Кәсіпкерлердің құқыққа қарсы бейім мінез-құлықтарының алдын алу мәселелері

Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4

1 Кәсіпкердің жария.құқықтық мәртебесі және оның құқыққа қарсы бейім мінез.құлықтары үшін қылмыстық жауаптылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 14
1.1 Кәсіпкерлік субъектілерінің құқықтық мәртебесі және оның кәсіпкерлік қатынастарға құқық тәртібін қамтамасыз етудегі маңызы ... ... ... 14
1.2 Кәсіпкерлік субъектілерінің құқыққа қарсы бейім мінез.құлықтары үшін қылмыстық жауапкершілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 24
1.3 Қылмыс жасаған кәсіпкерлерді топтастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2 Субъектісі кәсіпкер болып табылатын қылмыстарды жасағаны үшін қылмыстық жауапқа тартылған адамдардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... . 48
2.1 Экономикалық қызмет саласындағы қылмыскердің жеке басының ерекшеліктерін анықтаудың теориялық тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.2 Кәсіпкерлік қызмет саласында қылмыс жасаған адамдардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 58
3 Кәсіпкерлердің қылмыстық іс.әрекеттеріне қарсы тұрудың ұйымдық және құқықтық шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 70
3.1 Кәсіпкерлердің қылмыстық іс.әрекетіне қарсы тұрудың ұйымдық шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
3.2 Кәсіпкерлердің қылмыстық іс.әрекетіне қарсы тұрудың құқықтық шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
3.3 Кәсіпкерлердің құқық бұзуға бейім мінез.құлықтарының алдын алудың криминологиялық бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 89

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 104

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 112

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық зерттеу кәсіпкерлердің қылмыстық іс-қылық проблемаларын және оларға қатысты заңдарды жетілдіру мәселелерін зерделеуге арналған. Жұмыста кәсіпкерлік субъектілерінің құқықтық мәртебесі және оның кәсіпкерлік қатынастардағы құқықтық тәртіпті қамтамасыз етудегі маңыздылығы қарастырылады, қылмыс жасаған кәсіпкерлердің топтамасы, сондай-ақ кәсіпкерлік қызмет саласында қылмыс жасаған адамдардың сипаттамасы беріледі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Соңғы онжылдықта Қазақстанда заңнама едәуір өзгерістерге ұшырап, ұдайы дамуда. 1995 жылы 30 тамызда жаңа Конституция қабылданды. 1998 жылдың 1 қаңтарынан жаңа Қылмыстық, Қылмыстық іс-жүргізу және Қылмыстық-атқару кодекстері күшіне енді. Қылмыстылықтың алдын алу саласындағы құқықтық қатынасты реттейтін бірқатар нормативтік-құқықтық актілерге өзгерістер енгізілді [1, 4-б].
Осы кезеңде заңдылық пен құқық тәртібін нығайту, азаматтардың құқықтары мен бостандығын қорғау, қылмыстылықтың алдын алу және одан сақтау, оның аса қауіпті түрлері ұйымдасқан, рецидивтік, экономикалық қылмыстармен және сыбайлас жемқорлықпен күресті күшейту мәселесі ерекше маңыздылық алды. Бір сөзінде ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев:
«... біздің әлеуметтік-экономикалық өзгерістеріміз бен демократиялық мемлекеттілік құрған іс-әрекеттеріміз реформалар саясатына, қоғамдағы тұрақтылыққа, азаматтардың өмірі мен аман-саулығына қауіп төндіретін криминогендік процестердің кең етек алу кезеңіне тап болып отыр», – деген еді [2, 3-б.].
Шаруашылық қызметтің қоғам дамуындағы рөлі айрықша, ол әртүрлі негізде дамуы мүмкін. Оны біз бір кездері әкімшілік-әміршілдік тәсілдермен жүзеге асыруға талпыныс жасадық.
Бірақ ХХ ғасырдың 90-жылдары әлеуметтік-экономикалық және саяси-құқықтық реформаларды нарықтық негізде жүргізе бастадық. Нәтижесінде меншіктің неше түрі пайда болды, ал кәсіпкер меншіктің негізгі өндірістік функциясын іске асырушы және объективтік экономикалық факторларды іске асыру тетіктерін қамтамасыз етуші субъект ретінде қарастырылды [3, 2-б.].
Соңғы жылдары мемлекет кәсіпкерлікті дамытуда бірқатар жұмыстар атқарды, нәтижесінде сауда-саттық, халыққа тұрмыстық қызмет көрсету, қоғамдық тамақтандыру, құрылыс, материалдық-техникалық қамсыздандыру, дайындау және өткізу, жылжымайтын мүліктермен операция салаларында жеке меншік формасындағы кәсіпорындар көптеп пайда болды. Олардың көпшілігі коммерциялық ұйымдар мен жеке кәсіпорындар. Кәсіпкерлік қызмет құқықтық ықпалдың объектісіне айналды, оның қалыпты жұмыс істеуіне жағдай туды [4, 12-б.].

1 Ескендиров А.А. Проблемы исполнения уголовных наказаний в отношении несовершеннолетних осужденных: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.08. - Астана, 2005. – 130 с.
2 Нурсултан Назарбаев: Законопослушание и правопорядок основа нашей стабильности // Казахстанская правда. - 2002. - № 2. – С. 3.
3 Назарбаев Н.А. Правовое воспитание населения – основная задача государства // Юридическая газета. - 2003. - № 1. – С. 2.
4 Эксперт // - 2006. - № 6. – С. 12.
5 Мифтахова Л.А. О потребностях человеческой личности в процессе ее социализации // Материалы конференции «Биологическое и социальное в личности человека». - Уфа, 1994. – 320 с.
6 Колесников П.М. Расследование незаконного предпринимательства: Автореф дисс. … канд.юрид.наук: 12.00.02. – М.: Московский университет МВД РФ, 2006. – 25 с.
7 Криминология / Под ред. Кузнецовой Н.Ф., Миньковского Г.М.
– М.: МГУ, 1994. – 310 с.
8 Альбрехт С., Венц Дж. Мошенничество. Луч света на темные стороны бизнеса (пер. с анг. яз.).  СПб., 1995. – 340 с.
9 Ожегов С.И. Словарь русского языка.  М.: Русский язык, 1987. – 1020 с.
10 Агеев А.И. Предпринимательство: проблемы собственности и культуры.  М., 1991. – 256 с.
11 Бородин С.В. Борьба с преступностью: Теоретическая модель комплексной программы.  М.: Наука, 1990. – 267 с.
12 Верт Н. История советского государства 1990–1991 г.г.  М.: Прогресс-Академия, 1996. – 277 с.
13 Предпринимательское право Республики Казахстан: Учебник. – М.: Юрист, 2003. – 299 с.
14 Государственный финансовый контроль: принципы организации, программы и порядок проведения.  М.: Финансовая газета, 2000. – 68 с.
15 Сергеев Е.А. Теневики.  М.: Хельга, 2000. – 289 с.
16 Бизнес. Оксфордский толковый словарь.  М.: Прогресс-Академия, 1995. – 780 с.
17 Пекарев С.В., Порк В.А. Бизнес и безопасность. Толковый терминологический словарь.  М.: Ягуар, 1995. – 800 с.
18 Финансовое право: Учебник.  М.: ИНФРА-М, 2003. – 290 с.
19 Советское государство и право: Учебник для студентов юридических факультетов. – М., 1984. – 300 с.
20 Предпринимательское право Республики Казахстан: Учебник для вузов. – Алматы: Жеті жарғы, 20002. – 287 с.
21 Административная ответственность в сфере предпринимательской деятельности, финансов и налогов. – Екатеринбург: СГУ, 2002. – 266 с.
22 Кодекс об административных правонарушениях Казахской ССР.
– Алма-Ата: Юридическая литература, 1989. – 310 с.
23 Уголовный кодекс Казахской ССР. – Алма-Ата: Казахстан, 1983. – 350 с.
24 Указ. соч. Уголовный кодекс Казахской ССР. – Алма-Ата: Казахстан, 1983. – 350 с.
25 Сей Ж. Трактат политической экономии (пер. с анг.яз.).  М., 1986.
– 301 с.
26 СЗ СССР. - 1991. - № 4. – С. 3-5.
27 Закупень Т.В. Коммерческое право.  М.: НОРМА-ИНФРА, 2002.
– 279 с.
28 Сборник кодексов и законов Федеративной Республики Германии.
– М.: АН СССР, 1991. – 670 с.
29 Законодательство зарубежных стран в области гражданско-правовых и иных отношений. – М.: АЕН РФ, 2000. – 550 с.
30 Ведомости Верховного Совета Республики Казахстан. - 1992. - № 16.
ст. 424. – С. 15.
31 Предпринимательство в Республике Казахстан // Сборник нормативных актов. – Алматы: ЮРИСТ, 2006. – 250 с.
32 Законодательство Украины о предпринимательстве. – Харьков: Одиссей, 2000. – 400 с.
33 Хозяйственный кодекс Республики Украины. – Киев: Аттика, 2003.
– 313 с.
34 Уголовный кодекс Республики Украины: научно-практический комментарий. - Киев: АСК, 2003.
35 Кодекс Республики Украины об административных правонарушениях.
– Киев: Одиссей. 2000. – 320 с.
36 Конституция Республики Казахстан. – Алматы: НОРМА-К, 2008. – 96 с.
37 Конституционное право Республики Казахстан. Энциклопедический словарь. – Алматы: Университет им. Д. Кунаева, 2000. – 870 с.
38 Правовое положение предприятий в России: Учебник.  М.: Академия управления им. А. Плеханова, 1993. – 299 с.
39 Верин В.П. Преступления в сфере экономики.  М., 1999. – 267 с.
40 Егоршин М.В., Колесников В.В. Преступность в сфере экономической деятельности: Монография.  СПб., 2000. – 321 с.
41 Алмазов С.Н. Налоговая полиция: создать и действовать: Учебное пособие.  М., 2000. – 230 с.
42 Лекарев С.В., Порк В.А. Бизнес и безопасность.  М., 1995. – 245 с.
43 Пилипенко В.Ф. Федеральные органы налоговой полиции РФ в правоохранительной и фискальной системах государства. – М.: Академия налоговой полиции ФСНП России, 1999. – 287 с.
44 Иншаков С.М. Криминология: Учебное пособие. – М., 2002. – 278 с.
45 Алауханов Е.О. Криминология: Учебник. – Алматы: Қазығұрт, 2006.
– 264 с.
46 Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая и Особенная часть). – Алматы: ЮРИСТ, 2004. – 510 с.
47 Скамницкий П.А. Проблемы предпринимательской деятельности в России.  М.: ПАИМС, 2000. – 332 с.
48 Алауханов Е.О., Зарипов З.С. Криминология: Учебник. – Алматы: Юридическая литература, 2008. – 350 с.
49 Тотьев К.О. Предпринимательское право: Учебное пособие.  М.: Профобразование, 2003. – 267 с.
50 Варчук Т.В. Криминология: Учебное пособие.  М., 2002. – 266 с.
51 Алауханов Е.О. Психология криминального поведения в предпринимательской деятельности и предупреждение преступлений в сфере экономики // Материалы НПК. – Т.: ТГЮИ, 2003. – 390 с.
52 Уголовный кодекс Республики Казахстан: Учебно-практическое пособие. – Алматы: НОРМА-К, 2008. – 256 с.
53 Гуров А.И. Красная мафия.  М.: Самоцвет, 1995. – 288 с.
54 Танасевич В.Г. Изучение и предупреждение хищений государственного и общественного имущества // В кн. Советская криминология: Учебник. – М.: МВШ МВД СССР, 1966. – 276 с.
55 Насыров Ж. «Тень»  противник серьезный. Борьба с правонарушениями в налоговой сфере // Правовая инициатива. - 2000. - № 4. – С. 6.
56 Сулаимбекова С.Д. Криминологические аспекты налоговых преступлений // Экономика и право Казахстана. - 2005. - № 24. – С. 9.
57 Четвериков В.С., Четвериков В.В. Криминология: Учебное пособие.
– М., 1997. – 256 с.
58 Статистические данные о количестве преступлений в сфере экономической деятельности, зарегистрированных в Республике Казахстан (1998–2007 г.г.). КПСС и СУ Генеральной прокуратуры Республики Казахстан.  Астана, 2007. – 210 с.
59 Архивные материалы уголовных дел, рассмотренных в Алмалинском районном суде г. Алматы, Сарыаркинском районном суде г. Астаны и суда
г. Шымкента ЮКО (2005–2007 г.г.). – 450 с.
60 Статистические данные о качественном составе контингента исправительных учреждений КУИС Министерства юстиции Республики Казахстан (2005–2007 г.г.). – Астана, 2007. – 200 с.
61 Аистова Л.С. Незаконное предпринимательство. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2000. – 289 с.
62 Ильин А. Криминальная матрица. Налоговая преступность в России.
 СПб.: Нева, 2000. – 310 с.
63 Кучеров И.И. Налоговые преступления. – M., 1997. – 299 с.
64 Статистические данные о результатах деятельности подразделений финансовой полиции (2005–2007 г.г.). АБЭКП РК.  Астана, 2007. – 189 с.
65 Уголовное право США (пер. с анг. яз.).  М.: РУДН, 19995. – 480 с.
66 Гражданский кодекс Республики Казахстан. – Алматы: ЮРИСТ, 2004.
– 345 с.
67 Уголовный кодекс ФРГ. – М., 2000. – 390 с.
68 Кернер Х.Ю. Криминология: Словарь-справочник. – М., 1998. – 356 с.
69 Налоговое расследование: Экспериментальный учебник для юридических и экономических вузов и факультетов / Под общ. ред.
Ю.Ф. Квашис.  М., 2000. – 240 с.
70 Волженкин Б.В. Преступность в сфере экономической деятельности // В кн.: Криминология: Учебник для вузов. – СПб., 2002. – 239 с.
71 Лукпанов Е.А. Meждународный опыт борьбы с «отмыванием» денег // Экономика и право. - 2001. - № 4. – С. 11.
72 Бородин С.В. Субъект преступления // В кн.: Учебник Уголовного права. Общая часть.  М.: СПАРК, 1996. – 311 с.
73 Каиржанов Е.И. Уголовное право Республики Казахстан (Общая часть): Учебное пособие. – Алматы: Әділет-Пресс, 1996. – 220 с.
74 Алауханов Е.О. Вопросы объективной квалификации корыстно-насильственных преступлений по уголовному праву Республики Казахстан // Фемида. - 2003. - № 2. – С. 23.
75 Уголовно-процессуальный кодекс Республики Казахстан: Учебно-практическое пособие. – Алматы: НОРМА-К, 2008. – 210 с.
76 Катников Н.Г. Классификация преступлений по уголовному праву России. – М.: Академия управления МВД РФ, 2000. – 235 с.
77 Лунеев B.В. Преступность XX века. Мировые, региональные и российские тенденции.  М.: НОРМА, 1999. – 298 с.
78 Алиев М.Ю. Личность преступника. – М., 1975. – 287 с.
79 Сведения о лицах, привлеченных к уголовной ответственности за совершение преступления в сфере экономической деятельности (2005-2007 гг.). АБЭКП РК. – Астана, 2007. – 170 с.
80 Демидов Ю. Экономическая преступность в России и борьба с посягательствами на социально-бюджетные средства // В кн. Власть: криминологические и правовые проблемы. Российская криминологическая ассоциация.  М., 2000. – 300 с.
81 Шнайдер М. Криминология (перевод с нем. яз.). – Берлин, 1987.
– 310 с.
82 Экономическая безопасность Российской Федерации: Учебник для вузов. Ч. 1.  СПб.: Ладья, 2001. – 288 c.
83 Долгова А.И. Криминология. – М., 2003. – 303 с.
84 Криминология: Учебник для юридических вузов / Под общ. ред.
А.И. Долговой.  М., 1999. – 311 с.
85 Криминология: Учебное пособие для вузов.  М.: Зерцало-М, 2001.
– 321 с.
86 Современная энциклопедия русских слов. – М.: ИНФРА-М, 2005.
– 670 с.
87 Тощенко Ж.Т. Социология: Общий курс. Учебник. – М., 2001. – 333 с.
88 Волженкин Б.В. Преступность в сфере экономической деятельности // В кн.: Криминология. Учебник для вузов. – СПб., 2002. – 239 с.
89 Криминология: Учебник / Под ред. Дж.Ф. Шели (пер. с англ. яз.).
– СПб., 2003. – 331 с.
90 Криминология – XX век: Учебник.  СПб., 2000. – 304 с.
91 Криминология: Учебник / Под ред. А.А. Алексеева.  Спб.: СпбАУ МВД РФ, 2001. – 290 с.
92 Дагель П.С. Учение о личности преступника в советском уголовном праве.  Владивосток, 1970. – 250 с.
93 Личность преступника: Учебник / Под ред. И.И. Карпеца.  М.: МВШ МВД СССР, 1971. – 300 с.
94 Криминальная мотивация: Учебник.  М., 1986. – 289 с.
95 Гаскин С.С. Отягчающие обстоятельства: уголовно-правовая характеристика и пути совершенствования законодательной регламентации.
 Иркутск, 1984. – 305 с.
96 Абдиров Н.М. Ранее выявление несовершеннолетних с антиобщественным поведением – основа эффективной профилактики правонарушений: Учебное пособие.  Караганда: КВШ МВД СССР, 1989.
– 267 с.
97 Аванесов Г.А. Криминология. Прогностика. Управление.  Горький, 1975. – 299 с.
98 Кропачев Н.М. Личность преступника // В кн. Криминология: Учебник для вузов. – СПб., 2003. – 289 с.
99 Наумов А.В. Уголовное право: Общая часть. Курс лекций.  М., 1996.
– 403 с.
100 Шиханцов Г.Г. Юридическая ответственность. – Тольятти, 1995.
– 277 с.
101 Миндагулов А.Х. Личность преступника: Учебное пособие.
 Алматы: КазГЮУ, 2003. – 245 с.
102 Уголовный закон. Опыт теоретического моделирования: Монография.
 М.: Наука, 1987. – 310 с.
103 Курс советской криминологии: Предмет. Методология. Преступность и ее причины. Преступник.  М.: Юридическая литература, 1985. – 266 с.
104 Игошев К.Е., Шмаров И.В, Социальные аспекты предупреждения правонарушений.  М.: МВШ МВД СССР, 1983. – 288 с.
105 Энгельс Ф. Полное собрание сочинений. – М.: Госиздат, 1967. Т.3.
– 554 с.
106 Каиржанов Е.И. Преступность – явление социальное // Предупреждение преступности. - 2003. - №1. – С. 102-104.
107 Основы борьбы с организованной преступностью: Монография.
 М.: ИПФРА-М., 1996. – 321 с.
108 Современная преступность в России: Учебник / Под ред.
А.В. Алексеева. – М.: АЕН РФ, 2001. – 340 с.
109 Иншаков С.М. Зарубежная криминология.  М., 1997. – 355 с.
110 Указ. соч. Фокс В. Введение в криминологию.  М., 1980. – 303 с.
111 Шур Э. Наше преступное общество: Учебник.  М., 1997. – 311 с.
112 Нукенов М.О. Проблемы борьбы с коррупционной преступностью (уголовно-правовые, криминологические и криминалистические аспекты): Автореф дисс. ... д-ра юрид.наук: 12.00.08.  Алматы, 2005. – 53 с.
113 Дойников И.В. Предпринимательское право.  М.: Приор, 1999. – 267 с.
114 Рыжак Н.И. Правовое регулирование деятельности спецслужб в системе обеспечения национальной безопасности РФ: Монография. – М.: ЭДАС-ПАК, 2000. – 280 с.
115 Шумпетер И. Теория экономического развития в аспекте борьбы с преступностью. – М.: Прогресс, 1999. – 287 с.
116 Тленчиева Г. Коррупция в Казахстане: законодательные и организационно-правовые меры по ее предупреждению и международный опыт // Правовая реформа в Казахстане. - 1999. - № 1. – С. 50.
117 Алауханов Е.О. Криминологические проблемы корыстно-насильственных преступлений: Монография. – СПб.: Юридический центр, 2005. – 295 с.
118 Указ. соч. Миненок М.Г., Миненок Д.М. Корысть. Криминологические и уголовно-правовые проблемы.  СПб., 2001. – 268 с.
119 Криминология / Под ред. Н.Ф. Кузнецовой, Г.М. Миньковского.
– М.: МГУ, 1994. – 295 с.
120 Архивные материалы уголовных дел (Алмалинского районного суда г. Алматы, Сарыаркинского районного суда г. Астаны, суд г. Шымкента ЮКО).
– 450 с.
121 Исмагулов Д.К. Причины и условия коррупционных правонарушений в государственных органах // Материалы научной конференции молодых ученых Казахстана «Проблемы и перспективы развития Казахстана как правового и демократического государства: взгляды и суждения молодежи».
– Алматы: Университет им. Д.А. Кунаева, 2007. – 410 с.
122 Указ. соч. Шнайдер М. Криминология (пер. с нем. яз.).
– Берлин, 1987. – 310 с.
123 Криминология / Под ред. Дж.Ф. Шелли (пер. с англ. яз.). – СПб., 2003. – 288 с.
124 Корзун И.В. Теоретические и прикладные проблемы социально-правового контроля и предупреждения преступности среди женщин (по материалам Республики Казахстан): Дисс. … на соиск. д.ю.н.  Алматы, 2001.
– 230 с.
125 Отчет о состоянии и новых подходах к реформе уголовно-исполнительной системы в отношении осужденных женского пола (1998–2007 г.г.). КУИС Министерства юстиции Республики Казахстан. – Астана, 2007.
– 205 с.
126 Статистические данные о состоянии преступности среди женщин (2005–2007 гг.) КПСС и СУ Генеральной прокуратуры Республики Казахстан.
– 200 с.
127 Кучеров И.И. Налоговая преступность: криминологические и уголовно-правовые проблемы: Автореф. дисс. … д-ра юрид.наук: 12.00.08.
 М., 1999. – 235 с.
128 Указ. соч. Статистические данные о качественном составе контингента исправительных учреждений КУИС Министерства юстиции Республики Казахстан (2005–2007 гг.).  Астана, 2007. – 200 с.
129 Завидов Б.Д., Попов И.А., Сергеев В.И. Уклонение от уплаты налогов.  М., 2001. – 257 с.
130 Куксин И.Н. Налогообложение и налоговая политика в России.
 М.: Граница, 1997. – 296 с.
131 Указ. соч. Алауханов Е.О. Психология криминального поведения в предпринимательской деятельности и предупреждение преступлений в сфере экономики // Материалы НПК. – Т.: ТГЮИ, 2003. – 390 с.
132 Насыров Ж. «Тень»  противник серьезный. Борьба с правонарушениями в налоговой сфере // Правовая инициатива. - 2000. - № 4.
– С. 138-139.
133 Ежов Ю.А. Преступления в сфере предпринимательства.  М.: Маркетинг. 2001. – 279 с.
134 Кутьин Н.Г. Борьба с преступлениями в кредитно-банковской сфере.
 М.: РУДН, 2001. – 299 с.
135 Криминология: Курс лекций. – СПб.: СПб ВШ МВД РФ. 1995. – 389 с.
136 Сериков С.Д. Вопросы противодействия некоторым видам экономических преступлений // Современные проблемы борьбы с преступностью. Материалы международной научно-теоретической конференции посвященной 70-летнему юбилею д.ю.н., профессора
Каиржанова Е.И. – Алматы, 2003. – 380 с.
137 Проблемы борьбы с коррупционными преступлениями: Учебное пособие / Коваленко С.Б., Кожамкулов М.Т., Онгарбекова Ж.В., Рахметова А.С. – Алматы: ООНИР и РИР Академии МВД РК, 2004. – 340 с.
138 Шаргородский М.Д. Ответственность за преступления против личности.  Л., 1953. – 280 с.
139 Шестаков Д.А. Семейная криминология.  СПб., 2003. – 300 с.
140 Отчет о состоянии работы оперативных подразделений АБЭКП РК по обеспечению соблюдения правового режима субъектами малого и среднего бизнеса (2006 г.).  Астана, 2006. – 201 с.
141 Указ. соч. Шаргородский М.Д. Ответственность за преступления против личности.  Л., 1953. – 280 с.
142 Указ. соч. Отчет о состоянии работы оперативных подразделений АБЭКП РК по обеспечению соблюдения правового режима субъектами малого и среднего бизнеса (2006 г.).  Астана, 2006. – 201 с.
143 Джекебаев У.С. Преступность как криминологическая проблема. Алма-Ата, 1979. – 203 с.
144 Каиржанов Е.И. Криминология. Общая часть. – Алматы: Өркениет, 2000. – 288 с.
145 Платонов К.К. Краткий словарь системы педагогических понятий.
– М., 1994. – 264 с.
146 Алауханов Е.О. Криминологические проблемы борьбы с корыстно-насильственными преступлениями. – Алматы, 2002. – 282 с.
147 Криминология: Учебное пособие / Под ред. С.Е. Вицина и В.А.Уткина. – М., 2001. – 297 с.
148 Психология. Педагогика. Этика: Учебник для вузов. – М., 1999. – 257 с.
149 Педагогика: Учебник / Под ред. Л.П. Крившенко. – М., 2001. – 231 с.
150 Философия: Учебное пособие для вузов / Под ред. Т.И. Кохановский.
– Ростов на Дону: Феникс, 2001. – 264 с.
151 Указ. соч. Педагогика: Учебник / Под ред. Л.П. Крившенко. – М., 2001. – 231 с.
152 Адлер А. Практика и теория индивидуальной психологии. – М., 2002. – 313 с.
153 Алауханов Е.О. Криминология: Оқу құралы. – Алматы, 2006. – 263 б.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 133 бет
Таңдаулыға:

Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті

ӘОЖ 343.37:343.98 (574)
Қолжазба құқығында

Садықов Алмас Жасенұлы

КӘСІПКЕРЛЕРДІҢ құқыққа қарсы бейім мінез-құлықтарының алдын алу мәселелері
(криминологиялық аспектілер)

12.00.08 – қылмыстық құқық және криминология;
қылмыстық-атқарушылық құқығы

Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми атағын алу үшін дайындалған диссертация

Ғылыми жетекшісі
заң ғылымдарының докторы,
профессор Е.О. Алауханов

Қазақстан Республикасы
Алматы
2009
МАЗМҰНЫ

Белгілеулер мен
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 3

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4

1 Кәсіпкердің жария-құқықтық мәртебесі және оның құқыққа қарсы бейім
мінез-құлықтары үшін қылмыстық
жауаптылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.1 Кәсіпкерлік субъектілерінің құқықтық мәртебесі және оның
кәсіпкерлік қатынастарға құқық тәртібін қамтамасыз етудегі
маңызы ... ... ... 14
1.2 Кәсіпкерлік субъектілерінің құқыққа қарсы бейім мінез-құлықтары
үшін қылмыстық
жауапкершілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 24
1.3 Қылмыс жасаған кәсіпкерлерді
топтастыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .. 38
2 Субъектісі кәсіпкер болып табылатын қылмыстарды жасағаны үшін
қылмыстық жауапқа тартылған адамдардың
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... . 48
2.1 Экономикалық қызмет саласындағы қылмыскердің жеке басының
ерекшеліктерін анықтаудың теориялық
тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
2.2 Кәсіпкерлік қызмет саласында қылмыс жасаған адамдардың
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 58
3 Кәсіпкерлердің қылмыстық іс-әрекеттеріне қарсы тұрудың ұйымдық және
құқықтық
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .. 70
3.1 Кәсіпкерлердің қылмыстық іс-әрекетіне қарсы тұрудың ұйымдық
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 70
3.2 Кәсіпкерлердің қылмыстық іс-әрекетіне қарсы тұрудың құқықтық
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 78
3.3 Кәсіпкерлердің құқық бұзуға бейім мінез-құлықтарының алдын алудың
криминологиялық
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 89

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 104

Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 112

Белгілеулер мен қысқартулар

АК – Азаматтық кодекс
ӘҚтК – Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекс
БАҚ – Бұқаралық ақпарат құралы
БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы
ЕК – Еңбек кодексі
ЖІҚ – Жедел іздестіру қызметі
КТІБ – Кәмелетке толмағандар ісі жөніндегі бөлімшелер
КПБ – Криминалдық полиция бөлімі (басқармасы)
ҚАЖК – Қылмыстық атқару жүйесі комитеті
ҚК – Қылмыстық кодекс
ҚСжАЕК – Құқықтық статистика және арнайы есеп жүргізу комитеті
ҚІЖК – Қылмыстық іс жүргізу кодексі
МҚК – Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті
МТК – Мемлекеттік тергеу комитеті
МҰК – Мемлекеттік ұлттық комитет
ОҚО – Оңтүстік Қазақстан облысы
СМҰКБ – Социалистік меншікті ұрлаумен күрес бөлімі
ТҚД – Техникалық қызмет департаменті
ҰҚКБ – Ұйымдасқан қылмыстылықпен күрес бөлімі
ҰҚКД – Ұлттық Қауіпсіздік Комитетінің Департаменті
ШҚО – Шығыс Қазақстан облысы
ЭСҚКА – Экономикалық және сыбайлас жемқорлық қылмыстармен күрес жөніндегі
Агенттік

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық зерттеу кәсіпкерлердің
қылмыстық іс-қылық проблемаларын және оларға қатысты заңдарды жетілдіру
мәселелерін зерделеуге арналған. Жұмыста кәсіпкерлік субъектілерінің
құқықтық мәртебесі және оның кәсіпкерлік қатынастардағы құқықтық тәртіпті
қамтамасыз етудегі маңыздылығы қарастырылады, қылмыс жасаған кәсіпкерлердің
топтамасы, сондай-ақ кәсіпкерлік қызмет саласында қылмыс жасаған адамдардың
сипаттамасы беріледі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Соңғы онжылдықта Қазақстанда заңнама
едәуір өзгерістерге ұшырап, ұдайы дамуда. 1995 жылы 30 тамызда жаңа
Конституция қабылданды. 1998 жылдың 1 қаңтарынан жаңа Қылмыстық, Қылмыстық
іс-жүргізу және Қылмыстық-атқару кодекстері күшіне енді. Қылмыстылықтың
алдын алу саласындағы құқықтық қатынасты реттейтін бірқатар нормативтік-
құқықтық актілерге өзгерістер енгізілді [1, 4-б].
Осы кезеңде заңдылық пен құқық тәртібін нығайту, азаматтардың құқықтары
мен бостандығын қорғау, қылмыстылықтың алдын алу және одан сақтау, оның аса
қауіпті түрлері ұйымдасқан, рецидивтік, экономикалық қылмыстармен және
сыбайлас жемқорлықпен күресті күшейту мәселесі ерекше маңыздылық алды. Бір
сөзінде ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев:
... біздің әлеуметтік-экономикалық өзгерістеріміз бен демократиялық
мемлекеттілік құрған іс-әрекеттеріміз реформалар саясатына, қоғамдағы
тұрақтылыққа, азаматтардың өмірі мен аман-саулығына қауіп төндіретін
криминогендік процестердің кең етек алу кезеңіне тап болып отыр, – деген
еді [2, 3-б.].
Шаруашылық қызметтің қоғам дамуындағы рөлі айрықша, ол әртүрлі негізде
дамуы мүмкін. Оны біз бір кездері әкімшілік-әміршілдік тәсілдермен жүзеге
асыруға талпыныс жасадық.
Бірақ ХХ ғасырдың 90-жылдары әлеуметтік-экономикалық және саяси-
құқықтық реформаларды нарықтық негізде жүргізе бастадық. Нәтижесінде
меншіктің неше түрі пайда болды, ал кәсіпкер меншіктің негізгі өндірістік
функциясын іске асырушы және объективтік экономикалық факторларды іске
асыру тетіктерін қамтамасыз етуші субъект ретінде қарастырылды [3, 2-б.].
Соңғы жылдары мемлекет кәсіпкерлікті дамытуда бірқатар жұмыстар
атқарды, нәтижесінде сауда-саттық, халыққа тұрмыстық қызмет көрсету,
қоғамдық тамақтандыру, құрылыс, материалдық-техникалық қамсыздандыру,
дайындау және өткізу, жылжымайтын мүліктермен операция салаларында жеке
меншік формасындағы кәсіпорындар көптеп пайда болды. Олардың көпшілігі
коммерциялық ұйымдар мен жеке кәсіпорындар. Кәсіпкерлік қызмет құқықтық
ықпалдың объектісіне айналды, оның қалыпты жұмыс істеуіне жағдай туды [4,
12-б.].
Бірақ, мұндай дұрыс жақтары бола тұра, мемлекеттің меншіктен бас
тартуға және оны жеке адамдардың жекешелендіруіне бағытталған соңғы
жылдардағы саясаты нарықтық экономикадан біз күткен нәтижені бермей отыр.
Оның экономикалық егжей-тегжейін ақтармасақ та, қоғамның қарқынды дамуына
кедергі болып отырған криминалдық сипаттағы бірқатар мән-жайларды айтпай
кетуге болмайды.
Мысалы, ресми емес экономика деген пайда болды, экономикалық қызметтің
заңды түрлерінің өзінде ресми статистикада көрсетілмейтін тауар өндіру,
қызмет көрсету сияқты фактылар көбейді, олар үшін салық төленбеді. Сонымен
қатар экономикада қосып жазу, алыс-беріс мәмілелері, алаяқтық кең етек
алды. Және де экономикалық қызметтің заңда тыйым салынған түрлеріне нәр
беріп тұратын криминалдық экономика қалыптасты. Сондықтан да, бізде,
экономиканы дамытудың оң үрдістерімен қатар, кәсіпкерлердің криминалдану
процесі жүрді, ол заңды да еді.
Бұл үрдіс, жалпы, нарықтық экономиканы ұстанған елдерге тән, онда
кәсіпкерлер жасайтын қылмыстардың барлық қылмыстар ішіндегі үлесі едәуір
болып келеді. Құқыққа қарсы іс-әрекеттің бұл түрінде өзінше ерекшелік бар:
олардың шын сипатын айқындау өте күрделі, себебі оны жасайтын адамдар,
негізінен, мансапты адамдар. Ал бұл қылмыстардың зардаптары материалдық
тұрғыдан да, моральдық тұрғыдан да басқа қылмыстардан кем түспейді.
Нарықтық қатынастардың өз бетімен дамуы, кәсіпкерлік белсенділік
формаларының жетілуі экономикалық қызмет саласында жасалатын және оны
жүргізу тәртібін бұзуға бағытталған кейбір іс-әрекеттердің криминалдануына
алып келді. Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар мен коммерциялық және
өзге ұйымдардағы қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар үшін жауапкершілік
Қылмыстық кодекстің 7-8 тарауларында қарастырылған.
Мұндай қоғам үшін қауіпті іс-әрекеттер қатарына кәсіпкерлік қызметтің
заңсыз формалары жатады, онда бизнеспен еркін айналысу үшін заң берген
мүмкіндік заңсыз баюға, аса ауқымды капитал жинақтауға жұмсалады, ал ол
қисапсыз қаржы тіптен саясатқа да ықпалын тигізуі мүмкін.
Кәсіпкерлік қызмет саласындағы заңдардың тұрақтанбауы, қылмыстық
істердің бұл санаты бойынша тергеу және сот практикасының жан-жақты
зерделенбегендігі, сондай-ақ оларды алдын алудың және тергеудің ғылыми
әдістемелігінің жоқтығы бұл проблемамен айналысатын қызметкерлерге едәуір
қиындықтар тудырып отыр.
Заңсыз кәсіпкерлік қызметтің жасырындық сипаты қылмыстылықтың бұл
түрінің нақты масштабын дұрыс бағалауға, осы саладағы экономикалық жағдайға
тиімді ықпал ете алатын нормативтік-құқықтық актілер даярлауға мүмкіндік
бермей отыр.
Кәсіпкерліктің заңсыз формасының қауіптілігі сонда, ол:
1) қоғамға және азаматтарға едәуір материалдық зиян келтіреді;
2) бұл қылмыстық іс-әрекет жалпы экономикалық жүйені тұрақсыздандыруы
мүмкін.
Экономиканың ресми секторындағы өндіріс қарқыны төмендеген сайын оның
заңсыз секторындағы қарқын үдейді және керісінше, – дейді
Л.А. Мифтахова [5, 59-б.].
Қоғамда құқыққа қарсы бағдар алған әлеуметтік-экономикалық құрылымдар
да пайда болуда, олардың ел ресурстарының басым бөлігін өзіне бағындыруға
мүмкіндігі бар.
П.М. Колесниковтың РФ Ішкі істер министрлігінің экономикалық
қылмыстармен күрес бөлімшелерінің қызметкерлерінен алған жауаптарының
қорытындысына жүгінсек, олардың 52,5%-ы заңсыз кәсіпкерлікті қауіпті деп,
28,8%-ы – аса қауіпті деп, 18,7%-ы – онша қауіпті емес деп бағалаған
[6, 5-б.].
Практика көрсетіп отырғандай, экономикалық қызмет саласындағы
қылмыстарды тиімді тергеуге кері әсерін тигізіп отырған факторларға
мыналарды жатқызуға болады:
1) тергеу бөлімшелері мен жедел-іздестіру қызметінің материалдық-
техникалық тұрғыдан нашар жабдықталғандығы;
2) құқық қорғау органдарының практик қызметкерлерінің кәсіби деңгейінің
жоғары еместігі;
3) мүдделі адамдар тарапынан қарсылық көрсетілуі;
4) мұндай қылмыстарды тергеуге қатысты әдістемелік ұсыныстардың
жоқтығы;
5) сот сараптамасын жүргізудегі қиындық;
6) қылмыс жайында дер кезінде хабарламау;
7) басқа қызметтермен арада үйлесімді әрекеттердің болмауы;
8) басқа да факторлар [7, 279-б.].
Бұл проблемалар заңсыз кәсіпкерлік қызметпен күрестің терең
экономикалық реформаларды жүзеге асырудың қажетті шарты ғана емес, жалпы
экономиканы ары қарай дамытудың тағдырын анықтайтындығын көрсетіп отыр.
Заңсыз кәсіпкерліктің жан-жақты тергелуі практикалық қызметте кездесетін
проблемалардың қылмыстық-процессуалдық және криминалистік тұрғыдан кешенді
дұрыс талданғанына көп байланысты.
Сонымен заңсыз кәсіпкерлікті тергеудің әдістемесін жетілдірудің
теориялық ғана емес, тікелей практикалық та маңыздылығы бар. Міне, осы мән-
жай жұмыстың тақырыбын таңдауға негіз болды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Кәсіпкерлер субъектісі болып табылатын
қылмыстарға, әкімшілік және салықтағы құқық бұзушылықтарға қарсы әрекет ету
проблемалары отандық заң әдебиетінде едәуір көрініс тапқан.
Диссертациялық зерттеуді жазу барысында А.И. Алексеев, Р.С. Белкин,
Н.Н. Ветров, В.П. Верин, Б.В. Волженкин, И.М. Гальперин, С.И. Герасимов,
Я.И. Гилинский, Е.Е. Дементьева, А.И. Долгова, А.Э. Жалинский,
А.А. Жижиленко, Б.В. Здравомыслов, С.М. Иншаков, Н.Ф. Кузнецова,
И.И. Карпец, В.В. Колесников, И.И. Кучеров, В.Ф. Кириченко,
Н.И. Коржанский, В.Н. Кудрявцев, И.С. Лейкина, Ю.И. Ляпунов,
В.Д. Ларичев, С.Ф. Милюков, Г.А. Миньковский, А.Б. Мельниченко,
С.В. Максимов, В.Е. Мельников, А.Б. Сахаров, Е.В. Платонов, Ш.И. Чинхоев
сияқты кеңестік және ресейлік ғалымдардың еңбектері зерделеніп, тиісті
бағаларын алды.
Қазақстанда экономикалық қылмыстармен күрес мәселесі Н.М. Абдиров, А.Н.
Ағыбаев, Е.О. Алауханов, И.Ш. Борчашвили, Н.О. Дулатбеков,
Р.Е. Джансараева, А.Ш. Ещанов, С.М. Иманбаев, Е.И. Қайыржанов,
Б. Калаганов, М.Ч. Қоғамов, Б.М. Құрманбаев, Ғ.С. Мәуленов,
С.С. Молдабаев, М.О. Нукенов, С.М. Рахметов, И.И. Рогов, А. Темербеков,
А.А. Смагулов, Н.Н. Турецкий, Б.Х. Төлеубекова, Е.З. Тұрғымбаев,
Г.Д. Тіленшиева, К.Ш. Уканов еңбектерінде жарық көрген.
Кәсіпкерлердің құқыққа қарсы бейім мінез-құлықтарының алдын алуға
шетелдік криминологтар да (әсіресе АҚШ пен Англияның) қызығушылық танытып
отыр. С. Альберхттің және Дж. Венцтің [8, 45-б.], Г. Каизер,
Х. Кернер, Дж. Шелли, Э. Шур және басқалардың жұмыстарында кәсіпкерлердің
қылмыстық іс-қылықтары мәселесі ақжағалы, артықшылықты және маңғазды
қылмыстылық тұрғысынан қаралады. Көрсетілген авторлардың экономикалық
қылмыстармен күрес проблемасын шешуге қомақты үлес қосқандығына қарамастан,
олардың жұмыстарында жалпы іс жүргізу ұсыныстары не заңсыз кәсіпкерліктің
жекелеген мәселелері берілген. Және де кәсіпкерлердің құқыққа қарсы іс-
қылығымен байланысты қылмыстық-құқықтық және криминологиялық проблемалар
монографиялық зерттеу мен салааралық байланыс деңгейінде зерделенген жоқ.
Сондықтан да кәсіпкерлердің құқыққа қарсы іс-қылықтарына қарсы тұрудың
тиімді шараларын дұрыс анықтаудың қылмыстық құқық және криминология
ғылымындағы рөлі ерекше. Кәсіпкер субъектісі болып табылатын қылмыстармен
күресудің теориялық және тәжірибелік мәселесін оңтайлы шешу үшін Қазақстан
Республикасында қалыптасқан нақты әлеуметтік-экономикалық және саяси
жағдайға сүйену керек.
Диссертациялық зерттеудің мақсаты мен міндеті. Диссертациялық
зерттеудің мақсаты мынадай:
- субъектісі кәсіпкер болып табылатын қылмыстардың қылмыстық-құқықтық
және криминологиялық проблемаларын кешенді талдау;
- теориялық негіздеу және сол арқылы кәсіпкерлердің қылмыстық іс-
әрекеттеріне қарсы тұра алатындай ұйымдық және құқықтық шараларды жүйеге
келтіру;
- тергеу және сот практикасын жинақтап қорыту негізінде бұл қылмыстық
қызметпен күресті ұйымдастыру мәселесін қарау.
Мұндай мақсатқа жету үшін мынадай теориялық және ғылыми практикалық
міндеттерді шешу қажет:
- кәсіпкердің құқықтық мәртебесі ұғымының мәні мен ерекшелігін
анықтап, кәсіпкерлерді қылмыстық және өзге де жауапкершілікке тартумен
байланысты мәселелерді шешу үшін оның қаншалықты маңызды екендігін
айқындау;
- кәсіпкерлердің қоғамға қарсы іс-әрекеттер үшін жауапкершілігі
проблемасын айқындап, оны талдау және бұл мәселенің шешілу жолдарын
анықтау;
- субъектісі кәсіпкерлер болып табылатын қылмыстармен күресуге
бағытталған қылмыстық заңдарды жетілдіру жөнінде ұсыныстар даярлау;
- кәсіпкерлерді белгілі бір санаттарға бөлшектеу проблемасын талдау
және әртүрлі критерийлерді ескере отырып оларды топтастыру;
- қылмыскер тұлғасы ұғымына криминологиялық талдау жасау және оның
қылмыскер-кәсіпкер тұлғасы ұғымымен арақатынасын анықтау;
- кәсіпкерлік қызмет саласындағы қылмысы үшін сотталғандардың жеке бас
ерекшеліктерін олардың әлеуметтік-демографиялық және қылмыстық-құқықтық
сипаттамалары негізінде бөліп алу;
- кәсіпкерлердің қылмыстық іс-қылықтарына қарсы тұрудың ұйымдық
шараларының күйіне баға беру және оларды жетілдіру жөнінде ұсыныстар
даярлау;
- кәсіпкерлердің қылмыстық іс-қылықтарымен күресудің қылмыстық
шараларының мүмкіндіктерін анықтау және бұл шараларды оңтайландыру
мақсатында отандық заңнаманы жетілдіру жөнінде ұсыныстар даярлау.
Зерттеудің объектісі мен заты. Кәсіпкерлерді қылмыстық және өзгедей
жауапкершілікке тартумен байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар, сондай-
ақ олардың құқыққа қарсы бейім мінез-құлықтарының алдын алу шараларының
жүйесі диссертациялық зерттеудің объектісі болып табылады. Кәсіпкерлердің
мәртебесін және қылмыс үшін, өзгедей құқық бұзушылық үшін жауапкершілігін
белгілейтін құқықтық нормалар, сол нормаларды құқық қорғау органдарының
іске асыру практикасы, сондай-ақ олардың кәсіпкерлер тарапынан болатын
қылмыстық іс-әрекеттердің алдын алу қызметі диссертациялық зерттеудің заты
болып табылады.
Диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы. Бұл диссертация субъектісі
кәсіпкер болып табылатын немесе оның қатысуымен жасалуы мүмкін қылмыстармен
күресудің қылмыстық-құқықтық және криминологиялық проблемаларын кешенді
монографиялық зерттеу болып саналады. Ол экономикалық қылмыстармен күресті
оңтайландыруға бағытталған алғашқы жұмыстардың бірі, онда құқық қорғау
қызметі үшін аса өзекті мәселелердің жүйелік талдамасы берілген.
Диссертант кәсіпкердің құқықтық мәртебесінің мәні мен ерекшелігін
анықтау мақсатында кешенді зерттеу жүргізген. Экономикалық қызмет саласында
құқыққа қарсы іс-әрекет жасағаны үшін кәсіпкерлерге қойылатын жауапкершілік
проблемалары талданған, оларды шешудің варианттары ұсынылған. Автор қылмыс
жасаушы кәсіпкерлерді топтастыру мәселесін зерделеген, мұндай адамдардың
типологиясын жасаған.
Ғылыми-теориялық материалдарды және құқық қолдану практикасын жинақтап
қорыту негізінде автор заңнамалық және ұйымдық сипаттағы бірқатар ережелер
даярлап, оларды қорғауға ұсынып отыр.
Диссертациялық зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы.
Диссертацияның теориялық маңыздылығы сол, субъектісі кәсіпкер болып
табылатын экономикалық қылмыстарды айқындау, ашу және тергеу тәжірибесін
зерделеу арқылы диссертант бұл тұлғалардың сипаттамаларын модельдеді. Оны
тұрғызу кезінде автор ғылыми зерттеу нәтижесінде алынған нәтижелерін басқа
авторлардың сондай материалдарымен салыстырды, өз тарапынан тиісті
тұжырымдар жасап, оларға ғылыми дәлел келтірді. Диссертант, сонымен қатар,
экономикалық қызмет саласындағы қылмыскер және қылмыскер-кәсіпкер сияқты
категорияларға тән ерекшеліктерді анықтау үшін қылмыскер тұлғасына
психология және криминология тұрғысынан талдама жасады.
Диссертациялық зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы сонда, автор
кәсіпкерлердің қылмыстық іс-әрекеттеріне қарсы тұрудың ұйымдық-құқықтық
шараларын анықтап, оларды жүйеге келтірді, ол құқық қорғау органдарының
кәсіпкерлер субъектісі болып табылатын қылмыстардың алдын алудағы жұмысының
тиімділігін арттырады.
Бұл қылмыстың тергелуін жетілдіруге қатысты жұмыста келтірілген
ұсыныстар:
- құқық қорғау органдарының заңсыз кәсіпкерлікті ашу және тергеу
жұмыстарында;
- кәсіпкерлер (коммерсанттар) жасайтын қылмыстармен күресу заңдарын
және шараларын жетілдіру проблемаларына қатысты ғылыми-зерттеу
жұмыстарында;
- әртүрлі оқу органдарында осы мәселеге қатысты берілетін сабақтарда
пайдаланылуы мүмкін.
Қорғауға ұсынылған диссертацияның негізгі тұжырымдары:
1) Кәсіпкердің мәртебесі – кешенді салааралық институт, оны
конституциялық, азаматтық, әкімшілік, қылмыстық және салық заңдарының
нормалары құрайды, тиісті салалық ережелерде сол адамның әлеуметтік рөлінің
белгілі бір аспектілерін көрсетеді, оған нақты құқықтар мен міндеттер
береді. Кәсіпкер мәртебесінің ерекшелігіне оның құрылымында жеке-құқықтық
және жария-құқықтық компоненттердің, сондай-ақ құқық бұзғандығы кәсіпкерді
әкімшілік, қылмыстық және салықтық жауапкершілігінің субъектісі деп тануға
алып келетін норма-тыйымдардың бар екендігі жатады.
2) Кәсіпкердің құқықтық мәртебесінің кешенді сипаты бұл адамдардың
жауапкершілігінің көп құрамды екенін көрсетеді, сол белгілі бір құқықтық
қатынастардың туындауы үшін нақты негіздер белгілейтін құқық саласының
нормаларымен реттелетін құқықтық қатынастарды қамтиды. Кәсіпкерлік теріс
қылық кәсіпкерлер жауапкершілігінің туындауына негіз болады.
Кәсіпкерлердің қылмыстық іс-әрекетіне қарсы тұру практикасы бұл теріс
қылықтарды әкімшілік, салықтық және қылмыстық құқық бұзушылыққа және
жасалған әрекетте құқыққа қарсы белгі бар қылмыстарға жіктейді.
3) Кәсіпкерлердің жауапкершілігі институты заңдар техникасының аралас
құқық қарсының сияқты тетіктеріне негізделіп тұрғызылған, сондықтан да
жасалған іс-әрекетті саралағанда барлық мән-жайлар мұқият талдануға тиіс,
себебі оның субъектісінің мәртебесін ғана анықтау кәсіпкердің жасалған
қылмысқа кінәлі екендігін білдірмейді.
4) Қылмыстық құқықтың теориясына сүйенсек кәсіпкер арнайы субъект болып
табылады, себебі оны қылмыстық жауапқа тарту үшін тек жалпы ғана емес,
конструктивтік белгілерді де анықтау керек, олар кәсіпкерлік қызмет
түрлерін лицензиялауды және анықтау тәртібін регламенттейтін әкімшілік
заңдардың нормаларымен және де кәсіпкерлік үшін маңызы бар азаматтық заң
нормаларымен анықталады.
5) Экономикалық қызмет саласындағы кейбір қылмыстар үшін, сондай-ақ
өзге де бірқатар қылмыстар үшін жеке тұлға да, заңды тұлға да кәсіпкер
ретінде қылмыстық жауапкершілік субъектісі бола алады, себебі құқықта тек
адам ғана емес, ұйым да тұлға деп саналады, олардың құқықтары мен
міндеттері бірдей және ұқсас.
Бұл жағдайды автор заңды тұлғаны құқықтың айрықша субъектісі деп
танитын реалистік теорияға негіздейді.
6) Қылмыс жасайтын тұлғалар ретінде кәсіпкерлер типологиясын мына
негіздерге сүйеніп жүргізуге болады: біріншіден, оларды нақты
конструктивтік белгілермен ерекшеленетін арнайы қылмыс субъектісі деп,
екіншіден, бұл тұлғалар қол сұғатын қылмыстардың тікелей объектісі деп
ескеріп, үшіншіден, олар жасайтын құқыққа қарсы іс-әрекеттердің объективтік
жағының ерекшеліктерін ескере отырып.
7) Әрбір адамға тән психологиялық ерекшеліктердің, сондай-ақ қылмысқа
итермелейтін сыртқы факторлардың ықпалынан қылмыс жасаған, бойында құқыққа
қарсы іс-әрекеттің арнайы субъектісінің белгісі бар адамды автор кәсіпкер-
қылмыскер деп санап отыр.
8) Кәсіпкер мәртебесі бар және экономикалық қызмет саласында бірқатар
қылмыстар жасағаны үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылған адамдық
сипаттамаларының талдамасы олардың арасында некеде тұратын, кәмелетке
толмаған балалары бар ересек ер адамдардың басым екендігін және олардың
білім деңгейінің едәуір жоғары екендігін көрсетті.
Олар қылмыс жасағанға дейін өзіне кәсіби мансап жасап, қоғамға танылып
үлгергендер. Күнделікті өмірде екі жақты тірлік жасайды: бір жағынан –
кәсіпкердің жария-құқықтық мәртебесімен жүреді, екінші жағынан –
экономикалық қызмет саласында криминалдық бағыт ұстайды. Бұлар негізінен,
еңбек қабілеті бар, денсаулығы жақсы, есі дұрыс адамдар. Бірлі-жарымы ғана
бұрын сотты болғандар. Қылмыс жасаған кезде экономикалық қызмет шегінен
шықпаған. Олардың дұрыс жолдан тайып, қылмыстық жолға түсу себебін автор
Қазақстанда орын алып отырған кәсіпкерлік қызметтегі қиындықтармен
байланыстырады.
9) Кәсіпкер-қылмыскерлерді сипаттайтын көрсеткіштерді алаяқтарды, ұры-
тонаушыларды сипаттайтын көрсеткіштермен салыстыра отырып қазіргі кезде
Қазақстанда мүлде жаңа, артықшылығы бар (байсалды) қылмыстылықтың пайда
болғандығын көреміз, ол өзінің ерекшелігіне қарай алдын алу қызметінің
өзінше дербес объектісі болып отыр және оған қарсы тұрудың мемлекет шегінде
арнайы шаралары қарастырылуға тиіс.
10) Кәсіпкерлердің құқыққа қарсы іс-қылықтарына қарсы тұруды қамтамасыз
ететін ұйымдық шараларда жалпы сипат болуы мүмкін, бұл ретте,
кәсіпкерлерге, олардың табысты жұмыс істеуі үшін қажетті жағдайлар
тудырылады. Мұндай қызметті мемлекеттің мамандандырылған органдары да,
азаматтық қоғамның кәсіпкерлер мүддесін қорғайтын институттары да
қамтамасыз етуге тиіс.
Кәсіпкерлерге ақпараттық ықпал ету, әртүрлі мамандықтағы кадрларды
даярлау, кәсіпкерлер арасындағы дау-дамайды төрелік жасап реттеу,
кәсіпкерлердің құқықтарын мемлекетті араластырмай қорғау кәсіпкерлердің
мамандандырылған бірлестіктерінің қызметіндегі негізгі профилактикалық
бағыт болып табылады.
11) Кәсіпкерлердің қылмыстылығымен күресті құрылым жағынан қамтамасыз
ететін ұйымдық модельді құруға бағытталған арнайы шараларға мемлекеттік
органдар қатысады, олар, біріншіден – бақылау-тексеру өкілеттігін,
екіншіден – қылмыстық заң органдарының құзыретін орындайды.
Бұл модель әлеуметтік-саяси реформа кезінде өзгеріске ұшырады, ол
экономикалық салада, оның ішінде кәсіпкерлік қызмет саласында құқықтық
тәртіпті сақтау проблемасын шеше алады.
12) Кәсіпкерлердің құқыққа қарсы іс-әрекеттеріне қарсы тұрудың
нормативтік-құқықтық базасын кәсіпкерлерге кепілдікті құқықтық жағдай
тудыру арқылы жетілдірген дұрыс, оларға алдын ала тексеру жүргізу оған
жеткілікті негіз болған жағдайда ғана және заңда белгіленген процедуралар
шегінде жүзеге асырылады. Бұл талапты бұзғандық үшін қылмыстық
жауапкершілік көзделуге тиіс.
13) Коммерциялық кодекс формасындағы бұл экономикалық қызметтің әртүрлі
аспектілерін регламенттейтін әкімшілік және өзге заңдарды жүйеге келтіру
кәсіпкерлер қызметінің криминалдануына тосқауыл бола алатындығын шетел
тәжірибесі көрсетіп отыр.
Зерттеудің методологиясы және теориялық негіздері. Зерттеудің
методологиялық негізін танымның заманауи әдістері, оның ішінде жалпыға
бірдей және жалпы ғылыми (диалектикалық, жүйелік-құрылымдық, құрылымдық-
функционалдық, социологиялық және т.б.), сондай-ақ арнайы (тарихи заңы,
формальды заңы) әдістері анықтады.
Диссертант жүйелік тәсілдің және де анализ бен синтездің, индукция мен
дедукцияның, статистикалық және салыстырмалы-құқықтық әдістердің
мүмкіндігіне сүйенді. Диссертациялық зерттеудің эмпирикалық негізін құраған
материалдарды зерделеу үшін автор талдау, сауалнама және эксперттік бағалау
әдісі түріндегі нақты социологиялық әдістерді пайдаланды.
Диссертациялық зерттеудің теориялық негізі. Диссертацияны даярлау
барысында автор мемлекет пен құқық теориясының, қылмыстық, азаматтық,
әкімшілік, қаржы және салық құқығы теориясының, жедел іздестіру қызметі мен
қылмыстық процесс теориясының, сондай-ақ криминология мен криминалистиканың
кәсіпкерлердің қылмыстық іс-әрекетін зерделеу үшін маңыздылығы бар негізгі
ережелеріне сүйенді.
Зерттеудің нормативтік базасын ҚР Конституциясының негізгі ережелері,
халықаралық-құқықтық актілер мен Қазақстан Республикасының, Ресей
Федерациясының, ГФР-дің, АҚШ-тың және басқа елдердің қолданыстағы заңдары
құрады.
Зерттеудің эмпирикалық базасына мыналар алынды:
- мұрағаттағы 500 қылмыстық істің материалдары (Алматы қаласының Алмалы
аудандық сотының, Астана қаласының Сарыарқа аудандық сотының, Қызылорда
қалалық сотының);
- елдің бірқатар аймақтарындағы 400 азаматтан алынған жауаптардың
нәтижелері (Астана, Алматы, Қарағанды, Шымкент, Өскемен, Қызылорда
қалаларының);
- қалалық, аудандық Ішкі істер басқармаларының, Қаржы полициясының 300
практик қызметкерлерінен алынған жауаптардың нәтижелері (Алматы, Астана,
Шымкент, Қызылорда қалаларының);
- Ішкі істер министрлігінің, Әділет министрлігінің, Сыбайлас
жемқорлықпен күрес агенттігінің және Бас прокурордың ҚСжАЕ комитетінің
статистикалық мәліметтері.
Зерттеу барысында қылмыстармен (әсіресе экономикалық қызмет саласындағы
қылмыстармен) күрестің республикалық және аймақтық бағдарламалары,
қылмыстылықпен күрес саласындағы саясат пен ұлттық және экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелеріне арналған өзге де концептуалдық
құжаттар талданды.
Сонымен қатар зерттеудің эмпирикалық базасы білімнің басқа
салаларындағы мамандардың да, оның ішінде криминологтардың да соңғы
жылдарда жүргізген, криминологиялық басылымдарда жарияланған әлеуметтік
зерттеулерінің нәтижелерін де қамтиды.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Жүргізілген зерттеудің негізгі
нәтижелері, теориялық қағидалар, оларға негізделген тұжырымдар мен
ұсыныстар Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ түрік университетінің
қылмыстық, қылмыстық іс-жүргізу және криминология кафедрасында талқылау
барысында сыннан өтті.
Негізгі теориялық қағидалар, зерттеу нәтижелері бойынша тұжырымдар мен
ғылыми-практикалық ұсыныстар халықаралық және ведомствоаралық ғылыми-
практикалық конференцияларда, Білім және ғылым министрлігі ұсынған
журналдарда ұсынылып, көпшіліктен тиіс оң бағасын алып, жарық көрді:
Совершившие преступления в области предпринимательской деятельности
Актуальные проблемы борьбы с преступностью на современном этапе атты
халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Алматы, 2008 ІІМ Академиясы);
Предупреждения преступного поведения предпринимателей Проблемы
международного сотрудничества в противодействии преступности атты
халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция (Алматы, 2008, ІІМ Академиясы);
Теоретические подходы к определению особенностей личности преступника в
сфере экономической деятельности Актуальные проблемы становления и
развития судебной власти в Республике Казахстан атты халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференция (Алматы, 2008 ҚазҰУ); Стремление к наживе или
протест? Юр.газета, №126, 2008; Сақтайтынымыз заңдылық. (Алматы, Заң
газеті. №129. 2008); Совершившие преступления в области
предпринимательской деятельности (Алматы, Фемида. №10(154). 2008);
Теоретические подходы к определению особенностей личности преступника в
сфере экономической деятельности (Алматы, Научный мир Казахстана. №1.
2009); Кәсіпкерлік субъектілерінің құқықтық мәртебесі және оның
кәсіпкерлік қатынастарда құқық тәртібін қамтамасыз етудегі маңызы (Алматы,
Тураби. №3. 2009).
Ендіру. Диссертацияның басты-басты тұжырымдары мен ұсыныстары Қ.А.
Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің оқу үрдісіне
ендірілді.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Диссертацияның құрылымы мен көлемі
зерттеудің мақсаттарына, міндеттеріне негізделген. Жұмыста: белгілеулер мен
қысқартулар, кіріспеден, үш бөлімнен, жеті бөлімшеден, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады, қосымшалар қамтылды. Жұмыстың
жалпы көлемі қойылатын талаптарға сай.

1 Кәсіпкердің жария-құқықтық мәртебесі және оның құқыққа қарсы бейім
мінез-құлықтары үшін қылмыстық жауаптылығы

1.1 Кәсіпкерлік субъектілерінің құқықтық мәртебесі және оның
кәсіпкерлік қатынастарда құқық тәртібін қамтамасыз етудегі маңызы
Кәсіпкер термині ХХ ғасырдың 80-жылдары бізде иелігінде кәсіпорыны
бар капиталист деп ұғынылды [9, 220-б.].
Пысық, іскер адам да сол мағынада түсінілді. Бұл жерде социалистік
шаруашылықтың дамуын қамтамасыз етуге тиісті экономикалық негізге сай
келетін концепцияның ықпалы көрініп тұр. Кеңестік кезеңде заңды
кәсіпкерлерге қолөнер кәсібімен айналысатын, ол үшін арнайы рұқсат алған
адамдар ғана жататын [10, 45-б.].
ХХ ғасырдың басы мен ХХІ ғасырдың аяғында кәсіпкер термині біздің
отандық жағдайда өзгеше мән ала бастады. Өнеркәсіп, сауда және басқа
кәсіпорын иелерін, пайдалы іс-шаралар ұйымдастырушыларды кәсіпкер деп атай
бастадық. Олар әр бағыттағы кәсіпорындардың тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз
ете алатын қажырлы, тапқыр және іскер адамдар болды [11, 14-б.].
Кәсіпкер термині басқа қырынан да қаралды, бұл ретте ондай адам қоғам
мұқтаждығын дұрыс ұғына біліп, материалдық игілік жасау мақсатында өз
қабілетін өндірісті басқаруға жұмсады. Ол адам қажеттілікті өндіріс
ресурстарымен және қаржы мүмкіндіктерімен үйлестіріп, қызметтің оңтайлы
әдісі мен бағытын таба білді [12, 56-б.].
Шет елдерде кәсіпкер термині XVIII ғасырдан бері қолданылып келеді,
оны алғаш пайдаланған ағылшын экономисі Р.Кантильон бұл сөзбен тұрақты
табыс көзі жоқ, бірақ басқа біреудің тауарын белгілі бағамен сатып алып,
оны әзірге белгісіз көтеріңкі бағамен сатуға үміттенетін адамды білдірген
еді. Сондықтан да мұндай адамға тән қасиет – тәуекел, ал оның негізгі
экономикалық функциясы – ұсынымды әртүрлі тауар нарқындағы сұранымға
сәйкестендіру [13, 34-б.].
Кәсіпкерлік дами келе экономикалық ғылымда кәсіпкер жайында өзгеше
түсінік қалыптасты, енді ол өзінің адалдық, ақылдылық, ынталылық,
материалдық дербестік және қажырлылық сияқты қасиеттерінің арқасында
өнеркәсіптен де, капиталдан да пайда түсіре алатын адамға айналды [14, 67-
б.].
ХХ ғасырдың басында кәсіпкер жаңалықтар енгізу арқылы өндіру тәсілінен
түгелдей өзгерту мәселесін шеше алатын адам деп қарастырыла бастады, ол
жаңа тауарлар немесе жаңа әдіспен бұрынғы тауарларды жаңа технологиялық
мүмкіндіктерді пайдалану арқылы өндіруді, шикізаттың жаңа көзін немесе
дайын өнімнің жаңа рыногын ашып өнеркәсіптің жаңа саласын құруды қолға алды
[15, 101-б.].
Кәсіпкердің жеке басында да адамдық айрықша қасиет болады, ол жер,
капитал және еңбек ресурстарын тауар өндіру мен қызмет көрсетудің бірыңғай
процесіне біріктіру бастамасын өзіне алады, бизнес ісін жүргізуде де
негізгі шешімдерді қабылдайды.
Айта кету керек, кәсіпкер терминінің мағынасын шетелдік сөздердің
мәнісі арқылы да анықтауға болады.
Біріншіден, ағылшынның businessman сөзі мүліктің меншік иесі дегенді
білдіреді, ал кең мағынасы – коммерциялық ұйымның басшысы, сондай-ақ жеке
дара кәсіпкер ретінде белгіленген тәртіп бойынша тіркелген азамат [16, 201-
б.].
Екіншіден, ағылшынның entrepreneur термині мен француздың
enterprendr сөзі кәсіпкерге рынокке тауар жеткізуге немесе қызмет
көрсетуге күш салатын, сол үшін кәсіпорынға өз капиталын салатын және
капитал салумен байланысты тәуекелді өзі көтеретін адам деп анықтама
береді. Бұл терминнің мәнісінде кәсіпкер капиталистер табының өкілі, оның
ынтасымен қоғамға байлық келеді деген астар жатыр [17, 234-б.]. Бұдан
мемлекет кәсіпкерліктің жан-жақты дамуы үшін оған қажетті жағдай тудыруға
тиіс деген тұжырым жасауға болады.
Мәніне қарай кәсіпкер сөзінің бірнеше тұстарын бөліп алуға болады.
Бәрінен бұрын кәсіпкер кіріс (пайда) алу мақсатында тауарлар, жұмыс, қызмет
көрсету және т.б. өндіру және (немесе) өткізу жөніндгі экономикалық
қызметтің субъектісі. Ол – экономикалық қызметтің айрықша түрінің
субъектісі, оған ынта білдіру, мүліктік-өкілдік дербестік, тәуекел, ұдайы
пайда түсіруге ұмтылу тән.
Кәсіпкердің экономикадағы функционалдық рөлін мынадай тұстар
сипаттайды:
- кәсіпкер кейбір аймақтарда сұраным мен ұсыным үйлеспеушілігінен
туындаған шиеленісті жағдайды жеңілдетеді;
- кәсіпкер – инновациялық көш бастаушы, ал кәсіпкерлік сектор –
рыноктық әртүрлі секторларын байланыстыратын құрылым;
- кәсіпкер – жеке адамдардың жеке материалдық сұранымын қанағаттандыра
алатын күш;
- кәсіпкер – шығынды азайтып, еңбек өнімділігін көтерудегі, сыртқы
рынокты игерудегі көш бастаушы [18, 75-б.].
Әлеуметтік тұрғыдан алғанда, кәсіпкер – іскер, ынталы, тәуекелге дайын
адамдардың өз қабілетін іске асыру мүмкіндігі. Кәсіпкерлік сектор
әлеуметтік жікке бөлінуді жоя алады, орта топтың негізін құрап, қоғамның
бүтіндігін нығайтады. Бірақ ол үшін қазір бізде кең етек алған жүйесіз
кәсіпкерліктен бас тартып, сындарлы кәсіпкерлікті жандандыру керек.
Кәсіпкерлік қызметінің жүзеге асырылуына қажетті құқықтық негіздермен
қамтамасыз етілген кәсіпкерлердің іс-қылықтарының заңға сай болуының бұл
жерде маңызы зор.
Кәсіпкер мұндай құқықтық негіздің сипатына қарай тиісінше бағдар
ұстайды. Мысалы, социалистік құқықта өзгеше экономикалық философия болды,
өндірістің негізгі құралдары мемлекет меншігінде еді, жеке меншік және жеке
құқық мойындалмады, қоғамның экономикалық өмірінде жаппай теңдестіру орын
алды [19, 101-б.].
Қазақ КСР-ның 1978 жылғы Конституциясы өндіріс құралдарына мемлекеттік
және ұжымдық-кооперативтік меншік түріндегі социалистік меншікті елдің
экономикалық жүйесінің негізі деп таныды, оларды жеке адамның баюы немесе
басқадай пайдакүнемдік мақсатында пайдалануға тыйым салынды. Тек қолөнер
кәсіпшілігінде, ауыл шаруашылығында, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуде
және т.б. қызмет түрлерінде, оның өзінде қоғам мүддесі үшін пайдалануға
болатын еді. Сондықтан да ол Конституция азаматтарға өздерінің қабілетіне,
мамандығына, біліміне қарай еңбектенуге, кәсіп (қызмет) таңдауға құқық бере
отырып, кәсіпкершілікпен айналысуға тыйым салды [20, 129-б.].
Экономика орталықтан басқарылатын болғандықтан кәсіпкерлікке жол
берілмеді, ол заңды қызметтің тасасында қалып қойды, оның мүмкіндігіне
көңіл бөлінбеді.
Қазақ КСР-ы мен РСФСР азаматтық заңнамасы осыны негізге алып жеке және
заңды тұлғалардың мәртебесін анықтады, оған тиісті экономикалық философия
тұрғысынан келді.
Азаматтық құқықтың тиісті нормалары әкімшілік заңдардың ережелерімен
үйлестірілді, кейбір секторлардағы жеке еңбек қызметін заңдастыратын
конституциялық ережелер пайда болды, қолөнер кәсіпкершілігінің және басқа
жеке еңбек қызметінің субъектілері болуы заңды деп саналды [21, 66-б.].
Тиісті мәртебе алу үшін азамат көрсетілген қызметке жергілікті атқарушы
билік органдарынан рұқсат алуға міндетті болды. Бұл мәртебені арнайы тіркеу
куәлігі немесе жергілікті билік органдарынан алған патент растады.
Жеке еңбек қызметі субъектілерінің құқықтық мәртебесін институтының
құрамдас компонентіне экономикалық қызметтің сол түрі үшін шектеулер мен
тыйымдар белгілейтін нормалар тобы жатты, оларды сақтамау қандай да бір
жауапкершілікке алып келетін.
Мысалы, жасы 18-ге толған адамның жеке қолөнер кәсібімен және басқа
дара-еңбек қызметімен айналысу тәртібін бұзуы Қазақ КСР ӘҚБтК бойынша [22,
17-б.], ал арнайы тыйым салынған жеке қолөнер кәсібімен немесе басқа дара-
еңбек қызметімен айналысқан жағдайда Қазақ КСР ҚК-нің 164-бабы бойынша
жазаланады [23, 123-б.].
Ал жеке кәсіпкер немесе коммерциялық делдал рөлін өзіне, өз бетімен
алған адам РСФСР-дың Қылмыстық кодексінің 165-бабы бойынша алғашында
сезіктінің, сонан соң айыпталушының құқықтық күйін кешетін, ал алдын ала
тергеу кезінде оның өз бас пайдасы үшін тауар өндіргені, құрылыс жұмыстарын
жүргізгені, халыққа тұрмыстық, мәдени қызмет көрсеткені және оларды жүзеге
асыру үшін мемлекеттік, кооперативтік немесе өзгедей қоғамдық форманың атын
жамылып социалистік кәсіпорындар мен ұйымдарға берілетін құқықты,
жеңілдіктер мен артықшылықтарды алғандығы анықталса, ол қылмыстық жазаға
тартылатын [24, 123-б.].
Айта кету керек, тиісті экономикалық философияны негізіне алған
социалистік құқықты шетелдік ғалымдар континентальдық - еуропалық құқықтың
уақытша ауытқуы деп санады, ол ерте ме, кеш пе, өзінің шыққан түбіріне
қайта оралады, ұлттық экономиканың дамуына жағдай тудырады деп сенді [25,
67-б.].
Мұндай жағдай 90-жылдардың аяғында туындады, ол кезде экономикалық
тұрғыдан алғанда ауыл шаруашылығының қысқару, өнеркәсіптік өндірістің кері
кетуі, инфляциялық үрдістердің күшеюі және рубльдің арзандауы нәтижесінде
жағдай жылдан жылға нашарлай берді. Осындай жағдайда бірқатар экономикалық
реформалар жүргізілді, заң шығару жұмысы да бірге қолға алынды.
Мысалы, кәсіпорындардың дербестігін кеңейтіп, оларды өзін өзі ақтау
және өзін өзі қаржыландыру негізінде басқару, жеке ынтаны қолдау, қызмет
көрсету саласында жеке еңбек қызметін қалпына келтіру, жеке секторға жаппай
ашу идеясы ҚСРО-ның бірқатар заңдарында: 06.03.1990 жылғы КСРО-дағы меншік
туралы, 04.06.1990 жылғы КСРО-дағы кәсіпорындар туралы, 28.05.1988 жылғы
КСРО-дағы кооперация туралы Заңдарда заңды негіз алды [26, 3-5-бб.].
Соңғы заң актісінің зерттеліп отырған осы проблемаға қатысы бар, ол
жеке кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз етті, тауар
өндіретін және қызмет көрсететін кооперативтер құруға және олардың жұмыс
істеуіне рұқсат етті. КСРО-дағы кооперация туралы Заңда кооператив
мүшелерінің құқықтары мен міндеттерін (13-бап) және кооперативті басқару
процедурасын (14-бап) анықтаған нормалар жүйесі болды. Бұл құқықтық актінің
14-бабының 4-бөлігі кооператив басқармасы төрағасының құқықтық мәртебесін
жалпы түрде анықтады.
Сонымен кәсіпкерлік қызмет құқықтық ықпал объектісіне айналды, ал бұл
жағдай әкімшілік-азаматтық және қылмыстық заңдарды ары қарай реформалау
қажеттігін тудырды.
Бұларға байланысты шет елдерде белгілі бір концептуалдық амалдар бар.
Мысалы, кәсіпкерлік қызметтің құқықтық негізін азаматтық заңнама құрайды,
сонымен қатар өзінше бөлек (кәсіпкерлік) кодекстер де көрсетілген қызмет
саласын құқықтық реттеуде елеулі рөл атқарады.
Мысалы, француздар құқығының негізгі кодекстерінің қатарына Азаматтық
және Азаматтық – іс жүргізу кодекстерімен қоса коммерциялық (сауда) кодексі
де кіреді, ал оған қосымша ретінде сауда құқығының маңызды салаларын
реттейтін ірі заң актілерін қабылдау практикасы тағы бар [27, 71-б.].
Егер ГФР-дің құқықтық жүйесін алатын болсақ, оның құрылымында Азаматтық
кодекс те, коммерциялық (сауда) кодекс те бар. Бұл кодекстің бірінші кітабы
сауда сословиесінің, екінші кітабы – сауда серіктестіктері мен жария емес
серіктестіктердің мәртебесін анықтайды. Бұл елде, сонымен қатар, сауда
құқығының кейбір институттарын өзінше бөлек арнайы заңдармен регламенттеу
практикасы бар. Мысалы, 1965 жылғы Акционерлік қоғамдар туралы Заң, ол
акционерлік компаниялардың мәртебесін де, оларды құрушылар мен лауазымды
адамдардың жауапкершілігін де анықтайды [28, 190-б.].
Мұндай үрдіс Австрия мен Бельгияның заңнамаларында да байқалады.
Еуропаның бірқатар елдерінде, мысалы Швейцарияда, кәсіпкерліктің құқықтық
негізі мен кәсіпкерлердің мәртебесін Азаматтық кодекстер анықтайды.
Ал АҚШ заңнамасы 50 тараудан тұратын Заңдар жинағы түрінде берілген,
оның әр тарауы құқықтың белгілі бір саласына не ірі құқықтық институтқа
арналған. Сауда құқығына келетін болсақ, АҚШ-та он бір тараудан тұратын
біркелкі сауда кодексі бар [29, 122-б.].
Сонымен алғашында КСРО-да, сонан кейін ТМД елдерінде кәсіпкерлік қызмет
үшін құқықтық негіз құру, оның ішінде кәсіпкер мәртебесін анықтау мәселесін
шет елдерде жинақталған тәжірибелерге сүйене отырып шешуге болатын еді.
Отандық заңнамаға бұрындары белгілі емес мұндай құқықтық қатынастарды
реттеуге қатысты Қазақстанда және ТМД елдерінде көрініс берген
проблемаларды шешуге өзінше талпыныс болды.
Мысалы, Ресей Федерациясы мен Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік
қызметті регламенттейтін және кәсіпкерлердің құқықтық мәртебесін
белгілейтін заңнама алғашында посткеңестік кеңістікке тән бағытта дамыды.
Мысалы, Қазақстан Республикасының 04.07.1992 жылғы Кәсіпкерлікті қорғау
және қолдау туралы заңы қабылданды, ол кәсіпкерлік қызметтің заңдық базасы
рөлін атқарды [30, 15-б.]. (Қазақстан Республикасының 31.01.2006 жылғы
Жеке кәсіпкерлік туралы заңы қабылданғаннан кейін жоғарыда аталған
нормативтік-құқықтық акт күшін жоғалтты [31, 5-34-б.]. Онда кәсіпорын
өзінің еңбек ұжымының күшімен өнім өндіру, жұмыс орындау және экономика
саласында қызмет көрсету жөніндегі шаруашылық қызметін жүзеге асырушы
субъект ретінде қарастырылды. Кәсіпорын көлденең де, тікелей де
қатынастарға қатысатын біртұтас құқық субъектісі деп танылды. Қарастырылып
отырған мәселеге қатысты алатын болсақ, бұл талдаудың негізінде Қазақстан
Республикасының экономикалық қызметінің кәсіпкер сияқты субъектісіне
анықтама беруге мүмкіндік туды. Заңда белгіленген тәртіпте өзінің әрекет
қабілеттігі шектелмеген. Заң актілерінде көзделген тәртіпте кәсіпкердің
мемлекеттік тіркеуінен өтіп, кәсіпкер мәртебесін алған Қазақстан
Республикасының азаматы, басқа бұрынғы одақтас республикалардың азаматтары
ондай бола алады.
Бұл құқықтық құжат кәсіпкерлерді:
- жалданбалы еңбек атқарушы;
- жеке дара кәсіпкерлер;
- кәсіпкерлер – шет ел азаматтары және азаматтығы жоқтар деп үш санатқа
бөледі.
Заң шығарушы кәсіпкерге жалпы құқықтық сипаттама берген құқықтық ереже
бұл заңда нақтыланып, экономикалық қызмет субъектілерінің бұл санаты үшін
іс-қылық моделі белгіленді.
Кәсіпкер әртүрлі құқықтық қатынастардың, оның ішінде, өзіне жүктелген
міндетті орындамау формасындағы құқық бұзушылықтан туындау мүмкін құқықтық
қатынастардың субъектісі (тарапы) бола алады.
Заң шығарушы мұндай құқыққа қарсы іс-әрекеттер тізімінің жобасын
ұсынады:
- жасалған шарттарды дұрыс орындамау;
- басқа субъектілердің меншік құқығын бұзу;
- қоршаған ортаны ластау;
- монополияға қарсы заңнаманы бұзу;
- еңбектің қауіпсіз жағдайын сақтамау, адам денсаулығына зиян
келтіретін өнімдер сату;
- кәсіпкерлік қызмет ережесін бұзу.
Бұл тізімді осы заңның да, басқа құқықтық актілердің де ережелерін
талдай отырып әлі де толықтыруға болады.
Мысалы, Қазақстан Республикасының 04.07.1992 жылғы Жеке кәсіпкерлікті
дамыту және қолдау туралы Заңы кәсіпорынның табысы туралы уақтылы
декларация тапсырып, заңда белгіленген тәртіпте және мөлшерде салық төлеп
тұруды кәсіпкерге міндеттейді. Сонымен қатар, салық міндеттемелерін
бұзғандығы үшін кәсіпорынның ҚР заңнамасына сәйкес жауапкершілік
көтеретіндігі заңда көрсетілген. Өз кезегінде Қазақстан Республикасының
31.01.2006 жылғы Жеке кәсіпкерлік туралы Заңында жеке кәсіпкерлік
субъектілерінің Қазақстан Республикасының бәсекелестік, мемлекеттік бақылау
және т.б. саласындағы заңдарды бұзғандығы үшін жауапкершілік көзделген.
Бұл ережелерді дамыту мақсатында Қазақстан Республикасының Салықтар
туралы Заңы салық төлеушінің құқықтық мәртебесін бекітті. Бұл нормаға
сәйкес кәсіпкер салық төлеуге, бухгалтерлік есеп жүргізуге, қаржы-
шаруашылық қызмет жайында акт жасауға, салық органына олардың салық
мөлшерін анықтауы үшін тиісті құжаттар беруі және т.б. тиісті болды. Заңда,
сонымен қатар, салық төлеуші, оның ішінде кәсіпкер өз міндеттерін
орындамаған жағдайда, оның бұл міндетті орындауы әкімшілік немесе қылмыстық
жауапкершілік шараларымен, салық санкцияларымен және басқа да заң
актілерімен, сондай-ақ, ақша және материалдық құндылық аманатымен, салық
төлеушінің кредиторларының кепілдіктерімен қамтамасыз ету қарастырылды.
Бұл айтылғандардан біз арнайы заңда және кәсіпкер мәртебесін анықтайтын
салалық заңдарда құқықтық нормалар жүйесін модельдеуден кәсіпкердің
экономикалық қызмет субъектісі ретінде сипатталатындығын көреміз. Бұдан біз
оларға нақты талаптар қойылатындығын, белгілі бір құқықтар беріліп,
міндеттер жүктелетіндігін, ол міндеттер орындалмаған жағдайда кәсіпкерлік
қызмет тоқтатылып, арнайы рұқсат (лицензия) алынатындығын білеміз. Оған
қоса кәсіпкердің заңдық мәртебесінің құрылымына заңдық жауапкершілік сияқты
элемент кіргізілді, ол әкімшілік құқық бұзғандық, салықтан жалтарғандық
және қылмыстық әрекет үшін кәсіпкерге жауапкершілік жүктеді.
Бұл қарастырылып отырған институт ТМД елдерінде ептеген өзгешелікпен
тура осы схема бойынша дамыды.
Мысалы, Украина Республикасында 07.02.1991 жылы Кәсіпкерлік туралы
Заң қабылданды, онда бұл экономикалық қызметтің мәнісі анықталды, оның
субъектілері, ұйымдық-құқықтық формалары, жүзеге асыру жағдайлары
көрсетілді. Бұл Заңның 10-бабында азаматтарға, кәсіпкерлер мен ұйымдарға
келтірген зияны үшін, олардың құқықтары мен мүдделерін бұзғандығы үшін
кәсіптік субъектілерінің мүліктік және заңда белгіленген өзгедей
жауапкершілік көтеретіндігі белгіленген [32,2 55-б].
Аталған заңмен қатар Украина Республикасында Украинадағы кәсіпорындар
туралы Заң, Шаруашылық қоғамдары туралы Заң, Кәсіпкерлік қызметтің
кейбір түрлерін патенттеу туралы Заң, сондай-ақ, кәсіпкерлік қызмет
субъектілерін мемлекеттік тіркеу, оларға лицензия беру тәртібі туралы және
басқадай бірқатар нормативтік-құқықтық актілер қабылданды.
Бұл елдің заң шығарушылығының алдында қалыптасқан экономикалық
қатынастарды жаңа талаптарға қарай ары қарай дамытудың бірнеше варианттары
болды. Экономикалық қызметті реттейтін жоғарыда аталған заңдар және
басқадай нормативтік-құқықтық актілер Украина Республикасының 16.01.2003
жылғы Шаруашылық кодексінде кодификацияланған. Онда шаруашылық жүргізуші
субъектілердің түрлері мен мәртебесін, шаруашылық жүргізудің мүліктік
негізін анықтайтын, шаруашылық міндеттерді, сыртқы экономикалық арнайы
режимдер мен ерекшеліктерді реттейтін негізгі ережелер жинақталған.
Бұл құқықтық құжатқа кәсіпкерлердің жеке мүдделерін ескеретін басты
нормалар мен кепілдіктер кіргізілген, онда кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік
реттеу тетігін жария құқық нормаларында пайдалану көзделген, ондай
қажеттілік жеке мүдденің қоғамдық мүддемен қатар жүруін қамтамасыз ету
проблемасынан туындап отыр. Бұл кәсіпкерліктің криминалдануын азайтуға оң
ықпалын тигізуі мүмкін. Украина Республикасының Шаруашылық кодексінің
шаруашылық жүргізу саласындағы құқық бұзушылық үшін жауапкершілік көзделген
V тарауының біз зерттеп отырған проблемаға қатысы бар [33, 3-б].
Украина Респубикасының бұл Шаруашылық кодексін шет елдердің осы тектес
заң актілерімен салыстыра отырып, мынадай тұжырым жасауға болады:
Украинаның заң шығарушысы Австрия, Бельгия, Болгария, Греция, Испания,
Люксембург, ГФР, АҚШ, Франция сияқты елдердің тәжірибелерін ұнатқан,
олардың шаруашылық жүргізу саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін
нормалары Коммерциялық немесе Сауда кодекстерінде бір жүйеге келтірілген.
Посткеңестік кеңістікте ондай кодекс Эстонияда, ал Варшава шарты елдерінің
ішінде Польша, Словакия және Чех Республикаларында қабылданды.
Шаруашылық қызметті құқықтық негізбен қамтамасыз етудің Украина таңдап
алған жолы қылмыстық заңнаманың заман талабына қарай өзгеруімен үйлесімін
тауып отыр.
Мысалы, Украинада Кәсіпкерлік туралы Заңды, бұл саладағы өзге де
арнайы заңдарды қабылдаудың нәтижесінде оның 1961 жылғы Қылмыстық
кодексінің шаруашылық жүргізудің жаңа нарықтық жағдайда жасалатын қылмыстар
үшін жауапкершілік белгіленген VI тарауына түзетулер енгізілді.
Украинаның 2001 жылғы Кодексінде де осы бағыт ұсталды, оның VII
тарауында шаруашылық заңдарын бұзғандық үшін қылмыстық жазаның көптеген
түрлері қарастырылған. Мұндай нормалар 16 жасқа толған жеке тұлғаларға
қатысты қабылданған. Бұл тараудың кейбір баптарында бұл азаматтардың ерекше
жеке белгілері көрсетілген: қызмет жағдайы, шаруашылық қызмет субъектісін
құрушының немесе оның меншік иесінің мәртебесі және т.б. [34, 453-б].
Кәсіпкерлік қызмет туралы заңнаманың Украинада пайда болуы оның ӘҚтК-
нің 12-бабына түзету енгізуді керек етті, нәтижесінде кәсіпкер шаруашылық
қызметі саласындағы көптеген құқық бұзушылық үшін әкімшілік
жауапкершіліктің субъектісіне айналды [35, 101-б].
Бұл республика үшін шаруашылық қызметі регламенттелгенде және кәсіпкер
мәртебесін анықтағанда дуализм концепциясы орын алды, экономикалық
қатынастарды Азаматтық та, Шаруашылық та кодекстер регламенттелді, ол өз
кезегінде, кәсіпкерлердің құқықтық тегі жағынан әр түрлі құқыққа қайшы іс-
әрекет үшін жауапкершілігі институтын қалыптастыруға ықпал етеді.
Біздің ғалымдар сияқты емес, Ресей заңгерлері Шаруашылық кодексін жасау
идеясын ұнатты. Оны жетілдіре келе өзгеше бөлек Сауда (Кәсіпкерлік)
кодексін дайындап қабылдауға болар еді. Бірақ 90-жылдары кәсіпкерлік
қызметтегі қатынастарды азаматтық-құқықтық нормалармен реттеу концепциясы
басымдық көрсетті. Оның негізін Ресейдің 1993 жылғы Конституциясының
нормалары құрады, онда экономикалық қызмет бостандығы, меншіктің жеке ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.