттарды біріктіре отырып, пайдалануын білдіреді.
Бұл шот банк сенімінің ең жоғарғы формасын сипаттайды. Оның дебет жағы
бойынша клиенттік өндірістік қызметіне және пайданы бөлуіне байланысты
барлық төлемдер, ал кредитіне клиенттің есебіне түсетін түсімдер және басқа
да түсімдер есепке алынады. Бұл шоттың кредиттік қалдығы клиенттің сол
уақытта айналымда бар меншікті қаражатын, ал дебеттік қалдығы айналымға
банк несиесінің тартылғандығын, яғни ол бойынша пайыз төлеп отырғандығын
көрсетеді.
Қарыз алушыларды несиелеуге байланысты операцияларды жүзеге асыру үшін
екінші деңгейлі банктер оларға ссудалық шоттар ашады: жай және арнайы.
Арнайы ссудалық шоттар шаруашылық ұйымның төлем айналымының үлкен бөлігін
несиенің көмегімен жүзеге асыратын жағдайда және несиеге деген үнемі
қажеттілікте болатын қарыз алушыларға ашылады. Қазіргі кезде арнайы
ссудалық шоттар бойынша тауарлар қорлары айналымына байланысты бөлшек және
көтерме сауда ұйымдары, сонымен қатар сату-жабдықтау ұйымдары несиеленеді.
Кәсіпорынға тек бір ғана арнайы ссудалық шот ашылуы мүмкін. Бірақ та банк
кәсіпорындағы жекелеген қандай-да бір тауарлар, шаралары үстіне несиелеу
қажет деп санаса, онда оған жай ссудалық шоттар ашуға мүмкіндік береді. Жай
ссудалық шоттар бір рет ссудалар беру үшін ғана банктік тәжірибеде
қолданылады. Мұндай шоттар бойынша қарыздың өтелуі қарыз алушының
келісілген мерзімде мерзімді міндеттеме-тапсырмалар негізінде жүзеге
асырылады.
Егер қарыз алушы кәсіпорын бір уақытта бірнеше объектілер бойынша несиені
пайдаланса, онда оған бірнеше жай шоттар ашылуы мүмкін және ссудалар әр
түрлі шартпен, әр түрлі мерзімге және әр түрлі пайызбен беріледі. Мұндай
ерекше ссудаларды есепке алуда қарыз алушылардың алған ссудаларын уақтылы
өтеуіне банк тарапынан бақылау жүргізудің маңызы бар.
Несиелеу механизмінің екінші құрамдас бөлігі – несиелік мәмілені
құжаттау. Бастапқы кезде банк пен клиент арасында ауызша келісім жасалып,
оның соңы банкке несиелік ресурсқа сұралатын өтініштің жазбаша түрде
несиенің мақсатын көрсете отырып тапсырылуымен аяқталады. Банкте клиенттің
қаржылық жағдайын анықтауға және оның несиелік қабілетін бағалауға
мүмкіндік беретін материалдар болуы керек. Сондықтан да, банк клиенттен
оның қызметі жайлы соңғы екі-үш жылдағы жыл басына жасайтын кәсіпорынның
балансын, қажет болған жағдайларда таяу айдағы күнге жасалған балансын
талап етеді. Кәсіпорынның балансына қоса банкке пайда және зиян туралы,
ақшалай қаражаттар қозғалысы туралы есептерін береді. Клиенттің белгілі
мақсатқа несие алуға, оның қажетті мөлшерін, сыйақы мөлшерін және нақты
мерзімнен тұратын несиеге деген қажеттілікті негіздейтін техникалық-
экономикалық негіздемесі немесе бизнес жоспары болуы тиіс.
Банк пен қарыз алушы арасындағы жасалатын несиелік
мәміленің құқықтары мен міндеттерін белгілейтін маңызды құжат – несиелік
шарт жасалады. Онда екі жақтың экономикалық және заңи жауапкершіліктері
көрсетіледі. Елімізде қатаң белгіленген несиелік шарттың арнайы формасы
жоқ. Ал, ондай формалар Германия, Австрия сияқты елдердің тәжірибелерінде
кездеседі.
Несиелік шарттан басқа кепіл туралы келісім-шарт жасалады. Іс жүзінде,
егер кепіл несиелік мәмілеге қатысатын болса, онда міндетті түрде кепіл
туралы келісім-шарт жасалуға тиіс.Кейде ол нотариалды түрде куәландырылуы
да мүмкін.
Несиелеу процесі барысында клиент банкке басқа да құжаттарды (кепіл-хаты,
үшінші бір тұлғаның кепілдемесін, әр түрлі орындардан берілген анықтама
қағаздарды) тапсырады.
Несие банктің тиісті қызметкерінің жазбаша үкім шығару барысында
беріледі. Бұл қызметкер ретінде: банктің басшысы, оның орынбасары, несиелік
департамент бастығы, несиелік бөлім басшысы және банктің несиелік
офицерлерінің біреуі болуы мүмкін. Несиенің берілуі туралы үкім
клиенттердің шоттары бойынша есеп - айырысу және несиелік операцияларын
жүргізумен айналысатын бөлімге түседі. Онда клиенттің аты-жөні, несиенің
сомасы, несие беретін шоты көрсетіледі.
Үкім несиенің бағытын белгілейді. Бағыттарына байланысты несиенің берілуі
үш түрлі болуы мүмкін:
1. ссуда клиенттің есеп-айырысу шотына аударылады;
2. ссуда есеп-айырысу шотына түспей, тауарлы және тауарлы емес
операциялары бойынша әр түрлі төлем құжаттарын төлеуге беріледі;
3. ссуда бұрын берілген несиелерді қайтаруға беріледі.
Жалпы, клиентке берілетін несиенің мөлшері көптеген жағдайларға
байланысты. Несиенің мөлшері несиелік келісім негізінде беріледі. Бұл
келісімде жазылған сома клиент үшін алуға тиісті ең жоғарғы соманы
білдіреді. Бұл сома өзінің мәні жағынан несиелеу лимиті болып табылады.
Несие мөлшері мыналарға:
• қарыз алушының төлем айналымындағы алшақтыққа;
• несиенің қамтамасыз етуіне түскен тауарлы-материалды бағалылықтардың
нақты жинағына және олардың өтімділік дәрежесіне;
• маржа деңгейіне;
• тәуекел дәрежесі мен банктің клиентке сенім дәрежесіне;
• банктегі бар ресурс көлеміне байланысты.
Әр жекелеген жағдайларда бұл мөлшер қамтамасыз ету құнымен және банктің
клиентке деген сенім дәрежесіне байланысты анықталады.
Несиелеу механизмінің бір құрамдас бөлігі – несиені қайтару тәсілдері.
Оның бірегей жасалған үлгісі жоқ. Оның төмендегідей көптеген нұсқалары
болады:
1) мерзімді міндеттемелер негізінде эпизодтық қайтару;
2) меншікті қаражаттардың жинақталуының және несиеге деген есеп-айырысу
шотына қажеттіліктің азаю шамасына қарай қайтару;
3) алдын ала белгіленген сома негізінде жүйелі түрде қайтару;
4) түскен түсімді бірден ссудалық қарызды жабуға есептеу;
5) несиенің қайтарылу мерзімін созу;
6) мерзімі өткен қарызды мерзімі өткен несиелер шотына аудару;
7) банк резерві есебінен мерзімі өткен ссудаларды шегеру.
Несиенің қайтарылуын арнайы құжат арқылы немесе қағазсыз, яғни байланыс
каналдары арқылы да жүзеге асырады. Несиенің қайтарылуын негіздейтін
құжаттарға: клиенттің жазбаша үкімі, банктің өзінің үкімі, соттың
бұйрықтары жатады.
Кепілге алынған мүлікті бағалау әдістері де несиелеу механизмінің
құрамдас бөлігіне жатады. Кепілді пайдалану кепіл механизмінің қолданылуын
талап етеді.
Кепіл механизмі – кепіл туралы шартты дайындау, жасау және орындау
процесін білдіреді.
Кепіл механизмін іске асырудың негізгі кезеңдеріне жататындар: кепіл заты
мен түрін таңдау, кепіл затын бағалауды жүзеге асыру, кепіл туралы шарт
жасау және орындау, кепілді пайдалану.
Кепіл затына: заттар, бағалы қағаздар, мүліктік құқықтар жатады.
Материалдық-заттық мазмұнына қарай кепіл заттары:
1. Клиенттің мүліктерінің кепілі:
• тауарлы-материалдық құндылықтар кепілі:
а) шикізаттар, материалдар, жартылай өнімдер кепілі;
ә) тауарлар және дайын өнімдер кепілі;
б) валюталық құндылықтар, алтыннан жасалған бұйымдар кепілі;
в) басқа да тауарлар-материалдық құндылықтар кепілі.
• бағалы қағаздар (вексельдер) кепілі;
• сол банктегі депозиттер кепілі;
• жылжымайтын мүлік кепілі (ипотека).
2. Мүліктік құқықтар кепілі:
• жалгерлік құқық кепілі;
• авторлық құқық кепілі;
• жерге құқық кепілі.
Кепіл механизмінің негізгі элементіне кепіл затын бағалау жатады. Осыған
байланысты халықаралық тәжірибеде арнайы нұсқау жасалынған:
1. Кепіл заттары нарықтық құны бойынша бағаланады. Бұл ең жоғарғы
бағаны білдіреді және осы бағаға потенциалды сатып алушылар болуға
тиіс.
2. Мүлік үздіксіз қайта бағаланып отыруға тиіс.
3. Бағалауды арнайы біліктілігі бар мамандар жасауға тиіс.
4. Мүліктің бағаланатын құнына оған кеткен шығындар қосылуы тиіс.
5. Өнер шығармаларының антиквариаттың т.б. куәландырылуға тиіс.
6. Бағалау барысында оның жойылу құны мен сатуға кететін шығындарды
дұрыс анықтауға көңіл аудару қажет.
Несиелеу механизмінің құрамдас элементі – несиені беру процесінің
өзіндік кезеңдері болады. Жалпы, несиелік процесті келесі сызбамен
көрсетуге болады (1-сурет):
1-сурет БАНКТЕРДЕГІ НЕСИЕЛІК ПРОЦЕСС
Несиелік комитетке дайындау
Несиелік
қабілетін
талдау
ия
жоқ
Несиелік
комитет
Несиелік процесс
Несиені
қайтару
Төлемдер.
Мониторинг.
Мерзімі өткен
төлем.
1-ші өтініш
2-ші өтініш
Көзi:Мақыш С.Б Коммерциялық банктер операциялары
Несие беру процесінің 1-кезеңінде банкке келіп түскен несиеге деген
өтінішті қарайды. Мұндай құжаттарда қарыз алушы мен сұралатын несие туралы
негізгі мәліметтер: мақсаты, мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар
қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі.
Тапсырылған құжаттарды оқып үйрену барысында банк қарыз алушының алған
ссудасын қайтару қабілетін бағалаудың шешім қабылдау үшін аса маңызы бар.
Бағалау техникалық-экономикалық есеп негізінде жасалады.
2-кезеңінде қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау кезінде қарыз
алушының алған ссудасы бойынша қарызды уақтылы және толық көлемде қайтару
қабілеті талданады.
Қарыз алушының несиелік қабілетіне талдау жасау барысында мынадай
факторлар есепке алынады:
1. ссудаға қатысты қабілеттігі. Қарыз алушыға ссуданы бере отырып, оның
атынан шығатын тұлғаның құқықтық қуатын анықтайтын Жарғысы және
нұсқауымен танысуға тиіс;
2. қарыз алушының іскерлік беделі. Ол қарыз алушының қарызды қайтаруға
дайындығын ғана емес, сондай-ақ келісім-шартқа байланысты барлық
міндеттемелерін орындауын білдіреді;
3. табыс алу қабілеті. Оны анықтау барысында сату көлеміне, баға
шығындарына, шығыстарға әсер ететін факторлар есепке алынады. Бұл
факторларға: кәсіпорынның орналасқан жері,
тауарлары мен қызметтерінің сапасы, шикізат құны,
қызметкерлерінің біліктілігі жатады.
Несиелеу процесінің 3-кезеңінде несиелік келісім-шарт жасалады. Қазіргі
несиелеудің басты ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының несиелік қабілетін
тексеріп болғаннан кейін, несиелік шарт жасасу үшін несиелеу субъектісімен
қатынасқа түседі. Барлық сұрақтарда банк пен қарыз алушы келісім-шарт
негізінде шешеді.Оның мазмұнын жақтардың өздері анықтайды. Бұл жерде
отандық банктер оның типтік формаларын пайдаланады. Несиелік келісім-шартта
несиелеу мақсаты, обьектісі, оның мөлшері, ссуданы беру мерзімі және
қайтару шарттары; қамтамасыз ету формасы; несие үшін төленетін сыйақы
мөлшерлемесі; қарыз алушының беретін құжаттарының тізімі; олардың берілу
мерзімдері және несиелеу процесіндегі банктің бақылау қызметі көрсетіледі.
4-кезеңде нақты несиені беру кезеңі жүзеге асырылады. Бұл кезең ссудалық
шот формасын, ссуданы беруді құжаттау тәртібін, ссуданы беру тәсілін
анықтайтын несиелеуді ұйымдастыру және техникалық шарттарын қамтиды.
Соңғы 5-кезеңде несиені қайтару және оған сыйақы төлеуіне бақылау
жасалады. Ссудалар бойынша қарызды қайтару тәсілі ссудалық шоттар
формасына, банк қаражаттарын пайдалану ұзақтығына және олардың төлем
айналымын құраудағы роліне байланысты. Жай шоттар бойынша банкке қарызы
есеп-айырысу шотындағы меншікті қаражаттардан аударатын жарналар жолымен
қайтарылса, арнайы ссудалық шот бойынша банкке қарызы тікелей осы шотқа
келіп түсетін түсімдер есебінен жүзеге асырылады.
Ссуданың қайтарылуына бақылау жасау үшін банкте ссудалар бойынша мерзімді
міндеттемелердің картотекасын жүргізеді.
Банктік тәжірибеде ссуда бойынша жай және күрделі сыйақы есептеу
формулалары қолданылады. Жай сыйақыны есептеу формуласы келесідей түрде
беріледі:
J=(i*p*n)360*100%,
мұндағы: і – сыйақы мөлшері;
р – қарыз қалдығы;
n – сыйақы есептелетін кезеңдегі күндер саны.
Күрделі сыйақыны есептеу формуласы төмендегідей:
J=p * ((1+(i1200))^n – 1),
мұндағы: і – сыйақы мөлшері;
р – несиенің бастапқы сомасы;
j – несиенің барлық мерзіміне есептелетін сыйақы сомасы;
n – аймен берілген несиенің ұзақтығы.
Егер несиелеу мерзімі кезеңінде қарыз қалдығының бір бөлігі мерзімі өткен
ссудалар шотына жатқызылса, онда мерзімі өткен ссудалық қарызға сыйақыны
есептеу келесідей формулаға байланысты жүргізіледі:
Jg=Q*[(1+ig1200)^t1-(1+ig1200)^t2 ],
мұндағы: Jg – мерзімі өткен қарыз бойынша есептелген сыйақы сомасы;
Q – мерзімі өткен қарыз сомасы;
Ig – мерзімі өткен қарыз бойынша сыйақы мөлшерлемесі
(айыппұл);
t1 – несие бергеннен бастап мерзімі өткен қарызға
байланысты
сыйақы есептелген күнге дейінгі уақыт мерзімі;
t2 – несие бергеннен бастап мерзімі өткен қарыз пайда
болғанға
дейінгі уақыт мерзімі.
Пайызды есептеу барысында шартты түрде айдағы күндер саны – 30, ал
жылдағы – 360 күнмен алынады.
Несиелік келісім-шартқа байланысты өз міндеттемелерін орындамаған қарыз
алушыларға қатысты банк қарыз алушыға әрі қарай несиелеуді тоқтату туралы
ескерту жасауға, несиелік шартында қарастырылғандай, беруді тоқтатуға құқы
бар. Қарыз алушы несиелік келісімнің шарттарын жүйелі түрде орындамаған
жағдайда банк несиені мерзімінен бұрын қайтаруды талап етуге құқылы.
Несиелеу процесіне жасалатын бақылау банктің несиелік портфелін
мерзімді түрде тексеріп отырумен де толықтырылады. Өйткені, банктің
несиелік портфелі оның табыс көзі және несиелік операцияларды жүргізу
барысындағы тәуекел көзі болып табылады.
1.2 Несие беру және оның қайтарылуын қамтамасыз ету тәртібі.
Банк несиелік тәуекелді азайту мақсатында несиені қайтарудың екінші көзі
— қамтамасыз ететін кепіл болған кезде ғана ссуда береді. Ол несиелеу
рзімі кезіндегі негізгі қарызды және сыйақыны толық жабуы керек. Банк
кепіл мүлкін алудың алдында оның бағалауын жүргізеді. Ол банктің кепіл
мүлкін бағалау әдістемесі арқылы жүргізіледі.
Банк кепіл мүлкінің келесі түрлерінің процедураларын, бағалаудың
регламентін және мониторингісін жүргізеді:
тұрғын-үй, өндірістік емес және өндірістік мақсаттағы жылжымайтын
обьектілерінің;
құрал-жабдықтар;
автокөліктер;
өндірістік топтардың тауарларын;
* азық-түлік топтарының тауарларын; :
* айналыстағы тауарлардың;
* мүліктік құқықгардың.
Мүлікті бағалауды бағалаушы мамандар жүзеге асырады, олардың білімін
анықтайтын дипломы, мүлікті бағалауға рүқсат беретін сертификаты немесе
лицензиясы болуы қажет. Мүлікті бағалауда оны көзбен көру міндетті түрде
жүзеге асырылады, ал кепілге қойылатын мүлік алыс жерде орналасқан болса,
ол орналасқан жерге маман баруы қажет. ¥сынылған мүлік банк галаптарына сай
болса, клиентке жылжымайтын мүлікті көзбен көру қажет екені жөнінде хабар
беріледі. Мүлікті көру клиент есебінен жүзеге асады. Ол барлық шығынды өз
мойнына алады. Ол сондай-ақ бағалаушы маманның қолайлы жүмыс жағдайын
жасауға және банк көмекке алған тәуелсіз үшінші тұлғалардың да шығынын
өтеуге міндетті. Кепілдікке қойылатын мүліктің бағасы мен жағдайы
жөнінде бекітілген тәртіпте бағалау бойынша .Қорытынды немесе
мүліктің жағдайы жөнінде жеке акт құрастырылады.Жепілге алынатын мүлікті
бағалауда оның өтімділігі, нарықтық бағасы,қайтару қүны, несиені қайтару
уақытындағы оның тозуы (аккредитавті, антияны), және тағы басқа белгілер
ескеріледі. Несие беру мерзімі ішінде бағалаушы маман кепілге қойылған
мүліктің мониторингісін жасауға мідетті, оған мүліктің тексеру кезіндегі
жағдайы, қажет болған жағдайда қайта бағалау кіреді. Мониторинг былай
жүзеге асырылады:
* кепіл берушіге болашақта түсетін мүлік бойынша, оның меншігіне енуiнен
бастап төменде келтірілген ретімен байланысты;
* айналымдағы тауар бойынша айына бір рет, банктің құзырлы органы несиелік
ресурстарды бөлу туралы және бағаланған мүліктің кепілге
алынғаны туралы шешім қабылданған күнінен бастап, несие алушының несиені
толық қайтаруы бойынша міндеттемелерін орындағанға дейін;
басқа мүлік бойынша - үш айда бір рет, банктің құзырлы органы
несиелік ресурстарды бөлу туралы және бағаланған мүліктің
кепілге алынғаны туралы шешім қабылданған күнінен бастап, несие алушның
несиені толық қайтаруы бойынша міндеттемелерін орындағанға дейін;
проблемалық несие бойынша айына бір рет, несиенің лроблемалық сыныпқа
өту күнінен бастап, мерзімді өткізу күніне дейін.
Егер бағалауды іске асыруда қиындықтар туса (мысалы аффирнирлерген
тастар мен металдар, жер қойнауын пайдалану құқығын тексеруде Ірнайы білім
мен тәжірибе қажет болса), банк осы сферада арнайы жүмыс :әжірибесі бар
(заңды тұлғаның арнайы бекітілген лицензиясы болуы керек) тәуелсіз бағалау
ұйымдарын жүмысқа қосады. Тәуелсіз бағалау үйымды тарту арнайы келісім-шарт
арқылы жүзеге асырылады және бағалау кезіндегі барлық шығындар несие
алушыға жүктеледі. Бағалауды жүзеге асырудың объективті түрде өтуінің
кепілі ретінде тартылған бағалау үйымының кепілге қойылған мүлікті
бағаланған. құнда сату міндеті болады. Сондай-ақ бағалаушы маман банктің
басқа құрылымдық бөлімшелерінен мамандарды нақыра алады.
Кепіл мүлігі ретінде банк азаматтық айналыстан алынбаған өтімді мүлік
пен мүліктік құқығын қабылдай алады:
Өндірістік мүліктік кешендері, өндірістік және қойма
базалары,элеваторлар, мұнай сақтау қоймалары, өндірістік
және әкімшілік ғимараттары, дүкендер,қоғамдық тамақтану орындары,
салондар, қонақ үйлер, техникалық қызмет көрсету бекеттері, жанар май
бекеттері және т.б.
Үйлер, коттедждер, пәтерлер, саяжайлар.
Жер учаскілерін (кепілге берушінің жеке меншігінде немесе әрдайым
айдалануға құқығы берілген жер меншігі) банк сол учаскідегі ғимаратпен
бірге кепілге алады. Ғимаратсыз жер учаскілерін банк кепіл мүлкі ретінде
алмайды (ауыл шаруашылықтық жерден басқа).
Өндірістік желілер, машиналар, станоктар, жабдықтар.
Автокөліктер, әуе, теңіз және өзен көлітері, ауыл шаруашылық және
арнайы техника, оларға арналған қосалқы бөлшектер мен агрегаттар.
* Өндірістік топтардың тауарлары мен дайын өнімдері: түсті металдар,ұнай
және мұнай .өнімдері, көмір, компьютерлік техника,тұрмыстық техника,
аффинирленген бағалы металдар мен тастар,киім,аяқ киім және ол сияқты т.б.
жоғары сапалы және сақтау мерзімі ұзақ болатын заттар,оның ішінде
айналыстағы тауарлар.
* Азық-түлік топтарының тауарлары мен дайын өнімдері: қант, темекі
өнімдері, дәнді дақылдар мен олардың өнімдері, спиртті
сусындар,консервіленген өнімдер, дәрі-дәрмектержәне сол сияқты т.б. жоғары
сапалы және сақтау мерзімі ұзақ болатын заттар, соның ішінде айналыстағы
тауарлар.
Мүліктік құқықтар: жер қойнауын пайдалану қүқығы, жер учаскісін
ауылшаруашылық мақсатта пайдалану құқығы, жылжымайтын және
қозғалмалы мүлікті үзақ мерзімді пайдалануға құқығы, жеткізуді талап ету
құқығы және т.б.
Басқа да Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтін өтімді
мүлік пен мүліктік қүқықтар.
Кепіл ретінде ұсынылған мүліктің құнын анықтауға қажетті
кұжаттардын болуы. Кепіл мүлкі жоғарғы өтімділікке ие болуы, және багасы
мен нарықтық коньюктурасы жеткілікті Іүрдс тұрақты болуы қажет. Кепіл мүлкі
үшінші тұлғалардың құкықтарынан бос болу ксрек. Кспіл мүлкін сактандыру,
қажет болса банк талабы бойынша кешл берушімен жүзеге асады. Кепіл
берушінің кепіл мүлкі боііынша бюджетке төлемдері гуралы, қарызы жоқтығы
туралы салык органдарынан анықгама кағазы болуы керек. Өндірістік және азық-
түлік тауарлары жоғарғы сапалы, сақтау мерзімі ұзак болуы кажет (азык-түлік
тауарларына бір жыл, ондірістік тауарларға үш жыл), өнім номенклатурасына
сәйкес Қазақстан Республикасында міндетті сертификациялауға сай
сәйкестендіру сертификаты болуы және материалдық құнды заттарды сақтау
жагдайы талапгарына сәйкес: немесс гехникалык жағдайға сәйкес болуы кажет.
Кепілге алынатым автокөліктер толык техникалык ақаусыз болын, оның
эксплуатация мерзімі бес жылдан аспауы керек. Түсті металдардың сапасы
жөнінде сертификагы, шыкқан жері туралы сертификаты, сыртқа шығаруга
квотасы болуы керек.
Кепілге үсынылатын мүлікке қойылатын жалпы талаптардан басқа,
жылжымайтын мүлік болып табылатын кепілге арнайы талаптар қойылады:
- обьектілер сейсмотұрактылық талаптарыла сай болуы қажет;
- жылжымайтын мүлік кепіл ретінде, кепiл бсрушінің жылжымайтын мүлік
орналасқан жер учаскісіне меншік кұкын немесе пайдалану құқын толық сатып
алғаннан кейін алынады.
- ғимаратгар құрылысы толық аяқтаталғаннан кейін, кұзырлы мемлекеттік
органдардан техникалық тіркеуден өткенен кейін алынады.
- егер мемлекеттік меншіктің үлесі бар болса, кұзырлы мемлекетгік
органдардың рүқсаты керек.
- Кепіл ретінде алыибайтын объектідер:
- бағалау ксзінде толық жөндеуді қажет ететiн, голық косметикалык
жөндеуді қажет ететін, седен, сантехниканы ауыстыруды қажет
ететін және т.б. объектілер;
- күрылысы аяқталмаған, қайта кұрылыста немесе көлемді жөндеудс
жатқан объектілер (жоғарғы отімділік пен сұранысқа
ие болатын жағдайлардан баска 1965 жылға дейін қолдануға
енгізілген обьектілер;)
* физикалык тозуы 65% асатын обьектілер;
* егер баспанаға тиісті жер учаскісі 5 соткадан аз болатын обьектілер;
* бағаланатын объектіге таяу жерде жергілікті қолайсыз факторлар болса
кепілге алынбайды.
+Кепілге ұсынылған мүлікті бағалау қүжаттардың түпнүсқасы ұсынылган
жағдайда іске асырылады, оның нақтылығы бойынша жауапкершілік клиентке
жүктеледі. Бағалау түрған ғимаратты жалпы қараудан, оның жағдайы мен
ерекшелігін суреттеуден басталып, оны қолданудың басқа да мүмкін нүсқаларын
талдайды. Жылжымайтын мүлікті көзбен көруде, ғимараттың техникалық жағдайын
арнайы зерттеу, инженерлік коммуникациясын зерттеу жүргізілмейді. Клиент
үсынған қүжаттар мен бағалауға ұсынылған объектіні көру негізінде бағалаушы
маман тиісті әдістемелерді қолдана отырып, жылжымайтын мүліктің бағалау
қорытындысын жасайды. Қүнды анықтауда жылжымайтын мүлік нарыгы мен
бағаланатын объектінің бағасы сиякты, әсер ететін барлык факторлар
ескеріледі. Жылжымайтын мүліктің қүнын анықтауда, сондай-ак кепілге
ұсынылған барлык мүлік түрін анықтауда, бағалауда негізгі үш жол қолданылуы
мүмкін:
* шығын (мүліктік);
* табыстылык;
* салыстырмалылық (нарықтық);
Түрлі әдістерді қолдану бір объектінің күнының түрлі көлемін алуға
әкеледі. Әрі қарай салыстырмалы талдау колдапылган ор әдістіц тиімділігі
мен кемшіліктерін корытындылауға, бағаланатын объектінің нарықіық қүнын дәл
бағалауі а мүмкіндік береді.
Бағалауды жүзеге асырған кезде жердің қүпына әсер ететін факторларды
қолдану қажет:
-физикалық факторлар - учаскі көлемі, түрғылықты жердегі орнының Жоспары,
учаскінің инженерлі-геологиялык жене геодезиялық сипаты;
- экономикалық факторлар - жер тапінылығы, учаскіден түсетін табыс, сол
аумаққа салынган инветициялар және игерілу дәрежесі
- әкшшілік факторлар - жер меншіп күкығы мен паидалану қүқығын заңды түрде
реттеу.
Сонымен катар келесі әдістер қолданьпуы мүмкін:
5- салыстырмалы сатулар бойышп;: соңғы кезде сатылган үқсас учаскілер
мәліметтері салыстырылады, олардың сатылған мерзімдегі қүнына түзетулер
ескеріледі, сондай-ақ түрған орны, физикалық сипаты, учаскіден түсетін
табыс салыстырылады.
* капитализациялық рента әдісімен бүл арендалық төлемдер есебінен
алынған табыстарды капитализациялайды:
* даму әдісі (игеру) - жеке учаскелерге бөлуге, жарамды учаскінің құнын
анықтау үшін қолданылады;
* жер учаскесін жеке меншікке немесе пайдалануға сатып алу қүны бойынша
қарастырылады.
1.3.Банктiк ссуда алушының несиелiк қабiлеттiгiн бағалау көрсеткiштерi
Банктер қарыз алушы және алынатын несие туралы мәліметтер жинағаннан
кейін қарыз алушылардың несие және төлем қабілеттерін сипаттайтын
көрсеткіштерді анықтайды. Қарыз алушылардың жеке немесе заңды тұлға
болғандығына байланысты олардың несие және төлем қабілеттері де әртүрлі
анықталады.
Жеке тұлға болып табылатын клиенттің төлем және несие қабілетін
бағалау үшін отандың тәжірибеде мынадай көрсеткіштер қолданылады: [12]
1) Ай сайынғы төленетін негізгі қарыз сомасын анықтау, яғни қарыз
алушының ай сайын несие бойынша пайызды қоспағанда төлеуге
тиісті сомасы. Бұл коэффициент келесідей формуламен есептеледі:
Берілетін несие сомасы
Ат = ----------------------------------- ---
Берілген мерзімі
2) Ай сайынғы төленетін пайыз сомасы. Бұл жерде ай сайын несие
бойынша пайыздың төленуге тиісті сомасы анықталады. Бұл келесі
формулаға сәйкес есептеледі:
Берілетін несие сомасы * %
А% = ----------------------------------- --
Берілген несие мерзімі
3) Ай сайынғы несие бойынша төлемдер мен пайыздар мөлшері.
Келесідей анықталады:
А = Ат + А%
4) Нақты несие қабілеттілік коэффициенті, яғни қарыз алушының
өтеуге мүмкіндігі бар соманы көрсетеді. Басқаша айтқанда, тек
осы сома шегінде банк клиентіне несие бере алады. Ол мына
формуламен есептеледі:
Ат + А%
Нақты несие қаб.коэф. = -------------------------
Таза табыс
Сондай-ақ, жеке тұлғаның төлем қабілетін есептеудің тағы бір түрін
келтіруге болады, бұл банктің несиеге бере алатын максималды соманы
көрсетеді. Ол келесідей есептеледі:
Тқ = Таза табыс * % * несиенің мерзімі
Заңды тұлға болып табылатын қарыз алушылардың несие қабілетін анықтауда
басқа көрсеткіштер пайдаланады. Қарыз алушының несие қабілетін бағалайтын
негізгі көрсеткіштерге жатады:
□ Ағымдағы өтімділік коэффициенті
□ Жалпы өтеу коэффициенті
□ Меншікті айналым қаражаттарымен қамтамасыздану
көрсеткіші. [13]
ҚР ҰБ несие қабілетті бағалауда банктерге келесідей қосымша
көрсеткіштерді анықтауды ұсынады. Олар үш топқа бөлінеді: [16]
1) Қаржылық тұрақтылық коэффициенттері жоғарыда аталғандармен
бірге:
➢ Қаржылық тұтқа коэффициенті
➢ Жалпы айналым қаражаттарының ішіндегі меншікті
қаражаттардың үлесі
2) Кәсіпорынның рентабельділік көрсеткіштері, соның ішінде:
➢ Сату рентабельдігі
➢ Кәсіпорынның рентабельдігі
➢ Меншікті капитал рентабельдігі
3) Айналымдылық көрсеткіштері, соның ішінде:
➢ Сатудан түскен 1 күндік орташа түсім
➢ Айналым қаражаттарының айналымдылық мерзімі (күнмен)
➢ Дебиторлық қарыз айналымының мерзімі (күнмен)
➢ Кредиторлық қарыз айналымының мерзімі (күнмен)
Енді осы аталған көрсеткіштерді сипаттауға келейік. Ең алдымен
қаржылық тұрақтылық коэффициенттеріне тоқталамыз.
Ағымдағы өтімділік коэффициенті қарыз алушы кәсіпорының айналым
қаражаттарының бір бөлігін сату арқылы өзінің қысқа мерзімді
міндеттемелерін орындауын көрсетеді.
Ағымдағы өтімділік коэффициенті = (ақшалай қаражаттар + қысқа мерзімді
қаржылық жұмсалымдар + дебиторлық қарыз) қысқа мерзімді міндеттемелер
Бұл коэффициенттің мәні 0,75-тен кем болмауы керек.
Екінші көрсеткіш – жалпы өтеу коэффициенті. Бұл көрсеткіш қарыз алушы
кәсіпорынның қысқа мерзімді міндеттемелерін орындау үшін қажетті өтімді
қаражаттардың жеткіліктілігін көрсетеді.
Жалпы өтеу коэффициенті = (ақшалай қаражаттар + қысқа мерзімді
қаржылық жұмсалымдар + дебиторлық қарыз+ запастар, қосалқы бөлшектер)
қысқа мерзімді міндеттемелер
Бұл коэффициенттің мәні 1-ден кем болмау керек.
Қаржылық тұтқа коэффиценті 1 теңгеге шаққандағы меншікті қаражат
үлесіне келетін тартылған қаражаттардың көлемін сипаттайды.
Тартылған қаражаттар
Қаржы тұтқасы = -------------------------------
Меншікті қаражаттар
Бұл коэффициенттің мәні 1-ден артық болмау керек.
Меншікті айналым қаражаттарының шамасы меншікті қаражат көзерінен
құралатын айналым қаражаттарының шамасын білдіреді. Мұны келесідей
анықтауға болады:
Меншікті айналым қаражаттарының шамасы = меншікті капитал + ұзақ
мерзімді міндеттемелер – ұзақ мерзімді активтер
Жалпы айналым қаражаттарының ішіндегі меншікті қаражаттардың үлесі
айналым қаражаттардағы меншікті қаражаттар қандай бөлігін құрайтынын
көрсетеді.
Жалпы айналым қаражаттарының ішіндегі меншікті қаражаттардың үлесі =
(меншікті капитал + ұзақ мерзімді міндеттемелер – ұзақ мерзімді активтер)
ағымдағы активтер * 100%
Енді рентабельділік көрсеткіштерін сипаттайық. Корпорацияның сауда
рентабельдігін талдау оның тиімділігін көрсететін көрсеткіштердің бірі. Бұл
коэффицент өткізілген өнімнің бірлігіне қанша пайда табылғанын көрсетіп,
кәсіпорынның коммерциялық маржасы деп аталады.
Өнімді сатудан алған пайда
Сауда рентабельдігі = ----------------------------------- ----
Алынған кіріс
Кәсіпорынның рентабельдігі кәсіпорының қызмет етуінің табыстылығын
көрсетеді. Ол сатудан түскен кірістің мүліктердің жалпы жылдық құныныдағы
алатын бөлігін білдіреді. Ол келесі жолмен анықталады.
Сатудан түскен кіріс
Кәсіпорының жалпы рентабельдігі = ----------------------------------- ---
Мүліктердің жылдық орташа құны
Кәсіпорынның өндірістік қызметінің тиімділігін бағалау процесінде
инвестицияланған капитал ретінде кәсіпорынның барлық активтері алынады,
себебі олардың жалпы шамасы кәсіпорынның барлық қарыздарын ескереді.
Меншікті капитал рентабельдігі – кәсіпорынның меншігіндегі мүлкінің
тиімді пайдалануын сипаттайтын ең маңызды көрсеткіштердің бірі. Осы
көрсеткіштің негізінде активтердің иесі оларды орналастыру орынын таңдауы
мүмкін. Есептеу кезінде операциялық табыс емес, ал корпорация иелерінің
арасында қандай да бір жолмен бөлінетін таза соңғы табыс қолданылады.
Меншікті капитал рентабельдігі таза табыстың меншікті капиталдың орташа
жылдық құнына қатынасы бойынша есептелінеді:
Таза табыс
Меншікті капитал рентабельдігі = ----------------------------------- ----
---
ӨК орташа жылдық құны
Келесі коэффициент – сатудан түскен бір күдік орташа түсім. Ол
кәсіпорының күделікті жұмысының нәтижелігін білдіреді. Оны келесідей жолмен
анықтауға болады:
Жалпы сатудан түскен түсім
Сатудан түскен 1 күндік орташа түсім = ----------------------------------
----
Мерзім ұзақтығы
Айналым қаражаттарының айналымдылық мерзімі айналым қаражаттарының
қалдығының қанша уақытта толық айналым жасайтынын көрсетеді. Оны келесі
формуламен анықтауға болады:
ОҚ * МҰ
Ам = ---------------------
СК
Мұндағы, Ам – айналым қаражаттарының айналымдылық мерзімі;
ОҚ – орташа қалдық;
МҰ – мерзім ұзақтығы;
СК – сатудан түскен түсім.
Дебиторлық қарыз айналымының мерзімі қарыз алушының несие және төлем
қабілетін анықтауда кеңінен қоладнылады. Оны былай анықтауға болады:
Мерзім ұзақтығы
Дебиторлық қарыз айналымының мерзімі = -------------------------------
Дебиторлық қарыз сомасы
Сондай-ақ кредиторлық қарыз айналымының мерзімі де анықталады. Оны
мынадай жолмен анықтауға болады:
Мерзім ұзақтығы
Кредиторлық қарыз айналымының = ------------------------------ мерзімі
Кредиторлық қарыз сомасы
Осы аталған көрсеткіштер негізінде қарыз алушылардың классы
анықталады. Қарыз алушының классын анықтау көрсеткіштердің шекті мәні мен
олардың рейтингтері арқылы жүзеге асырылады. Әдетте, негізгі
коэффициенттердің шамасына байланысты қарыз алушылар үш классқа бөлінеді.
Бұл үшін банктер қолданатын көрсеткіштердің деңгеій әр әдістеме бойынша
бірдей емес. Қарыз алушыларды шартты түрде класстаға бөлу Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкінің ұсынысы бойынша келесі негізгі
көрсеткіштерге негізделіп жүргізілуі мүмкін:
2-кесте
Қарыз алушының несиелік қабілетінің негізгі көрсеткіштер*і
Көрсеткіш Экономикалық мазмұны Есептеу алгоритмі
Өтімділік Қарыз алушының қарызды тез өтімді активтер
коэффициенті (Кө)төлеу үшін шаруашылық Кө =
айналымнан жедел түрде -----------------------------
ақша қаражаттарын алу -----
мүмкіндігін сипаттайды. қысқа мерзімді қарыз
Қаншалықты коэффициенттіңсомасы
мәні жоғары балса,
соншалықты қарыз алушы
сенімді болады.
Өтеу коэффициентіҚарыз алушының өзінің Тез өтімді
(Көтеу) қарыздарын өтеу үшін активтер +
барлық түрлі өтімді активтер
қаражаттарының Көтеу =
жеткіліктілігін -----------------------------
сипаттайды. Қаншалықты ---
коэффициенттің мәні Қысқа мерзімді
жоғары болса, қарыз алушыміндеттемелер
соншалықты үлкен соманы сомасы
ала алады.
Меншікті айналым Қарыз алушының меншікті Пассивтің 1-бөлімі -
капиталымен қаражаттарының мөлшерін (Активтің 1-бөлімі +
қамтамасыздану сипаттайды. Айналым Зияндар)
көрсеткіші (Кмк) капиталында меншікті Кмк =
қаражаттар үлесі -----------------------------
қаншалықты жоғары болса, ----- Активтің 2-бөлімі +
банк позициясы жағынан Активтің 3-бөлімі
қарыз алушы соншалықты
сенімді болады.
*Көзі: Банковское делоПод ред. д.э.н. Г.С.Сейткасимова. – Алматы:
Қаржы-Қаражат, 1998.
Орта шама деңгейіндегі коэффициенттер мен көрсеткіштер қарыз алушыны
ІІ-классқа, ортадан жоғары деңгейдегі көрсеткіштер – І-классқа, ал ортадан
төмендер – ІІІ-классқа жатқызуға негіз болады.
Қарыз алушылардың қай салада қызмет ететініне байланысты осы аталған
негізгі коэффициентер деңгейіне сәйкес қарыз алушылардың кластары ерекше
болады. Себебі әр салады қызмет ететін кәсіпорындардың коэффициентерінің
деңгейі сәйкес келмейді, мысалы сауда кәсіпорындарында айналым қаражаттары
көп болса, ауыр өнеркәсіп саласында қызмет етені кәсіпорындарда керісінше
негізгі құралдардың шамасы әлде қайда жоғары болады. Негізгі
коэффициентердің салалық деңгейін анықтауды 3-кестеден көруге болады.
3-кесте
Қарыз алушының классын анықтау үшін коэффициенттердің салалық деңгейі*
Өтімділік коэффициенті Өтеу коэффициенті Меншікті айналым
қаражаттарымен
қамтамасыздану көрсеткіші
І класс ІІ ІІІ І классІІ классІІІ І класс ІІ ІІІ
класс класс класс класс класс
Ауыл шаруашылығы 1,2 1,0 - 1,0 2,0 1,5 - 1,5 0,3 жоғары 0,2 - 0,2
жоғары 1,2 төмен жоғары 2,0 төмен 0,3 төмен
Сауда 1,2 1,0 - 1,0 1,2 1,0 - 1,0 0,5 жоғары 0,2 - 0,2
жоғары 1,2 төмен жоғары 1,2 төмен 0,5 төмен
Көлік және жол 1,5 1,0 - 1,0 2,0 1,5 - 1,5 0,7 жоғары 0,5 - 0,5
шаруашылығы жоғары 1,5 төмен жоғары 2,0 төмен 0,7 төмен
Құрылыс 1,5 1,0 - 1,0 2,0 1,5 - 1,5 0,7 жоғары 0,5 - 0,5
жоғары 1,5 төмен жоғары 2,0 төмен 0,7 төмен
Байланыс 1,5 1,0 - 1,0 2,0 1,5 - 1,5 0,7 жоғары 0,5 - 0,5
жоғары 1,5 төмен жоғары 2,0 төмен 0,7 төмен
Материалды-техникалық1,2 1,0 - 1,0 1,2 1,0 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz