Қазақстанда демографияның өзекті мәселелері, оларды шешудің жолдары
КІРІСПЕ
3
1 ДЕМОГРАФИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 5
1.1 Демография . халықтың өсуін зерттейтін ғылым ретінде ... ... ... ... ... ... . 5
1.2 Қазіргі демография ғылымының құрылымы, даму көрсеткіштері ... ... ... 13
1.3 Қазақстан Республикасының демографиялық саясаты: бағыт бағдарлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
24
2 ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚСТАН ДЕМОГРАФИЯСЫНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІН ТАЛДАУ
31
2.1 Республиканың демографиялық көрсеткіштеріне сипаттама ... ... ... ... ... 31
2.2 Көші.қонның демографиялық ахуалға ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 42
2.3 Медицинаның және ана мен бала өлімінің демографиялық жағдайға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
50
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІН ШЕШУДІҢ ЖОЛДАРЫ
62
3.1 Демографиялық жағдайды жақсартудың шетелдік тәжірибелері (Франция,Германия, Ресей мемлекеттерінің мысалында) ... ... ... ... ... ...
62
3.2 Қазақстан Республикасындағы демографияның өзекті мәселелерін шешуге арналған ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
67
ҚОРЫТЫНДЫ 74
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
76
3
1 ДЕМОГРАФИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 5
1.1 Демография . халықтың өсуін зерттейтін ғылым ретінде ... ... ... ... ... ... . 5
1.2 Қазіргі демография ғылымының құрылымы, даму көрсеткіштері ... ... ... 13
1.3 Қазақстан Республикасының демографиялық саясаты: бағыт бағдарлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
24
2 ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚСТАН ДЕМОГРАФИЯСЫНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІН ТАЛДАУ
31
2.1 Республиканың демографиялық көрсеткіштеріне сипаттама ... ... ... ... ... 31
2.2 Көші.қонның демографиялық ахуалға ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 42
2.3 Медицинаның және ана мен бала өлімінің демографиялық жағдайға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
50
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІН ШЕШУДІҢ ЖОЛДАРЫ
62
3.1 Демографиялық жағдайды жақсартудың шетелдік тәжірибелері (Франция,Германия, Ресей мемлекеттерінің мысалында) ... ... ... ... ... ...
62
3.2 Қазақстан Республикасындағы демографияның өзекті мәселелерін шешуге арналған ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
67
ҚОРЫТЫНДЫ 74
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
76
Тақырыптың өзектілігі: Әр мемлекеттің дамуы экономиканың дамуы мен адам әлеуеті дамуының арасындағы саналы баланстаумен анықталады. Елбасымыздың 2012 жылғы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында: «Алда тұрған үшінші онжылдықтың аса маңызды міндеті - Қазақстан жолының жаңа кезеңі – экономиканы нығайту, халықтың әл-ауқатын арттыру. Бүгінгі әлемде бұл – әлеуметтік-экономикалық жаңғыртудың түбегейлі мәселесі» [1],- деген еді. Демек, бұл айтылған ойдың маңыздылығын жетілдірудің, осынау басты мақсатқа қол жеткізудің мәні зор.
Басынан сан ғасыр бойы сұрапыл жаугершілік заманын өткізген халқымыз сонау кезден-ақ, ел тәуелсіздігі мен ұлттық қауіпсіздіктің халық санына қаншалықты тәуелді екендігін айтып кеткен еді. Себебі, демографиялық әлеуеті зор мемлекет қана өркендей алары және территориялық тұтастығын қамтамасыз ете алары анық. Яғни, стратегиялық тереңдікпен жан-жақты ойластырылған демографиялық мықты саясат - мемлекет қауіпсіздігінің басты негізі, оның сақталып, өсіп-өркендеуінің кепілі. Тек, демографиялық әлеует арқылы ғана мемлекет территориясының босап қалмауын, еңбек күші тапшылығына ұшырамау мәселелерін шеше алады. Осыған орай, Қазақстан тұрғын халқының өсуінде жеке адам да, қоғам да, мемлекет те мүдделі болуы тиіс.
Шынында да, қазіргі озық технологиялар мен техникалық жетістіктер ғарыштап алға басқан кезеңде əрбір ұлт пен ұлыстың көкпарға тартылмай, аман-есен қалуына мемлекет құзырына қарайтын халық саны тікелей əсер ететін заманға тап болғанымыз анық. Дамыған елдерде халық санының табиғи өсімі кемуде, ал дамушы елдерде туу қарқыны жоғары. Сондықтан да, демографиялық мәселелерді шешу жер шарылық көлемде, оның ішінде Қазақстан үшін де өзекті.
Әлемдік сахнада жаңа саяси факторлардың пайда болуымен сипатталған жаһандану жағдайында, ықпал етудің жаңа орталықтары және жаңа саяси фактор - халықаралық терроризмге байланысты Қазақстан Республикасының демографиялық қауіпсіздігіне жаһандану үдерісі туындатқан бірқатар қатерлер бар. Олар: халық саны өсімінің аздығы, тұрғын халықтың қартаюы, туу деңгейінің төмендігі, өлім-жітімнің артуы, тұрғын халықтың денсаулығының нашарлауы (физикалық, репродуктивті, психикалық), өмірдің орташа ұзақтығының азаюы, құндылықтар мен ұстанымдардың өзгеруі, отбасы институтының құлдырауы, т.б. Мәселен, құндылықтар мен ұстанымдардың өзгеруі туудың кемуіне алып келуде.
Басынан сан ғасыр бойы сұрапыл жаугершілік заманын өткізген халқымыз сонау кезден-ақ, ел тәуелсіздігі мен ұлттық қауіпсіздіктің халық санына қаншалықты тәуелді екендігін айтып кеткен еді. Себебі, демографиялық әлеуеті зор мемлекет қана өркендей алары және территориялық тұтастығын қамтамасыз ете алары анық. Яғни, стратегиялық тереңдікпен жан-жақты ойластырылған демографиялық мықты саясат - мемлекет қауіпсіздігінің басты негізі, оның сақталып, өсіп-өркендеуінің кепілі. Тек, демографиялық әлеует арқылы ғана мемлекет территориясының босап қалмауын, еңбек күші тапшылығына ұшырамау мәселелерін шеше алады. Осыған орай, Қазақстан тұрғын халқының өсуінде жеке адам да, қоғам да, мемлекет те мүдделі болуы тиіс.
Шынында да, қазіргі озық технологиялар мен техникалық жетістіктер ғарыштап алға басқан кезеңде əрбір ұлт пен ұлыстың көкпарға тартылмай, аман-есен қалуына мемлекет құзырына қарайтын халық саны тікелей əсер ететін заманға тап болғанымыз анық. Дамыған елдерде халық санының табиғи өсімі кемуде, ал дамушы елдерде туу қарқыны жоғары. Сондықтан да, демографиялық мәселелерді шешу жер шарылық көлемде, оның ішінде Қазақстан үшін де өзекті.
Әлемдік сахнада жаңа саяси факторлардың пайда болуымен сипатталған жаһандану жағдайында, ықпал етудің жаңа орталықтары және жаңа саяси фактор - халықаралық терроризмге байланысты Қазақстан Республикасының демографиялық қауіпсіздігіне жаһандану үдерісі туындатқан бірқатар қатерлер бар. Олар: халық саны өсімінің аздығы, тұрғын халықтың қартаюы, туу деңгейінің төмендігі, өлім-жітімнің артуы, тұрғын халықтың денсаулығының нашарлауы (физикалық, репродуктивті, психикалық), өмірдің орташа ұзақтығының азаюы, құндылықтар мен ұстанымдардың өзгеруі, отбасы институтының құлдырауы, т.б. Мәселен, құндылықтар мен ұстанымдардың өзгеруі туудың кемуіне алып келуде.
1 Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың 2012
жылғы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты
бағыты» атты 27 қаңтардағы Жолдауы;
2 Танымдық тарих. Демография ғылымының қоғам үшін қандай пайдасы бар? Ұлағат журналы //Оқу құралы- 2011 жыл, №16, 31-34 бет;
3 «Демография ғылымы туралы түсінік» Егемен Қазақстан //Оқу құралы – 2010 жыл, 28 мамыр, №207, 2бет;
4 Көкенов С. Санақтан соңғы демографиялық саясат//Алаш айнасы газеті,-16 сәуір 2011 ж;
5 Ионцев В.А. Современная демография. – М.: Изд-во Моск. Ун-та, 1995. - 272 с;
6 Қозыбаев М.Қ. Демографические исследования в Казахстане: итоги и перспективы // Вестник АН РК. - 1990. - № 3. - С. 7-13 бет;
7 Асылбеков М.Х., Құдайбергенова А.И. Қазақстан тарихи демография-сының өзекті мәселелерін жаңаша концептуалды пайымдау // Отан тарихы, 2003. - №1. - 17-18 – бб;
8 Картаева Т. Тарихи демография// Оқу құралы,2010 ж. 5-7 бб;
9 Ионцев В.А. Современная демография. – М.: Изд-во Моск. Ун-та, 1995. 279 c;
10 Икенов А.И., Жусіпова А.Д. Әлеуметтану негіздері//Қоғамның демографиялық құрылымы,- Алматы, 2008 ж.-115-116 бб;
11 Қамақ Ә. Қоғамның әлеуметтік- демографиялық құрылымы. Алматы, 2010 ж;
12 Сымайылова Г. Ұлттық құрам: кему және толығу// Қазақ тарихы,- №3, 2009 ж;
13 Аманжолов Қ. // Қазақстан тарихы-Алматы, 2004 ж;
14 Құдайбергенова А.И. Қазақстан халқының әлеуметтік және ұлттық құрамы -Алматы, 2006. -30 бет;
15 Асылбеков М.Х., Төлешова Л.Х. Қазақстан тарихи демографиясының даму белестері. -Алматы: Өркениет, 2007. -144-бет;
16 http://www.demomigration.gov.kz;
17 ҚР.Мемлекеттік Демографиялық саясатының Тұжырымдамасы. 2000 жылғы “17” тамыздағы № 1272;
18 Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі. Қазақстанның демографиялық жылнамалығы, 2009// Статистикалық жинақ- Астана, 2010 ж;
19 Клупт М. Демография регионов Земли. - СПб.: Питер, 2008. - 347 с;
20 Қазақстан Республикасы демографиялық дамуының 2001-2005 жылдарға арналған бағдарламасы,- Астана, 2002 ж;
21 Тәтімов М. Әлиев Ж. Дербестігіміз демографияда//Алматы, 1999 ж.-43бет;
22 Қазақстан Республикасының «Иммиграция туралы» Заңы, 2003 ж;
23 Қазақстан Республикасының Ата Заңы, 1995 ж;
24 Елбасының Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан-2030», 1997 ж;
25 Тәтімов М. Халықнама немесе Сан мен Сана: Т 27 Демографтың ой-толғаныстары. – Алматы: Жазушы, 1992. – 184бет;
26 Тәтімов.М. Қазақ әлемі. Қазақтың саны қанша?// Оқу құралы-Алматы, 1993 ж.- 145бет;
27 http://www.stat.gov.kz.
28 «Жас қазақ» газеті. 2010 жыл, №1, 8 бет;
29 2009 – 2011 жылдарға арналған «Нұрлы көш» бағдарламасы,- Астана, 2008 ж;
30 Мәдениет және ақпарат министрлігінің 2009-2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары;
31 Тәтімов М. Санаққа іленбесең - санаттан қалғаның// Ақиқат,- №1,2009 ж.-36 бет;
32 Сахимов Ә. Оралмандардың ойлағаны болсын//Жас Алаш-2003-мамыр;
33 Қазақстан Республикасының 2011-2015 жылдарға арналған «Саламатты Қазақстан» Мемлекеттік денсаулық сақтау бағдарламасы;
34 Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 20 жылдығына арналған салтанатты жиыны, 2011 ж.
жылғы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты
бағыты» атты 27 қаңтардағы Жолдауы;
2 Танымдық тарих. Демография ғылымының қоғам үшін қандай пайдасы бар? Ұлағат журналы //Оқу құралы- 2011 жыл, №16, 31-34 бет;
3 «Демография ғылымы туралы түсінік» Егемен Қазақстан //Оқу құралы – 2010 жыл, 28 мамыр, №207, 2бет;
4 Көкенов С. Санақтан соңғы демографиялық саясат//Алаш айнасы газеті,-16 сәуір 2011 ж;
5 Ионцев В.А. Современная демография. – М.: Изд-во Моск. Ун-та, 1995. - 272 с;
6 Қозыбаев М.Қ. Демографические исследования в Казахстане: итоги и перспективы // Вестник АН РК. - 1990. - № 3. - С. 7-13 бет;
7 Асылбеков М.Х., Құдайбергенова А.И. Қазақстан тарихи демография-сының өзекті мәселелерін жаңаша концептуалды пайымдау // Отан тарихы, 2003. - №1. - 17-18 – бб;
8 Картаева Т. Тарихи демография// Оқу құралы,2010 ж. 5-7 бб;
9 Ионцев В.А. Современная демография. – М.: Изд-во Моск. Ун-та, 1995. 279 c;
10 Икенов А.И., Жусіпова А.Д. Әлеуметтану негіздері//Қоғамның демографиялық құрылымы,- Алматы, 2008 ж.-115-116 бб;
11 Қамақ Ә. Қоғамның әлеуметтік- демографиялық құрылымы. Алматы, 2010 ж;
12 Сымайылова Г. Ұлттық құрам: кему және толығу// Қазақ тарихы,- №3, 2009 ж;
13 Аманжолов Қ. // Қазақстан тарихы-Алматы, 2004 ж;
14 Құдайбергенова А.И. Қазақстан халқының әлеуметтік және ұлттық құрамы -Алматы, 2006. -30 бет;
15 Асылбеков М.Х., Төлешова Л.Х. Қазақстан тарихи демографиясының даму белестері. -Алматы: Өркениет, 2007. -144-бет;
16 http://www.demomigration.gov.kz;
17 ҚР.Мемлекеттік Демографиялық саясатының Тұжырымдамасы. 2000 жылғы “17” тамыздағы № 1272;
18 Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі. Қазақстанның демографиялық жылнамалығы, 2009// Статистикалық жинақ- Астана, 2010 ж;
19 Клупт М. Демография регионов Земли. - СПб.: Питер, 2008. - 347 с;
20 Қазақстан Республикасы демографиялық дамуының 2001-2005 жылдарға арналған бағдарламасы,- Астана, 2002 ж;
21 Тәтімов М. Әлиев Ж. Дербестігіміз демографияда//Алматы, 1999 ж.-43бет;
22 Қазақстан Республикасының «Иммиграция туралы» Заңы, 2003 ж;
23 Қазақстан Республикасының Ата Заңы, 1995 ж;
24 Елбасының Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан-2030», 1997 ж;
25 Тәтімов М. Халықнама немесе Сан мен Сана: Т 27 Демографтың ой-толғаныстары. – Алматы: Жазушы, 1992. – 184бет;
26 Тәтімов.М. Қазақ әлемі. Қазақтың саны қанша?// Оқу құралы-Алматы, 1993 ж.- 145бет;
27 http://www.stat.gov.kz.
28 «Жас қазақ» газеті. 2010 жыл, №1, 8 бет;
29 2009 – 2011 жылдарға арналған «Нұрлы көш» бағдарламасы,- Астана, 2008 ж;
30 Мәдениет және ақпарат министрлігінің 2009-2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары;
31 Тәтімов М. Санаққа іленбесең - санаттан қалғаның// Ақиқат,- №1,2009 ж.-36 бет;
32 Сахимов Ә. Оралмандардың ойлағаны болсын//Жас Алаш-2003-мамыр;
33 Қазақстан Республикасының 2011-2015 жылдарға арналған «Саламатты Қазақстан» Мемлекеттік денсаулық сақтау бағдарламасы;
34 Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 20 жылдығына арналған салтанатты жиыны, 2011 ж.
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 85 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 85 бет
Таңдаулыға:
Т.Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті
Қорғауға жіберілді
Нарықтық инфрақұрылым
кафедрасының меңгерушісі:
э.ғ.д., профессор
__________________ Байшоланова Қ.С.
№ _____ хаттама ____ _________ 2012 жыл
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстанда демографияның өзекті мәселелері, оларды шешудің
жолдары
Мамандығы 5B050905 – Әлеуметтік жұмыс
Орындаған:
4 курс, 403 топ студенті __________________
Сарыбекова М.А.
Ғылыми жетекші:
с.ғ.д., профессор __________________
Садырова М.С.
Алматы, 2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ДЕМОГРАФИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 5
1.1Демография – халықтың өсуін зерттейтін ғылым 5
ретінде ... ... ... ... ... ... .
1.2Қазіргі демография ғылымының құрылымы, даму көрсеткіштері ... ... ...13
1.3Қазақстан Республикасының демографиялық саясаты: бағыт
бағдарлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 24
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
2 ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚСТАН ДЕМОГРАФИЯСЫНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІН ТАЛДАУ
31
2.1Республиканың демографиялық көрсеткіштеріне 31
сипаттама ... ... ... ... ...
2.2Көші-қонның демографиялық ахуалға 42
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3Медицинаның және ана мен бала өлімінің демографиялық жағдайға
әсері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 50
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІН ШЕШУДІҢ ЖОЛДАРЫ
62
3.1Демографиялық жағдайды жақсартудың шетелдік тәжірибелері
(Франция,Германия, Ресей мемлекеттерінің 62
мысалында) ... ... ... ... ... ...
3.2Қазақстан Республикасындағы демографияның өзекті мәселелерін шешуге
арналған 67
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ 74
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 76
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Әр мемлекеттің дамуы экономиканың дамуы мен адам
әлеуеті дамуының арасындағы саналы баланстаумен анықталады. Елбасымыздың
2012 жылғы Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты
бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында: Алда тұрған үшінші онжылдықтың
аса маңызды міндеті - Қазақстан жолының жаңа кезеңі – экономиканы нығайту,
халықтың әл-ауқатын арттыру. Бүгінгі әлемде бұл – әлеуметтік-экономикалық
жаңғыртудың түбегейлі мәселесі [1],- деген еді. Демек, бұл айтылған ойдың
маңыздылығын жетілдірудің, осынау басты мақсатқа қол жеткізудің мәні зор.
Басынан сан ғасыр бойы сұрапыл жаугершілік заманын өткізген халқымыз
сонау кезден-ақ, ел тәуелсіздігі мен ұлттық қауіпсіздіктің халық санына
қаншалықты тәуелді екендігін айтып кеткен еді. Себебі, демографиялық
әлеуеті зор мемлекет қана өркендей алары және территориялық тұтастығын
қамтамасыз ете алары анық. Яғни, стратегиялық тереңдікпен жан-жақты
ойластырылған демографиялық мықты саясат - мемлекет қауіпсіздігінің басты
негізі, оның сақталып, өсіп-өркендеуінің кепілі. Тек, демографиялық әлеует
арқылы ғана мемлекет территориясының босап қалмауын, еңбек күші тапшылығына
ұшырамау мәселелерін шеше алады. Осыған орай, Қазақстан тұрғын халқының
өсуінде жеке адам да, қоғам да, мемлекет те мүдделі болуы тиіс.
Шынында да, қазіргі озық технологиялар мен техникалық жетістіктер
ғарыштап алға басқан кезеңде əрбір ұлт пен ұлыстың көкпарға тартылмай, аман-
есен қалуына мемлекет құзырына қарайтын халық саны тікелей əсер ететін
заманға тап болғанымыз анық. Дамыған елдерде халық санының табиғи өсімі
кемуде, ал дамушы елдерде туу қарқыны жоғары. Сондықтан да, демографиялық
мәселелерді шешу жер шарылық көлемде, оның ішінде Қазақстан үшін де өзекті.
Әлемдік сахнада жаңа саяси факторлардың пайда болуымен сипатталған
жаһандану жағдайында, ықпал етудің жаңа орталықтары және жаңа саяси фактор
- халықаралық терроризмге байланысты Қазақстан Республикасының
демографиялық қауіпсіздігіне жаһандану үдерісі туындатқан бірқатар қатерлер
бар. Олар: халық саны өсімінің аздығы, тұрғын халықтың қартаюы, туу
деңгейінің төмендігі, өлім-жітімнің артуы, тұрғын халықтың денсаулығының
нашарлауы (физикалық, репродуктивті, психикалық), өмірдің орташа
ұзақтығының азаюы, құндылықтар мен ұстанымдардың өзгеруі, отбасы
институтының құлдырауы, т.б. Мәселен, құндылықтар мен ұстанымдардың өзгеруі
туудың кемуіне алып келуде.
Тұрақты демографиялық әлеует мемлекеттің жетістікке жету негіздерінің
бірі. Қазақстан Республикасындағы халық санының азаюы геосаяси,
экономикалық және әлеуметтік - гуманитарлық аспектілерге қатер төндіреді.
Өйткені, Қазақстан шамадан тыс қоныстанған Қытай, Өзбекстан секілді
мемлекеттермен шекаралас болғандықтан, келешекте солардың тарапынан
демографиялық қысымға ұшырауы мүмкін.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Қазақстанда демографияның өзекті мәселелерін
анықтап, оларды шешу жолдарын кешенді түрде зерттеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Демография – халықтың өсуін зерттейтін ғылым ретінде дәйектеу;
- Қазіргі демография ғылымының құрылымы, даму көрсеткіштерін нақтылау;
- Қазақстан Республикасының демографиялық саясаты: бағыт,
бағдарларын айқындау;
- Республиканың демографиялық көрсеткіштеріне сипаттама беру;
- Медицинаның және ана мен бала өлімінің демографиялық жағдайға әсерін
қарастыру;
- Қазақстанда демографияның өзекті мәселелерін шешу үшін ұсыныстар
әзірлеу.
Зерттеу нысанасы: Қазақстан Республикасының демографиялық құрылымы.
Зерттеу пәні: Қазақстанда демографияның өзекті мәселелері, оларды
шешудің жолдары.
Халқымыздың санын көбейту мәселесі қай кезде де барынша өткір қойылып
келгені баршаға мәлім. Әртүрлі себептерге байланысты барлық кезеңдерде
демографиялық мәселелердің күрделі болып қалыптасқаны еш жасырын емес. Оның
жаңа ғасырда ғана орнықты сипатқа көшкені белгілі. Халық санына қатысты
қазақ үлкен пікір білдіруден тартынатыны бар.
Бізге мықты экономика да, жаңа қатынастар да, тың жобалар да – бәрі де
қажет. Бірақ қажеттің де қажеті бар. Ең басты қажеттілік – соның бәріне ие
болатын халық. Сондықтан да Қазақстан үшін демографиялық ахуал, халық санын
молайту ең өткір мәселелердің бірі.
Демографиялық ахуалдың қазіргі колайсыз жағдайына және оның даму
перспективаларына талдау жасау, біріншіден, демографиялық дамудағы
басымдықтарды, екіншіден, негізгі бағыттарды, өтпелі кезеңде оларды шешудің
тетіктерін айқындауға және ұзақ мерзімдік перспективаға - әлеуметтік-
экономикалық тұрақтылық және елдің тұрақты дамуы кезеңіне арналған іс-
қимылдардың стратегиясын әзірлеуге мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі
бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының өзектілігі, мақсаты, міндеттері және зерттеу
пәні мен зерттеу нысанасы айқындалды. Негізгі бөлімде демография ғылымының
теориялық негіздері мен әлеуметтік-демографиялық құрылымы анықталaды.
Демографиямыздың қазіргі жағдайы талданып, өзекті мәселелерді шешудің
жолдары ұсынылады. Қорытындыда негізгі бөлімде айтылған ойларға түйін
жасалды.
1. ДЕМОГРАФИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Демография – халықтың өсуін зерттейтін ғылым ретінде
Демография ғылымы көне ғылым. Адам баласының ғұмыр жалғастылығының
айқын айғағы бүгінгі дүниеге дейін жасап, қалыптасқан осы ғылымның
шежіресі адам баласының бүкіл саналы ғұмыр кезеңдерімен бірге аяқ басып
келеді. Демография – өзіне бейімді әдістермен тұрғындардың санын, аумақтық
орналасуын, құрамын, осылардағы болып тұратын өзгерістер мен ауытқуларды,
бұлардың себеп-салдарларын, сол өзгерістердің әлеуметтік-экономикалық
негіздерін зерттейтін ғылым.
Демография (грек сөзінен алынған: demos – халық, qrapha – жазамын,
сипаттаймын деген мағынаны білдіреді) халықтың санын, қоныстануын, орналасу
тығыздығын, халық динамикасын, яғни өсуі мен кемуін, көшіп-қону
көрсеткіштерін, құрамын, ажырасу мен некелесу көрсеткіштерін, жастық пен
жыныстық структурасын зерттейтін ғылым. Кең мағынада алғанда, халықтың осы
ерекшеліктерін сан жағынан зерттейтін ғылым саласы. Мұнда ең алдымен
халықтың санын ғылыми ұйымдастырылған статистика жолымен есептеу әдісі кең
қолданылады [2].
Демографияда статистикалық әдістердің ерекше зор рөл атқаратындығы
себепті, кейбір ғылымдар демография мен демографиялық статистиканы бір-
бірімен ұқсас ғылымдар деп есептейді. Бірақ демография ұғымының мағынасы
анағұрлым кең, оның өзіне тән дербес міндеттері бар, ол халықтың дамуы, өсу
саласындағы байланыстылықты, заңдылықты ашуы керек, бұл үшін үстем қоғамдық
қатынастарды ескере отырып, статистикалық деректерді негізге алуға тиіс.
Демография халықты зерттейтін барлық ғылымдарға қажетті материалдар береді.
Демографиялық статистика, халық статистикасы – белгілі бір ел, территория
халықтарының санын, құрамын орналасуын және қозғалысын немесе оның
жекеленген тобын сипаттайтын деректерді жинауға, өңдеуге, баяндауға және
талдауға статистикалық тәсілді қолданумен айналысатын статистика саласы.
Халықтың орналасуын зерттейтін бұл ғылым қоғам үшін қай уақытта да аса
маңызды болған. Өйткені өткеннің қорытындыларын жасай отырып, белгілі бір
тарихи кезеңдердің тізбегін тудырған табиғи, тарихи заңдалықтар болашақты
болжауға, халықтың тууы, өлім-жітімі өсуі сияқты кез келген мемлекет үшін
аса маңызды мәселені шешуге мұрындық болары сөзсіз [2].
Қандай бір ел болмасын, ол үшін халықтың белгілі бір аумақта орналасуы
аса маңызды, айрықша мәні бар құбылыс. Бұл ретте біздің ұғымымызда белгілі
бір аумақты шеңберінде, елдің немесе оның бір бөлігінің аумағында, яки
бірнеше мемлекеттер жерінде, тіпті әлемде халықтың орналасуы тұрады. Кең
тұрғыда алғанда халықтың санының қалыптасып отыруына табиғи қозғалыс
(мысалы, туу мен өлім ара-қатынасы), механикалық, былайша айтқанда
адамдардың көші-қоны, аумақтар арасында орналасуы әсер етеді. Бұларсыз
халықтың құрылымы өзгеруі мүмкін емес.
Халықтың орналасуы экономикалық өндіріс пен қоғамдық құбылыстарға
байланысты. Халық белгілі бір географиялық аумақта орналасады және де оның
орналасуы материалдық игіліктерді өндіруге байланысты болады. Бұл
материалдық игіліктер өндіргіш күштердің даму дәрежесіне байланысты болады.
Әрине, қоғамның материалдық игілігі тұрғындардың санына да байланысты өседі
яки кемиді. Өздеріне қажетті игіліктерді өндірмейінше адамдардың өмір сүруі
де мүмкін емес. Халықтың орналасуы белгілі бір қоғамдық жағдайлардың
әсерімен өзгеріп отыратыны да анық, өйткені мұның өзі қоғамның дамуына әсер
етеді, яки сол дамуды баяулатады, не оны жылдамдатады [3].
Әрине, біздіңше бұған елдердің белгілі бір тарихи кезеңдердегі бастан
өткеретін экономикалық, саяси, әскери жағдайлар әсер етпей қоймайды.
Айталық, ерте дүниеде ғалымдар халықтың санына әсер ететін факторлардың
ішінде алғашқы орынға мемлекеттің экономикалық дамуынан гөрі саяси-әскери
жағдайын қойған.
Ал, қазіргі кезде қандай бір елдің экономикасына сарап жасағанда
ғалымдар бастапқы нүкте ретінде аумақтың алып жатқан географиялық жағдайы
мен халықтың санын есептейді. Халықтың саны жөніндегі деректерді
сұрыптағаннан кейін, халықтың жынысы мен жасына қарай сараптаған соң оның
қала мен ауыл арасында орналасуы, өндіріс салалары мен шұғылдануындағы
арақатынас, еңбек жасына қабілеттілігі тексеріледі.
Демография ғылымының қоғам үшін қандай пайдасы бар деген мәселеге келер
болсақ, қоғам прогресінің өзі, ғылымның, өндірістің, мәдениеттің өркендеуі
көп ретте демографияның мақсаттарының жүзеге асырылуына бағытталады ғой.
Түптеп келгенде демография адам ғұмырының ұзақтығын көздейді. Алайда
демография қоғамда осы бағытқа өзі бастап отыруы керек. Ол өткеннің
статистикалық деректерін, содан шығатын қорытындыларды, қоғам өзінің
дамуының барысында іскерліктің, жетістіктердің қандай биігіне шықты, шыға
ала ма, жоқ, болмаса кемшілік тұстары бар ма, болашағында нендей түйіндерді
шешуі керек, ол үшін өндірісте, тұрмыста қандай мәселелерді алдымен жүзеге
асырғаны жөн - міне, демографияның аясы осы [3].
Дегенмен, осы ретте тұрғындар, оның құрылымы (айналысатын қоғамдық
еңбек саласы), еңбек ресурстары, адамдардың жұмысқа қабілеттілігі, қоғамдық
өндірістегі маңызы, әлеуметтік құрамы экономиканы жоспарлауда шешуші
маңызға ие болады. Сондықтан демографияда бұл мәліметтерді алып отырған
дұрыс. Егер демографияның мақсаты адамдарға, қоғамға, мемлекетке қызмет
десек, сол қоғамның яғни, халықтың өзі бір жағынан қоғамның негізгі
өндіргіш күші болады, екінші жағынан өндірілген игіліктерді тұтынушысы да
халықтың өзі. Демография ғылымының зерттеу аясында халықтың саны мен
құрылымы, тұрғындардың орналасу тығыздығы, жасы мен жынысы, әлеуметтік-
экономикалық құрылым, урбанизация мәселесі, білімдарлық дәрежесі, этникалық
(ұлттық) құрылымы, отбасы жағдайы, бала тууы, балалар шетінеуі, туу мен
өлім-жітім арақатанасы айрықша маңызға ие болады. Демографияның айрықша
зерттеу саласына айналатын статистикалық деректер лайықты қорытындылар
жасап, болашақ қадамдарды бағамдауға ерекше маңызға ие болады, сондықтан
демографияның негізгі тірегі статистика болмақ [4].
Демография ғылымы өлім-жітім мен табиғи өсім арақатынасын өзінің
зерттеу аумағынан тыс қалдыра алмайды. Қазіргі медициналық қызметтің
ахуалы, дәрі-дәрмектің қымбаттығы әсіресе, селолық жерлердегі нашарлап
кеткен тұрмыс ахуалы (айталық, түрлі сырқаттардың ел ішін жайлауы, ауыз
судың тапшылығы, сапасыз азық-түлік өнімдерін пайдалану) өлім-жітімді
туудан гөрі асырып жіберіп отыр.
Ескерту: Танымдық тарих. Ұлағат журналы. Оқу құралы негізінде автор
құрастырған
1-сурет – Демография ғылымының басқа ғылымдармен байланысы
Демографиялық статистика халықтың тууын, өлуін, некеге тұруын, бір
жерден екінші жерге қоныс аударуының сандық нәтижесін анықтайды, халықтың
саны, оның құрамы мен орналасуы жөніндегі ең дәл және енжей-тегжейлі
деректерді халық санағы береді. Санақ аралығында халықтың саны, оның таптық
және жастық, жыныстық құрамы арнайы арнайы есептеулер арқылы анықталады.
Халықтың тууы, өлуі, некелесуі, ажырасуы жөніндегі деректерді азаматтық хал-
жағдай актілерін тіркеу орындарында, ал халықтың көшіп келуі менк өшіп
кетуін миграциялық полиция органдарында тіркеудің нәтижесінде анықтайды.
Демографиялық статистика халық санағының принциптерін анықтап, оны әзірлеу
мен жүргізуді ұйымдастырады, санақ бағдарламасын жасап, қорытындысын
шығарады, халықтың күнделікті есебін алуды ұйымдастырып,оның қорытындысын
талдайды, халықтың саны мен құрамын есептейді, туу мен өлімнің көрсеткішін,
халық тығыздығының көрсеткішін, өмір ұзақтығының көрсеткішін есептеудің
тәсілдерін жасайды. Демографиялық статистиканың көрсеткіштерінің халық
өсуінің келешегін зерттеуде маңызы зор [5].
Демографиядағы диалектикалық әдіс бойынша саралау жасау халық өсімі мен
қозғалысы мәселесіне әлеуметтік- экономикалық, саяси, мәдени, заң, дін,
табиғат факторларының (құрғақшылық, жер сілкінісі, құйын, сел т.б.) әсерін
жан-жақты қарастырады. Тарихи демографияда халықтар қозғалысы тарихи
кезеңдер бойынша, халық өсуі мен кемуі тарихи процесс ретінде қарастырылып,
адам тарихының эволюциясы дамуы және демографиялық динамиканың ғасырлар
бойына қалыптасуы зерттелінеді. Экономикалық факторлар- тұрғындардың
әлеуметтік тұрғысының көрінісі ретінде демографияның негізгі ағымдарына
әсер ете отырып, туу көрсеткішінің төмендеуіне, өлім, неке, миграция т.б.
көрсеткіштерді анықтайды.
Экономикалық демография әдістері халықты тұрмыстық жағынан қамтамасыз
етудегі капитал салымдарының көлемін анықтайды. Демография ғылымында
математикалық әдісті қолданудың маңызы ерекше, математикалық талдау
халықтар қозғалысының нақты анықтамасын, нақты санын, өзгерістерін, орташа
көрсеткіштерін анықтауға және болжам жасауға қолданылады. Халықтың
демографиялық мінез-құлқын зерттеу әлеуметтік психологияға жүгінсе,
халықтың денсаулық көрсеткішін анықтау әлеуметтік гигиенаға байланысты.
Халықтың қоғамдағы мінез-құлқы құқықтық нормалармен анықталады. Сондай-ақ
демографияда әртүрлі буын өкілдері үшін жас айырымы көрсеткішін жасау
арқылы, сол уақыттағы даму-құлдырау заңдылықтарын көрсететін гипотикалық
ұрпақ әдісін; адамдардың нақтылы буынының дамуын зерттеу үшін когорт әдісін
қолданады [6].
Демография ғылыми тұтастай Жер шарында, жекелеген мемлекеттер мен
елдерде, адамдар қауымдастықтарында адамдардың ұрпақ алмасу және өсу
заңдылықтарын, тұрғындардың жылжуын, көбеюін, тууы мен өлуін, елді
мекендерде орналасуын, отбасын құруын, бала өсіріп тәрбиелеу жағдайларына,
жасына, жынысына қарай бөлінуін, және басқада түрлі әлеуметтік топтарда
жүріп жататын өзге үдерістерді зерттейді. Қоғамдық ғылымдар тобына енетін,
қазір тез дамып келе жатқан демография – салыстырмалы жас ғылым
Тұрғындардың өсіп - өнуі мәселелеріне қызығушылық сонау ерте заманнан
басталса да, оларды жүргізудің негізгі заңдылықтары тек XVII ғасырдың
соңында қалыптаса бастады. Ал демография термині ғылыми айналысқа 1855
жылдан бастап қана енді. Айғақты мәліметтер көптеп жиналған сайын оларды
жинақтау, қорыту істері де қарқынды жүре бастады. Біртіндеп тұрғындардың
сан жағынан өсу заңдылықтары айқындалып, зерттеу жұмыстары тереңдей берді.
Өткен ғасырдың екінші жартысында демографиялық зерттеулер кең ауқымда
жүргізіле бастады. Қазір демографияны қоғамдық ғылымдар ішіндегі жетекші
салалардың бірі деп атауға болады.
Адамзат факторының қоғам өмірінің барлық саласындағы алатын орны аса
маңызды. Сол себепті оны зерттеп білудің де маңызы зор. Жер шары халқының
көбеюі мен таралуының алғышарттары, зерттелуі. Тұрғындар географиясы
зерттейтін басты нысандар қатарына – халықтың саны, оның құрамы, таралып
орналасуы, ырғақты түрдегі ұдайы өсу режимі жатады. Бұл мәселені демография
және этнография ғылымсдары да зерттейді. Осы ғылымдар негізіндегі
географияның зерттейтін шептес саласы демография және этнография пайда
болды. Ал тұрғындар географиясы халықты кеңістікте орналасу тұрғысынан,
оның ерекшеліктерін және дамуын қарастырады. Маман – географтар үшін
халықтың құрамын, оның ұдайы өсуін, олардың арасындағы айырмашылықтарын
білу арқылы, еңбек ресурсының сан мөлшері мен құрамы жайлы мәліметтерді
білу өте маңызды. Сол сияқты бұл ресурстарды зерттеу барысында әрбір
халықтың этникалық тобының материалдық және мәдени – рухани жақтары, әдет
ғұрпы мен еңбек дағдылары ескеріліп сипатталады.
Қазіргі кезеңде адамдар тұруға жарамды жерлерге толықтай
қоныстандырылған. Бірақ та барлық тарихи уақытта планетамыздың мекенделуі
дәл осылайша болмаған. Осы заманғы адамдар ойлау қабілеті бар адам
ретінде шамамен бұдан 50 мың жыл бұрын ертедегі адам тәрізді маймылдардан
пайда болған. Көптеген ғалымдардың пікірінше, адамдар белгілі бір үлкекн
аумақты алатын географиялық ауданнан шыққан. Соңғы табылған археологиялық
жаңалықтарға байланысты алғашқы адам шыққан аймаққа: Солтүстік Шығыс пен
Орталық Африка және Оңтүстік – Батыс Азия мен Оңтүстік - Шығыс Еуропаны
жатқызып жүр. Әрі қарай адамдар көбейе келе біртіндеп басқа да жерлерге
тарала бастады. Шамамен осыдан 30 мың жыл бұрын Еуропаның солтүстік
бөлігіне, Оңтүстік – Шығыс және Солтүстік – Шығыс Азияға таралған. Болжам
бойынша, одан Беринг бұғазы арқылы Жаңа Дүниеге, ал Оңтүстік – Шығыс
Азияның жіңішке бұғаздары арқылы Австралия мен Жаңа Гвинеяға өткен. Бірақ
алғашқы адамдардың санын білу мүмкін емес. Тіптен біздің жыл санауымызға
дейінгі кезеңдегі халықтың санын мөлшерлеп айтуға да ешбір деректер жоқ
[7].
Ғалымдар болжаммен біздің жыл санауымызға дейінгі VII ғасырларда жер
шарында шамамен 10 млн. адам болған дейді. Біздің заманымызға дейінгі төрт
мыңыншы жылы егіншіліктің пайда болуы халықтың тез өсуіне әкелді. Біртіндеп
егіншілікпен шұғылдану халықтың құрлықтағы қоныстану аймақтарының, яғни
ойкумендердің негізгі факторы болды. Алғашқы егіншілік ошақтары пайда
болған жерлері – Ніл аңғары, Оңтүстік – Батыс және Оңтүстік Шығыс Азия, сол
кезден бастап олар халықтың шоғырланып орналасу орталықтарына айналды.
Біздің жыл санауымыздын бас кезінде халықтың санын анықтауға мүмкіндік
туды. Оны сол кездегі әскер құрамы, салық төлемі, т.б. деректерге қарап
білуге болады. Осы мәліиеттерге сүйене отырып, Рим империясының, Қытай және
Үндістан халқының саны анықталды. Біздің жыл санауымыздаың басында, жер
шары халқының 34 бөлігі осы елдерде мекендеді. Ал халықтың жалпы саны сол
кезде дүние жүзінің шамамен 230 млн. адамға жетті. Алғашқы ғасырда халық
саны соғыстар мен жұқпалы аурулардың таралуы салдларынан көп өспеді [8].
Демография міндеттерінің бірі халықтың ұдайы өзгеріс заңдылықтарын
зерттеу негізінде мемлекет тарапынан жүргізілетін демографиялық саясат
негіздерін тұжырымдау болып табылады. Дүниежүзілік демографиялық
статистикада халық орналасуын территорияға бөлгенде, ірі аймақтарға бөліп
алу әдісі қалыптасқан. Мысалы, Еуропа, Азия, Африка, Америка, Австралия
және Мұхит аралдары халықтары. Осы тұрғыда Демографиялық энциклопедиялық
сөздікті негізге ала отырып, демографиялық ғылымдар жүйесін келесідегідей
салаларға бөлуге болады (2-сурет).
.
.
Ескерту: Демографиялық энциклопедиялық сөздік негізінде автор құрастырған
2-сурет – Демографиялық ғылымдар жүйесінің салалары
Демография ғылымы ерте кезден бастау алады. Демографиялық факторлардың
маңызы өркениет дамуының алғашқы кезеңдерінде-ақ қоғамдық ой-пікірлерді
қалыптастыра бастады. Ежелгі дүние ғасырларының ойшылдары тұрғындар мен
қоршаған ортаның қатынастары туралы оптималды ұғымдарды қалыптастырды.
Ежелгі антика кезеңінің көрнекті философтары Платон мен Аристотель
тұрғындар туралы ойларында олардың санының кемуі мәселесіне басты назар
аударып, халықтың үздіксіз өсуі және халық қозғалысы мәселесін көтерді.
Ежелгі Римде б.э.д. 435 жылдан цензы түріндегі халық санағы үнемі жүріп
тұрған. Бұл кездегі санақ негізінен ересек ер адамның санын білу мақсатында
жүргізіліп, жалпы халық санынан толық мәлімет бермесе де, демографиялық
зерттеулердің бастамасы болды. Б.э.д. V ғ. Египеттегі халық жөніндегі
мәліметтерді санақ парақтары береді. Санақ халықтың жыныстық (ерлер,
әйелдер), жастық (балалар, жасөспірімдер, кәрілер), әлеуметтік(бай, кедей)
жайынан мәліметтер берген. Ал Шығыс ойшылдары арасында халық тығыздығын,
халық санының өзгеруін танып білуге құштарлық б.э.д. VI-III ғғ. бастап-ақ
қалыптасты. Ежелгі Қытайда Конфуций тұрғындар оптимумы ұғымын дамытып,
жер сапасы мен тұрғындар саны арасындағы пропорцияның (теңсіздіктің)
бұзылуы белгілі бір қиыншылықтарға әкеп соғатындығын айтты. Египет,
Месопотамия, Үндістан, Қытай, Жапония мемлекеттерінде халық санағы
негізінен әскерді нығайту мақстында жүрген. Орта ғасырларда демографиялық
ой-пікірлер одан әрі дамып, идеологтар халықтың өсімі өндірістік
көрсеткіштерді басып кеткен жағдайда, халықты әлеуметтік жағынан
кедейшілікке әкеп тірейді,- деді. V-XVII ғғ. халық санақтары жайындағы
мәліметтер әртүрлі. Франция, Италия, Германия, Ватикан, Византия
князъдықтарында миграциялық тіркелу парақтары қалыптасқан. Онда жасы,
жынысы, ұлты, әлеуметтік жағдайы, тұрағы отбасылық жағдайы, отбасындағы
адам саны көрсетілген [9].
Еуропада демография ғылымының негізін салған ағылшын ғалымы Джон Граунт
(1620-1674 жж). Ол алғаш рет Лондондағы тіркелген адам өлімдерінің бірнеше
жылдық жазбалары негізінде халық арасындағы өлім көрсеткішін, оның
заңдылықтарын ашуға тырысқан. Одан әрі ағылшын ғалымдары У.Петти және
Г.Кинг, француз ғалымы А.Депарсье халықтың экономикалық хал-ахуалын
зерттесе, XVIII ғасырларда халық өсімін математикалық әдістерді қолдану
арқылы голланд ғалымы В.Керсеб, швед ғалымы П.В.Варгентин, ресейлік Л.Эйлер
жалғастырды. 1640 жылдан бастап Еуропада Орталық Статистикалық басқармалар
құрыла бастады. Статистикалық есеп парақтарында халық санағы кезінде әр
адам жөнінде төмендегідей мәлімет жинақталады: жасы, жынысы, әлеуметтік
жағдайы некелесуі, бала саны, тұрағы, қай жерден келгені, білімі, көшіп
келу себебі. XVIII ғасырдың бірінші жартысында ағылшын ғалымы Т.Р.Мальтус
өзінің белгілі Тұрғындар туралы заңның қоғамдық жағдайды көтеруге қатысы
атты памфлетінде соғыс, эпидемия, некесіздік т.б. әлеуметтік- саяси
факторлар тұрғындар арасындағы әлеуметтік дисгормонияның басты себебі,-деп
көрсетті. Демография сөзі ғылыми термин ретінде 1855 ж. Француз ғалымы
А.Гийяр өзінің Адам статистикасының элементтері немесе салыстырмалы
демография атты еңбегінен кейін ғылыми айналымға ендірді. 1872 жылы Санкт-
Петербургте өткен Халықаралық статистикалық конгрестен бастап демография
ғылыми термин ретінде қабылданған. БҰҰ 1949 жылдан бері ағылшын және
француз тілдерінде Демографиялық жылнама деп аталатын халықаралық
анықтамалық басылымды тұрақты түрде шығарып тұрады. Онда БҰҰ-на мүше
елдердегі демографиялық ахуалы туралы ақпараттар жарияланады. Сондай-ақ
әлем халқының саны мен оның негізгі орналасу аймақтары жөнінде қорытындылар
жасалады. Демографиялық құбылыстарды есепке алудың және талдаудың
әдістемелік нұсқаулары беріліп тұрады. Жылнаманың әрбір кезекті саны
белгілі бір демографиялық тақырыпқа арналады. Мысалы, табиғи өсім, халықтың
орналасу географиясы, ұлттық құрамы, халық санақтары, неке мәселелері, көші-
қон т.с.с. Қазақстанның демографиялық көрсеткіштері жөніндегі материалдар
жылнаманың ТМД немесе Орталық Азия елдерінде арналған беттерінде жарық
көріп келеді [9] .
Қазақстандағы демографиялық процестерді тарихи-әлеуметтік тұрғыдан
қарастырған алғашқы зерттеулер қатарына Ә.Бөкейхановтың, М.Шоқайдың,
М.Тынышпаевтың деректерін айтуға болады. Ә.Бөкейханов 1897 жылдан басталған
ауылшаруашылығы санағына қатысып, Ф.Щербина бастаған экспедиция құрамында
жұмыс істеген. М.Тынышпаев өзінің Материалы к истории киргиз-кайсацкого
народа атты еңбегінде 1917 жылғы Қазақстан және Орта Азия елдеріндегі
халық санын көрсетеді. XIX-XX ғасырдың бас кезіндегі патша үкіметінің
қоныстандыру саясатына байланысты жүрген миграциялық ағымдарды зерттеуге
Н.А.Алексеенко, Е.Б.Бекмаханов, П.Г.Галузо, А.Б.Тұрсынбаев сияқты т.б.
ғалымдар өз үлесін қосты. Тарихи-демографиялық мәселелерді саралау
Ж.Б.Әбілғожин, М.Б.Тәтімов зерттеулерінде А.Н.Алексеенко, М.Х.Асылбеков,
Н.Е.Бекмаханов, А.Б.Галиев т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектерінде
қамтылған.С.А.Ковалев, О.Р.Назарев, Н.Ф.Голиков, Б.Я.Двоскин, У.М.Искакова,
сияқты т.б. ғалымдар өз еңбектерінде Қазақстан тұрғындарының орналасу
географиясын саралаған.
Бұрынғыға қарағанда респубиликадан тысқары жерлерге қоныс аударушылар
легі азайған. Мұның да өз ішкі себептері болып отыр. Өйткені, әуелгі
кезеңде тарихи Отанына қоныс аударған орыс азаматары Ресейдегі экономикалық
және соған қосы тұрақсыздық, тұрлаусыздық әсерінен Қазақстанға қайта көшіп
келіп жатыр. 9 айдың ішінде ТМД елдеріне облыс аумағынан өткен жылғы сәйкес
кезеңге қарағанда көшкендер саны 3 есе кеміді. Бірақ соның өзінде 4,9 мың
адам қоныс аударған. Қоныс аударудың негізгі себептердің бірі деп қазақ
тілінің мәртебесінің мемлекеттік сипат алуы деп анық айтуға болады. Сондай-
ақ азаматтардың тұрмыс ахуалдары да бұған себеп болуда. Бұлардың ішіндегі
ең бастысы- коммерциялық тетіктер. Жасыратыны жоқ, Қазақстанда қалған
ғұмырына жеткілікті дәрежеде қаржы мен қаражат жинап алған зейнеткерлер де
келесі жерде Ресейде тұрмыс етуді ойластырады. Бұл да жалпы қалыптасқан
демографиялық ахуалға әсер етеді.Сондықтын облыс пен облыс орталығының
тұрғындарының саны үнемі бірдеңгейде тұрмайды. Оның үстіне қазіргі уақытта
қолдан жасалған урбанизация белең алуда. Бұл ірі қалалардың өсуінен емес,
селолық жерлерде тұрмыс жағдайының нашарлауынан деп түйіндеуге болады.
Әсіресе, қазақ ауылдарында мектептердің жабылуы, жұмыссыздықтың белең алуы,
зейнетақылар мен жалақылардың уақытылы өтелмеуі ауыл – село тұрғындарының
қалаларға, облыс орталығына көптеп көшіп келуіне әкеліп соқтырып отыр [8].
Демография мемлекеттің болашағына қызмет ететін ғылым және де оның
іргетасын нығайтудың бірден-бір жолы деп білсе де артық емес. Халық санының
көбейгені жақсы, тілдік ортаның нығайғаны дұрыс, ұлттық әдет-ғұрыптың
өрлегені қажет, бірақ осының бәрі қоғамда оң әлеуметтік-экономикалық
тұрақтылық, тіпті өрлеу болмайынща жүзеге асырылуы қиын мәселелер болып
қала береді.
Түйіндей келе, демография ғылымы елімізде ерте кезден бастау алады. Өз
кезегінде демография ғылымы көптеген ғылымдармен тығыз байланыста дамып
келе жатыр. Яғни, демографиямен шектесіп жатқан ғылымдармен: саясаттану,
әлеуметтану, экономика, психология, этнография, т.б. байланыстыра алу
арқылы ел халқы мәселелерін кешенді түрде қарастырылуда. Мәселен,
әлеуметтану үшін тұрғын халықтың тіршілігіндегі іс-әрекеттік аспектісі
маңыздысы болып табылады. Ал экономика үшін тұрғын халықтың экономикалық
белсенді бөлігін зерттеу өзекті. Этнографтар үшін әр халықтың отбасы
тұрмысындағы материалдық және рухани мәдениет құндылықтарының сақталуы
мәселелері құнды.
2. Қазіргі демография ғылымының құрылымы, даму көрсеткіштері
Қоғамның әлеуметтік құрылымында елеулі орынды әлеуметтік-демографиялық
өлшемдер алады, оған келесі тұрғындар құрылымы жатады: жыныс-
жастық, отбасылық және генетикалық. Бұл құрылымдар бөлек территория
бойынша, тұрғындардың қалыптасуы мен ұдайы өсу үрдісінің нәтижесі
мен шарттары болып табылады.
Тұрғындардың құрамын және оның өзгеру заңдылықтарын зерттеп білудің
маңызы өте зор. Ол ең алдымен қоғамның келешегін білу үшін, экономикалық-
әлеуметтік жоспар құрып, салуатты саясат жүргізу үшін қажет.
Тұрғындардың даму келешегін алдын ала көре білу, демографиялық болжам
жасау - әрқашан да ғылымның алдында тұрған маңызды міндеттерінің бірі.
Әсіресе ол қазіргі адамзат қоғамы өзінің даму жолын өзі айқындап алуына
ұмтылып отырғанда өте қажет.
Демографиялық үрдістердің заңдылықтарын мен айғақтарын білу сындарлы
демографиялық саясат жүргізуге – көп балалы отбасыларға көмек көрсету
жолдарын, адамдардың денсаулығын сақтау, тұрғын үйлер салу, тұрғындарды
азықпен қамтамасыз ету мәселелерін шешуге көмек көрсете алады [10].
Тұрғындардың жыныстық-жастық құрылымы - екі өлшемнің қосындысын
айқындайды: бірінші жағдайда қандай да бір территорияда (ел, район)
немесе ұжым құрамында (ең алдымен еңбек) еркек пен әйелдер арасындағы
арақатынас, ал екіншіде - әртүрлі жас адамдарының арасындағы арақатынас
болып табылады. Бұл құрылымдар кейде биологиялық ретінде белгіленеді (3-
сурет).
Ескерту: Гүлсара Сымайылова. Ұлттық құрам: кему және толығу Оқу құралы
негізінде автор құрастырған
3-сурет – Әлеуметтік - демографиялық құрылым
Әлеуметтік - демографиялық құрылым бұл – туу, өлу некелесу, ажырасу,
миграциялық алмасу, яғни дәлірек айтқанда , қала мен ауыл мекендері
арасындағы миграциялық алмасу сияқты құбылыстардың статистикалық
параметрлері болып белгіленеді екен.
Белгіленген құрылымның әрқайсысы тұрғындарды келесі белгілер
бойынша құрамын сипаттайды: жынысы, жасы, отбасы жағдайы, туған
жері, белгілі жерде тұру уақыты. Шынында да, бұл айырмашылықтар
биологиялық негізге тіреледі. Бірақ, адамдар жиынтығының жасы мен жынысы
бойынша орнығуы әлеуметтік дамудың бір салалары.
Әлеуметтік шарттар мен себептерден әлем елдері тұрғындарында
әйелдердің басым болып келуі тәуелді. Сондай-ақ, әртүрлі елдер мен әртүрлі
кезеңдерде олардың арақатынасы әртүрлі болып келеді.
Жыныстық-жастық құрылымды белгілі бір белгі бойынша (жынысы немесе
жасы), немесе екі белгі бойынша талдауға болады
Демографиялық құрылым туралы әңгіме болғанда халықтың қандай
бөліктерін, әлеуметтік топтардан тұратынын, олардың орналасу тәртібін,
араларындағы байланыс, қатынастарын, бір-біріне тигізетін әсерін ескерген
жөн. Нақтылы өмірде халық деген ұғымның екі мағынасы бар: 1) Оның
біріншісінде, халық кең мағынадағы ұғымды білдірмек. 2) Қоғамдық дамудың әр
түрлі сатыларындағы таптық және топтық құрамы, жыныс, жас шамалары алуан
түрлі болып келетін, тарихи өзгеріп отыратын әлеуметтік үлкен топтардың
бірлігі.
Бұл ұғымға кіретін таптар мен топтар өзінің объективтік жағдайына қарай
қоғамның ілгері дамуына әсерін тигізетін міндеттерді шешіп отыруға
қабілетті болып келеді. Халық, сайып келгенде жеке адамдар, еңбекшілер
бұқарасы, материалдық және рухани игіліктерді, бүкіл адамзат тарихын
жасаушы, қоғам өмірінде түбегейлі өзгерістер жасаушы күш. Қоғам дамуындағы
адамзаттың шешуші рөлін жоққа шығарып келген теріс, ғылыми емес, адамдарды
тобыр деп есептейтін реакцияшыл әлеуметтанудың қате пікірлерін ғылыми
әлеуметтану әр уақытта әшкерелеп отырды. Халықтың тарихтағы орнын тұңғыш
рет айқындап берген марксизм тұжырымдамасы болды. Жалпы халық әрбір жеке
адамдардан, топтардан, таптардан, ұлттардан, әр түрлі нәсілдерден,
жыныстан, жастан құралады, олар әр түрлі қоғамда әр түрлі орын алады,
қызмет атқарады, бір жерден екінші жерге көшіп-қонып жүреді, ол туады,
өледі, өседі, азаяды, т.б. процестер ұдайы болып жатады [12].
Халықтың құрамы да халықтың өсуі сияқты бірдей емес және бірдей болуы
мүмкін емес. Мысалы, адамның үш нәсілі болады ( Европойд, Моңғолойд,
Негройд). Осы үш нәсіл табиғи заңдылыққа байланысты әр жерде орналасқан.
Мысалы, Еуразияның Азия бөлігінде көздері сығырлау, аққұба келген, бойлары
аласалау халық тұрады. Батыс бөлігінде сарылау келген, ұзындау, көзі көк
халықтар тұрады. Африка құрлығын түрі қара, шашы бұйра халық мекендейді.
Халықтың ішінде бір ұлт болмайды. Ол бірнеше ұлттан құралуы мүмкін. Ұлт
деп, адамдардың арғы аты-тегі бір, дәстүрі, салты бір, іс-қимылдары ұқсас
келетін топты айтамыз. Ұлт деп, діні бар, тілі бар адамдардың жиынтығын
айтуға болады.
Алғашқы адамдар санауға деген қажеттілік құл иеленушілік құрылыста
туды. Ең тұңғыш халық санағы – Мысыр жерінде, біздің заманымызға дейінгі
III ғасырда пайда болды. Біздің еліміз орналасқан Орталық Азия аймағында ол
VIII ғасырда Соғдиана мемлекетінде жүргізілді. Ал Киев Русінде санақ XI
ғасырда, Мәскеуде халықтың статистикалық есебі XV ғасырда ғана басталды.
Қазақстан, Ресей империясы және т.б. елдер КСРО құрамында болған кезеңде 7
рет жалпы халық санағы өткізілді. Олар: 1897, 1926, 1939, 1959, 1970, 1979,
1989 жылдар. Ал 1999 жылғы ақпандағы жаңа санақ – Қазақстанның тәуелсіз
мемлекет мәртебесінде жүргізілген алғашқы халық санағы еді. Санақ өткізу
уақыты халық қозғалысының ең аз кезі – қыс маусымына сәйкестендірілген.
Санақ аяқталғаннан кейін халықтың бір бөлігіне бақылау сұрақтары қойылады.
Халықтың жалпы санағы кесімді белгілі бір уақыт аралығында өткізіліп
отырады [13].
Мемлекеттер органдар үшін жыл сайынғы халықтың саны, оның құрамы мен
орналасуы туралы мәліметтер аса қажет. Әрі мұндай бір жолғы есеп – халықтың
тууы, өлуі, некелесуі, т.б. осы тәрізді мәліметтер алуға мүмкіндік береді.
Сондықтан бір орталыққа бағынған мемлекеттер құрыла бастағаннан кейін
халықтың күнделікті күнкөріс есебін жүргізу қажеттіліг туды. Бұл міндетті
бас кезінде діни мекемелер жүргізді. Шіркеулердің діни салт-жораларын іске
асыруда, одан түскен пайда – түсімдерін есептеу мақсатында алдымен, XVI
ғасырда Швецияда, кейіннен басқа елдерде туу мен өлім, некелесу мен ажырасу
сияқты рәсімдерді тізімдеу қолға алынды. Кейіннен бұл тіркеме есептеулер
міндетті түрде жүргізілетін болды. 1940 жылдардың соңынан бастап дүние жүзі
мен оның ижеке аймақтары тұрғын халқының есебін БҰҰ-ның экономикалық және
әлеуметтік кеңесіне қарасты Халықтың орналасуын зерттеу комиссиясы
жүргізілді. 1949 жылдан бастап, бұл Комиссия жыл сайын Демографиялық
жылнама басып шығарып отырды. Мұнда жарияланып отыратын материалдарда
дүние жүзінің халқы туралы өте кең мәліметтер берілді. Сол сияқты дүние
жүзі халқының өсіміне байланысты болжамдар туралы көп жұмыстар жүргізілді
[14].
Әрбір елде халық санағы әр кезеңде әр түрлі бағдарлама бойынша
жүргізілгендіктен, жарияланып отыратын мұндағы материалдардың бәрі бірыңғай
емес. Көптеген елдерде қазірге дейін халықтың ұлттық немесе нәсілдік құрамы
және халықтың күнделіктері есептері дұрыс жолға қойылмаған.
Ал кейбір елдерде халықтың жыныстық (мысалы, Жаңа Гвинея, Филиппин)
немесе діни (мәселен, бұрынғы социалистік жүйе елдерінде) құрамының есебі
жүргізілмейді. Сондықтан есептеу мәліметтері шын мәніндегі жағдайға дәл
келмеуі де мүмкін. Комиссия елдерді жіктеп топқа бөлгенде, олардың
экономикалық - әлеуметтік белгілеріне емес, демографиялық негізіне, әсіресе
халықтың табиғи өсімі тұрғысынан қарап бөлуде. Соған қарамастан, БҰҰ-ның
осы Комиссияның жарияланып отыратын материалдары – халықтар туралы біршама
толық деректер көзі болып табылады.
Халықтың ұдайы өсуі – адамдардың ұрпақ ауысуы нәтижесінде жүзеге асып,
оның саны жастық және жыныстық құрамы өзгереді. Халықтың ұдайы өсуін
ықтималдап екі негізгі топқа бөлеміз. Оның бірінші типінде ұрпақтар ауысуы
нәтижесінде халықтың санының өзгермеуі немесе кемуі байқалады. Бұл құбылыс
көбінесе дамыған елдерге тән. Онда халықтың тууы мен оның өлімі аз болуы
себепті халықтың табиғи өсу көрсеткіштері төмен болып келеді. Халықтың
ұдайы өсуінің екінші типінде келесі ұрпақтың санының алдыңғысына қарағанда
көп болкы тән . Бұл елдерде туу мен табиғи өсім жоғары немесе аса жоғары
болып келеді. Бұндай жоғары деңгейлі көрсеткіш Африка, Азия, Оңтүстік және
Оңтүстік – Батыс Азия, Латын Америкасы мен Мұхиттық аралдар елдерінде
байқалады [15].
Адамзат қоғамының ілгері дамуы, дүние жүзі халқының көбеюі нәтижесінде
жүзеге асып, оның саны жастық және жыныстық құрамы өзгереді.Осы кезге дейін
жер шарында халықтың ұдайы өсуіне соңғы тип басым болып келеді. Әрі қарай
қалай болады? деген заңды сұрақ туады. Дүние жүзіне халықтың шамадан тыс
артық көбею қаупі төнбей ме? Өйткені біздің планетамыздағы ресурстар шексіз
емес қой! Осы саулнамалық сұрақтарға жауап іздеу үшін тек қана жер шарының
ресурсын ғана біліп қоймай, сонымен бірге халықтың табиғи өсуінің заңдарын
да білу қажет. Халықтың ұдайы өсуі туу мен өлімінің мөлшеріне байланысты
олардың арасындағы айырма табиғи өсім деп аталады. Оның сан- мөлшері 1000
адамға шаққандағы промиле (‰) көрсеткішімен есептеледі. Дүниежүзілік орташа
есеп: туу – 28 ‰, өлім – 10 ‰, ал табиғи өсім – 18 ‰. Халықтаң ұдайы өсуіне
бірнеше факторлар әсер етеді. Бұл факторлар, негізінен, 5 топқа
біріктіріледі:
1. Табиғи – биологиялық фактор. Адамдардың тууы мен өлуі – биологиялық
құбылыс . Сол сияқты халықтың ұдайы өсуіне әр түрлі климат және табиғат
жағдайларына үлкен әсер етеді. Ал, өлімге келсек, бұл – қайтымсыз процесс.
Көбінесе адамдар физиологиялық қартаюдан емес, негізінен, олар аурудан
немесе басқа да себептерден өледі. Аурудың таралуы әрбір жердің табиғи
ортасына байланысты болуы мүмкін. Мысалы, батпақты жерлерде – безгек ауруы,
тропикада – ұйқы ауруы т.б.
2. Әлеуметтік – экономикалық фактор. Бұған жататындар: халықтың
тұрмыстық хал-ахуал деңгейі, денсаулықты сақтау шараларының дамуы,
әйелдердің қоғамдық жағдайы, халықтың мәдени және білім деңгейі,
шұғылданатын кәсібі, т.б.
3. Табиғи өнімнің мөлшеріне әсер етуші факторлардың келесісі –
демографиялық топқа біріктіріледі. Бұларға: халықтың жастық және жыныстық
құрамы, некелесу және ажырасу факторлары да жатады.
4. Табиғи өсімге үлкен әсер етуші негізгі факторлар тобының бірі – ол
мәдени әлеуметтік және психологиялық факторлар. Мысалы, көп балалы болу,
әдет-ғұрыптарының сақталуы, мұндай жағдай демографиялық дәстүр деп аталады.
Діннің әсеріне келсек, ислам, индус, католик, т.б. діндер көбеюді қолдайды.
Кейбір діндердің тууға онша әсері жоқ, мысалы, будда, протестант,
провославие діндері.
5. Халықтың табиғи өсіміне әсер етуші факторлар арасында ерекше орынды
соғыс пен стихиялық апаттар алады. Әсіресе соңғы екі дүниежүзілік соғыстың
зардабы аса көп. Бірінші дүниежүзілік соғыста шамамен 10 млн-нан аса адам
көз жұмса, Екінші Дүниежүзілік соғыста 50 млн-ға жуық адам қаза тапты.
Соғыстың зардабы сонымен бірге адамдардың тұрмыс ахуалының төмендеуіне, аш-
жалаңаштыққа, түрлі ауруларға шалдықтырады. Әрі қосымша шығындарға ұшырады.
Мысалы, некеге тұрушылар санының азаюы, халықтың жыныстық құрамы бұзылуы,
үеркектердің біраз бөлігінің соғыста шығынға ұшырауы туудың мөлшерінің
азаюына алып келді. Табиғи апаттардың – жер сілкіну, су тасу, дауыл,
құрғақшылық, температуралық режимдердің шұғыл өзгерісі, т.б. жыл сайын
мыңдаған адам өмірін қиюда [16].
Демографиялық көрсеткіштердің түрлеріне қысқаша әдіснамалық
түсіндірмелер жасайтын болсақ, олар мына төмендегідей түрлерге жіктеледі:
1) Халық саны-санақ кезінде анықталады. Санақ аралығындағы кезеңде санақ
деректеріне және халық қозғалысының ағымдағы есебіне сүйене отырып,
халықтың саны мен жас- жыныс құрамы туралы деректерді есептеу арқылы
алады;
2) Халықтың табиғи өсімі- белгілі бір кезеңде тірі туғандар мен өлгендер
санының арасындағы айырмашылығына тең. Табиғи өсім оң шамада болуы
мүмкін, егер туғандар саны өлгендер санынан асып түссе, немесе кері
жағдайда – теріс (табиғи азаю);
3) Халықтың көші-қон өсімі- белгілі бір кезеңде осы аймаққа келгендер
саны мен сыртқа кеткендер санының арасындағы айырмашылығына тең. Көші-
қон оң шамада (егер келгендер саны мен сыртқа кеткендер санынан көп
болса), немесе теріс болуы мүмкін (егер келгендер саны кеткендер
санынан аз болса). Соңғы жағдайда көші-қон жылыстауы орын алады;
4) Халықтың жалпы өсімі - табиғи өсім мен көші-қон өсімінің алгебралық
жиынтығы болып саналады;
5) Жасы мен жынысы бойынша халық құрылымының көрсеткіштері- халықтың
маңызды сипаттамасы болып саналады. Көрнектірек болу үшін олар жас-
жыныс пирамидасы түрінде ұсынылады. Жас-жыныс пирамидасының тік осі
бойынша графикалық кескіндеу кезінде жалпы халық санындағы олардың
үлесін, жасын немесе туған жылын, көлденеңнен- әрбір жастағы адамдар
санын: осьтің сол жағына- еркектерді, оң жағына- әйелдерді қалдырады;
6) Туудың жалпы коэффициенттері- бала туу қарқындылығының барлық халыққа
қатынасы бойынша анықталатын көрсеткіш. Жыл бойына тірі туғандардың
жалпы санының халықтың жылдық орташа санына қатынасына көрсетеді.
Әдетте 1000 халыққа шаққанда есептеледі;
7) Өлімнің жалпы коэффициенті- халықтың өлімінің көбеюін анықтайтын
көрсеткіш. Жыл бойына өлгендердің жалпы санының халықтың жылдық
орташа санына қатынасын көрсетеді. Әдетте 1000 халыққа шаққанда
есептеледі;
8) Табиғи өсім коэффициенті- туу мен өлімнің жалпы коэффициенттерінің
айырмашылығы ретінде алынады [17].
Енді осы аталған көрсеткіштер негізінде еліміздің бүгінгі таңдағы
демографиялық жағдайына қышқаша тоқталсақ.
Демография мәселесі қай кезде де болмасын өзекті мәселе болып қала
бермек. Оны Қазақстанның қазіргі халықнамалық ахуалын қысқаша талдаудан
бастайық.
1.Елдің демографиялық жағдайы нашар деп бірнеше түрлі жағдайда айтады:
- Елдегі халық саны жыл сайын азайып келе жатқан жағдайда: Қазақстан
халқы жыл сайын артып келеді (жылына 200 мың адамға көбейеді, яғни бес жыл
сайын 1 млн адам қосылып отырады), мысалы 2030 жылы Қазақстан халқы 20 млн-
ға, ал 2050 жылы 25 млн-ға (қазір 16,6 млн) жуықтайды. Бұл - оң көрсеткіш.
Мысалы, көрші Ресей халқы жыл сайын азайып келеді (жыл сайын 800 мыңға).
Яғни, Қазақстанның болашақтағы демографиялық ахуалы жақсы деп айтуға
болады.
- Елдегі жергілікті халықтың пайыздық өлшемі азайып бара жатқан
жағдайда: бұл өлшемге келсек, Қазақстанда қазақтардың пайыздық өлшемі жыл
сайын артып келеді. 2020 жылы Қазақтар Республика халқының 70 пайызынан
асса, 2040 жылы қазақтар Республика халқының 80 пайызына жететін болады
(қазір 60 пайыз). Бұл да - оң көрсеткіш. Ал Ресейде орыстардың пайыздық
көрсеткіші азайып барады. Ондағы мұсылман халықтары (шешендер,
дағыстандықтар, татарлар, башқұрттар) өсіп келеді.
- Елдегі халықтың өсімі тым жоғары болған жағдайда (мұның себебі ел
мәселен Қытай сияқты халық санын шектеуге мәжбүр болады, немесе халықтың
жылдық өсімі елдегі экономиканың жылдық өсімнен жоғары болса, ел
кедейшілікке бағытталады, яғни экономиканың өсімді халықтың өсімі жұтып
қояды да, жан басына шаққандағы ұлттық табыс кеми береді): Қазақстан халқын
тез көбейіп келе жатыр деп айтуға келмейді. Бұл да оң көрсеткіш дейік,
дегенмен өсім бұдан жоғары болуы керек еді. Сондықтан Қазақстан:
біріншіден, елдегі табиғи өсімді қолдауы керек. Eкіншіден, оралмандарға
бөлінетін квотаны арттыра беруі қажет. Үшіншіден, көшіп жатқан өзге ұлт
өкілдерін жібермеу күш салып, қайта көшіп келіп жатқандарда қолдауы тиіс.
Қазір Қазақстан экономикасының жыл сайынғы орташа өсімі 9 пайыз болса,
халықтың өсімі 2 пайыз болып отыр.
- Елдегі халықтың орналасу тығыздығы әр аймақта, әр шекараның маңында
әркелкі болған жағдайда: Оңтүстікте халық тығыздау, басқа аймақтарда
сиректеу екені болмаса, Қазақстанда бұл көрсеткіш барынша біркелкі. Бұл -
оң нәтиже. Алайда халық солтүстік облыстарға қарай жылжуы керек еді, осыны
ескергенде, Астананы көшіру демографиялық тұрғыдан оң шешім болды. Мысалы,
Ресейде Сібір мен Қиыр Шығыста халық өте аз сирек қоныстанған, былайша
айтқанда сібірлік қалың орманды алқаптар бос жатыр және ол аймаққа Қытай
елінен қоныс аударушылар таяу болашақта қауіп төндіріп отыр. Ұлттық
қауіпсіздікке қатер.
- Елдегі халықтың орташа өмір сүру ұзақтығы тым төмен болғанда және
халықтың орта жасы тым кәрі болғанда. Қазақстандағы адамның орташа өмір
ұзақтығы өте төмен (әлемде 122 орын). Бұл - оң нәтиже емес. Алайда таяу
болашақта әл-ауқаты жақсаруға байланысты арта береді деген үміт бар.
Халықтың орта жасы шамамен 23 жаста [18]. Бұл - оң нәтиже. Ал Ресей
қартайып бара жатқан ел. Халықтың орта жасы 23-те дегеніміз - біріншіден
жас халық дегенді білдіреді, екіншіден ол әлі өсетін халық дегенді
білдіреді және ғаламдық өзгерістерді тез қабылдайды дегенді көрсетеді.
Қазақ - еліктегіш халық. Бұл оның осы жастығынан. Ертең бір 200-300 жылдан
кейін қазақтың орта жасы қырыққа тақалғанда, бұл еліктегіштіктен арылады.
Халықтың жас кезінде оның өнері дамиды. Шынында да Қазақстанның (шағын ғана
ел болғанмен, 15 млн деген бір ірі қаланың халқы ғой) өнер және спорт
саңлақтары әлемге белгілі. Ал халық есейген кезде (мысалы Жапония, Ресей,
Германия тәрізді) ғылым дамитын болады. Сонда қазіргі ең басты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қорғауға жіберілді
Нарықтық инфрақұрылым
кафедрасының меңгерушісі:
э.ғ.д., профессор
__________________ Байшоланова Қ.С.
№ _____ хаттама ____ _________ 2012 жыл
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстанда демографияның өзекті мәселелері, оларды шешудің
жолдары
Мамандығы 5B050905 – Әлеуметтік жұмыс
Орындаған:
4 курс, 403 топ студенті __________________
Сарыбекова М.А.
Ғылыми жетекші:
с.ғ.д., профессор __________________
Садырова М.С.
Алматы, 2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ДЕМОГРАФИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 5
1.1Демография – халықтың өсуін зерттейтін ғылым 5
ретінде ... ... ... ... ... ... .
1.2Қазіргі демография ғылымының құрылымы, даму көрсеткіштері ... ... ...13
1.3Қазақстан Республикасының демографиялық саясаты: бағыт
бағдарлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 24
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
2 ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚСТАН ДЕМОГРАФИЯСЫНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІН ТАЛДАУ
31
2.1Республиканың демографиялық көрсеткіштеріне 31
сипаттама ... ... ... ... ...
2.2Көші-қонның демографиялық ахуалға 42
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3Медицинаның және ана мен бала өлімінің демографиялық жағдайға
әсері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 50
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІН ШЕШУДІҢ ЖОЛДАРЫ
62
3.1Демографиялық жағдайды жақсартудың шетелдік тәжірибелері
(Франция,Германия, Ресей мемлекеттерінің 62
мысалында) ... ... ... ... ... ...
3.2Қазақстан Республикасындағы демографияның өзекті мәселелерін шешуге
арналған 67
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ 74
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 76
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Әр мемлекеттің дамуы экономиканың дамуы мен адам
әлеуеті дамуының арасындағы саналы баланстаумен анықталады. Елбасымыздың
2012 жылғы Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты
бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында: Алда тұрған үшінші онжылдықтың
аса маңызды міндеті - Қазақстан жолының жаңа кезеңі – экономиканы нығайту,
халықтың әл-ауқатын арттыру. Бүгінгі әлемде бұл – әлеуметтік-экономикалық
жаңғыртудың түбегейлі мәселесі [1],- деген еді. Демек, бұл айтылған ойдың
маңыздылығын жетілдірудің, осынау басты мақсатқа қол жеткізудің мәні зор.
Басынан сан ғасыр бойы сұрапыл жаугершілік заманын өткізген халқымыз
сонау кезден-ақ, ел тәуелсіздігі мен ұлттық қауіпсіздіктің халық санына
қаншалықты тәуелді екендігін айтып кеткен еді. Себебі, демографиялық
әлеуеті зор мемлекет қана өркендей алары және территориялық тұтастығын
қамтамасыз ете алары анық. Яғни, стратегиялық тереңдікпен жан-жақты
ойластырылған демографиялық мықты саясат - мемлекет қауіпсіздігінің басты
негізі, оның сақталып, өсіп-өркендеуінің кепілі. Тек, демографиялық әлеует
арқылы ғана мемлекет территориясының босап қалмауын, еңбек күші тапшылығына
ұшырамау мәселелерін шеше алады. Осыған орай, Қазақстан тұрғын халқының
өсуінде жеке адам да, қоғам да, мемлекет те мүдделі болуы тиіс.
Шынында да, қазіргі озық технологиялар мен техникалық жетістіктер
ғарыштап алға басқан кезеңде əрбір ұлт пен ұлыстың көкпарға тартылмай, аман-
есен қалуына мемлекет құзырына қарайтын халық саны тікелей əсер ететін
заманға тап болғанымыз анық. Дамыған елдерде халық санының табиғи өсімі
кемуде, ал дамушы елдерде туу қарқыны жоғары. Сондықтан да, демографиялық
мәселелерді шешу жер шарылық көлемде, оның ішінде Қазақстан үшін де өзекті.
Әлемдік сахнада жаңа саяси факторлардың пайда болуымен сипатталған
жаһандану жағдайында, ықпал етудің жаңа орталықтары және жаңа саяси фактор
- халықаралық терроризмге байланысты Қазақстан Республикасының
демографиялық қауіпсіздігіне жаһандану үдерісі туындатқан бірқатар қатерлер
бар. Олар: халық саны өсімінің аздығы, тұрғын халықтың қартаюы, туу
деңгейінің төмендігі, өлім-жітімнің артуы, тұрғын халықтың денсаулығының
нашарлауы (физикалық, репродуктивті, психикалық), өмірдің орташа
ұзақтығының азаюы, құндылықтар мен ұстанымдардың өзгеруі, отбасы
институтының құлдырауы, т.б. Мәселен, құндылықтар мен ұстанымдардың өзгеруі
туудың кемуіне алып келуде.
Тұрақты демографиялық әлеует мемлекеттің жетістікке жету негіздерінің
бірі. Қазақстан Республикасындағы халық санының азаюы геосаяси,
экономикалық және әлеуметтік - гуманитарлық аспектілерге қатер төндіреді.
Өйткені, Қазақстан шамадан тыс қоныстанған Қытай, Өзбекстан секілді
мемлекеттермен шекаралас болғандықтан, келешекте солардың тарапынан
демографиялық қысымға ұшырауы мүмкін.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Қазақстанда демографияның өзекті мәселелерін
анықтап, оларды шешу жолдарын кешенді түрде зерттеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Демография – халықтың өсуін зерттейтін ғылым ретінде дәйектеу;
- Қазіргі демография ғылымының құрылымы, даму көрсеткіштерін нақтылау;
- Қазақстан Республикасының демографиялық саясаты: бағыт,
бағдарларын айқындау;
- Республиканың демографиялық көрсеткіштеріне сипаттама беру;
- Медицинаның және ана мен бала өлімінің демографиялық жағдайға әсерін
қарастыру;
- Қазақстанда демографияның өзекті мәселелерін шешу үшін ұсыныстар
әзірлеу.
Зерттеу нысанасы: Қазақстан Республикасының демографиялық құрылымы.
Зерттеу пәні: Қазақстанда демографияның өзекті мәселелері, оларды
шешудің жолдары.
Халқымыздың санын көбейту мәселесі қай кезде де барынша өткір қойылып
келгені баршаға мәлім. Әртүрлі себептерге байланысты барлық кезеңдерде
демографиялық мәселелердің күрделі болып қалыптасқаны еш жасырын емес. Оның
жаңа ғасырда ғана орнықты сипатқа көшкені белгілі. Халық санына қатысты
қазақ үлкен пікір білдіруден тартынатыны бар.
Бізге мықты экономика да, жаңа қатынастар да, тың жобалар да – бәрі де
қажет. Бірақ қажеттің де қажеті бар. Ең басты қажеттілік – соның бәріне ие
болатын халық. Сондықтан да Қазақстан үшін демографиялық ахуал, халық санын
молайту ең өткір мәселелердің бірі.
Демографиялық ахуалдың қазіргі колайсыз жағдайына және оның даму
перспективаларына талдау жасау, біріншіден, демографиялық дамудағы
басымдықтарды, екіншіден, негізгі бағыттарды, өтпелі кезеңде оларды шешудің
тетіктерін айқындауға және ұзақ мерзімдік перспективаға - әлеуметтік-
экономикалық тұрақтылық және елдің тұрақты дамуы кезеңіне арналған іс-
қимылдардың стратегиясын әзірлеуге мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі
бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының өзектілігі, мақсаты, міндеттері және зерттеу
пәні мен зерттеу нысанасы айқындалды. Негізгі бөлімде демография ғылымының
теориялық негіздері мен әлеуметтік-демографиялық құрылымы анықталaды.
Демографиямыздың қазіргі жағдайы талданып, өзекті мәселелерді шешудің
жолдары ұсынылады. Қорытындыда негізгі бөлімде айтылған ойларға түйін
жасалды.
1. ДЕМОГРАФИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Демография – халықтың өсуін зерттейтін ғылым ретінде
Демография ғылымы көне ғылым. Адам баласының ғұмыр жалғастылығының
айқын айғағы бүгінгі дүниеге дейін жасап, қалыптасқан осы ғылымның
шежіресі адам баласының бүкіл саналы ғұмыр кезеңдерімен бірге аяқ басып
келеді. Демография – өзіне бейімді әдістермен тұрғындардың санын, аумақтық
орналасуын, құрамын, осылардағы болып тұратын өзгерістер мен ауытқуларды,
бұлардың себеп-салдарларын, сол өзгерістердің әлеуметтік-экономикалық
негіздерін зерттейтін ғылым.
Демография (грек сөзінен алынған: demos – халық, qrapha – жазамын,
сипаттаймын деген мағынаны білдіреді) халықтың санын, қоныстануын, орналасу
тығыздығын, халық динамикасын, яғни өсуі мен кемуін, көшіп-қону
көрсеткіштерін, құрамын, ажырасу мен некелесу көрсеткіштерін, жастық пен
жыныстық структурасын зерттейтін ғылым. Кең мағынада алғанда, халықтың осы
ерекшеліктерін сан жағынан зерттейтін ғылым саласы. Мұнда ең алдымен
халықтың санын ғылыми ұйымдастырылған статистика жолымен есептеу әдісі кең
қолданылады [2].
Демографияда статистикалық әдістердің ерекше зор рөл атқаратындығы
себепті, кейбір ғылымдар демография мен демографиялық статистиканы бір-
бірімен ұқсас ғылымдар деп есептейді. Бірақ демография ұғымының мағынасы
анағұрлым кең, оның өзіне тән дербес міндеттері бар, ол халықтың дамуы, өсу
саласындағы байланыстылықты, заңдылықты ашуы керек, бұл үшін үстем қоғамдық
қатынастарды ескере отырып, статистикалық деректерді негізге алуға тиіс.
Демография халықты зерттейтін барлық ғылымдарға қажетті материалдар береді.
Демографиялық статистика, халық статистикасы – белгілі бір ел, территория
халықтарының санын, құрамын орналасуын және қозғалысын немесе оның
жекеленген тобын сипаттайтын деректерді жинауға, өңдеуге, баяндауға және
талдауға статистикалық тәсілді қолданумен айналысатын статистика саласы.
Халықтың орналасуын зерттейтін бұл ғылым қоғам үшін қай уақытта да аса
маңызды болған. Өйткені өткеннің қорытындыларын жасай отырып, белгілі бір
тарихи кезеңдердің тізбегін тудырған табиғи, тарихи заңдалықтар болашақты
болжауға, халықтың тууы, өлім-жітімі өсуі сияқты кез келген мемлекет үшін
аса маңызды мәселені шешуге мұрындық болары сөзсіз [2].
Қандай бір ел болмасын, ол үшін халықтың белгілі бір аумақта орналасуы
аса маңызды, айрықша мәні бар құбылыс. Бұл ретте біздің ұғымымызда белгілі
бір аумақты шеңберінде, елдің немесе оның бір бөлігінің аумағында, яки
бірнеше мемлекеттер жерінде, тіпті әлемде халықтың орналасуы тұрады. Кең
тұрғыда алғанда халықтың санының қалыптасып отыруына табиғи қозғалыс
(мысалы, туу мен өлім ара-қатынасы), механикалық, былайша айтқанда
адамдардың көші-қоны, аумақтар арасында орналасуы әсер етеді. Бұларсыз
халықтың құрылымы өзгеруі мүмкін емес.
Халықтың орналасуы экономикалық өндіріс пен қоғамдық құбылыстарға
байланысты. Халық белгілі бір географиялық аумақта орналасады және де оның
орналасуы материалдық игіліктерді өндіруге байланысты болады. Бұл
материалдық игіліктер өндіргіш күштердің даму дәрежесіне байланысты болады.
Әрине, қоғамның материалдық игілігі тұрғындардың санына да байланысты өседі
яки кемиді. Өздеріне қажетті игіліктерді өндірмейінше адамдардың өмір сүруі
де мүмкін емес. Халықтың орналасуы белгілі бір қоғамдық жағдайлардың
әсерімен өзгеріп отыратыны да анық, өйткені мұның өзі қоғамның дамуына әсер
етеді, яки сол дамуды баяулатады, не оны жылдамдатады [3].
Әрине, біздіңше бұған елдердің белгілі бір тарихи кезеңдердегі бастан
өткеретін экономикалық, саяси, әскери жағдайлар әсер етпей қоймайды.
Айталық, ерте дүниеде ғалымдар халықтың санына әсер ететін факторлардың
ішінде алғашқы орынға мемлекеттің экономикалық дамуынан гөрі саяси-әскери
жағдайын қойған.
Ал, қазіргі кезде қандай бір елдің экономикасына сарап жасағанда
ғалымдар бастапқы нүкте ретінде аумақтың алып жатқан географиялық жағдайы
мен халықтың санын есептейді. Халықтың саны жөніндегі деректерді
сұрыптағаннан кейін, халықтың жынысы мен жасына қарай сараптаған соң оның
қала мен ауыл арасында орналасуы, өндіріс салалары мен шұғылдануындағы
арақатынас, еңбек жасына қабілеттілігі тексеріледі.
Демография ғылымының қоғам үшін қандай пайдасы бар деген мәселеге келер
болсақ, қоғам прогресінің өзі, ғылымның, өндірістің, мәдениеттің өркендеуі
көп ретте демографияның мақсаттарының жүзеге асырылуына бағытталады ғой.
Түптеп келгенде демография адам ғұмырының ұзақтығын көздейді. Алайда
демография қоғамда осы бағытқа өзі бастап отыруы керек. Ол өткеннің
статистикалық деректерін, содан шығатын қорытындыларды, қоғам өзінің
дамуының барысында іскерліктің, жетістіктердің қандай биігіне шықты, шыға
ала ма, жоқ, болмаса кемшілік тұстары бар ма, болашағында нендей түйіндерді
шешуі керек, ол үшін өндірісте, тұрмыста қандай мәселелерді алдымен жүзеге
асырғаны жөн - міне, демографияның аясы осы [3].
Дегенмен, осы ретте тұрғындар, оның құрылымы (айналысатын қоғамдық
еңбек саласы), еңбек ресурстары, адамдардың жұмысқа қабілеттілігі, қоғамдық
өндірістегі маңызы, әлеуметтік құрамы экономиканы жоспарлауда шешуші
маңызға ие болады. Сондықтан демографияда бұл мәліметтерді алып отырған
дұрыс. Егер демографияның мақсаты адамдарға, қоғамға, мемлекетке қызмет
десек, сол қоғамның яғни, халықтың өзі бір жағынан қоғамның негізгі
өндіргіш күші болады, екінші жағынан өндірілген игіліктерді тұтынушысы да
халықтың өзі. Демография ғылымының зерттеу аясында халықтың саны мен
құрылымы, тұрғындардың орналасу тығыздығы, жасы мен жынысы, әлеуметтік-
экономикалық құрылым, урбанизация мәселесі, білімдарлық дәрежесі, этникалық
(ұлттық) құрылымы, отбасы жағдайы, бала тууы, балалар шетінеуі, туу мен
өлім-жітім арақатанасы айрықша маңызға ие болады. Демографияның айрықша
зерттеу саласына айналатын статистикалық деректер лайықты қорытындылар
жасап, болашақ қадамдарды бағамдауға ерекше маңызға ие болады, сондықтан
демографияның негізгі тірегі статистика болмақ [4].
Демография ғылымы өлім-жітім мен табиғи өсім арақатынасын өзінің
зерттеу аумағынан тыс қалдыра алмайды. Қазіргі медициналық қызметтің
ахуалы, дәрі-дәрмектің қымбаттығы әсіресе, селолық жерлердегі нашарлап
кеткен тұрмыс ахуалы (айталық, түрлі сырқаттардың ел ішін жайлауы, ауыз
судың тапшылығы, сапасыз азық-түлік өнімдерін пайдалану) өлім-жітімді
туудан гөрі асырып жіберіп отыр.
Ескерту: Танымдық тарих. Ұлағат журналы. Оқу құралы негізінде автор
құрастырған
1-сурет – Демография ғылымының басқа ғылымдармен байланысы
Демографиялық статистика халықтың тууын, өлуін, некеге тұруын, бір
жерден екінші жерге қоныс аударуының сандық нәтижесін анықтайды, халықтың
саны, оның құрамы мен орналасуы жөніндегі ең дәл және енжей-тегжейлі
деректерді халық санағы береді. Санақ аралығында халықтың саны, оның таптық
және жастық, жыныстық құрамы арнайы арнайы есептеулер арқылы анықталады.
Халықтың тууы, өлуі, некелесуі, ажырасуы жөніндегі деректерді азаматтық хал-
жағдай актілерін тіркеу орындарында, ал халықтың көшіп келуі менк өшіп
кетуін миграциялық полиция органдарында тіркеудің нәтижесінде анықтайды.
Демографиялық статистика халық санағының принциптерін анықтап, оны әзірлеу
мен жүргізуді ұйымдастырады, санақ бағдарламасын жасап, қорытындысын
шығарады, халықтың күнделікті есебін алуды ұйымдастырып,оның қорытындысын
талдайды, халықтың саны мен құрамын есептейді, туу мен өлімнің көрсеткішін,
халық тығыздығының көрсеткішін, өмір ұзақтығының көрсеткішін есептеудің
тәсілдерін жасайды. Демографиялық статистиканың көрсеткіштерінің халық
өсуінің келешегін зерттеуде маңызы зор [5].
Демографиядағы диалектикалық әдіс бойынша саралау жасау халық өсімі мен
қозғалысы мәселесіне әлеуметтік- экономикалық, саяси, мәдени, заң, дін,
табиғат факторларының (құрғақшылық, жер сілкінісі, құйын, сел т.б.) әсерін
жан-жақты қарастырады. Тарихи демографияда халықтар қозғалысы тарихи
кезеңдер бойынша, халық өсуі мен кемуі тарихи процесс ретінде қарастырылып,
адам тарихының эволюциясы дамуы және демографиялық динамиканың ғасырлар
бойына қалыптасуы зерттелінеді. Экономикалық факторлар- тұрғындардың
әлеуметтік тұрғысының көрінісі ретінде демографияның негізгі ағымдарына
әсер ете отырып, туу көрсеткішінің төмендеуіне, өлім, неке, миграция т.б.
көрсеткіштерді анықтайды.
Экономикалық демография әдістері халықты тұрмыстық жағынан қамтамасыз
етудегі капитал салымдарының көлемін анықтайды. Демография ғылымында
математикалық әдісті қолданудың маңызы ерекше, математикалық талдау
халықтар қозғалысының нақты анықтамасын, нақты санын, өзгерістерін, орташа
көрсеткіштерін анықтауға және болжам жасауға қолданылады. Халықтың
демографиялық мінез-құлқын зерттеу әлеуметтік психологияға жүгінсе,
халықтың денсаулық көрсеткішін анықтау әлеуметтік гигиенаға байланысты.
Халықтың қоғамдағы мінез-құлқы құқықтық нормалармен анықталады. Сондай-ақ
демографияда әртүрлі буын өкілдері үшін жас айырымы көрсеткішін жасау
арқылы, сол уақыттағы даму-құлдырау заңдылықтарын көрсететін гипотикалық
ұрпақ әдісін; адамдардың нақтылы буынының дамуын зерттеу үшін когорт әдісін
қолданады [6].
Демография ғылыми тұтастай Жер шарында, жекелеген мемлекеттер мен
елдерде, адамдар қауымдастықтарында адамдардың ұрпақ алмасу және өсу
заңдылықтарын, тұрғындардың жылжуын, көбеюін, тууы мен өлуін, елді
мекендерде орналасуын, отбасын құруын, бала өсіріп тәрбиелеу жағдайларына,
жасына, жынысына қарай бөлінуін, және басқада түрлі әлеуметтік топтарда
жүріп жататын өзге үдерістерді зерттейді. Қоғамдық ғылымдар тобына енетін,
қазір тез дамып келе жатқан демография – салыстырмалы жас ғылым
Тұрғындардың өсіп - өнуі мәселелеріне қызығушылық сонау ерте заманнан
басталса да, оларды жүргізудің негізгі заңдылықтары тек XVII ғасырдың
соңында қалыптаса бастады. Ал демография термині ғылыми айналысқа 1855
жылдан бастап қана енді. Айғақты мәліметтер көптеп жиналған сайын оларды
жинақтау, қорыту істері де қарқынды жүре бастады. Біртіндеп тұрғындардың
сан жағынан өсу заңдылықтары айқындалып, зерттеу жұмыстары тереңдей берді.
Өткен ғасырдың екінші жартысында демографиялық зерттеулер кең ауқымда
жүргізіле бастады. Қазір демографияны қоғамдық ғылымдар ішіндегі жетекші
салалардың бірі деп атауға болады.
Адамзат факторының қоғам өмірінің барлық саласындағы алатын орны аса
маңызды. Сол себепті оны зерттеп білудің де маңызы зор. Жер шары халқының
көбеюі мен таралуының алғышарттары, зерттелуі. Тұрғындар географиясы
зерттейтін басты нысандар қатарына – халықтың саны, оның құрамы, таралып
орналасуы, ырғақты түрдегі ұдайы өсу режимі жатады. Бұл мәселені демография
және этнография ғылымсдары да зерттейді. Осы ғылымдар негізіндегі
географияның зерттейтін шептес саласы демография және этнография пайда
болды. Ал тұрғындар географиясы халықты кеңістікте орналасу тұрғысынан,
оның ерекшеліктерін және дамуын қарастырады. Маман – географтар үшін
халықтың құрамын, оның ұдайы өсуін, олардың арасындағы айырмашылықтарын
білу арқылы, еңбек ресурсының сан мөлшері мен құрамы жайлы мәліметтерді
білу өте маңызды. Сол сияқты бұл ресурстарды зерттеу барысында әрбір
халықтың этникалық тобының материалдық және мәдени – рухани жақтары, әдет
ғұрпы мен еңбек дағдылары ескеріліп сипатталады.
Қазіргі кезеңде адамдар тұруға жарамды жерлерге толықтай
қоныстандырылған. Бірақ та барлық тарихи уақытта планетамыздың мекенделуі
дәл осылайша болмаған. Осы заманғы адамдар ойлау қабілеті бар адам
ретінде шамамен бұдан 50 мың жыл бұрын ертедегі адам тәрізді маймылдардан
пайда болған. Көптеген ғалымдардың пікірінше, адамдар белгілі бір үлкекн
аумақты алатын географиялық ауданнан шыққан. Соңғы табылған археологиялық
жаңалықтарға байланысты алғашқы адам шыққан аймаққа: Солтүстік Шығыс пен
Орталық Африка және Оңтүстік – Батыс Азия мен Оңтүстік - Шығыс Еуропаны
жатқызып жүр. Әрі қарай адамдар көбейе келе біртіндеп басқа да жерлерге
тарала бастады. Шамамен осыдан 30 мың жыл бұрын Еуропаның солтүстік
бөлігіне, Оңтүстік – Шығыс және Солтүстік – Шығыс Азияға таралған. Болжам
бойынша, одан Беринг бұғазы арқылы Жаңа Дүниеге, ал Оңтүстік – Шығыс
Азияның жіңішке бұғаздары арқылы Австралия мен Жаңа Гвинеяға өткен. Бірақ
алғашқы адамдардың санын білу мүмкін емес. Тіптен біздің жыл санауымызға
дейінгі кезеңдегі халықтың санын мөлшерлеп айтуға да ешбір деректер жоқ
[7].
Ғалымдар болжаммен біздің жыл санауымызға дейінгі VII ғасырларда жер
шарында шамамен 10 млн. адам болған дейді. Біздің заманымызға дейінгі төрт
мыңыншы жылы егіншіліктің пайда болуы халықтың тез өсуіне әкелді. Біртіндеп
егіншілікпен шұғылдану халықтың құрлықтағы қоныстану аймақтарының, яғни
ойкумендердің негізгі факторы болды. Алғашқы егіншілік ошақтары пайда
болған жерлері – Ніл аңғары, Оңтүстік – Батыс және Оңтүстік Шығыс Азия, сол
кезден бастап олар халықтың шоғырланып орналасу орталықтарына айналды.
Біздің жыл санауымыздын бас кезінде халықтың санын анықтауға мүмкіндік
туды. Оны сол кездегі әскер құрамы, салық төлемі, т.б. деректерге қарап
білуге болады. Осы мәліиеттерге сүйене отырып, Рим империясының, Қытай және
Үндістан халқының саны анықталды. Біздің жыл санауымыздаың басында, жер
шары халқының 34 бөлігі осы елдерде мекендеді. Ал халықтың жалпы саны сол
кезде дүние жүзінің шамамен 230 млн. адамға жетті. Алғашқы ғасырда халық
саны соғыстар мен жұқпалы аурулардың таралуы салдларынан көп өспеді [8].
Демография міндеттерінің бірі халықтың ұдайы өзгеріс заңдылықтарын
зерттеу негізінде мемлекет тарапынан жүргізілетін демографиялық саясат
негіздерін тұжырымдау болып табылады. Дүниежүзілік демографиялық
статистикада халық орналасуын территорияға бөлгенде, ірі аймақтарға бөліп
алу әдісі қалыптасқан. Мысалы, Еуропа, Азия, Африка, Америка, Австралия
және Мұхит аралдары халықтары. Осы тұрғыда Демографиялық энциклопедиялық
сөздікті негізге ала отырып, демографиялық ғылымдар жүйесін келесідегідей
салаларға бөлуге болады (2-сурет).
.
.
Ескерту: Демографиялық энциклопедиялық сөздік негізінде автор құрастырған
2-сурет – Демографиялық ғылымдар жүйесінің салалары
Демография ғылымы ерте кезден бастау алады. Демографиялық факторлардың
маңызы өркениет дамуының алғашқы кезеңдерінде-ақ қоғамдық ой-пікірлерді
қалыптастыра бастады. Ежелгі дүние ғасырларының ойшылдары тұрғындар мен
қоршаған ортаның қатынастары туралы оптималды ұғымдарды қалыптастырды.
Ежелгі антика кезеңінің көрнекті философтары Платон мен Аристотель
тұрғындар туралы ойларында олардың санының кемуі мәселесіне басты назар
аударып, халықтың үздіксіз өсуі және халық қозғалысы мәселесін көтерді.
Ежелгі Римде б.э.д. 435 жылдан цензы түріндегі халық санағы үнемі жүріп
тұрған. Бұл кездегі санақ негізінен ересек ер адамның санын білу мақсатында
жүргізіліп, жалпы халық санынан толық мәлімет бермесе де, демографиялық
зерттеулердің бастамасы болды. Б.э.д. V ғ. Египеттегі халық жөніндегі
мәліметтерді санақ парақтары береді. Санақ халықтың жыныстық (ерлер,
әйелдер), жастық (балалар, жасөспірімдер, кәрілер), әлеуметтік(бай, кедей)
жайынан мәліметтер берген. Ал Шығыс ойшылдары арасында халық тығыздығын,
халық санының өзгеруін танып білуге құштарлық б.э.д. VI-III ғғ. бастап-ақ
қалыптасты. Ежелгі Қытайда Конфуций тұрғындар оптимумы ұғымын дамытып,
жер сапасы мен тұрғындар саны арасындағы пропорцияның (теңсіздіктің)
бұзылуы белгілі бір қиыншылықтарға әкеп соғатындығын айтты. Египет,
Месопотамия, Үндістан, Қытай, Жапония мемлекеттерінде халық санағы
негізінен әскерді нығайту мақстында жүрген. Орта ғасырларда демографиялық
ой-пікірлер одан әрі дамып, идеологтар халықтың өсімі өндірістік
көрсеткіштерді басып кеткен жағдайда, халықты әлеуметтік жағынан
кедейшілікке әкеп тірейді,- деді. V-XVII ғғ. халық санақтары жайындағы
мәліметтер әртүрлі. Франция, Италия, Германия, Ватикан, Византия
князъдықтарында миграциялық тіркелу парақтары қалыптасқан. Онда жасы,
жынысы, ұлты, әлеуметтік жағдайы, тұрағы отбасылық жағдайы, отбасындағы
адам саны көрсетілген [9].
Еуропада демография ғылымының негізін салған ағылшын ғалымы Джон Граунт
(1620-1674 жж). Ол алғаш рет Лондондағы тіркелген адам өлімдерінің бірнеше
жылдық жазбалары негізінде халық арасындағы өлім көрсеткішін, оның
заңдылықтарын ашуға тырысқан. Одан әрі ағылшын ғалымдары У.Петти және
Г.Кинг, француз ғалымы А.Депарсье халықтың экономикалық хал-ахуалын
зерттесе, XVIII ғасырларда халық өсімін математикалық әдістерді қолдану
арқылы голланд ғалымы В.Керсеб, швед ғалымы П.В.Варгентин, ресейлік Л.Эйлер
жалғастырды. 1640 жылдан бастап Еуропада Орталық Статистикалық басқармалар
құрыла бастады. Статистикалық есеп парақтарында халық санағы кезінде әр
адам жөнінде төмендегідей мәлімет жинақталады: жасы, жынысы, әлеуметтік
жағдайы некелесуі, бала саны, тұрағы, қай жерден келгені, білімі, көшіп
келу себебі. XVIII ғасырдың бірінші жартысында ағылшын ғалымы Т.Р.Мальтус
өзінің белгілі Тұрғындар туралы заңның қоғамдық жағдайды көтеруге қатысы
атты памфлетінде соғыс, эпидемия, некесіздік т.б. әлеуметтік- саяси
факторлар тұрғындар арасындағы әлеуметтік дисгормонияның басты себебі,-деп
көрсетті. Демография сөзі ғылыми термин ретінде 1855 ж. Француз ғалымы
А.Гийяр өзінің Адам статистикасының элементтері немесе салыстырмалы
демография атты еңбегінен кейін ғылыми айналымға ендірді. 1872 жылы Санкт-
Петербургте өткен Халықаралық статистикалық конгрестен бастап демография
ғылыми термин ретінде қабылданған. БҰҰ 1949 жылдан бері ағылшын және
француз тілдерінде Демографиялық жылнама деп аталатын халықаралық
анықтамалық басылымды тұрақты түрде шығарып тұрады. Онда БҰҰ-на мүше
елдердегі демографиялық ахуалы туралы ақпараттар жарияланады. Сондай-ақ
әлем халқының саны мен оның негізгі орналасу аймақтары жөнінде қорытындылар
жасалады. Демографиялық құбылыстарды есепке алудың және талдаудың
әдістемелік нұсқаулары беріліп тұрады. Жылнаманың әрбір кезекті саны
белгілі бір демографиялық тақырыпқа арналады. Мысалы, табиғи өсім, халықтың
орналасу географиясы, ұлттық құрамы, халық санақтары, неке мәселелері, көші-
қон т.с.с. Қазақстанның демографиялық көрсеткіштері жөніндегі материалдар
жылнаманың ТМД немесе Орталық Азия елдерінде арналған беттерінде жарық
көріп келеді [9] .
Қазақстандағы демографиялық процестерді тарихи-әлеуметтік тұрғыдан
қарастырған алғашқы зерттеулер қатарына Ә.Бөкейхановтың, М.Шоқайдың,
М.Тынышпаевтың деректерін айтуға болады. Ә.Бөкейханов 1897 жылдан басталған
ауылшаруашылығы санағына қатысып, Ф.Щербина бастаған экспедиция құрамында
жұмыс істеген. М.Тынышпаев өзінің Материалы к истории киргиз-кайсацкого
народа атты еңбегінде 1917 жылғы Қазақстан және Орта Азия елдеріндегі
халық санын көрсетеді. XIX-XX ғасырдың бас кезіндегі патша үкіметінің
қоныстандыру саясатына байланысты жүрген миграциялық ағымдарды зерттеуге
Н.А.Алексеенко, Е.Б.Бекмаханов, П.Г.Галузо, А.Б.Тұрсынбаев сияқты т.б.
ғалымдар өз үлесін қосты. Тарихи-демографиялық мәселелерді саралау
Ж.Б.Әбілғожин, М.Б.Тәтімов зерттеулерінде А.Н.Алексеенко, М.Х.Асылбеков,
Н.Е.Бекмаханов, А.Б.Галиев т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектерінде
қамтылған.С.А.Ковалев, О.Р.Назарев, Н.Ф.Голиков, Б.Я.Двоскин, У.М.Искакова,
сияқты т.б. ғалымдар өз еңбектерінде Қазақстан тұрғындарының орналасу
географиясын саралаған.
Бұрынғыға қарағанда респубиликадан тысқары жерлерге қоныс аударушылар
легі азайған. Мұның да өз ішкі себептері болып отыр. Өйткені, әуелгі
кезеңде тарихи Отанына қоныс аударған орыс азаматары Ресейдегі экономикалық
және соған қосы тұрақсыздық, тұрлаусыздық әсерінен Қазақстанға қайта көшіп
келіп жатыр. 9 айдың ішінде ТМД елдеріне облыс аумағынан өткен жылғы сәйкес
кезеңге қарағанда көшкендер саны 3 есе кеміді. Бірақ соның өзінде 4,9 мың
адам қоныс аударған. Қоныс аударудың негізгі себептердің бірі деп қазақ
тілінің мәртебесінің мемлекеттік сипат алуы деп анық айтуға болады. Сондай-
ақ азаматтардың тұрмыс ахуалдары да бұған себеп болуда. Бұлардың ішіндегі
ең бастысы- коммерциялық тетіктер. Жасыратыны жоқ, Қазақстанда қалған
ғұмырына жеткілікті дәрежеде қаржы мен қаражат жинап алған зейнеткерлер де
келесі жерде Ресейде тұрмыс етуді ойластырады. Бұл да жалпы қалыптасқан
демографиялық ахуалға әсер етеді.Сондықтын облыс пен облыс орталығының
тұрғындарының саны үнемі бірдеңгейде тұрмайды. Оның үстіне қазіргі уақытта
қолдан жасалған урбанизация белең алуда. Бұл ірі қалалардың өсуінен емес,
селолық жерлерде тұрмыс жағдайының нашарлауынан деп түйіндеуге болады.
Әсіресе, қазақ ауылдарында мектептердің жабылуы, жұмыссыздықтың белең алуы,
зейнетақылар мен жалақылардың уақытылы өтелмеуі ауыл – село тұрғындарының
қалаларға, облыс орталығына көптеп көшіп келуіне әкеліп соқтырып отыр [8].
Демография мемлекеттің болашағына қызмет ететін ғылым және де оның
іргетасын нығайтудың бірден-бір жолы деп білсе де артық емес. Халық санының
көбейгені жақсы, тілдік ортаның нығайғаны дұрыс, ұлттық әдет-ғұрыптың
өрлегені қажет, бірақ осының бәрі қоғамда оң әлеуметтік-экономикалық
тұрақтылық, тіпті өрлеу болмайынща жүзеге асырылуы қиын мәселелер болып
қала береді.
Түйіндей келе, демография ғылымы елімізде ерте кезден бастау алады. Өз
кезегінде демография ғылымы көптеген ғылымдармен тығыз байланыста дамып
келе жатыр. Яғни, демографиямен шектесіп жатқан ғылымдармен: саясаттану,
әлеуметтану, экономика, психология, этнография, т.б. байланыстыра алу
арқылы ел халқы мәселелерін кешенді түрде қарастырылуда. Мәселен,
әлеуметтану үшін тұрғын халықтың тіршілігіндегі іс-әрекеттік аспектісі
маңыздысы болып табылады. Ал экономика үшін тұрғын халықтың экономикалық
белсенді бөлігін зерттеу өзекті. Этнографтар үшін әр халықтың отбасы
тұрмысындағы материалдық және рухани мәдениет құндылықтарының сақталуы
мәселелері құнды.
2. Қазіргі демография ғылымының құрылымы, даму көрсеткіштері
Қоғамның әлеуметтік құрылымында елеулі орынды әлеуметтік-демографиялық
өлшемдер алады, оған келесі тұрғындар құрылымы жатады: жыныс-
жастық, отбасылық және генетикалық. Бұл құрылымдар бөлек территория
бойынша, тұрғындардың қалыптасуы мен ұдайы өсу үрдісінің нәтижесі
мен шарттары болып табылады.
Тұрғындардың құрамын және оның өзгеру заңдылықтарын зерттеп білудің
маңызы өте зор. Ол ең алдымен қоғамның келешегін білу үшін, экономикалық-
әлеуметтік жоспар құрып, салуатты саясат жүргізу үшін қажет.
Тұрғындардың даму келешегін алдын ала көре білу, демографиялық болжам
жасау - әрқашан да ғылымның алдында тұрған маңызды міндеттерінің бірі.
Әсіресе ол қазіргі адамзат қоғамы өзінің даму жолын өзі айқындап алуына
ұмтылып отырғанда өте қажет.
Демографиялық үрдістердің заңдылықтарын мен айғақтарын білу сындарлы
демографиялық саясат жүргізуге – көп балалы отбасыларға көмек көрсету
жолдарын, адамдардың денсаулығын сақтау, тұрғын үйлер салу, тұрғындарды
азықпен қамтамасыз ету мәселелерін шешуге көмек көрсете алады [10].
Тұрғындардың жыныстық-жастық құрылымы - екі өлшемнің қосындысын
айқындайды: бірінші жағдайда қандай да бір территорияда (ел, район)
немесе ұжым құрамында (ең алдымен еңбек) еркек пен әйелдер арасындағы
арақатынас, ал екіншіде - әртүрлі жас адамдарының арасындағы арақатынас
болып табылады. Бұл құрылымдар кейде биологиялық ретінде белгіленеді (3-
сурет).
Ескерту: Гүлсара Сымайылова. Ұлттық құрам: кему және толығу Оқу құралы
негізінде автор құрастырған
3-сурет – Әлеуметтік - демографиялық құрылым
Әлеуметтік - демографиялық құрылым бұл – туу, өлу некелесу, ажырасу,
миграциялық алмасу, яғни дәлірек айтқанда , қала мен ауыл мекендері
арасындағы миграциялық алмасу сияқты құбылыстардың статистикалық
параметрлері болып белгіленеді екен.
Белгіленген құрылымның әрқайсысы тұрғындарды келесі белгілер
бойынша құрамын сипаттайды: жынысы, жасы, отбасы жағдайы, туған
жері, белгілі жерде тұру уақыты. Шынында да, бұл айырмашылықтар
биологиялық негізге тіреледі. Бірақ, адамдар жиынтығының жасы мен жынысы
бойынша орнығуы әлеуметтік дамудың бір салалары.
Әлеуметтік шарттар мен себептерден әлем елдері тұрғындарында
әйелдердің басым болып келуі тәуелді. Сондай-ақ, әртүрлі елдер мен әртүрлі
кезеңдерде олардың арақатынасы әртүрлі болып келеді.
Жыныстық-жастық құрылымды белгілі бір белгі бойынша (жынысы немесе
жасы), немесе екі белгі бойынша талдауға болады
Демографиялық құрылым туралы әңгіме болғанда халықтың қандай
бөліктерін, әлеуметтік топтардан тұратынын, олардың орналасу тәртібін,
араларындағы байланыс, қатынастарын, бір-біріне тигізетін әсерін ескерген
жөн. Нақтылы өмірде халық деген ұғымның екі мағынасы бар: 1) Оның
біріншісінде, халық кең мағынадағы ұғымды білдірмек. 2) Қоғамдық дамудың әр
түрлі сатыларындағы таптық және топтық құрамы, жыныс, жас шамалары алуан
түрлі болып келетін, тарихи өзгеріп отыратын әлеуметтік үлкен топтардың
бірлігі.
Бұл ұғымға кіретін таптар мен топтар өзінің объективтік жағдайына қарай
қоғамның ілгері дамуына әсерін тигізетін міндеттерді шешіп отыруға
қабілетті болып келеді. Халық, сайып келгенде жеке адамдар, еңбекшілер
бұқарасы, материалдық және рухани игіліктерді, бүкіл адамзат тарихын
жасаушы, қоғам өмірінде түбегейлі өзгерістер жасаушы күш. Қоғам дамуындағы
адамзаттың шешуші рөлін жоққа шығарып келген теріс, ғылыми емес, адамдарды
тобыр деп есептейтін реакцияшыл әлеуметтанудың қате пікірлерін ғылыми
әлеуметтану әр уақытта әшкерелеп отырды. Халықтың тарихтағы орнын тұңғыш
рет айқындап берген марксизм тұжырымдамасы болды. Жалпы халық әрбір жеке
адамдардан, топтардан, таптардан, ұлттардан, әр түрлі нәсілдерден,
жыныстан, жастан құралады, олар әр түрлі қоғамда әр түрлі орын алады,
қызмет атқарады, бір жерден екінші жерге көшіп-қонып жүреді, ол туады,
өледі, өседі, азаяды, т.б. процестер ұдайы болып жатады [12].
Халықтың құрамы да халықтың өсуі сияқты бірдей емес және бірдей болуы
мүмкін емес. Мысалы, адамның үш нәсілі болады ( Европойд, Моңғолойд,
Негройд). Осы үш нәсіл табиғи заңдылыққа байланысты әр жерде орналасқан.
Мысалы, Еуразияның Азия бөлігінде көздері сығырлау, аққұба келген, бойлары
аласалау халық тұрады. Батыс бөлігінде сарылау келген, ұзындау, көзі көк
халықтар тұрады. Африка құрлығын түрі қара, шашы бұйра халық мекендейді.
Халықтың ішінде бір ұлт болмайды. Ол бірнеше ұлттан құралуы мүмкін. Ұлт
деп, адамдардың арғы аты-тегі бір, дәстүрі, салты бір, іс-қимылдары ұқсас
келетін топты айтамыз. Ұлт деп, діні бар, тілі бар адамдардың жиынтығын
айтуға болады.
Алғашқы адамдар санауға деген қажеттілік құл иеленушілік құрылыста
туды. Ең тұңғыш халық санағы – Мысыр жерінде, біздің заманымызға дейінгі
III ғасырда пайда болды. Біздің еліміз орналасқан Орталық Азия аймағында ол
VIII ғасырда Соғдиана мемлекетінде жүргізілді. Ал Киев Русінде санақ XI
ғасырда, Мәскеуде халықтың статистикалық есебі XV ғасырда ғана басталды.
Қазақстан, Ресей империясы және т.б. елдер КСРО құрамында болған кезеңде 7
рет жалпы халық санағы өткізілді. Олар: 1897, 1926, 1939, 1959, 1970, 1979,
1989 жылдар. Ал 1999 жылғы ақпандағы жаңа санақ – Қазақстанның тәуелсіз
мемлекет мәртебесінде жүргізілген алғашқы халық санағы еді. Санақ өткізу
уақыты халық қозғалысының ең аз кезі – қыс маусымына сәйкестендірілген.
Санақ аяқталғаннан кейін халықтың бір бөлігіне бақылау сұрақтары қойылады.
Халықтың жалпы санағы кесімді белгілі бір уақыт аралығында өткізіліп
отырады [13].
Мемлекеттер органдар үшін жыл сайынғы халықтың саны, оның құрамы мен
орналасуы туралы мәліметтер аса қажет. Әрі мұндай бір жолғы есеп – халықтың
тууы, өлуі, некелесуі, т.б. осы тәрізді мәліметтер алуға мүмкіндік береді.
Сондықтан бір орталыққа бағынған мемлекеттер құрыла бастағаннан кейін
халықтың күнделікті күнкөріс есебін жүргізу қажеттіліг туды. Бұл міндетті
бас кезінде діни мекемелер жүргізді. Шіркеулердің діни салт-жораларын іске
асыруда, одан түскен пайда – түсімдерін есептеу мақсатында алдымен, XVI
ғасырда Швецияда, кейіннен басқа елдерде туу мен өлім, некелесу мен ажырасу
сияқты рәсімдерді тізімдеу қолға алынды. Кейіннен бұл тіркеме есептеулер
міндетті түрде жүргізілетін болды. 1940 жылдардың соңынан бастап дүние жүзі
мен оның ижеке аймақтары тұрғын халқының есебін БҰҰ-ның экономикалық және
әлеуметтік кеңесіне қарасты Халықтың орналасуын зерттеу комиссиясы
жүргізілді. 1949 жылдан бастап, бұл Комиссия жыл сайын Демографиялық
жылнама басып шығарып отырды. Мұнда жарияланып отыратын материалдарда
дүние жүзінің халқы туралы өте кең мәліметтер берілді. Сол сияқты дүние
жүзі халқының өсіміне байланысты болжамдар туралы көп жұмыстар жүргізілді
[14].
Әрбір елде халық санағы әр кезеңде әр түрлі бағдарлама бойынша
жүргізілгендіктен, жарияланып отыратын мұндағы материалдардың бәрі бірыңғай
емес. Көптеген елдерде қазірге дейін халықтың ұлттық немесе нәсілдік құрамы
және халықтың күнделіктері есептері дұрыс жолға қойылмаған.
Ал кейбір елдерде халықтың жыныстық (мысалы, Жаңа Гвинея, Филиппин)
немесе діни (мәселен, бұрынғы социалистік жүйе елдерінде) құрамының есебі
жүргізілмейді. Сондықтан есептеу мәліметтері шын мәніндегі жағдайға дәл
келмеуі де мүмкін. Комиссия елдерді жіктеп топқа бөлгенде, олардың
экономикалық - әлеуметтік белгілеріне емес, демографиялық негізіне, әсіресе
халықтың табиғи өсімі тұрғысынан қарап бөлуде. Соған қарамастан, БҰҰ-ның
осы Комиссияның жарияланып отыратын материалдары – халықтар туралы біршама
толық деректер көзі болып табылады.
Халықтың ұдайы өсуі – адамдардың ұрпақ ауысуы нәтижесінде жүзеге асып,
оның саны жастық және жыныстық құрамы өзгереді. Халықтың ұдайы өсуін
ықтималдап екі негізгі топқа бөлеміз. Оның бірінші типінде ұрпақтар ауысуы
нәтижесінде халықтың санының өзгермеуі немесе кемуі байқалады. Бұл құбылыс
көбінесе дамыған елдерге тән. Онда халықтың тууы мен оның өлімі аз болуы
себепті халықтың табиғи өсу көрсеткіштері төмен болып келеді. Халықтың
ұдайы өсуінің екінші типінде келесі ұрпақтың санының алдыңғысына қарағанда
көп болкы тән . Бұл елдерде туу мен табиғи өсім жоғары немесе аса жоғары
болып келеді. Бұндай жоғары деңгейлі көрсеткіш Африка, Азия, Оңтүстік және
Оңтүстік – Батыс Азия, Латын Америкасы мен Мұхиттық аралдар елдерінде
байқалады [15].
Адамзат қоғамының ілгері дамуы, дүние жүзі халқының көбеюі нәтижесінде
жүзеге асып, оның саны жастық және жыныстық құрамы өзгереді.Осы кезге дейін
жер шарында халықтың ұдайы өсуіне соңғы тип басым болып келеді. Әрі қарай
қалай болады? деген заңды сұрақ туады. Дүние жүзіне халықтың шамадан тыс
артық көбею қаупі төнбей ме? Өйткені біздің планетамыздағы ресурстар шексіз
емес қой! Осы саулнамалық сұрақтарға жауап іздеу үшін тек қана жер шарының
ресурсын ғана біліп қоймай, сонымен бірге халықтың табиғи өсуінің заңдарын
да білу қажет. Халықтың ұдайы өсуі туу мен өлімінің мөлшеріне байланысты
олардың арасындағы айырма табиғи өсім деп аталады. Оның сан- мөлшері 1000
адамға шаққандағы промиле (‰) көрсеткішімен есептеледі. Дүниежүзілік орташа
есеп: туу – 28 ‰, өлім – 10 ‰, ал табиғи өсім – 18 ‰. Халықтаң ұдайы өсуіне
бірнеше факторлар әсер етеді. Бұл факторлар, негізінен, 5 топқа
біріктіріледі:
1. Табиғи – биологиялық фактор. Адамдардың тууы мен өлуі – биологиялық
құбылыс . Сол сияқты халықтың ұдайы өсуіне әр түрлі климат және табиғат
жағдайларына үлкен әсер етеді. Ал, өлімге келсек, бұл – қайтымсыз процесс.
Көбінесе адамдар физиологиялық қартаюдан емес, негізінен, олар аурудан
немесе басқа да себептерден өледі. Аурудың таралуы әрбір жердің табиғи
ортасына байланысты болуы мүмкін. Мысалы, батпақты жерлерде – безгек ауруы,
тропикада – ұйқы ауруы т.б.
2. Әлеуметтік – экономикалық фактор. Бұған жататындар: халықтың
тұрмыстық хал-ахуал деңгейі, денсаулықты сақтау шараларының дамуы,
әйелдердің қоғамдық жағдайы, халықтың мәдени және білім деңгейі,
шұғылданатын кәсібі, т.б.
3. Табиғи өнімнің мөлшеріне әсер етуші факторлардың келесісі –
демографиялық топқа біріктіріледі. Бұларға: халықтың жастық және жыныстық
құрамы, некелесу және ажырасу факторлары да жатады.
4. Табиғи өсімге үлкен әсер етуші негізгі факторлар тобының бірі – ол
мәдени әлеуметтік және психологиялық факторлар. Мысалы, көп балалы болу,
әдет-ғұрыптарының сақталуы, мұндай жағдай демографиялық дәстүр деп аталады.
Діннің әсеріне келсек, ислам, индус, католик, т.б. діндер көбеюді қолдайды.
Кейбір діндердің тууға онша әсері жоқ, мысалы, будда, протестант,
провославие діндері.
5. Халықтың табиғи өсіміне әсер етуші факторлар арасында ерекше орынды
соғыс пен стихиялық апаттар алады. Әсіресе соңғы екі дүниежүзілік соғыстың
зардабы аса көп. Бірінші дүниежүзілік соғыста шамамен 10 млн-нан аса адам
көз жұмса, Екінші Дүниежүзілік соғыста 50 млн-ға жуық адам қаза тапты.
Соғыстың зардабы сонымен бірге адамдардың тұрмыс ахуалының төмендеуіне, аш-
жалаңаштыққа, түрлі ауруларға шалдықтырады. Әрі қосымша шығындарға ұшырады.
Мысалы, некеге тұрушылар санының азаюы, халықтың жыныстық құрамы бұзылуы,
үеркектердің біраз бөлігінің соғыста шығынға ұшырауы туудың мөлшерінің
азаюына алып келді. Табиғи апаттардың – жер сілкіну, су тасу, дауыл,
құрғақшылық, температуралық режимдердің шұғыл өзгерісі, т.б. жыл сайын
мыңдаған адам өмірін қиюда [16].
Демографиялық көрсеткіштердің түрлеріне қысқаша әдіснамалық
түсіндірмелер жасайтын болсақ, олар мына төмендегідей түрлерге жіктеледі:
1) Халық саны-санақ кезінде анықталады. Санақ аралығындағы кезеңде санақ
деректеріне және халық қозғалысының ағымдағы есебіне сүйене отырып,
халықтың саны мен жас- жыныс құрамы туралы деректерді есептеу арқылы
алады;
2) Халықтың табиғи өсімі- белгілі бір кезеңде тірі туғандар мен өлгендер
санының арасындағы айырмашылығына тең. Табиғи өсім оң шамада болуы
мүмкін, егер туғандар саны өлгендер санынан асып түссе, немесе кері
жағдайда – теріс (табиғи азаю);
3) Халықтың көші-қон өсімі- белгілі бір кезеңде осы аймаққа келгендер
саны мен сыртқа кеткендер санының арасындағы айырмашылығына тең. Көші-
қон оң шамада (егер келгендер саны мен сыртқа кеткендер санынан көп
болса), немесе теріс болуы мүмкін (егер келгендер саны кеткендер
санынан аз болса). Соңғы жағдайда көші-қон жылыстауы орын алады;
4) Халықтың жалпы өсімі - табиғи өсім мен көші-қон өсімінің алгебралық
жиынтығы болып саналады;
5) Жасы мен жынысы бойынша халық құрылымының көрсеткіштері- халықтың
маңызды сипаттамасы болып саналады. Көрнектірек болу үшін олар жас-
жыныс пирамидасы түрінде ұсынылады. Жас-жыныс пирамидасының тік осі
бойынша графикалық кескіндеу кезінде жалпы халық санындағы олардың
үлесін, жасын немесе туған жылын, көлденеңнен- әрбір жастағы адамдар
санын: осьтің сол жағына- еркектерді, оң жағына- әйелдерді қалдырады;
6) Туудың жалпы коэффициенттері- бала туу қарқындылығының барлық халыққа
қатынасы бойынша анықталатын көрсеткіш. Жыл бойына тірі туғандардың
жалпы санының халықтың жылдық орташа санына қатынасына көрсетеді.
Әдетте 1000 халыққа шаққанда есептеледі;
7) Өлімнің жалпы коэффициенті- халықтың өлімінің көбеюін анықтайтын
көрсеткіш. Жыл бойына өлгендердің жалпы санының халықтың жылдық
орташа санына қатынасын көрсетеді. Әдетте 1000 халыққа шаққанда
есептеледі;
8) Табиғи өсім коэффициенті- туу мен өлімнің жалпы коэффициенттерінің
айырмашылығы ретінде алынады [17].
Енді осы аталған көрсеткіштер негізінде еліміздің бүгінгі таңдағы
демографиялық жағдайына қышқаша тоқталсақ.
Демография мәселесі қай кезде де болмасын өзекті мәселе болып қала
бермек. Оны Қазақстанның қазіргі халықнамалық ахуалын қысқаша талдаудан
бастайық.
1.Елдің демографиялық жағдайы нашар деп бірнеше түрлі жағдайда айтады:
- Елдегі халық саны жыл сайын азайып келе жатқан жағдайда: Қазақстан
халқы жыл сайын артып келеді (жылына 200 мың адамға көбейеді, яғни бес жыл
сайын 1 млн адам қосылып отырады), мысалы 2030 жылы Қазақстан халқы 20 млн-
ға, ал 2050 жылы 25 млн-ға (қазір 16,6 млн) жуықтайды. Бұл - оң көрсеткіш.
Мысалы, көрші Ресей халқы жыл сайын азайып келеді (жыл сайын 800 мыңға).
Яғни, Қазақстанның болашақтағы демографиялық ахуалы жақсы деп айтуға
болады.
- Елдегі жергілікті халықтың пайыздық өлшемі азайып бара жатқан
жағдайда: бұл өлшемге келсек, Қазақстанда қазақтардың пайыздық өлшемі жыл
сайын артып келеді. 2020 жылы Қазақтар Республика халқының 70 пайызынан
асса, 2040 жылы қазақтар Республика халқының 80 пайызына жететін болады
(қазір 60 пайыз). Бұл да - оң көрсеткіш. Ал Ресейде орыстардың пайыздық
көрсеткіші азайып барады. Ондағы мұсылман халықтары (шешендер,
дағыстандықтар, татарлар, башқұрттар) өсіп келеді.
- Елдегі халықтың өсімі тым жоғары болған жағдайда (мұның себебі ел
мәселен Қытай сияқты халық санын шектеуге мәжбүр болады, немесе халықтың
жылдық өсімі елдегі экономиканың жылдық өсімнен жоғары болса, ел
кедейшілікке бағытталады, яғни экономиканың өсімді халықтың өсімі жұтып
қояды да, жан басына шаққандағы ұлттық табыс кеми береді): Қазақстан халқын
тез көбейіп келе жатыр деп айтуға келмейді. Бұл да оң көрсеткіш дейік,
дегенмен өсім бұдан жоғары болуы керек еді. Сондықтан Қазақстан:
біріншіден, елдегі табиғи өсімді қолдауы керек. Eкіншіден, оралмандарға
бөлінетін квотаны арттыра беруі қажет. Үшіншіден, көшіп жатқан өзге ұлт
өкілдерін жібермеу күш салып, қайта көшіп келіп жатқандарда қолдауы тиіс.
Қазір Қазақстан экономикасының жыл сайынғы орташа өсімі 9 пайыз болса,
халықтың өсімі 2 пайыз болып отыр.
- Елдегі халықтың орналасу тығыздығы әр аймақта, әр шекараның маңында
әркелкі болған жағдайда: Оңтүстікте халық тығыздау, басқа аймақтарда
сиректеу екені болмаса, Қазақстанда бұл көрсеткіш барынша біркелкі. Бұл -
оң нәтиже. Алайда халық солтүстік облыстарға қарай жылжуы керек еді, осыны
ескергенде, Астананы көшіру демографиялық тұрғыдан оң шешім болды. Мысалы,
Ресейде Сібір мен Қиыр Шығыста халық өте аз сирек қоныстанған, былайша
айтқанда сібірлік қалың орманды алқаптар бос жатыр және ол аймаққа Қытай
елінен қоныс аударушылар таяу болашақта қауіп төндіріп отыр. Ұлттық
қауіпсіздікке қатер.
- Елдегі халықтың орташа өмір сүру ұзақтығы тым төмен болғанда және
халықтың орта жасы тым кәрі болғанда. Қазақстандағы адамның орташа өмір
ұзақтығы өте төмен (әлемде 122 орын). Бұл - оң нәтиже емес. Алайда таяу
болашақта әл-ауқаты жақсаруға байланысты арта береді деген үміт бар.
Халықтың орта жасы шамамен 23 жаста [18]. Бұл - оң нәтиже. Ал Ресей
қартайып бара жатқан ел. Халықтың орта жасы 23-те дегеніміз - біріншіден
жас халық дегенді білдіреді, екіншіден ол әлі өсетін халық дегенді
білдіреді және ғаламдық өзгерістерді тез қабылдайды дегенді көрсетеді.
Қазақ - еліктегіш халық. Бұл оның осы жастығынан. Ертең бір 200-300 жылдан
кейін қазақтың орта жасы қырыққа тақалғанда, бұл еліктегіштіктен арылады.
Халықтың жас кезінде оның өнері дамиды. Шынында да Қазақстанның (шағын ғана
ел болғанмен, 15 млн деген бір ірі қаланың халқы ғой) өнер және спорт
саңлақтары әлемге белгілі. Ал халық есейген кезде (мысалы Жапония, Ресей,
Германия тәрізді) ғылым дамитын болады. Сонда қазіргі ең басты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz