Шағын және орта бизнестің экономикалық мәні және несиелеу негіздері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ НЕСИЕЛЕУ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Шағын және орта бизнестің қалыптасуы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің .
дамуындағы банктік несиелеудің алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІН НЕСИЕЛЕУ ТӘЖІРИБЕСІНЕ ТАЛДАУ .26
2.1 ҚР.дағы банктердің шағын және орта бизнесті несиелендірудің жалпы жағдайына талдау және даму бағыттарын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2 Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының несиелік қабілетіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
3 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІН НЕСИЕЛЕУДІ
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
3.1 Шағын және орта бизнесті несиелеудегі «Халық Банк» АҚ жобалары ...53
3.2 Қазақстанда шағын және орта бизнес субъектілерін несиелуді
жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .86
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ НЕСИЕЛЕУ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Шағын және орта бизнестің қалыптасуы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің .
дамуындағы банктік несиелеудің алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІН НЕСИЕЛЕУ ТӘЖІРИБЕСІНЕ ТАЛДАУ .26
2.1 ҚР.дағы банктердің шағын және орта бизнесті несиелендірудің жалпы жағдайына талдау және даму бағыттарын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2 Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының несиелік қабілетіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
3 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІН НЕСИЕЛЕУДІ
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
3.1 Шағын және орта бизнесті несиелеудегі «Халық Банк» АҚ жобалары ...53
3.2 Қазақстанда шағын және орта бизнес субъектілерін несиелуді
жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .86
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Шағын және орта бизнестің жағдайы мен даму деңгейі ел экономикасының тұрақты дамуының қамтамасыз етілуіне негіз болатын буын болып табылады. Экономиканың нақты осы секторының мемлекеттің экономикалық өсуіне, атап айтқанда, дамымаған бәсекелестік, материалдық және материалдық емес ресурстардың тиімсіз пайдаланылуы, ішкі сұраныстың импортқа тәуелдіілігі, жұмыссыздық, кедейшілік және т.б. сияқты тосқауыл болатын көптеген проблемаларды шешу үшін үлкен әлеуетті мүмкіншілігі бар.
“Бiздiң елiмiздiң болашағы – оның интелектуалдық қоры, ғылым және инновация жетiстiктерiнде”. Бұл сөздер елбасымыздың халыққа арналған “Қазақстан – 2030” Жолдауында айтылған болатын.
Шағын және орта бизнес – бүгінгі өркениетті дүниежүзілік экономикалық даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың бірі болып саналады. Нақты сектор және сауда кәсіпорындары мен компаниялары Қазақстан экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс, жалпы ішкі өнім, жалпы ұлттық өнім, жұмыспен қамтылу дәрежесі және тағы да басқа көрсеткіштердің артуына тікелей әсер етеді. Кейінгі жылдары елімізде шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға көбірек көңіл бөліне бастады. Шағын бизнестің дамуының бірден бір көзі банктік несие болып табылады. Экономиканың нақты секторын және де сауда фирмаларын коммерциялық банктердің несиелеуі – ұлттық экономиканың өсуіне олардың қосқан үлесі, басқа жағынан қарағанда банктердің атқаратын өзінің қызметтері қаржылық сектордың, яғни экономиканың ажырамас бөлігі. Олардың дамуы мемлекеттің, экономика агенттерінің шаруашылық өмірі үшін пайдалы, әрі тиімді.
Отандық банктер қарыз алушылар үшін несиелерді алуды жеңілдете бастады, несие беру процесі ықшамдалып, пайыздық ставкалардың төмендеу тенденциясы байқалуда. Нақты жоба бойынша банктердің шағын бизнесті несиелеуге дайындығы, несиелеу механизімінің өзекті проблемаларына әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылатын әдістемелік нұсқауларын құрастырды. Банктердің шағын бизнеске несие ұсынуының тиімділігін арттыру, ынталылығын көтермелеу, Қазақстан экономикасының жағдайына сәйкестендіру механизімін жетілдіру бүгінгі күннің талабы.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты – Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу механизмін қалыптастырып, , ондағы жетілдіру жағдайлары мен несиелеу мәселелеріне талдау жүргізу, несиелеу процесіндегі теориялық және практикалық мәселелерін, қарастыру, сараптау және зерттеу болып табылады.
Аталған мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттерді орындау шарт:
– шағын және орта бизнестің экономикалық мәні мен экономиканың дамуындағы алатын рөлін қарастыру;
“Бiздiң елiмiздiң болашағы – оның интелектуалдық қоры, ғылым және инновация жетiстiктерiнде”. Бұл сөздер елбасымыздың халыққа арналған “Қазақстан – 2030” Жолдауында айтылған болатын.
Шағын және орта бизнес – бүгінгі өркениетті дүниежүзілік экономикалық даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың бірі болып саналады. Нақты сектор және сауда кәсіпорындары мен компаниялары Қазақстан экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс, жалпы ішкі өнім, жалпы ұлттық өнім, жұмыспен қамтылу дәрежесі және тағы да басқа көрсеткіштердің артуына тікелей әсер етеді. Кейінгі жылдары елімізде шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға көбірек көңіл бөліне бастады. Шағын бизнестің дамуының бірден бір көзі банктік несие болып табылады. Экономиканың нақты секторын және де сауда фирмаларын коммерциялық банктердің несиелеуі – ұлттық экономиканың өсуіне олардың қосқан үлесі, басқа жағынан қарағанда банктердің атқаратын өзінің қызметтері қаржылық сектордың, яғни экономиканың ажырамас бөлігі. Олардың дамуы мемлекеттің, экономика агенттерінің шаруашылық өмірі үшін пайдалы, әрі тиімді.
Отандық банктер қарыз алушылар үшін несиелерді алуды жеңілдете бастады, несие беру процесі ықшамдалып, пайыздық ставкалардың төмендеу тенденциясы байқалуда. Нақты жоба бойынша банктердің шағын бизнесті несиелеуге дайындығы, несиелеу механизімінің өзекті проблемаларына әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылатын әдістемелік нұсқауларын құрастырды. Банктердің шағын бизнеске несие ұсынуының тиімділігін арттыру, ынталылығын көтермелеу, Қазақстан экономикасының жағдайына сәйкестендіру механизімін жетілдіру бүгінгі күннің талабы.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты – Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу механизмін қалыптастырып, , ондағы жетілдіру жағдайлары мен несиелеу мәселелеріне талдау жүргізу, несиелеу процесіндегі теориялық және практикалық мәселелерін, қарастыру, сараптау және зерттеу болып табылады.
Аталған мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттерді орындау шарт:
– шағын және орта бизнестің экономикалық мәні мен экономиканың дамуындағы алатын рөлін қарастыру;
1. «ҚР Конституциясы» 1995 жылдың 30 тамыз.
2. «ҚР Азаматтық кодексі» Жалпы бөлімі 1994 жылы 27 желтоқсанда қабылданған, (19.06.07ж. қосымшаларымен)
3. «ҚР Ұлттық Банк туралы» ҚР заңы. 1995 жылдың 30 наурызда қабылданды, (28.03.07ж. қосымшаларымен)
4. «Қаржылық нарықты және қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу мен бақылау туралы» ҚР заңы. 2004 жылдың 4 шілдеде қабылданды, (27.01.07 қосымшаларымен)
5. «ҚР банктер және банк қызметі туралы» ҚР заңы 1995 жылдың 31 тамызда, (28.03.07 қосымшаларымен)
6. К.Б. Блеутаева «Кәсiпкерлiктiң жаңа формаларын ынталандырудағы мемлекеттiң ролi» //Аль-Пари, 2008, №3.
7. ҚР-да шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту бойынша жеделдетілген шаралардың 2009-2011жылдарға арналған бағдарламасы. – Астана 2008.
8. К. Жуйриков, И. Назарчук, Р.Жуйриков «Страхование: теория, практика, зарубежный опыт», ОФ «Бис», Алматы – 2004
9. Көшенова Б.А. «Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары», Экономика, Алматы – 2005
10. «Қаржы-қаражат» журналы, 2007-2008 аралығындағы
11. Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие», «Қазақ университетi», Алматы – 2003.
12. Мақыш С.Б. «Ақша, несие, банктер: практикум», «Қазақ университетi», Алматы - 2005
13. Мақыш С.Б. «Коммерциялық банктер операциялары», ИздатМаркет, Алматы – 2005
14. Міржақыпова С.Т. «Банктегі бухгалтерлік есеп» Алматы – 2007
15. Қазақстандағы шағын және орта бизнес // Егемен Қазақстан, 2010 ж. 22 шілде, 10 б.
16. Сейiтқасымов Ғ.С. «Ақша, несие, банктер», Экономика, Алматы – 2004
17. Н.Н.Хамитов. Банк ісі. / Алматы: Экономика, 2008. – 265 б
18. Региональный статистический ежегодник Казахстана. //Агентство РК по статистике, Алматы, 2010, С.64-75.
19. А.Кульчукова, Становление и развитие малого предпринимательство а Казахстане // Вестник КазНУ. Серия экономическая №5(69), 2009г. – стр 113-115
20. Көшенова А.С. “Ақша, несие, банк және валюта ” Оқу құралы- Алматы: Экономика, 2004
21. Қазақстанның қысқаша статистикалық жылнамалығы.-Алматы: Қазақстан Республикасы статистика агенттігі, 2010ж.
22. Бейсембетов К. “Аль – Пари” №6, 2009 ж. – 60б
23. Қазақ Ұлттық Университетінің хабаршысы экономика сериясы – Алматы: Қазақ Университеті, 2010 №3(49)
24. Орманбаев А.Ж., Өмірбаев С.М., Есенгельдин Б.С. “Ақша, қаржы және несие” Оқу құралы. Қарағанды: Болашақ-Баспа 2007ж.-109б.
25. Сейітқасымов Ғ.С. “Ақша, несие, банк және валюта ” Оқулық – Алматы: Экономика, 2004 – 466б
26. Саниев М.С. “Ақша, несие, банк ” Оқу құралы: Саниев М.С., 2005 – 165б
27. Кошанов А.К. и др. Формирование государственного предприни-мателъства в Республике Казахстан в условиях смешанной экономики. — Алматы, 2010.
28. Давлетов М.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстане: Учебное пособие – Алматы: Экономика, 2007г. – 230 с.
29. Руководство по реализации Программы Малого Бизнеса Казахстана по кредитной линии Европейского Банка Реконструкции и Развития в АО “Банк ТуранАлем”.// Алматы 2010.
30. Банковское дело: Учебник / Под редакцией Лаврушина О.И. Москва. 2007. - С. 256-305.
31. Банк ісі: Оқу құралы // Мақыш С.Б., А.Ә. Ілияс - Алматы: Қазақ университеті 2006.
32. «Қазақстан – 2030 Стратегиясы Қазақстан дамуының жаңа кезеңінде» // Қазақстан Республикасы президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, 28 ақпан, 2008 жыл.
33. http://www.bta.kz
34. ҚР Ұлттық банктің статистикалық бюллетені // №02 (159) ақпан 2010ж.
35. Дауранов И. и др. Малый бизнес: итоги 2010, ожидания 2011 / Дауранов И., Рудецких А., Шиянова Е.// Вестник предпринимателя.-2011.-№2.-С.23-26.
36. Программа малого бизнеса Европейского Банка Реконструкции и Развития // Новое поколение.-2010.4 мая (№18).-С.22.
37. С.Гарибанова. «Страховки от кризиса нет» // Сайт журнала «Эксперт-Казахстан» // 29.04.2010 (http://www.expert.ru/printissues/kazakhstan)
38. Жандилдин Ж.А. «Қазақстан экономикасына әлемдік рыноктағы ауытқулар қорқынышты емес»// «Интерфакс Қазақстан» агенттігі 2010 жыл, сәуір. (http://www.google.kz)
39. Әділбек С. «Экономикамыздың бір саласы қаржыға малтығып жатса, бір саласында қаржы ресурстары жетпейді»// Айқын Республикалық газеті.// 12.02.2010. (http://www.aikyn.kz)
40. «Жаңа онжылдық – Жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа Жолдауы. – Астана, Ақорда, 2010 ж.
2. «ҚР Азаматтық кодексі» Жалпы бөлімі 1994 жылы 27 желтоқсанда қабылданған, (19.06.07ж. қосымшаларымен)
3. «ҚР Ұлттық Банк туралы» ҚР заңы. 1995 жылдың 30 наурызда қабылданды, (28.03.07ж. қосымшаларымен)
4. «Қаржылық нарықты және қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу мен бақылау туралы» ҚР заңы. 2004 жылдың 4 шілдеде қабылданды, (27.01.07 қосымшаларымен)
5. «ҚР банктер және банк қызметі туралы» ҚР заңы 1995 жылдың 31 тамызда, (28.03.07 қосымшаларымен)
6. К.Б. Блеутаева «Кәсiпкерлiктiң жаңа формаларын ынталандырудағы мемлекеттiң ролi» //Аль-Пари, 2008, №3.
7. ҚР-да шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту бойынша жеделдетілген шаралардың 2009-2011жылдарға арналған бағдарламасы. – Астана 2008.
8. К. Жуйриков, И. Назарчук, Р.Жуйриков «Страхование: теория, практика, зарубежный опыт», ОФ «Бис», Алматы – 2004
9. Көшенова Б.А. «Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары», Экономика, Алматы – 2005
10. «Қаржы-қаражат» журналы, 2007-2008 аралығындағы
11. Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие», «Қазақ университетi», Алматы – 2003.
12. Мақыш С.Б. «Ақша, несие, банктер: практикум», «Қазақ университетi», Алматы - 2005
13. Мақыш С.Б. «Коммерциялық банктер операциялары», ИздатМаркет, Алматы – 2005
14. Міржақыпова С.Т. «Банктегі бухгалтерлік есеп» Алматы – 2007
15. Қазақстандағы шағын және орта бизнес // Егемен Қазақстан, 2010 ж. 22 шілде, 10 б.
16. Сейiтқасымов Ғ.С. «Ақша, несие, банктер», Экономика, Алматы – 2004
17. Н.Н.Хамитов. Банк ісі. / Алматы: Экономика, 2008. – 265 б
18. Региональный статистический ежегодник Казахстана. //Агентство РК по статистике, Алматы, 2010, С.64-75.
19. А.Кульчукова, Становление и развитие малого предпринимательство а Казахстане // Вестник КазНУ. Серия экономическая №5(69), 2009г. – стр 113-115
20. Көшенова А.С. “Ақша, несие, банк және валюта ” Оқу құралы- Алматы: Экономика, 2004
21. Қазақстанның қысқаша статистикалық жылнамалығы.-Алматы: Қазақстан Республикасы статистика агенттігі, 2010ж.
22. Бейсембетов К. “Аль – Пари” №6, 2009 ж. – 60б
23. Қазақ Ұлттық Университетінің хабаршысы экономика сериясы – Алматы: Қазақ Университеті, 2010 №3(49)
24. Орманбаев А.Ж., Өмірбаев С.М., Есенгельдин Б.С. “Ақша, қаржы және несие” Оқу құралы. Қарағанды: Болашақ-Баспа 2007ж.-109б.
25. Сейітқасымов Ғ.С. “Ақша, несие, банк және валюта ” Оқулық – Алматы: Экономика, 2004 – 466б
26. Саниев М.С. “Ақша, несие, банк ” Оқу құралы: Саниев М.С., 2005 – 165б
27. Кошанов А.К. и др. Формирование государственного предприни-мателъства в Республике Казахстан в условиях смешанной экономики. — Алматы, 2010.
28. Давлетов М.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстане: Учебное пособие – Алматы: Экономика, 2007г. – 230 с.
29. Руководство по реализации Программы Малого Бизнеса Казахстана по кредитной линии Европейского Банка Реконструкции и Развития в АО “Банк ТуранАлем”.// Алматы 2010.
30. Банковское дело: Учебник / Под редакцией Лаврушина О.И. Москва. 2007. - С. 256-305.
31. Банк ісі: Оқу құралы // Мақыш С.Б., А.Ә. Ілияс - Алматы: Қазақ университеті 2006.
32. «Қазақстан – 2030 Стратегиясы Қазақстан дамуының жаңа кезеңінде» // Қазақстан Республикасы президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, 28 ақпан, 2008 жыл.
33. http://www.bta.kz
34. ҚР Ұлттық банктің статистикалық бюллетені // №02 (159) ақпан 2010ж.
35. Дауранов И. и др. Малый бизнес: итоги 2010, ожидания 2011 / Дауранов И., Рудецких А., Шиянова Е.// Вестник предпринимателя.-2011.-№2.-С.23-26.
36. Программа малого бизнеса Европейского Банка Реконструкции и Развития // Новое поколение.-2010.4 мая (№18).-С.22.
37. С.Гарибанова. «Страховки от кризиса нет» // Сайт журнала «Эксперт-Казахстан» // 29.04.2010 (http://www.expert.ru/printissues/kazakhstan)
38. Жандилдин Ж.А. «Қазақстан экономикасына әлемдік рыноктағы ауытқулар қорқынышты емес»// «Интерфакс Қазақстан» агенттігі 2010 жыл, сәуір. (http://www.google.kz)
39. Әділбек С. «Экономикамыздың бір саласы қаржыға малтығып жатса, бір саласында қаржы ресурстары жетпейді»// Айқын Республикалық газеті.// 12.02.2010. (http://www.aikyn.kz)
40. «Жаңа онжылдық – Жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа Жолдауы. – Астана, Ақорда, 2010 ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Шағын және орта бизнестің экономикалық мәні және несиелеу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .5
1.1 Шағын және орта бизнестің қалыптасуы және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ..5
1.2 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің .
дамуындағы банктік несиелеудің алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІН
НЕСИЕЛЕУ ТӘЖІРИБЕСІНЕ ТАЛДАУ .26
2.1 ҚР-дағы банктердің шағын және орта бизнесті несиелендірудің жалпы
жағдайына талдау және даму бағыттарын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2 Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының несиелік қабілетіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3 Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..53
1. Шағын және орта бизнесті несиелеудегі Халық Банк АҚ жобалары ...53
3.2 Қазақстанда шағын және орта бизнес субъектілерін несиелуді
жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .83
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 86
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Шағын және орта бизнестің жағдайы мен
даму деңгейі ел экономикасының тұрақты дамуының қамтамасыз етілуіне негіз
болатын буын болып табылады. Экономиканың нақты осы секторының мемлекеттің
экономикалық өсуіне, атап айтқанда, дамымаған бәсекелестік, материалдық
және материалдық емес ресурстардың тиімсіз пайдаланылуы, ішкі сұраныстың
импортқа тәуелдіілігі, жұмыссыздық, кедейшілік және т.б. сияқты тосқауыл
болатын көптеген проблемаларды шешу үшін үлкен әлеуетті мүмкіншілігі бар.
“Бiздiң елiмiздiң болашағы – оның интелектуалдық қоры, ғылым және
инновация жетiстiктерiнде”. Бұл сөздер елбасымыздың халыққа арналған
“Қазақстан – 2030” Жолдауында айтылған болатын.
Шағын және орта бизнес – бүгінгі өркениетті дүниежүзілік экономикалық
даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың бірі болып
саналады. Нақты сектор және сауда кәсіпорындары мен компаниялары Қазақстан
экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс, жалпы ішкі өнім, жалпы
ұлттық өнім, жұмыспен қамтылу дәрежесі және тағы да басқа көрсеткіштердің
артуына тікелей әсер етеді. Кейінгі жылдары елімізде шағын және орта
кәсіпкерлікті дамытуға көбірек көңіл бөліне бастады. Шағын бизнестің
дамуының бірден бір көзі банктік несие болып табылады. Экономиканың нақты
секторын және де сауда фирмаларын коммерциялық банктердің несиелеуі –
ұлттық экономиканың өсуіне олардың қосқан үлесі, басқа жағынан қарағанда
банктердің атқаратын өзінің қызметтері қаржылық сектордың, яғни
экономиканың ажырамас бөлігі. Олардың дамуы мемлекеттің, экономика
агенттерінің шаруашылық өмірі үшін пайдалы, әрі тиімді.
Отандық банктер қарыз алушылар үшін несиелерді алуды жеңілдете
бастады, несие беру процесі ықшамдалып, пайыздық ставкалардың төмендеу
тенденциясы байқалуда. Нақты жоба бойынша банктердің шағын бизнесті
несиелеуге дайындығы, несиелеу механизімінің өзекті проблемаларына әлемдік
тәжірибеде кеңінен қолданылатын әдістемелік нұсқауларын құрастырды.
Банктердің шағын бизнеске несие ұсынуының тиімділігін арттыру, ынталылығын
көтермелеу, Қазақстан экономикасының жағдайына сәйкестендіру механизімін
жетілдіру бүгінгі күннің талабы.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты – Қазақстан
Республикасындағы шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу механизмін
қалыптастырып, , ондағы жетілдіру жағдайлары мен несиелеу мәселелеріне
талдау жүргізу, несиелеу процесіндегі теориялық және практикалық
мәселелерін, қарастыру, сараптау және зерттеу болып табылады.
Аталған мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттерді орындау шарт:
– шағын және орта бизнестің экономикалық мәні мен экономиканың
дамуындағы алатын рөлін қарастыру;
– Халық Банк АҚ-ның шағын және орта бизнесті дамытудағы
жүргізілетін қаржы-несиелік қолдау саясатына жан-жақты тоқталу;
– кәсіпкерлік субъектілерінің қызметін несиелеудің тәжірибелік
мәселелерін қарастырып , оған баға беру;
– шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді жетілдіру жолдарын
айқындау, несиелеуді жетілдіруге байланысты ұсыныстар мен тұжырымдар
жасау.
Зерттеу пәні ретінде қазіргі кездегі Қазақстан республикасындағы
коммерциялық банктердің шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді
іске асыру барысындағы экономикалық қатынастардың жиынтығы қарастырылады.
Зерттеу объектісіне – Қазақстанның екінші деңгейлі банктердің қызметі
жатады.
Дипломдық зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі – шағын және
орта бизнес субъектілерін несиелеуді талдау саласында еңбек еткен
Экономикалық ілімдер тарихының шетелдік және отандық ғалым экономистердің
ғылыми еңбектері, ал нормативтік негізі ретінде 1997 жылы 19 маусымда
Жеке кәсіпкерлік туралы Қ.Р-ның Заңы, 2007 7-ші ақпандағы заңда болған
өзгерістер мен толықтыруды ескере отырып. Ұлттық банктің ережелері мен
нұсқаулары.Статистика бойынша Қ.Р-ның Агенттігінің мәліметтері, Халық
Банк банкінің 2008-2010 жылдардағы мәліметтері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
– шағын және орта бизнес сияқты экономикалық терминдердің ұғымдары
зерттеліп және олар бойынша авторлық көзқарастар ұсынылды;
– Қазақстандағы шағын және орта бизнесті дамыту факторлары
құрастырылып, бір жүйеге келтірілді;
– Халық Банк АҚ-ның шағын және орта бизнесті қаржы-несиелік және
инвестициялық қолдау саясатының негізгі бағыттары ұсынылды;
– республикадағы шағын және орта бизнесті дамытуды тежейтін және
несиелеуге кедергі болып отырған негізгі факторлар және олармен
күресудің іс-шаралары анықталды;
– коммерциялық банктердің шағын және орта бизнесті несиелеу үдерісін
жетілдіру бойынша ұсыныстар келтірілді.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытынды мен қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыста
24 кесте келтірілген.
1 Шағын және орта бизнестің экономикалық мәні
және несиелеу негіздері
1.1 Шағын және орта бизнестің қалыптасуы және дамуы
Шағын және орта бизнесті дамыту кез келген ел экономикасының
негізі.Бұл қосымша жұмыс орындарын құруға жағдай жасайды, қаржы нарығын
жандандырады, бәсекелестікке қабілетті орта қалыптастырады,халықтың сатып
алу қабілетін арттыруға және ірі бизнестің одан әрі даму мүмкіндігін
кеңейтеді. Нәтижесінде шағын және орта бизнес жүздеген адамдар үшін
тартымды сипатқа ие болып, нарық экономикасының қажетті элементіне
айналады.
Әміршілдік жүйедегі экономиканың күйреуі, жекелеген нарық
элементтерінің пайда болуы, экономикалық өмірге бұрынғы шаруашылық
субъектілерден өзінің инновациялық мінез-құлқымен ерекшеленетін жаңа
шаруашылық субъектілерін әкелді. Сонымен бірге қоғамымызда меншік иесі
деген жаңа әлеуметтік топ қалыптасты. Осы орта таптың қалыптасуы,
негізінен, орта және шағын кәсіпкерліктің дамуымен тікелей байланысты.
Шаруашылық жүргізудің жаңа формаларын қолданбай еліміздің экономикасын
жандандыру, халқымыздың әлеуметтік хал-ахуалын көтеру мүмкін емес. Соның
бірі - шағын және орта бизнестің дамуы болып табылады. Ел экономикасын
дамытуда, нарықты қалыптастыруда, ірі өндірушілер монополиясын шектеуде
және бәсекелестікті дамытуда, тауар және қызмет сұраныстарын
қанағаттандыруда, жалақы мен зейнетақыны уақытылы төлеуде, жұмыссыздық
мәселесін тежеуде және жаңа технологияларды енгізуде шағын және орта
бизнес шешуші фактор ретінде маңызды рөль атқарады. Шағын бизнес ірі
бизнеске қарағанда нарыққа тез бейімді, өзгермелі жағдайға байланысты
икемді, жаңадан жұмыс істеп тұрған өндіріс секторларында жұмыс істеуге
қабілетті.
Шағын және орта бизнестің мәнi мен мағынасын теренірек бiлу үшiн, ең
алдымен сол шағын және орта бизнестi алып жүрушi субъект – кәсiпкер
кәсіпкерлік терминiне тоқталып өтелік. Кәсiпкерлiк, шағын және орта
бизнес негiздерi теориясын XVIII-XIX ғасырларда Ф.Кенэ, А.Смит, Ж.Б.Сэй,
кейінрек И.Шумпетер, Ф.Хайск, А.Чаянов және тағы басқа экономист -
ғалымдар негiзiн қалаған. [2]
Шағын бизнес – жеке тұлғаның өз күш-қабілетін танытуының, белгілі бір
мақсаттарды жүзеге асырушының тиімді тәсілі. Ол сондай- ақ, адамдардың
өзіне сенімін арттырады, іскерлігін қалыптастырады. Кәсiпкерлiк қызметке
талдау жасау - оның жалпы экономикалық ой - пiкiр сияқты ұзақ тарихы мен
терең тамырының бар екендiгiн көрсетедi. Көне тарих пен орта ғасыр
ғылымдарында кәсiпкерлiк туралы, оның индустриялық кезiне дейiн қалай
аталғанына қарамастан, ерекше ой - пiкiр қалыптасқан. Экономикалық
мағынада кәсіпкер iрi өндiрiстiк немесе кұрылыс жобаларын басқарушы.
Әлеуметтiк - экономикалық құбылыс ретiнде кәсiпкерлiк көптеген қоғамдық
қатынастарды қамтиды. Мұның мәнiнде экономикалық - құқықтық, психологиялық
және тарихи тұстары бар. Бiрақ, шағын және орта бизнестiң, яғни
кәсiпкерлiктiң негiзi адам қызметiнiң экономикалық танымында жатыр.
Кәсiпкердің iс әрекетi өзiнiң еңбек шығындарына немесе жалдамалы еңбектi
пайдалануға негiзделедi. Шағын және орта бизнестi жүргiзушiлер
экономикалық мүддені білдіретін, сонымен қатар оған қатысушылар мiндеттi
шарт жасасып ұйымдастырады. Мұндай бизнес түрi - ұжымдық деп есептеледі.
Жеке кәсiпкерлерге қарағанда жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер
көптеген мәселелердi шеше алады. кәсiпкерлiктiң потенциалдық
мүмкiндiктерiн толық бағалау үшiн олардың субъектiлерiн номиналды және
нақты деп бөлудiң маңызы ерекше. Номиналдыға кәсiпкерлiк қызметпен
айналысу құқығы жатады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде әрбiр
азаматтың кәсіпкерлікпен айналысуға құқығы бар. Алайда оны жүзеге асыру
қоғам мүшелерiнiң кез-келгенiнiң қолынан келе бермейдi. Сондықтан
кәсiпкерлiктiң шын, нақты субъектiсi - бұған деген алғы шарттары бар, ең
бастысы капитал иемдену құқығы барлар жатады. Мiне, осы адамдар
экономиканың кәсiпкерлiк секторын құрып, дамыта алады.
Шағын және орта бизнестің объектiсi - адамның белгiлi қызметi.
кәсiпкерлiктiң соңғы нәтижесi өндiрiлген өнiм мен көрсетiлген қызмет.
Бiрақ ең бастысы - әр кәсiпкер оның тек өзiне тиiмдiсiн, пайдалысын ғана
жасайды. Мiне, осы себептен кәсiпкерлердiң ең басты мақсаты - өз
кәсiпорынының пайдасын барынша жоғарылату немесе шығындарын барынша
азайту болып табылады. Ал, кәсiпкердiң табысы көбiне оның бизнестi
ұйымдастыруына тiкелей байланысты. Қызметiнiң бастапқы кезеңiнде кәсiпкер
қатаң бәсеке жағдайында нарықтан шығып қалмас үшiн өндiрiс факторларын
жүйелеудің жаңа жолдарын iздейдi, яғни, бұл кәсiпкерлiктiң ең басты
мәселесi. [3]
Сонымен, кәсiпкерлiк - жаңа мүмкiндектерi iздеу, жаңа технологияны
пайдалану, капиталды жұмсаудың тиiмдi салаларын iздеу, ескi ойлау
шеңберiнен шығу. Басқаша айтқанда, өндiрiстiң жаңа түрiн ашып, дамыту,
тауарлар мен қызметтердiң жаңа түрлерiн шығару мақсатында ұйымдастыру
құрылымдарын өзгерту, сонымен қатар оларды жаңарту және өркендету. Мұндай
өзгерiстердiң түрлерi әр-алуан жаңа кәсiпорындар ашу немесе ескi
кәсiпорынды қайта құру, байланыстардың жаңа түрлерiн ұйымдастыру немесе
ескiлерiн жою, модификациялау әрекеттерiмен байланысты. Демек, нақты
өмiрде кәсiпкерлiктiң объектiсi - новаторлық, жаңашылдық мағынадағы
ерекше өндiрiс және айырбас пен бөлудiң түрлi факторларын жүйелеу болып
табылады.
Кәсіпкерлік қызметке талдау жасау- оның жалпы экономикалық ой-пікір
сияқты ұзақ тарихы мен терең тамыры барын көрсетеді. Орта ғасырларда
“кәсіпкер” деген термин, одан да бұрынғы “антрепренер” (“антрепренер”-
француз сөзі “делдалдық” дегенді білдіреді) екі мағынада қолданылады-түрлі
мереке мен музыкалық көріністі ұйымдастырушы және ірі өндірістік немесе
құрылыс жобаларын басқарушы. Көне тарих пен орта ғасыр ғылымдарында
кәсіпкерлік туралы оның индустриялық кезіне дейін қалай аталатынына
қарамастан, ерекше ой-пікір болған. Алайда батыстың экономикалық
теориясында “кәсіпкерлік” мәселелеріне назар аудару XVІІІ ғасырдан
басталды. Оны атақты ғалымдар Р. Кантилонаның, А. Тюргоның, Ф. Кенэнің, А.
Смиттің, Ж. Сэйдің есімдерімен байланыстырады. “Кәсіпкер” терминының атасы-
белгілі ағылшын экономисі Ричард Кантилон (XVІІ ғасырдың басы). Ол
“кәсіпкер” деген нарық жағдайында әрекет жасаған адамды айтқан.
Әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде кәсіпкерлік көптеген қоғамдық
қатынастарды қамтиды. Мұның айталық, заң-құқылық, психологиялық, тарихи
жақтары бар. Бірақ кәсіпкерліктің тамыры адам қызметінің экономикалық
жағдайларында жатыр. Кәсіпкерлік қатынастарды қараудың алғашқы нүктесі-
олардың субъектісі мен объектісін анықтау.
Сонымен елімізде кәсіпкерлік қызметпен айналысуға, әсіресе шағын
кәсіпкерлікке ерекше мән беріп отыр. Шағын кәсіпорындар құру кезінде
мемлекеттік меншікті, жеке меншікті немесе аралас меншікті таңдауға
еліміздің заңнамаларымен құқық берілген. Бірақ, қалыптасқан тәжірибе
бойынша шағын кәсіпорындар көбінесе жеке меншік немесе аралас меншік
нысандарында (шетелдің қатысуымен құрылған бірлескен кәсіпорындар) қызметін
жүзеге асырып отыр. Егер жоғарыда атап көрсетілген талаптар сақталған
жағдайда өзге меншік нысандарында да құрылып қызмет ете алады. Дегенмен,
шағын кәсіпорындар шаруашылық серіктестіктер мен өндірістік кооператив
нысанында құрылады, сондай-ақ, заңды тұлға құрмастан дара кәсіпкерлікпен
айналысқан жағдайда да шағын кәсіпкерлік субъектісі ретінде танылатындығын
ескеру қажет. Сондықтан осы нысандардың әрқайсысына қысқаша тоқтала кеткен
дұрыс. 5
Елімізде отандық шағын бизнестің белсенді дамуы 1992-1993 жылдары
басталды. Содан бері нарықтық экономиканың қалыптасуына да 10 жылдан астам
уақыт өтті.Осы бірнеше кезең ішінде мемлекеттің меншігі бірте-бірте жеке
меншікке ауысты. Олар әртүрлі шаруашылық ассоциациялары, жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктер, шағын кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар
формаларында қайта құрылды.
Елдiң кәсiпкерлiкті дамытуда ынтасын арттыру үшiн экономикалық,
әлеуметтiк, құқықтық базасын құрып, оларды одан әрі жетiлдiру керек.
Қазақстан Республикасында қалыптаса бастаған жалпы кәсiпкерлiк кызметтi
төрт түрге бөлiп қарастыруға болады. Олар:
Өндiрiстiк - оның iшiнде инновациялық, ғылыми-техникалық жаңалықтарға
сай тауар өндiру, қызмет көрсету және басқалар.
Коммерциялық - сауда-саттық, делдалдық, сауда үйлерi, тауар биржалары
және т.б.
Қаржылық - банктiк, сақтандыру, аудиторлық, лизингтiк қор биржалары
және т.б.
Кеңес берушiлiк - басқармалық, әкiмшiлiк, маркетингтiк, ақпараттық,
кадрлар дайындау және т.б.
Бiздiң республикамызда қаржылық кәсiпкерлiктiң банктiк түрiмен тек
қана банктер ғана айналыса алады.
Кеңес Одағының ыдырауымен және халық шаруашылығының реформалар кешені
мен құрылымдық қайта құрулар арқылы экономикасы нарықтық қатынастарға
өткен бірқатар тәуелсіз мемлекеттердің құрылуымен кәсіпкерлік жаңа күшпен
жанданды және халықтың материалдық тұрмыс жағдайының жақсаруының, тұтастай
елдің экономикалық өрлеуінің ішкі көзі болды.
Қазіргі уақытта ғалым-зерттеушілер кәсіпкерлік проблемаларын әр
түрлі жалпы экономикалық баптар тұрғысынан белсенді қарастыруда: басқару,
қолданылатын салық салу жүйелері, атқаратын қызметтері, мемлекеттік,
аймақтық және салалық деңгейлерде шаруашылық жүргізуші субъектілерді
қолдаудың әртүрлі құралдыры, субъектілерді шағын, орта және ірі
кәсіпкерлікке жатқызудың сандық және сапалық бағалау өлшемдерін анықтау,
кәсіпкерліктің қызмет ету жүйелері.
Осы аймақтағы зерттеулер санының көптігіне қарамастан, отандық және
шетел ғалымдарының еңбектерінде шешілмеген проблемалар әлі де көп.
Республика Президенті Н.Ә. Назарбаев кәсіпкерлердің оныншы форумында, елде
жеке кәсіпкерліктің көпшілікпен мақұлданған анықтамаларының болмауын, орта
және ірі кәсіпкерліктің аяғына дейін өңделген сандық және сапалық бағалау
өлшемдерінің критерийлерінің шағын және орта бизнестің (ШОБ) соңына дейін
ойластырылған ұғымдық аппаратының жоқтығын атап өтті. Сонымен бірге, ШОБ-
тің мәнін анықтауда алдымен кәсіпкерліктің негізгі түсінігін ашып және
айқындаған орынды, тек содан соң шағын және орта бизнестің негізгі
түсінігін нақтылау қажет. [4]
Кәсіпкерлік экономикалық жүйенің белгілі түрімен байланысты және
оның пайда болуына бірнеше маңызды алғышарттар себепші болды:
- азаматтық қоғамның және құқықтық мемлекеттің пайда болуы;
- дүниеге келгеннен ажыратылмайтын құқықтар мен бостандықтар кешенімен
үйлестірілген, жеке адам санасының қалыптасуы және қоғам мен мемлекет
мүддесіне қарсы келетін мүдделер;
- өзінің қазіргі түсінігінде жеке меншікке ажыратылмайтын құқық
санасының қалыптасуы мен нығайуы және сонымен байланысты экономикалық
еркіндік, немесе экономикалық таңдау еркіндігі;
- меншіктің мемлекеттік биліктен және соған сәйкес экономикалық
биліктің саяси биліктен бөлінуі;
- өмірдің экономикалық, әлеуметтік және саяси сфераларының бөлінуі;
- нарықтық экономиканың пайда болуы және тағы басқалары.
Кәсіпкер, жинаған тәжірибесін пайдалана отырып, факторларды
экономикалық ресурстар өнімділігі мен табысы мен төмен саладан,
өнімділігі мен пайдасы жоғары салаға, ауысатындай үйлестіруі қажет. Ол
капиталистен айқын ерекшеленеді. Кәсіпкерлікке сұраным оның өніміне
сұранымның туындысы болып табылады. Ал кәсіпкерлік ұсыным болып оның
рухани (жеке) қасиеттері, тәжірибесі және байланыстары табылады. Ж.Б.
Сэй бойынша кәсіпкер келесі қасиеттерге ие болуы қажет:
- төлеуге қабілетті, парасатты, сақ, шыншыл және тұрақты болу;
- займ түрінде капиталды тарту мен несиелерді уақытында қайтара
білу;
- өз бойына әділеттілік, қайсарлық және бизнесті жете білу сияқты
моральдық қасиеттерді сиғызу;
-жеткілікті дәлдікпен, қандай да бір тауардың маңыздылығы мен
ерекшелігін, болжамды сұраным мен оны өндіру тәсілдерін бағалай білетін
күйде болу.
Берілген талаптарға сай келетін, адам санының шектеулі болуынан
кәсіпкердің өз қызметі үшін алатын жалақысы басқа жұмыскерлердің табысына
қарағанда жоғары. Кәсіпкер табыстары тек жалақымен шектелмейді, олар
капиталдан алынатын табысты, егер ол болса, және қауіп үшін төлемдерді
қамтиды.
XX ғасырдың 90-шы жылдарынан бастап кәсіпкерліктің проблемалары
отандық ғалымдардың және ТМД елдері ғалымдарының еңбектерінде кеңінен
қарастырылды. Әрине, жүргізілген зерттеулерде кәсіпкерлікке, кәсіпкерге
және кәсіпкерлік табысқа ортақ анықтама берілмеген. Сонымен қатар,
бірқатар авторлардың айтуынша, зерттеушілердің барлық талпыныстары
алғашында сәтсіздікке ұшырайды. Бұл әр түрлі елдердегі кәсіпкерлікті
дамытуда мемлекетпен жүргізілетін саясатқа, қойылған зерттеу мақсаттарының
әр түрлілігіне, тікелей кәсіпкерліктің даму деңгейіне және тағы басқаларға
байланысты. Сонымен бірге, соңғы еңбектерде кәсіпкерлік процесін өзін
жаңарту мен өзін ұйымдастырудың синергетикалық моделі ретінде
қарастырылған. Кәсіпкерлер жұмысын тиімді жүргізу нәтижесінде капиталды
жинау мүмкіндігіне ие болады. Өндірістің алдағы дамуы спираль бойынша
жүзеге асырылады.
Сонымен, кәсіпкерлік пен кәсіпкерлік қызмет проблемалары ғалым-
зерттеушілермен ертеректе және әртүрлі варианттарда қарастырылды.
Орындалған экономикалық зерттеулер талдауының негізінде, кәсіпкерліктің
экономикалық мәнін нақтылап, толықтыруға талпынып,содан соң берілген
сатыда, анағұрлым таралған формада әрекет ететін шағын кәсіпкерлікке
анықтама беруге тырысамыз, бірақ алдымен бізге кәсіпкер категориясын
тұжырымдау қажет. Сөйтіп, әлемдік экономикалық ойды ұғыну, зерттеу мен
қорыту кәсіпкердің келесі сипаттамаларын ажыратуға мүмкіндік берді:
1) кәсіпкер – бұл қауіп, белгісіздік;
2) кәсіпкер – бұл пайданы және үстеме пайданы, яғни кәсіпкерлік
табысты алу;
3) кәсіпкер өндірістің барлық факторларын үйлестіреді: еңбек, жер,
капитал;
4) кәсіпкер жаңалықтарға бейім: жаңа өнім мен қызметтерді өндіруге,
жаңа әдістерді енгізуге және өткізудің жаңа нарықтарын іздеуге,
инновациялық менеджментке;
5) кәсіпкер – бұл кәсіпкерлік істі жүргізу үшін жігерлі, білім мен
ақпараттың белгілі деңгейін меңгерген адам;
6) кәсіпкер, табыс алу мақсатында, жаңа идеялардың болашағын
бағалауға, алынған ақпаратты талдауға және нарықтың қалыптасқан
конъюнктурасы тұрғысынан шешімдерді қабылдауға қабілетті;
7) кәсіпкер кез келген, әсіресе белгісіз жағдайларда бір ғана дұрыс
шешімді қабылдауы тиіс.
Қазіргі уақытта кәсіпкерлікті жандандыру процесі экономикалық
және инвестициялық дағдарыстармен; білікті мамандардың жоқтығымен;
нормативті-құқықтық базаның жетілдірілмеуімен, жемқорлықпен, тікелей
шаруашылық-коммерциялық қызметпен, тұрақты қауіппен; капиталдың
тапшылығымен; шаруашылық жүргізуші субъектілердің моральді және табиғи
тозған материалдық базасымен байланысты қиын жағдайларда өтуде. Осыған
қарамастан Республикада ШОБ қызметінің алғашқы жемістері бар, бірақ оның
көпшілігі сауда мен делдалдық қызметтерде. [5]
Нарықтық қатынастарды еңгізуші ТМД республикаларының біразында,
соның ішінде Қазақстанда, ШОБ кеңінен тарады, өйткені шағын және орта
бизнессіз нарықтық экономика не қызмет ете алмайды, не дамымайды.
Нарықтың әр түрлі аймақтарын жеңіп алу және көптеген елдердегі шағын
кәсіпкерліктің әлемдік нарықта өркендеуі, экономиканың осы сферасының
шаруашылық жүргізуші субъектілерін мақсатты түрде мемлекеттік қолдау,
ғалым зерттеушілерді оның негізгі сипаттамаларын негіздеуде, ұлттық
экономикадағы рөлі мен орнын анықтауда қызығушылығын тудырмай қоймады.
Ғалымдардың басқа бөлігі ШОБ-тің мәні максималды пайданы алуда
ғана емес, сонымен қатар тәуелсіздік, творчествалық сипат пен ерекше
тұрмыс қалпы сияқты материалдық емес факторлардан адамдардың алатын
қанағатында деп санайды.
Бірқатар авторлар ШОБ монополияланған экономика жағдайында
маңызы ерекше бәсекелестік ортаны құрайды деп пайымдайды. В.Афанасьевтің
пікірі бойынша, шағын және орта бизнес өзінің табиғаты жағынан
монополияға қарсы, ол оның қызметінің әртүрлі жақтарында көрінеді. Бір
жағынан ол, оны құраушы элементтердің аз болуынан және жоғары
динамикасынан, монополиялауға аз дәрежеде түседі. Екінші жағынан, тар
мамандану және жаңа техниканы пайдалану барысында ШОБ, ірі
корпорациялардың монополистік позицияларын бұзатын, қауіпті бәсекелес
ретінде болады.
Шағын кәсіпкерліктің басқа артықшылықтарынан, автолар айналымдылықтың
жоғары жылдамдығымен, құрылыс мерзімдерінің қысқартылуымен, негізгі
қорлардың жалпы құнындағы белсенді бөлігінің жоғарлауымен, басқару
персоналдарын ұстау шығындарының төменділігімен, ірі капиталды тарту
қажеттігінің жоқтығымен қамтылған күрделі және ағымдағы шығындардың тиімді
қолданылуынан көреді.
Шағын және орта бизнес бұл кәсіпкерліктің аясындағы ұғым, яғни мұнда
бiр немесе бiрнеше кәсiпкер пайда табу мақсатында іскерлік қызметтер жасап,
жоғары тәуекелдiктерге баруы деп түсiнсек болады. Әсiресе, шағын және орта
бизнес нарықтық экономиканың қайнар көзi болып табылады. Осы шағын және
орта бизнес арқылы көптеген әлеуметтiк – экономикалық мәселелердi шешуге
болады. Осы шағын және орта бизнестi дамыту арқылы елдiң тұрақты
экономикалық өсуiн қамтамасыз ету, халықтың негiзгi бөлiгiң жұмыспен
қамту, қоғамда орта тапты қалыптастыру қызметтерiн атқарады. [2.б, 13]
Шағын және орта бизнес нарық қатынастарын ұдайы iске қосып отыратын
орта. Экономиканың өтпелi кезеңiндегi шағын және орта бизнес ең алдымен
рыноктың тауармен толығуына және жаңа жұмыс орындарының құрылуына мүмкiндiк
бередi. Жалпы алғанда, іскерлік экономикада нақты белсендi, бәсекелес
ортаны ғана қалыптастырып қоймайды, сонымен қатар, мемлекеттiң
экономикалық дамуында оның тұрақталығының индикаторы есептi қоғамда орта
тапты жасақтайды. Шағын және орта бизнестiң әлеуметтiк мiндетiне:
• Халықты жұмыспен қамту және жұмыссыздық мәселесiн шешу;
• Тұрмыс деңгейiн жоғары болуын қамтамасыз ету;
• Адамның өмiрге тың сенiммен қарауының мүмкiндiктерiн арттыру;
Ал шағын және орта бизнестiң экономикалық мiндеттерiне келесiлердi
жатқызуға болады:
• Экономиканың бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру;
• Жаңа жұмыс орындарын ашу;
• Рыноктағы сұранысқа және жалпы өзгерiстерге тез бейiмделу;
• Шектеулi ресурстарды тиiмдi пайдалану;
• Экономикалық активтi халықты барынша ынталандыру;
• Инвестицияларды тиiмдi салаларға тарту;
• Инновациялық жаңалықтарды ашып оны өндiрiске енгiзу;
• Кластерлiк жүйенiң дамуы;
• Лизингтiк қатынастардың дамуы;
• Өнiмдердiң сапалылығының жоғары болуы;
Тұрақты экономикалық өсудi қамтамасыз етiп, ЖIӨ-нiң өсуiне өз үлесiн
қосады;
Қазақстанда бүгiнгi күнi кіші және орта іскерлік бастан кешiрiп
отырған қатынастарға қарамастан, экономиканың серпiндi дамып келе жатқаны
белгiлi болып отыр. Ең бастысы шағын және орта бизнес саны өсiп келедi.
Өсiм соншалықты жоғары да емес, небәрi пайыздық бөлiгi ғана. Оның ЖIӨ-де
өзiндiк үлесi бар. Ол 30 % құрайды. Қазiргi кезде іскерлік Қазақстанның
бүгiнгi экономикасында лайықты орын алуда.
Дамыған елдердiң тәжiрибесi шағын және орта бизнес экономиканың даму
қарқынын арттыра түсетiнiн көрсетедi. АҚШ-та барлық жұмыс күшiнiң 50%-iн
іскерлікпен шұғылданушылар құрайды. Iшкi өнiмнiң 33%-i шағын және орта
бизнес үлесiнде. Жапонияда жұмыс күшiнiң 80% шағын және орта бизнеспен
шұғылданады және жалпы өнiмнiң 55% үлесiн алып отыр. АҚШ-та шағын және
орта бизнес ғылыми зерттеу жұмыстарының 3% ғана жүзеге асырса да,
өндiрiске енгiзiлетiн iрi жаңалықтардың экономикадағы елеулi үлесi 50%
құрайды. [4.б, 118]
Қаржыгерлердiң III Конгресiнде ҚР-ның Елбасы Н.Ә. Назарбаев ҚР-ның
Үкiметiне және ҚР-ның Ұлттық Банкiне индустриялдық саясат шеңберiнде
приоритеттiк маңызы бар салаларды нақты анықтауды және оларды қаржыландыру
механизмiн дамытуды тапсырғаны белгiлi. Әлемдiк тәжiрибе көрсетiп
отырғандай қоғамдағы экономикалық, саяси, әлеуметтiк сұрақтарды шешуде
шағын және орта бизнестің ерекше роль атқаратындығы белгiлi.
Жоғарыдағы экономикалық өсу анықтамаларына тоқтала келе экономикалық өсуге
шағын және орта бизнестің қосар үлесі айтарлықтай маңызды, өйткені іскерлік
немесе шағын және орта бизнестің дамуы экономикалық өсудің нақты факторы
болып табылады.
Экономикалық дамуда ЖІӨ-нің үлесінде шғын іскерліктің үлес салмағының
басым болуы сол елдің тұрақты экономикалық өсуін қамтамасыз етеді. Ал
Қазақстанда ЖІӨ-де шғын іскерліктің рөлі бүгінгі таңда 30%-дан ғана асып
отыр. Ал Елбасымыздың кезекті Жолдауында шғын іскерліктің ЖІӨ-гі үлесін
алдағы жылдары 60%-ға дейін жеткізу керектігін баса атап өтті. Бұл мәселені
келесі 1-ші суреттен көре аламыз.
1 - сурет – ЖІӨ-гі шағын іскерліктің үлесі [16.б, 5]
Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнес халықтың әл-
ауқатының төмендеген кезiнде, ел экономикасы макроэкономикалық дағдарысқа
ұшыраған кезiнде де өмiршең күй танытты. Елдегi объективтi және
субъективтi қиындықтар оның динамикалық дамуына кедергi етуде.
объективтi қиындықтары:
Экономиканың жаппай дағдарысқа ұшырауынан, бюджет тапшылығы, қаржылық
ресурстар жетiспеушiлiгi, мiне осы мәселелер шағын және орта бизнестiң
кең көлемде қарқын алуына кедергi етуде. Нарықтық экономикаға таяну
жақындаған сайын, мемлекеттiң инвестор ретiндегi ролi төмендеуде. Мемлекет
өз тарапынан бизнестi дамытуда қолайлы климат жасауы, заңдық-нормативтiк
актiлердi жолға қоюы, шетелдiк және отандық инвесторларды шағын және орта
бизнестi дамыту жолында капитал құюына тартуы, шағын және орта бизнестi
қолдау мен дамыту бағдарламаларын қолдайтын микроэкономикалық саясатты
жасауы қажет.
Ресми статистика деректері бойынша республикада осы сектор дамуының оң
серпіні, шағын және орта бизнес субъектілерінің тұрақты өсуі 2010 жылы 741
мыңға жуық шағын кәсіпкерлік субъектілері есепке алынған, оларда шамамен
1,8 миллион адам жұмыс істейді. Шағын кәсіпкерлікте жұмыс істейтіндердің
үлес салмағы жұмыс істейтіндердің жалпы санының 19,7% -ін құрайды [6].
Кесте 1
2008-2010 жж. Қазақстан Республикасында тiркелген шағын және орта
кәсiпкерлік субъектілердің саны мен құрылымы*
Атауы ҚР-да тiркелген шағын және орта кәсiпкерлік
субъектілердің саны
2008ж. 2009ж. 2010
Шағын және орта бизнестегі кәсіпкер тұлғалардың қызмет түрлері бойынша
құрамын талдау барысында шағын және орта бизнесте тіркелген кәсіпкер
тұлғалардың қалыпты даму тенденциясы сақталғаны байқалды (1-кесте).
2-суретте келтірілгендей, 2010 жылы 2009 жылдың көрсеткішімен
салыстырғанда өнеркәсіп өндірісіндегі кәсіпкер тұлғалардың санының 1,4
есеге артқаны анықталып, 2008-2010ж.ж. басқа кәсіп түрлеріне қарағанда
саудадағы кәсіпкерлердің үлес салмағының басымдығы байқалды. Бұл көрсеткіш
2010 жылы 40,36 пайызды құрады.
Сурет 2. Қызмет түрлері бойынша шағын және орта бизнестегі кәсіпкерлердің
құрамы, 2009 ж
*Дерек көзі: ҚР Агентiгiнiң статистика мәліметтері бойынша
Бұл индустриалды, дамыған экономикасы бар және өтпелi кезеңдi басынан
кешiрiп отырған елдер экономикасы үшiн тым жағымды көрiнiс. Экономикада
бiрден-бiр маңызды элемент жұмыссыздық. жұмыссыздықтың кең етек алуы
экономикалық әл-ауқаттылыққа зардабын тигiзер фактор болса, шағын бизнес
аясында көптеген жұмыс орындары ашылады. Осы жаңа жұмыс орындарын ұсына
отырып шағын бизнес ел экономикасына қыруар көмек етедi. Ол бәсекелестiкке
сай келе алатын динамикалық диверсификациялық бағытта халықтың жұмыспен
қамтамасыз етiлуiне, оның әлеуметтiк тұрмыс жағдайын көтеретiн шын
мәнiндегi қуатты экономикаға жол ашады.
2009 жылы шағын кәсіпкерлік субъектілері тауарлар сату мен қызметтер
көрсетуден 725,5 млрд. теңгеге жуық сомада кіріс алды. Шағын және орта
кәсіпкерлік өндірген өнімдер мен қызметтер елдің ІЖӨ құрылымында қазірдің
өзінде 30 пайыздан асады. Шағын кәсіпкерлікті реттеудің нормативтік
құқықтық негізі құрылды [6].
2. Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің
дамуындағы банктік несиелеудің алатын орны
Қазіргі кезде нарықтық қатынастарды реттейтін заңдар әсерінен
кәсіпорынға олардың ұйымдастыру-құқықтық нысандарына тәуелсіз, кешенді
несие-есептік және кассалық қызмет көрсететін мемлекеттік, коммерциялық
банктердің тармақталған желісі қалыптасуда.
Қазақстан Республикасында ендi ғана жанданып келе жатқан шағын
бизнеске несие беретiн бiрден-бiр ұйым ол - екiншi деңгейдегi коммерциялық
банктер болып табылады. Коммерциялық банктер көбінесе заңды тұлғаларды
және қысқа мерзімді несиелеуді жақтайтыны – тарихи қалыптасқан жағдай.
Қазақстандық шағын және орта бизнес субъектілерінің екiншi деңгейдегi
банктерден коммерциялық несиелер алуы кәсіпорындарды дамыту үшін
қаражаттарды молықтырудың іс жүзіндегі негізгі көздерінің бірі болып
табылады. Оны төмендегі кестеден көре аламыз.
Кесте 2
Екінші деңгейдегі банктердің шағын кәсіпкерліксубъектілеріне берген
несиелері
( млн.теңге ).
2005 2006 2007 2008 2009
Барлық несиелер оның ішінде: 146515 196212 288367 470168 861045
Ұлттық валютамен 55465 104434 171541 261121 466243
қысқа 30664 48249 71860 100628 146158
ұзақ 24800 56185 99681 160494 320095
Шетел валютамен 91051 91778 116826 209046 394802
қысқа 32384 32334 25692 40804 92633
ұзақ 58667 59444 91134 168243 302169
Ескерту-Автор статистика бойынша ҚР Агентігінің мәліметтері негізінде
өңдеген.
Алғашқы құрылу кезінде шағын бизнес несиесіз өз жұмысын атқара
алмайды. Бірақ кішігірім компаниялар банкпен мәміле жасаған кезде қолайсыз
жағдайға келеді. Мұндай жағдайға келудің бірден-бір себептері – ол
компанияның несие қабілеттілігінің төмендігі, өндіріс пен мүлкінің
өтімсіздігі, маркетингтік және технологиялық потенциал дамуының артта
қалуы.
Қазақстан Республикасында ендi ғана жанданып келе жатқан шағын бизнеске
несие беретiн бiрден-бiр ұйым ол - екiншi деңгейдегi коммерциялық банктер
болып табылады. Коммерциялық банктер көбінесе заңды тұлғаларды және қысқа
мерзімді несиелеуді жақтайтыны – тарихи қалыптасқан жағдай. Қазақстандық
шағын және орта бизнес субъектілерінің екiншi деңгейдегi банктерден
коммерциялық несиелер алуы кәсіпорындарды дамыту үшін қаражаттарды
молықтырудың іс жүзіндегі негізгі көздерінің бірі болып табылады. Алғашқы
құрылу кезінде шағын бизнес несиесіз өз жұмысын атқара алмайды. Бірақ
кішігірім компаниялар банкпен мәміле жасаған кезде қолайсыз жағдайға
келеді. Мұндай жағдайға келудің бірден-бір себептері – ол компанияның несие
қабілеттілігінің төмендігі, өндіріс пен мүлкінің өтімсіздігі, маркетингтік
және технологиялық потенциал дамуының артта қалуы.
Республикадағы шағын кәсіпкерліктің дамуына кедергі болатын факторларға
мыналарды жатқызуға болады:
- несиеге қол жеткізудегі шектеулер;
- екiнші деңгейдегi банктердің жоғары кепілдікпен қамтамасыз етудегі
қоятын талаптары;
- несиенің қысқа мерзімділігі (6 айдан 18 айға дейін) және жоғары
проценттік ставкалар;
- несиені рәсімдеу процедурасының ұзақтылығы және оны сақтандыру
қажеттігі;
- қоғамдық, жетілмегендігі;коммерциялық емес отандық және шетелдік
қорлардың кіші фирмаларды микронесиелеудегі заңдық ақпараттық базаның
жетілмегендігі;
- шағын бизнес сферасындағы капитал нарығының тым тарлығы. Яғни
айналымның шектеулілігі.
Осы ретте Қазақстан Республикасының банктiк сферасының
макроэкономикалық өзгерiстерге ұшырауы, соның iшiнде импорттық
либерилизациялау, бағалар реформасы, фискалдық тәртiптi үдете түсу,
жекешелендiру және тағы да басқа нарықтық экономикаға тән өзгерiстер орын
алды. Осылайша банктiк сектордың несиелеу iсiнде де ғаламдық өзгерiстер
процесi жүрiп отырды.
Мемлекеттiк экономикалық даму жолында оған ұшырасатын өзгерiстерге
байланысты несиенiң айналыс аясы мен оның орны да бiраз өзгерiстерге
ұшырады. Әсiресе Қазақстан Республикасының бұрыңғы орталықтандырылған
мемлекеттiк жоспарлы экономикадан нарықты экономикаға өту кезінде осы
несиелiк қатынастар аясында несиелiк салымдар көлемi ұлғайды. Бұл процестiң
жүруi нарықтың заңдылығы. Егер, бұған стандарттық емес мынандай мәселелер
елдiң банктiк жүйесiнiң дамымай қалуы, тыңғылықты жасалмаған ақша несие
саясаты әсер етпесе. Осылайша нарықты экономика жағдайына көшуде, көшiп
бiткен кезде де несиенiң алатын орны ерекше. Жоспарлы орталықтандырылған
экономика кезiнде елдiң несиелiк ресурстары КСРО Үкiметiмен жалпыға бiрдей
жасалған несиелiк жоспар бойынша берiлдi. Тiптi, ол несие қандай мақсатқа,
оған яғни несиеге кәсiпорын мұктаж ба, жоқ па оған көңiл бөлiнбедi. Ал,
шаруашылықтар осы несиелiк жоспар бекiтiлгеннен кейiн ағымдағы тоқсанда
несиеге қажеттiлiк бiлдiрiлсе, жергiлiктi банктер мұндай мәселелермен
айналысуға құқығы жоқ және ресурстары да жоқ болатын. Бұл өз кезегiнде
несиенiң аясының тарылуына және де шаруашылықтың мәселелерiн жедел де тез
шешу сипатын жоғалттырды. Ал, нарықты экономика кезiнде несиенiң берiлу
мәселелерi әр банктiң өз несиелiк саясатына сай әр банк өзi жекеше шешедi.
Несие берудiң барлық жағдайлары банкпен клиенттiң арасында жасалатын
несиелiк келiсiм шартта қарастырылады.
Нарықтық жағдайда несиелiк қатынастарды кеңейтуге бiраз мүмкiншiлiктер
ашылды. Олардың iшiнде атап айтқанда коммерциялық және ипотекалық - несие,
вексель, акциялар мен бағалы қағаздарды несие алу үшiн кепiл етiп шығару.
Несиелiк қатынастардың кең ауқымға жайылуы арқылы несие ролiнiң оң бағытқа
бұрылуында несиелеудiң жаңа тиiмдi әдiсi - белгiлi бiр нақты жобаны
несиелеу жобалық қаржыландыру бұл ретте банктер ұзақ мерзiмге несие
қаражатын берiп қана қоймай жобаның басынан бастап, аяқталғанына дейiн
бақылау жасап, несиенiң тиiмдi пайдалануын қадағалайды.
Жоғарыда айтылғандай, шағын бизнестi несиелеу қаржыландырудың банктер
үшiн тәуекел деңгейiнiң өте үлкендiгi ең бiрiншi фактор болып отыр. Сонымен
қатар банктiк қызметтердiң iске асуының өзiндiк құнының жоғарылауымен де
тiкелей байланысты. Осы аталған факторларға байланысты мемлекет тарапынан
банктiк емес қаржылық мекемелердiң шағын бизнестi инвестициялауына
ынталандырудың қозғаушы механизмiн жасау керек.
Қазiргi кезде менiң ойымша шағын бизнестi арнайы инвестициялайтын
компания құру керек сияқты. Сондай-ақ шағын бизнестi несиелейтiн
коммерциялық банктердiң механизмi мен тәртiбiн қарастыру керек.
Коммерциялық банктер шағын бизнестi несиелеуде бюджет қаражаттарының
кепiлiмен және де арнайы мемлекеттiк қоғамдық қорлар мен бiрлестектердiң
қаражаттары кепiлi арқылы несиелеудi қарастыруы керек.
Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктердің шағын бизнес
субъектілеріне берген несиелер көлемін келесі 3-кестесінен көре аламыз.
Кесте 3
Екінші деңгейдегі банктердің шағын бизнес субъектілеріне берген несиелері
және олардың сыйақы мөлшерлемесі*
млн. теңге
2008 2009 2010
млн. KZT % млн. KZT
499 357 762 145 1 307 456
15,3 14,6 14,6
324 426 427 685 665 081
15,4 14,7 14,3
174 932 334 460 642 375
15,0 14,5 14,8
210 320 390 100 562 395
13,3 13,1 13,7
68 207 146 288 172 591
12,6 12,6 13,4
142 113 243 812 389 805
13,7 13,4 13,8
*Дерек көзі: : ҚР Ұлттық Банкінің статистикалық бюллетень мәлiметтерi
бойынша. №2, 2011ж.
Қазiргi уақытта шағын және орта бизнес әр түрлi қаржылық мекемелерден
көмек алуда. Банкпен несиелендiру мерзiмдерi өте қысқа. Сондықтан осы
корпоративтi экономика үлгiсiндегi экономикаға сай қаржы институттарының
жаңа формаларын енгізу керек. Ол шағын бизнеске төмендетiлген процентпен
несие беру, өзара несиелеу қоғамдарын құру керек. Ал, коммерциялық банктер
мемлекет тарапынан шағын бизнестi несиелегенi үшiн ешқандай жеңiлдiктер
алмағандары үшiн бұл секторды несиелеуге онша қызығушылық тудырып отырған
жоқ.
Шағын бизнестi қолдау ретiнде банктердiң және басқа да қаржылық
институттардың несиелiк ресурстарын кеңiнен тарту мақсаты алға қойылған
жөн. Инвестицияларды қорғау шаралары бойынша коммерциялық құрылымдардың
коммерциялық шағындарының қорғалуын қарастырып, жеңiлдiктермен шағын
бизнеске несиелер бөлу операцияларын жетiлдiру керек. Шағын және орта
бизнестiң дамуы мен оның одан әрi нығаюының базасы ретiнде тұрғындардың
банктiк жинақтарының индексациясын жүргiзу болып табылады. Осы мақсатта
несиелiк корпорациялар жүйесi мекемелерi зор роль атқарады. Мұндай
мекемелер шағын және орта бизнестi қаржыландырғаны үшiн белгiлi бiр
мөлшерде салықтық жеңiлдiктер, несиелiк ресурстар және мемлекет кепiлiн
алады. Мұндай несиелiк корпорациялар жекеменшiк нысанында болып,
коммерциялық негiзде жұмыс жасайды.
Шағын және орта бизнес экономиканың негізгі буыны болып табылады, оның
дамуы мен жағдайына қарай мемлекеттің тұрақты экономикалық өсімі де
көрінеді. Экономиканың осы саласын дамыту арқылы дамымаған бәсекелестік,
материалды және материалды емес ресурстарды тиімсіз қолдану, ішкі
сұраныстың импорттан тәуелділігі, жұмыссыздық, кедейшілік сияқты
мемлекеттің экономикасын дамытуға кері әсерін тигізетін көптеген
мәселелерді шешуге мүмкіншілігіміз бар.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банктің мәліметтері бойынша 2009 жылы
екінші деңгейлі банктердің шағын кәсіпкерліктің субъектілеріне берген
несиелері 1 505 487 млн. теңгені құрады, соның ішінде банкке жатпайтын
заңды тұлғаларға берілген несиелер көлемі 1 162 420 млн.
теңгені құраса, жеке тұлғаларға берілген несиелер сомасы 343 068 млн.
теңгені құрап отыр. 2010 жылы екінші деңгейлі банктердің шағын
кәсіпкерліктің субъектілеріне берген несиелерің сомасы 5%-ға артты, яғни
1 570 734 млн. теңгені құрады, соның ішінде банкке жатпайтын заңды
тұлғаларға берілген несиелер көлемі 4,8%-ға өсіп, 1 219 245 млн. теңгені
құраса, жеке тұлғаларға берілген несиелер сомасы 2,5%-ға өсіп, 351 488 млн.
теңгені құрап отыр.
Екінші деңгейлі банктердің шағын кәсіпкерлік субъектілеріне берілген
несиелерін экономика салалары бойынша талдап көрейік. 2009 жылы өнеркәсіп
саласына республика бойынша барлығы 112 068 млн. теңге бөлінді, соның
ішінде банкке жатпайтын заңды тұлғаларға берілген несиелер көлемі 101 129
млн. теңгені құраса, жеке тұлғаларға берілген несиелер сомасы 11 039
млн.теңгені құрап отыр. 2010 жылы өнеркәсіп саласына республика бойынша
бөлінген сома 48%-ға артты, яғни 165 319 млн. теңгені құрады, соның ішінде
банкке жатпайтын заңды тұлғаларға берілген несиелер көлемі
53%-ға өсіп, 154 401 млн. теңгені құраса, ал жеке тұлғаларға берілген
несиелер сомасы 1%-ға ғана төмендегенін көреміз.
Кесте 4
Экономика салалары бойынша екінші деңгейдегі банктердің шағын кәсіпкерлік
субъектілеріне берген несиелері
(2009 – 2010 жылдар)*
(млн. теңгемен)
Салалар
2009 жылы ауыл шаруашылығы саласына берілген қаржының жалпы сомасы
109 270 млн. теңгені құрады, соның ішінде банкке жатпайтын заңды тұлғаларға
берілген несиелер көлемі 95 833 млн. теңгені құраса, жеке тұлғаларға
берілген несиелер сомасы 13 436 млн. теңгені құрап отыр. Ал 2010 жылы
ауыл шаруашылығы саласына берілген қаржының жалпы сомасы 14%-ға азайды,
яғни 98 085 млн. теңгені құрады, соның ішінде банкке жатпайтын заңды
тұлғаларға берілген несиелер көлемі 14%-ға азайып, 82 470 млн. теңгені
құраса, ал жеке тұлғаларға берілген несиелер сомасы 16,3%-ға өсіп, 15 615
млн. теңгені құрап отыр.
Құрылыс саласын қарастыратын болсақ, 2010 жылы бөлінген қаражат 2009
жылы бөлінген қаражат сомасынан аз болып отыр. 2009 жылы құрылыс саласына
екінші деңгейлі банктердің берген несиелерінің көлемі 305 667 млн. теңгені
құрады, соның ішінде банкке жатпайтын заңды тұлғаларға берілген несиелер
көлемі 301 111 млн. теңгені құраса, жеке тұлғаларға берілген несиелер
сомасы 4 556 млн. теңгені құрап отыр. 2010 жылы жылы құрылыс саласына
екінші деңгейлі банктердің берген несиелерінің көлемі 10%-ға азайды, яғни
276 395 млн. теңгені құрады, соның ішінде банкке жатпайтын
заңды тұлғаларға берілген несиелер көлемі де 10%-ға азайып, 270 945 млн.
теңгені құраса, ал жеке тұлғаларға берілген несиелер көлемі 19,6%-ға өсіп,
5 449 млн. теңгені құрап отыр.
2009 жылы саудаға республика бойынша барлығы 619 714 млн. теңге
бөлінді, соның ішінде банкке жатпайтын заңды тұлғаларға берілген несиелер
көлемі 432 028 млн. теңгені құраса, жеке тұлғаларға берілген несиелер
сомасы 187 686 млн. теңгені құрап отыр. 2010 жылы саудаға республика
бойынша бөлінген сома 4%-ға артты, яғни 644 641 млн. теңгені құрады, соның
ішінде банкке жатпайтын заңды тұлғаларға берілген несиелер көлемі 7%-ға
өсіп, 463 300 млн. теңгені құраса, ал жеке тұлғаларға берілген
несиелер сомасы 3,4%-ға төмендеп кеткенін байқаймыз.
Жоғарыда аталып кеткен салалардан бөлек өзге салаларға екінші деңгейлі
банктердің берген несиелерінің көлемі 2009 жылы 308 664 млн. теңгені
құрады, соның ішінде банкке жатпайтын заңды тұлғаларға берілген несиелер
көлемі 189 932 млн. теңгені құраса, жеке тұлғаларға берілген несиелер
сомасы 118 731 млн. теңгені құрап отыр. 2010 жылы өзге салаларға екінші
деңгейлі банктердің берген несиелерінің көлемі 7%-ға көбейді, яғни 331 064
млн. теңгені құрады, соның ішінде банкке жатпайтын заңды тұлғаларға
берілген несиелер көлемі 5%-ға артып, 200 053 млн. теңгені құраса, ал жеке
тұлғаларға берілген несиелер сомасы 10%-ға өсіп, 131 011 млн. теңгені
құрап отыр.
Экономикада болып жатқан қиындықтарға қарамастан, мемлекет шағын және
орта бизнесті дамытуға бағытталған қаржыларды көбейтіп жатыр. Шағын және
орта бизнес тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін 2009 жылы бірінші траншпен
48,8 млрд. теңге бөлінген болатын, бұл қаражат 2 мыңнан астам жобаларды
қаржыландыруға және 2,5 мыңнан астам жұмыс орындарын ашуға жұмсалды.
Сондай-ақ Үкімет 2010 жылы қосымша 50 млрд. теңге бөлу туралы шешім
қабылдады. Екінші траншпен бөлінген қаражаттың 113 млрд. теңгесі игерілді,
осы қаражат есебінен 3 мыңнан астам жобалар қаржыландырылып, 1,5 мыңнан
астам жұмыс орындары құрылды. Осы транштың басты аспектісі соңғы қарыз
алушылар үшін несиенің номиналды ставкасын 12,5%-дан арттырмау болып
табылады.
Ал Даму-аймақтар бағдарламасы әкімшіліктермен бірге іске асырылып
жатыр, бұл бағдарлама негізінде 8,7 млрд. теңгеден астам қаржы игеріліп,
500-ге жуық жобалар қаржыландырылды. Нәтижесінде 2010 жылдың наурыз айында
22 млрд. теңге игеріледі деп күтілуде.
2010 жылы шағын және орта бизнесті қолдау мақсатында екінші деңгейлі
банктер арқылы 174 млрд. теңге игерілді, 5 мыңға жуық жобалар
қаржыландырылды және 4 мыңнан астам жұмыс орындары құрылды. Екінші деңгейлі
банктердің несиелік портфеліндегі мемлекеттік қаржыландырудың үлесі 9%-ға
дейін артты. Қаражаттың негізгі бөлігі кәсіпкерлердің белсенді әрекет етуші
негізгі бөлігі шоғырланған Алматы қаласы, Астана қаласы және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Шағын және орта бизнестің экономикалық мәні және несиелеу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .5
1.1 Шағын және орта бизнестің қалыптасуы және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ..5
1.2 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің .
дамуындағы банктік несиелеудің алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІН
НЕСИЕЛЕУ ТӘЖІРИБЕСІНЕ ТАЛДАУ .26
2.1 ҚР-дағы банктердің шағын және орта бизнесті несиелендірудің жалпы
жағдайына талдау және даму бағыттарын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2 Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының несиелік қабілетіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3 Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..53
1. Шағын және орта бизнесті несиелеудегі Халық Банк АҚ жобалары ...53
3.2 Қазақстанда шағын және орта бизнес субъектілерін несиелуді
жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .83
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 86
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Шағын және орта бизнестің жағдайы мен
даму деңгейі ел экономикасының тұрақты дамуының қамтамасыз етілуіне негіз
болатын буын болып табылады. Экономиканың нақты осы секторының мемлекеттің
экономикалық өсуіне, атап айтқанда, дамымаған бәсекелестік, материалдық
және материалдық емес ресурстардың тиімсіз пайдаланылуы, ішкі сұраныстың
импортқа тәуелдіілігі, жұмыссыздық, кедейшілік және т.б. сияқты тосқауыл
болатын көптеген проблемаларды шешу үшін үлкен әлеуетті мүмкіншілігі бар.
“Бiздiң елiмiздiң болашағы – оның интелектуалдық қоры, ғылым және
инновация жетiстiктерiнде”. Бұл сөздер елбасымыздың халыққа арналған
“Қазақстан – 2030” Жолдауында айтылған болатын.
Шағын және орта бизнес – бүгінгі өркениетті дүниежүзілік экономикалық
даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың бірі болып
саналады. Нақты сектор және сауда кәсіпорындары мен компаниялары Қазақстан
экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс, жалпы ішкі өнім, жалпы
ұлттық өнім, жұмыспен қамтылу дәрежесі және тағы да басқа көрсеткіштердің
артуына тікелей әсер етеді. Кейінгі жылдары елімізде шағын және орта
кәсіпкерлікті дамытуға көбірек көңіл бөліне бастады. Шағын бизнестің
дамуының бірден бір көзі банктік несие болып табылады. Экономиканың нақты
секторын және де сауда фирмаларын коммерциялық банктердің несиелеуі –
ұлттық экономиканың өсуіне олардың қосқан үлесі, басқа жағынан қарағанда
банктердің атқаратын өзінің қызметтері қаржылық сектордың, яғни
экономиканың ажырамас бөлігі. Олардың дамуы мемлекеттің, экономика
агенттерінің шаруашылық өмірі үшін пайдалы, әрі тиімді.
Отандық банктер қарыз алушылар үшін несиелерді алуды жеңілдете
бастады, несие беру процесі ықшамдалып, пайыздық ставкалардың төмендеу
тенденциясы байқалуда. Нақты жоба бойынша банктердің шағын бизнесті
несиелеуге дайындығы, несиелеу механизімінің өзекті проблемаларына әлемдік
тәжірибеде кеңінен қолданылатын әдістемелік нұсқауларын құрастырды.
Банктердің шағын бизнеске несие ұсынуының тиімділігін арттыру, ынталылығын
көтермелеу, Қазақстан экономикасының жағдайына сәйкестендіру механизімін
жетілдіру бүгінгі күннің талабы.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты – Қазақстан
Республикасындағы шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу механизмін
қалыптастырып, , ондағы жетілдіру жағдайлары мен несиелеу мәселелеріне
талдау жүргізу, несиелеу процесіндегі теориялық және практикалық
мәселелерін, қарастыру, сараптау және зерттеу болып табылады.
Аталған мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттерді орындау шарт:
– шағын және орта бизнестің экономикалық мәні мен экономиканың
дамуындағы алатын рөлін қарастыру;
– Халық Банк АҚ-ның шағын және орта бизнесті дамытудағы
жүргізілетін қаржы-несиелік қолдау саясатына жан-жақты тоқталу;
– кәсіпкерлік субъектілерінің қызметін несиелеудің тәжірибелік
мәселелерін қарастырып , оған баға беру;
– шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді жетілдіру жолдарын
айқындау, несиелеуді жетілдіруге байланысты ұсыныстар мен тұжырымдар
жасау.
Зерттеу пәні ретінде қазіргі кездегі Қазақстан республикасындағы
коммерциялық банктердің шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді
іске асыру барысындағы экономикалық қатынастардың жиынтығы қарастырылады.
Зерттеу объектісіне – Қазақстанның екінші деңгейлі банктердің қызметі
жатады.
Дипломдық зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі – шағын және
орта бизнес субъектілерін несиелеуді талдау саласында еңбек еткен
Экономикалық ілімдер тарихының шетелдік және отандық ғалым экономистердің
ғылыми еңбектері, ал нормативтік негізі ретінде 1997 жылы 19 маусымда
Жеке кәсіпкерлік туралы Қ.Р-ның Заңы, 2007 7-ші ақпандағы заңда болған
өзгерістер мен толықтыруды ескере отырып. Ұлттық банктің ережелері мен
нұсқаулары.Статистика бойынша Қ.Р-ның Агенттігінің мәліметтері, Халық
Банк банкінің 2008-2010 жылдардағы мәліметтері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
– шағын және орта бизнес сияқты экономикалық терминдердің ұғымдары
зерттеліп және олар бойынша авторлық көзқарастар ұсынылды;
– Қазақстандағы шағын және орта бизнесті дамыту факторлары
құрастырылып, бір жүйеге келтірілді;
– Халық Банк АҚ-ның шағын және орта бизнесті қаржы-несиелік және
инвестициялық қолдау саясатының негізгі бағыттары ұсынылды;
– республикадағы шағын және орта бизнесті дамытуды тежейтін және
несиелеуге кедергі болып отырған негізгі факторлар және олармен
күресудің іс-шаралары анықталды;
– коммерциялық банктердің шағын және орта бизнесті несиелеу үдерісін
жетілдіру бойынша ұсыныстар келтірілді.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытынды мен қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыста
24 кесте келтірілген.
1 Шағын және орта бизнестің экономикалық мәні
және несиелеу негіздері
1.1 Шағын және орта бизнестің қалыптасуы және дамуы
Шағын және орта бизнесті дамыту кез келген ел экономикасының
негізі.Бұл қосымша жұмыс орындарын құруға жағдай жасайды, қаржы нарығын
жандандырады, бәсекелестікке қабілетті орта қалыптастырады,халықтың сатып
алу қабілетін арттыруға және ірі бизнестің одан әрі даму мүмкіндігін
кеңейтеді. Нәтижесінде шағын және орта бизнес жүздеген адамдар үшін
тартымды сипатқа ие болып, нарық экономикасының қажетті элементіне
айналады.
Әміршілдік жүйедегі экономиканың күйреуі, жекелеген нарық
элементтерінің пайда болуы, экономикалық өмірге бұрынғы шаруашылық
субъектілерден өзінің инновациялық мінез-құлқымен ерекшеленетін жаңа
шаруашылық субъектілерін әкелді. Сонымен бірге қоғамымызда меншік иесі
деген жаңа әлеуметтік топ қалыптасты. Осы орта таптың қалыптасуы,
негізінен, орта және шағын кәсіпкерліктің дамуымен тікелей байланысты.
Шаруашылық жүргізудің жаңа формаларын қолданбай еліміздің экономикасын
жандандыру, халқымыздың әлеуметтік хал-ахуалын көтеру мүмкін емес. Соның
бірі - шағын және орта бизнестің дамуы болып табылады. Ел экономикасын
дамытуда, нарықты қалыптастыруда, ірі өндірушілер монополиясын шектеуде
және бәсекелестікті дамытуда, тауар және қызмет сұраныстарын
қанағаттандыруда, жалақы мен зейнетақыны уақытылы төлеуде, жұмыссыздық
мәселесін тежеуде және жаңа технологияларды енгізуде шағын және орта
бизнес шешуші фактор ретінде маңызды рөль атқарады. Шағын бизнес ірі
бизнеске қарағанда нарыққа тез бейімді, өзгермелі жағдайға байланысты
икемді, жаңадан жұмыс істеп тұрған өндіріс секторларында жұмыс істеуге
қабілетті.
Шағын және орта бизнестің мәнi мен мағынасын теренірек бiлу үшiн, ең
алдымен сол шағын және орта бизнестi алып жүрушi субъект – кәсiпкер
кәсіпкерлік терминiне тоқталып өтелік. Кәсiпкерлiк, шағын және орта
бизнес негiздерi теориясын XVIII-XIX ғасырларда Ф.Кенэ, А.Смит, Ж.Б.Сэй,
кейінрек И.Шумпетер, Ф.Хайск, А.Чаянов және тағы басқа экономист -
ғалымдар негiзiн қалаған. [2]
Шағын бизнес – жеке тұлғаның өз күш-қабілетін танытуының, белгілі бір
мақсаттарды жүзеге асырушының тиімді тәсілі. Ол сондай- ақ, адамдардың
өзіне сенімін арттырады, іскерлігін қалыптастырады. Кәсiпкерлiк қызметке
талдау жасау - оның жалпы экономикалық ой - пiкiр сияқты ұзақ тарихы мен
терең тамырының бар екендiгiн көрсетедi. Көне тарих пен орта ғасыр
ғылымдарында кәсiпкерлiк туралы, оның индустриялық кезiне дейiн қалай
аталғанына қарамастан, ерекше ой - пiкiр қалыптасқан. Экономикалық
мағынада кәсіпкер iрi өндiрiстiк немесе кұрылыс жобаларын басқарушы.
Әлеуметтiк - экономикалық құбылыс ретiнде кәсiпкерлiк көптеген қоғамдық
қатынастарды қамтиды. Мұның мәнiнде экономикалық - құқықтық, психологиялық
және тарихи тұстары бар. Бiрақ, шағын және орта бизнестiң, яғни
кәсiпкерлiктiң негiзi адам қызметiнiң экономикалық танымында жатыр.
Кәсiпкердің iс әрекетi өзiнiң еңбек шығындарына немесе жалдамалы еңбектi
пайдалануға негiзделедi. Шағын және орта бизнестi жүргiзушiлер
экономикалық мүддені білдіретін, сонымен қатар оған қатысушылар мiндеттi
шарт жасасып ұйымдастырады. Мұндай бизнес түрi - ұжымдық деп есептеледі.
Жеке кәсiпкерлерге қарағанда жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер
көптеген мәселелердi шеше алады. кәсiпкерлiктiң потенциалдық
мүмкiндiктерiн толық бағалау үшiн олардың субъектiлерiн номиналды және
нақты деп бөлудiң маңызы ерекше. Номиналдыға кәсiпкерлiк қызметпен
айналысу құқығы жатады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде әрбiр
азаматтың кәсіпкерлікпен айналысуға құқығы бар. Алайда оны жүзеге асыру
қоғам мүшелерiнiң кез-келгенiнiң қолынан келе бермейдi. Сондықтан
кәсiпкерлiктiң шын, нақты субъектiсi - бұған деген алғы шарттары бар, ең
бастысы капитал иемдену құқығы барлар жатады. Мiне, осы адамдар
экономиканың кәсiпкерлiк секторын құрып, дамыта алады.
Шағын және орта бизнестің объектiсi - адамның белгiлi қызметi.
кәсiпкерлiктiң соңғы нәтижесi өндiрiлген өнiм мен көрсетiлген қызмет.
Бiрақ ең бастысы - әр кәсiпкер оның тек өзiне тиiмдiсiн, пайдалысын ғана
жасайды. Мiне, осы себептен кәсiпкерлердiң ең басты мақсаты - өз
кәсiпорынының пайдасын барынша жоғарылату немесе шығындарын барынша
азайту болып табылады. Ал, кәсiпкердiң табысы көбiне оның бизнестi
ұйымдастыруына тiкелей байланысты. Қызметiнiң бастапқы кезеңiнде кәсiпкер
қатаң бәсеке жағдайында нарықтан шығып қалмас үшiн өндiрiс факторларын
жүйелеудің жаңа жолдарын iздейдi, яғни, бұл кәсiпкерлiктiң ең басты
мәселесi. [3]
Сонымен, кәсiпкерлiк - жаңа мүмкiндектерi iздеу, жаңа технологияны
пайдалану, капиталды жұмсаудың тиiмдi салаларын iздеу, ескi ойлау
шеңберiнен шығу. Басқаша айтқанда, өндiрiстiң жаңа түрiн ашып, дамыту,
тауарлар мен қызметтердiң жаңа түрлерiн шығару мақсатында ұйымдастыру
құрылымдарын өзгерту, сонымен қатар оларды жаңарту және өркендету. Мұндай
өзгерiстердiң түрлерi әр-алуан жаңа кәсiпорындар ашу немесе ескi
кәсiпорынды қайта құру, байланыстардың жаңа түрлерiн ұйымдастыру немесе
ескiлерiн жою, модификациялау әрекеттерiмен байланысты. Демек, нақты
өмiрде кәсiпкерлiктiң объектiсi - новаторлық, жаңашылдық мағынадағы
ерекше өндiрiс және айырбас пен бөлудiң түрлi факторларын жүйелеу болып
табылады.
Кәсіпкерлік қызметке талдау жасау- оның жалпы экономикалық ой-пікір
сияқты ұзақ тарихы мен терең тамыры барын көрсетеді. Орта ғасырларда
“кәсіпкер” деген термин, одан да бұрынғы “антрепренер” (“антрепренер”-
француз сөзі “делдалдық” дегенді білдіреді) екі мағынада қолданылады-түрлі
мереке мен музыкалық көріністі ұйымдастырушы және ірі өндірістік немесе
құрылыс жобаларын басқарушы. Көне тарих пен орта ғасыр ғылымдарында
кәсіпкерлік туралы оның индустриялық кезіне дейін қалай аталатынына
қарамастан, ерекше ой-пікір болған. Алайда батыстың экономикалық
теориясында “кәсіпкерлік” мәселелеріне назар аудару XVІІІ ғасырдан
басталды. Оны атақты ғалымдар Р. Кантилонаның, А. Тюргоның, Ф. Кенэнің, А.
Смиттің, Ж. Сэйдің есімдерімен байланыстырады. “Кәсіпкер” терминының атасы-
белгілі ағылшын экономисі Ричард Кантилон (XVІІ ғасырдың басы). Ол
“кәсіпкер” деген нарық жағдайында әрекет жасаған адамды айтқан.
Әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде кәсіпкерлік көптеген қоғамдық
қатынастарды қамтиды. Мұның айталық, заң-құқылық, психологиялық, тарихи
жақтары бар. Бірақ кәсіпкерліктің тамыры адам қызметінің экономикалық
жағдайларында жатыр. Кәсіпкерлік қатынастарды қараудың алғашқы нүктесі-
олардың субъектісі мен объектісін анықтау.
Сонымен елімізде кәсіпкерлік қызметпен айналысуға, әсіресе шағын
кәсіпкерлікке ерекше мән беріп отыр. Шағын кәсіпорындар құру кезінде
мемлекеттік меншікті, жеке меншікті немесе аралас меншікті таңдауға
еліміздің заңнамаларымен құқық берілген. Бірақ, қалыптасқан тәжірибе
бойынша шағын кәсіпорындар көбінесе жеке меншік немесе аралас меншік
нысандарында (шетелдің қатысуымен құрылған бірлескен кәсіпорындар) қызметін
жүзеге асырып отыр. Егер жоғарыда атап көрсетілген талаптар сақталған
жағдайда өзге меншік нысандарында да құрылып қызмет ете алады. Дегенмен,
шағын кәсіпорындар шаруашылық серіктестіктер мен өндірістік кооператив
нысанында құрылады, сондай-ақ, заңды тұлға құрмастан дара кәсіпкерлікпен
айналысқан жағдайда да шағын кәсіпкерлік субъектісі ретінде танылатындығын
ескеру қажет. Сондықтан осы нысандардың әрқайсысына қысқаша тоқтала кеткен
дұрыс. 5
Елімізде отандық шағын бизнестің белсенді дамуы 1992-1993 жылдары
басталды. Содан бері нарықтық экономиканың қалыптасуына да 10 жылдан астам
уақыт өтті.Осы бірнеше кезең ішінде мемлекеттің меншігі бірте-бірте жеке
меншікке ауысты. Олар әртүрлі шаруашылық ассоциациялары, жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктер, шағын кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар
формаларында қайта құрылды.
Елдiң кәсiпкерлiкті дамытуда ынтасын арттыру үшiн экономикалық,
әлеуметтiк, құқықтық базасын құрып, оларды одан әрі жетiлдiру керек.
Қазақстан Республикасында қалыптаса бастаған жалпы кәсiпкерлiк кызметтi
төрт түрге бөлiп қарастыруға болады. Олар:
Өндiрiстiк - оның iшiнде инновациялық, ғылыми-техникалық жаңалықтарға
сай тауар өндiру, қызмет көрсету және басқалар.
Коммерциялық - сауда-саттық, делдалдық, сауда үйлерi, тауар биржалары
және т.б.
Қаржылық - банктiк, сақтандыру, аудиторлық, лизингтiк қор биржалары
және т.б.
Кеңес берушiлiк - басқармалық, әкiмшiлiк, маркетингтiк, ақпараттық,
кадрлар дайындау және т.б.
Бiздiң республикамызда қаржылық кәсiпкерлiктiң банктiк түрiмен тек
қана банктер ғана айналыса алады.
Кеңес Одағының ыдырауымен және халық шаруашылығының реформалар кешені
мен құрылымдық қайта құрулар арқылы экономикасы нарықтық қатынастарға
өткен бірқатар тәуелсіз мемлекеттердің құрылуымен кәсіпкерлік жаңа күшпен
жанданды және халықтың материалдық тұрмыс жағдайының жақсаруының, тұтастай
елдің экономикалық өрлеуінің ішкі көзі болды.
Қазіргі уақытта ғалым-зерттеушілер кәсіпкерлік проблемаларын әр
түрлі жалпы экономикалық баптар тұрғысынан белсенді қарастыруда: басқару,
қолданылатын салық салу жүйелері, атқаратын қызметтері, мемлекеттік,
аймақтық және салалық деңгейлерде шаруашылық жүргізуші субъектілерді
қолдаудың әртүрлі құралдыры, субъектілерді шағын, орта және ірі
кәсіпкерлікке жатқызудың сандық және сапалық бағалау өлшемдерін анықтау,
кәсіпкерліктің қызмет ету жүйелері.
Осы аймақтағы зерттеулер санының көптігіне қарамастан, отандық және
шетел ғалымдарының еңбектерінде шешілмеген проблемалар әлі де көп.
Республика Президенті Н.Ә. Назарбаев кәсіпкерлердің оныншы форумында, елде
жеке кәсіпкерліктің көпшілікпен мақұлданған анықтамаларының болмауын, орта
және ірі кәсіпкерліктің аяғына дейін өңделген сандық және сапалық бағалау
өлшемдерінің критерийлерінің шағын және орта бизнестің (ШОБ) соңына дейін
ойластырылған ұғымдық аппаратының жоқтығын атап өтті. Сонымен бірге, ШОБ-
тің мәнін анықтауда алдымен кәсіпкерліктің негізгі түсінігін ашып және
айқындаған орынды, тек содан соң шағын және орта бизнестің негізгі
түсінігін нақтылау қажет. [4]
Кәсіпкерлік экономикалық жүйенің белгілі түрімен байланысты және
оның пайда болуына бірнеше маңызды алғышарттар себепші болды:
- азаматтық қоғамның және құқықтық мемлекеттің пайда болуы;
- дүниеге келгеннен ажыратылмайтын құқықтар мен бостандықтар кешенімен
үйлестірілген, жеке адам санасының қалыптасуы және қоғам мен мемлекет
мүддесіне қарсы келетін мүдделер;
- өзінің қазіргі түсінігінде жеке меншікке ажыратылмайтын құқық
санасының қалыптасуы мен нығайуы және сонымен байланысты экономикалық
еркіндік, немесе экономикалық таңдау еркіндігі;
- меншіктің мемлекеттік биліктен және соған сәйкес экономикалық
биліктің саяси биліктен бөлінуі;
- өмірдің экономикалық, әлеуметтік және саяси сфераларының бөлінуі;
- нарықтық экономиканың пайда болуы және тағы басқалары.
Кәсіпкер, жинаған тәжірибесін пайдалана отырып, факторларды
экономикалық ресурстар өнімділігі мен табысы мен төмен саладан,
өнімділігі мен пайдасы жоғары салаға, ауысатындай үйлестіруі қажет. Ол
капиталистен айқын ерекшеленеді. Кәсіпкерлікке сұраным оның өніміне
сұранымның туындысы болып табылады. Ал кәсіпкерлік ұсыным болып оның
рухани (жеке) қасиеттері, тәжірибесі және байланыстары табылады. Ж.Б.
Сэй бойынша кәсіпкер келесі қасиеттерге ие болуы қажет:
- төлеуге қабілетті, парасатты, сақ, шыншыл және тұрақты болу;
- займ түрінде капиталды тарту мен несиелерді уақытында қайтара
білу;
- өз бойына әділеттілік, қайсарлық және бизнесті жете білу сияқты
моральдық қасиеттерді сиғызу;
-жеткілікті дәлдікпен, қандай да бір тауардың маңыздылығы мен
ерекшелігін, болжамды сұраным мен оны өндіру тәсілдерін бағалай білетін
күйде болу.
Берілген талаптарға сай келетін, адам санының шектеулі болуынан
кәсіпкердің өз қызметі үшін алатын жалақысы басқа жұмыскерлердің табысына
қарағанда жоғары. Кәсіпкер табыстары тек жалақымен шектелмейді, олар
капиталдан алынатын табысты, егер ол болса, және қауіп үшін төлемдерді
қамтиды.
XX ғасырдың 90-шы жылдарынан бастап кәсіпкерліктің проблемалары
отандық ғалымдардың және ТМД елдері ғалымдарының еңбектерінде кеңінен
қарастырылды. Әрине, жүргізілген зерттеулерде кәсіпкерлікке, кәсіпкерге
және кәсіпкерлік табысқа ортақ анықтама берілмеген. Сонымен қатар,
бірқатар авторлардың айтуынша, зерттеушілердің барлық талпыныстары
алғашында сәтсіздікке ұшырайды. Бұл әр түрлі елдердегі кәсіпкерлікті
дамытуда мемлекетпен жүргізілетін саясатқа, қойылған зерттеу мақсаттарының
әр түрлілігіне, тікелей кәсіпкерліктің даму деңгейіне және тағы басқаларға
байланысты. Сонымен бірге, соңғы еңбектерде кәсіпкерлік процесін өзін
жаңарту мен өзін ұйымдастырудың синергетикалық моделі ретінде
қарастырылған. Кәсіпкерлер жұмысын тиімді жүргізу нәтижесінде капиталды
жинау мүмкіндігіне ие болады. Өндірістің алдағы дамуы спираль бойынша
жүзеге асырылады.
Сонымен, кәсіпкерлік пен кәсіпкерлік қызмет проблемалары ғалым-
зерттеушілермен ертеректе және әртүрлі варианттарда қарастырылды.
Орындалған экономикалық зерттеулер талдауының негізінде, кәсіпкерліктің
экономикалық мәнін нақтылап, толықтыруға талпынып,содан соң берілген
сатыда, анағұрлым таралған формада әрекет ететін шағын кәсіпкерлікке
анықтама беруге тырысамыз, бірақ алдымен бізге кәсіпкер категориясын
тұжырымдау қажет. Сөйтіп, әлемдік экономикалық ойды ұғыну, зерттеу мен
қорыту кәсіпкердің келесі сипаттамаларын ажыратуға мүмкіндік берді:
1) кәсіпкер – бұл қауіп, белгісіздік;
2) кәсіпкер – бұл пайданы және үстеме пайданы, яғни кәсіпкерлік
табысты алу;
3) кәсіпкер өндірістің барлық факторларын үйлестіреді: еңбек, жер,
капитал;
4) кәсіпкер жаңалықтарға бейім: жаңа өнім мен қызметтерді өндіруге,
жаңа әдістерді енгізуге және өткізудің жаңа нарықтарын іздеуге,
инновациялық менеджментке;
5) кәсіпкер – бұл кәсіпкерлік істі жүргізу үшін жігерлі, білім мен
ақпараттың белгілі деңгейін меңгерген адам;
6) кәсіпкер, табыс алу мақсатында, жаңа идеялардың болашағын
бағалауға, алынған ақпаратты талдауға және нарықтың қалыптасқан
конъюнктурасы тұрғысынан шешімдерді қабылдауға қабілетті;
7) кәсіпкер кез келген, әсіресе белгісіз жағдайларда бір ғана дұрыс
шешімді қабылдауы тиіс.
Қазіргі уақытта кәсіпкерлікті жандандыру процесі экономикалық
және инвестициялық дағдарыстармен; білікті мамандардың жоқтығымен;
нормативті-құқықтық базаның жетілдірілмеуімен, жемқорлықпен, тікелей
шаруашылық-коммерциялық қызметпен, тұрақты қауіппен; капиталдың
тапшылығымен; шаруашылық жүргізуші субъектілердің моральді және табиғи
тозған материалдық базасымен байланысты қиын жағдайларда өтуде. Осыған
қарамастан Республикада ШОБ қызметінің алғашқы жемістері бар, бірақ оның
көпшілігі сауда мен делдалдық қызметтерде. [5]
Нарықтық қатынастарды еңгізуші ТМД республикаларының біразында,
соның ішінде Қазақстанда, ШОБ кеңінен тарады, өйткені шағын және орта
бизнессіз нарықтық экономика не қызмет ете алмайды, не дамымайды.
Нарықтың әр түрлі аймақтарын жеңіп алу және көптеген елдердегі шағын
кәсіпкерліктің әлемдік нарықта өркендеуі, экономиканың осы сферасының
шаруашылық жүргізуші субъектілерін мақсатты түрде мемлекеттік қолдау,
ғалым зерттеушілерді оның негізгі сипаттамаларын негіздеуде, ұлттық
экономикадағы рөлі мен орнын анықтауда қызығушылығын тудырмай қоймады.
Ғалымдардың басқа бөлігі ШОБ-тің мәні максималды пайданы алуда
ғана емес, сонымен қатар тәуелсіздік, творчествалық сипат пен ерекше
тұрмыс қалпы сияқты материалдық емес факторлардан адамдардың алатын
қанағатында деп санайды.
Бірқатар авторлар ШОБ монополияланған экономика жағдайында
маңызы ерекше бәсекелестік ортаны құрайды деп пайымдайды. В.Афанасьевтің
пікірі бойынша, шағын және орта бизнес өзінің табиғаты жағынан
монополияға қарсы, ол оның қызметінің әртүрлі жақтарында көрінеді. Бір
жағынан ол, оны құраушы элементтердің аз болуынан және жоғары
динамикасынан, монополиялауға аз дәрежеде түседі. Екінші жағынан, тар
мамандану және жаңа техниканы пайдалану барысында ШОБ, ірі
корпорациялардың монополистік позицияларын бұзатын, қауіпті бәсекелес
ретінде болады.
Шағын кәсіпкерліктің басқа артықшылықтарынан, автолар айналымдылықтың
жоғары жылдамдығымен, құрылыс мерзімдерінің қысқартылуымен, негізгі
қорлардың жалпы құнындағы белсенді бөлігінің жоғарлауымен, басқару
персоналдарын ұстау шығындарының төменділігімен, ірі капиталды тарту
қажеттігінің жоқтығымен қамтылған күрделі және ағымдағы шығындардың тиімді
қолданылуынан көреді.
Шағын және орта бизнес бұл кәсіпкерліктің аясындағы ұғым, яғни мұнда
бiр немесе бiрнеше кәсiпкер пайда табу мақсатында іскерлік қызметтер жасап,
жоғары тәуекелдiктерге баруы деп түсiнсек болады. Әсiресе, шағын және орта
бизнес нарықтық экономиканың қайнар көзi болып табылады. Осы шағын және
орта бизнес арқылы көптеген әлеуметтiк – экономикалық мәселелердi шешуге
болады. Осы шағын және орта бизнестi дамыту арқылы елдiң тұрақты
экономикалық өсуiн қамтамасыз ету, халықтың негiзгi бөлiгiң жұмыспен
қамту, қоғамда орта тапты қалыптастыру қызметтерiн атқарады. [2.б, 13]
Шағын және орта бизнес нарық қатынастарын ұдайы iске қосып отыратын
орта. Экономиканың өтпелi кезеңiндегi шағын және орта бизнес ең алдымен
рыноктың тауармен толығуына және жаңа жұмыс орындарының құрылуына мүмкiндiк
бередi. Жалпы алғанда, іскерлік экономикада нақты белсендi, бәсекелес
ортаны ғана қалыптастырып қоймайды, сонымен қатар, мемлекеттiң
экономикалық дамуында оның тұрақталығының индикаторы есептi қоғамда орта
тапты жасақтайды. Шағын және орта бизнестiң әлеуметтiк мiндетiне:
• Халықты жұмыспен қамту және жұмыссыздық мәселесiн шешу;
• Тұрмыс деңгейiн жоғары болуын қамтамасыз ету;
• Адамның өмiрге тың сенiммен қарауының мүмкiндiктерiн арттыру;
Ал шағын және орта бизнестiң экономикалық мiндеттерiне келесiлердi
жатқызуға болады:
• Экономиканың бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру;
• Жаңа жұмыс орындарын ашу;
• Рыноктағы сұранысқа және жалпы өзгерiстерге тез бейiмделу;
• Шектеулi ресурстарды тиiмдi пайдалану;
• Экономикалық активтi халықты барынша ынталандыру;
• Инвестицияларды тиiмдi салаларға тарту;
• Инновациялық жаңалықтарды ашып оны өндiрiске енгiзу;
• Кластерлiк жүйенiң дамуы;
• Лизингтiк қатынастардың дамуы;
• Өнiмдердiң сапалылығының жоғары болуы;
Тұрақты экономикалық өсудi қамтамасыз етiп, ЖIӨ-нiң өсуiне өз үлесiн
қосады;
Қазақстанда бүгiнгi күнi кіші және орта іскерлік бастан кешiрiп
отырған қатынастарға қарамастан, экономиканың серпiндi дамып келе жатқаны
белгiлi болып отыр. Ең бастысы шағын және орта бизнес саны өсiп келедi.
Өсiм соншалықты жоғары да емес, небәрi пайыздық бөлiгi ғана. Оның ЖIӨ-де
өзiндiк үлесi бар. Ол 30 % құрайды. Қазiргi кезде іскерлік Қазақстанның
бүгiнгi экономикасында лайықты орын алуда.
Дамыған елдердiң тәжiрибесi шағын және орта бизнес экономиканың даму
қарқынын арттыра түсетiнiн көрсетедi. АҚШ-та барлық жұмыс күшiнiң 50%-iн
іскерлікпен шұғылданушылар құрайды. Iшкi өнiмнiң 33%-i шағын және орта
бизнес үлесiнде. Жапонияда жұмыс күшiнiң 80% шағын және орта бизнеспен
шұғылданады және жалпы өнiмнiң 55% үлесiн алып отыр. АҚШ-та шағын және
орта бизнес ғылыми зерттеу жұмыстарының 3% ғана жүзеге асырса да,
өндiрiске енгiзiлетiн iрi жаңалықтардың экономикадағы елеулi үлесi 50%
құрайды. [4.б, 118]
Қаржыгерлердiң III Конгресiнде ҚР-ның Елбасы Н.Ә. Назарбаев ҚР-ның
Үкiметiне және ҚР-ның Ұлттық Банкiне индустриялдық саясат шеңберiнде
приоритеттiк маңызы бар салаларды нақты анықтауды және оларды қаржыландыру
механизмiн дамытуды тапсырғаны белгiлi. Әлемдiк тәжiрибе көрсетiп
отырғандай қоғамдағы экономикалық, саяси, әлеуметтiк сұрақтарды шешуде
шағын және орта бизнестің ерекше роль атқаратындығы белгiлi.
Жоғарыдағы экономикалық өсу анықтамаларына тоқтала келе экономикалық өсуге
шағын және орта бизнестің қосар үлесі айтарлықтай маңызды, өйткені іскерлік
немесе шағын және орта бизнестің дамуы экономикалық өсудің нақты факторы
болып табылады.
Экономикалық дамуда ЖІӨ-нің үлесінде шғын іскерліктің үлес салмағының
басым болуы сол елдің тұрақты экономикалық өсуін қамтамасыз етеді. Ал
Қазақстанда ЖІӨ-де шғын іскерліктің рөлі бүгінгі таңда 30%-дан ғана асып
отыр. Ал Елбасымыздың кезекті Жолдауында шғын іскерліктің ЖІӨ-гі үлесін
алдағы жылдары 60%-ға дейін жеткізу керектігін баса атап өтті. Бұл мәселені
келесі 1-ші суреттен көре аламыз.
1 - сурет – ЖІӨ-гі шағын іскерліктің үлесі [16.б, 5]
Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнес халықтың әл-
ауқатының төмендеген кезiнде, ел экономикасы макроэкономикалық дағдарысқа
ұшыраған кезiнде де өмiршең күй танытты. Елдегi объективтi және
субъективтi қиындықтар оның динамикалық дамуына кедергi етуде.
объективтi қиындықтары:
Экономиканың жаппай дағдарысқа ұшырауынан, бюджет тапшылығы, қаржылық
ресурстар жетiспеушiлiгi, мiне осы мәселелер шағын және орта бизнестiң
кең көлемде қарқын алуына кедергi етуде. Нарықтық экономикаға таяну
жақындаған сайын, мемлекеттiң инвестор ретiндегi ролi төмендеуде. Мемлекет
өз тарапынан бизнестi дамытуда қолайлы климат жасауы, заңдық-нормативтiк
актiлердi жолға қоюы, шетелдiк және отандық инвесторларды шағын және орта
бизнестi дамыту жолында капитал құюына тартуы, шағын және орта бизнестi
қолдау мен дамыту бағдарламаларын қолдайтын микроэкономикалық саясатты
жасауы қажет.
Ресми статистика деректері бойынша республикада осы сектор дамуының оң
серпіні, шағын және орта бизнес субъектілерінің тұрақты өсуі 2010 жылы 741
мыңға жуық шағын кәсіпкерлік субъектілері есепке алынған, оларда шамамен
1,8 миллион адам жұмыс істейді. Шағын кәсіпкерлікте жұмыс істейтіндердің
үлес салмағы жұмыс істейтіндердің жалпы санының 19,7% -ін құрайды [6].
Кесте 1
2008-2010 жж. Қазақстан Республикасында тiркелген шағын және орта
кәсiпкерлік субъектілердің саны мен құрылымы*
Атауы ҚР-да тiркелген шағын және орта кәсiпкерлік
субъектілердің саны
2008ж. 2009ж. 2010
Шағын және орта бизнестегі кәсіпкер тұлғалардың қызмет түрлері бойынша
құрамын талдау барысында шағын және орта бизнесте тіркелген кәсіпкер
тұлғалардың қалыпты даму тенденциясы сақталғаны байқалды (1-кесте).
2-суретте келтірілгендей, 2010 жылы 2009 жылдың көрсеткішімен
салыстырғанда өнеркәсіп өндірісіндегі кәсіпкер тұлғалардың санының 1,4
есеге артқаны анықталып, 2008-2010ж.ж. басқа кәсіп түрлеріне қарағанда
саудадағы кәсіпкерлердің үлес салмағының басымдығы байқалды. Бұл көрсеткіш
2010 жылы 40,36 пайызды құрады.
Сурет 2. Қызмет түрлері бойынша шағын және орта бизнестегі кәсіпкерлердің
құрамы, 2009 ж
*Дерек көзі: ҚР Агентiгiнiң статистика мәліметтері бойынша
Бұл индустриалды, дамыған экономикасы бар және өтпелi кезеңдi басынан
кешiрiп отырған елдер экономикасы үшiн тым жағымды көрiнiс. Экономикада
бiрден-бiр маңызды элемент жұмыссыздық. жұмыссыздықтың кең етек алуы
экономикалық әл-ауқаттылыққа зардабын тигiзер фактор болса, шағын бизнес
аясында көптеген жұмыс орындары ашылады. Осы жаңа жұмыс орындарын ұсына
отырып шағын бизнес ел экономикасына қыруар көмек етедi. Ол бәсекелестiкке
сай келе алатын динамикалық диверсификациялық бағытта халықтың жұмыспен
қамтамасыз етiлуiне, оның әлеуметтiк тұрмыс жағдайын көтеретiн шын
мәнiндегi қуатты экономикаға жол ашады.
2009 жылы шағын кәсіпкерлік субъектілері тауарлар сату мен қызметтер
көрсетуден 725,5 млрд. теңгеге жуық сомада кіріс алды. Шағын және орта
кәсіпкерлік өндірген өнімдер мен қызметтер елдің ІЖӨ құрылымында қазірдің
өзінде 30 пайыздан асады. Шағын кәсіпкерлікті реттеудің нормативтік
құқықтық негізі құрылды [6].
2. Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің
дамуындағы банктік несиелеудің алатын орны
Қазіргі кезде нарықтық қатынастарды реттейтін заңдар әсерінен
кәсіпорынға олардың ұйымдастыру-құқықтық нысандарына тәуелсіз, кешенді
несие-есептік және кассалық қызмет көрсететін мемлекеттік, коммерциялық
банктердің тармақталған желісі қалыптасуда.
Қазақстан Республикасында ендi ғана жанданып келе жатқан шағын
бизнеске несие беретiн бiрден-бiр ұйым ол - екiншi деңгейдегi коммерциялық
банктер болып табылады. Коммерциялық банктер көбінесе заңды тұлғаларды
және қысқа мерзімді несиелеуді жақтайтыны – тарихи қалыптасқан жағдай.
Қазақстандық шағын және орта бизнес субъектілерінің екiншi деңгейдегi
банктерден коммерциялық несиелер алуы кәсіпорындарды дамыту үшін
қаражаттарды молықтырудың іс жүзіндегі негізгі көздерінің бірі болып
табылады. Оны төмендегі кестеден көре аламыз.
Кесте 2
Екінші деңгейдегі банктердің шағын кәсіпкерліксубъектілеріне берген
несиелері
( млн.теңге ).
2005 2006 2007 2008 2009
Барлық несиелер оның ішінде: 146515 196212 288367 470168 861045
Ұлттық валютамен 55465 104434 171541 261121 466243
қысқа 30664 48249 71860 100628 146158
ұзақ 24800 56185 99681 160494 320095
Шетел валютамен 91051 91778 116826 209046 394802
қысқа 32384 32334 25692 40804 92633
ұзақ 58667 59444 91134 168243 302169
Ескерту-Автор статистика бойынша ҚР Агентігінің мәліметтері негізінде
өңдеген.
Алғашқы құрылу кезінде шағын бизнес несиесіз өз жұмысын атқара
алмайды. Бірақ кішігірім компаниялар банкпен мәміле жасаған кезде қолайсыз
жағдайға келеді. Мұндай жағдайға келудің бірден-бір себептері – ол
компанияның несие қабілеттілігінің төмендігі, өндіріс пен мүлкінің
өтімсіздігі, маркетингтік және технологиялық потенциал дамуының артта
қалуы.
Қазақстан Республикасында ендi ғана жанданып келе жатқан шағын бизнеске
несие беретiн бiрден-бiр ұйым ол - екiншi деңгейдегi коммерциялық банктер
болып табылады. Коммерциялық банктер көбінесе заңды тұлғаларды және қысқа
мерзімді несиелеуді жақтайтыны – тарихи қалыптасқан жағдай. Қазақстандық
шағын және орта бизнес субъектілерінің екiншi деңгейдегi банктерден
коммерциялық несиелер алуы кәсіпорындарды дамыту үшін қаражаттарды
молықтырудың іс жүзіндегі негізгі көздерінің бірі болып табылады. Алғашқы
құрылу кезінде шағын бизнес несиесіз өз жұмысын атқара алмайды. Бірақ
кішігірім компаниялар банкпен мәміле жасаған кезде қолайсыз жағдайға
келеді. Мұндай жағдайға келудің бірден-бір себептері – ол компанияның несие
қабілеттілігінің төмендігі, өндіріс пен мүлкінің өтімсіздігі, маркетингтік
және технологиялық потенциал дамуының артта қалуы.
Республикадағы шағын кәсіпкерліктің дамуына кедергі болатын факторларға
мыналарды жатқызуға болады:
- несиеге қол жеткізудегі шектеулер;
- екiнші деңгейдегi банктердің жоғары кепілдікпен қамтамасыз етудегі
қоятын талаптары;
- несиенің қысқа мерзімділігі (6 айдан 18 айға дейін) және жоғары
проценттік ставкалар;
- несиені рәсімдеу процедурасының ұзақтылығы және оны сақтандыру
қажеттігі;
- қоғамдық, жетілмегендігі;коммерциялық емес отандық және шетелдік
қорлардың кіші фирмаларды микронесиелеудегі заңдық ақпараттық базаның
жетілмегендігі;
- шағын бизнес сферасындағы капитал нарығының тым тарлығы. Яғни
айналымның шектеулілігі.
Осы ретте Қазақстан Республикасының банктiк сферасының
макроэкономикалық өзгерiстерге ұшырауы, соның iшiнде импорттық
либерилизациялау, бағалар реформасы, фискалдық тәртiптi үдете түсу,
жекешелендiру және тағы да басқа нарықтық экономикаға тән өзгерiстер орын
алды. Осылайша банктiк сектордың несиелеу iсiнде де ғаламдық өзгерiстер
процесi жүрiп отырды.
Мемлекеттiк экономикалық даму жолында оған ұшырасатын өзгерiстерге
байланысты несиенiң айналыс аясы мен оның орны да бiраз өзгерiстерге
ұшырады. Әсiресе Қазақстан Республикасының бұрыңғы орталықтандырылған
мемлекеттiк жоспарлы экономикадан нарықты экономикаға өту кезінде осы
несиелiк қатынастар аясында несиелiк салымдар көлемi ұлғайды. Бұл процестiң
жүруi нарықтың заңдылығы. Егер, бұған стандарттық емес мынандай мәселелер
елдiң банктiк жүйесiнiң дамымай қалуы, тыңғылықты жасалмаған ақша несие
саясаты әсер етпесе. Осылайша нарықты экономика жағдайына көшуде, көшiп
бiткен кезде де несиенiң алатын орны ерекше. Жоспарлы орталықтандырылған
экономика кезiнде елдiң несиелiк ресурстары КСРО Үкiметiмен жалпыға бiрдей
жасалған несиелiк жоспар бойынша берiлдi. Тiптi, ол несие қандай мақсатқа,
оған яғни несиеге кәсiпорын мұктаж ба, жоқ па оған көңiл бөлiнбедi. Ал,
шаруашылықтар осы несиелiк жоспар бекiтiлгеннен кейiн ағымдағы тоқсанда
несиеге қажеттiлiк бiлдiрiлсе, жергiлiктi банктер мұндай мәселелермен
айналысуға құқығы жоқ және ресурстары да жоқ болатын. Бұл өз кезегiнде
несиенiң аясының тарылуына және де шаруашылықтың мәселелерiн жедел де тез
шешу сипатын жоғалттырды. Ал, нарықты экономика кезiнде несиенiң берiлу
мәселелерi әр банктiң өз несиелiк саясатына сай әр банк өзi жекеше шешедi.
Несие берудiң барлық жағдайлары банкпен клиенттiң арасында жасалатын
несиелiк келiсiм шартта қарастырылады.
Нарықтық жағдайда несиелiк қатынастарды кеңейтуге бiраз мүмкiншiлiктер
ашылды. Олардың iшiнде атап айтқанда коммерциялық және ипотекалық - несие,
вексель, акциялар мен бағалы қағаздарды несие алу үшiн кепiл етiп шығару.
Несиелiк қатынастардың кең ауқымға жайылуы арқылы несие ролiнiң оң бағытқа
бұрылуында несиелеудiң жаңа тиiмдi әдiсi - белгiлi бiр нақты жобаны
несиелеу жобалық қаржыландыру бұл ретте банктер ұзақ мерзiмге несие
қаражатын берiп қана қоймай жобаның басынан бастап, аяқталғанына дейiн
бақылау жасап, несиенiң тиiмдi пайдалануын қадағалайды.
Жоғарыда айтылғандай, шағын бизнестi несиелеу қаржыландырудың банктер
үшiн тәуекел деңгейiнiң өте үлкендiгi ең бiрiншi фактор болып отыр. Сонымен
қатар банктiк қызметтердiң iске асуының өзiндiк құнының жоғарылауымен де
тiкелей байланысты. Осы аталған факторларға байланысты мемлекет тарапынан
банктiк емес қаржылық мекемелердiң шағын бизнестi инвестициялауына
ынталандырудың қозғаушы механизмiн жасау керек.
Қазiргi кезде менiң ойымша шағын бизнестi арнайы инвестициялайтын
компания құру керек сияқты. Сондай-ақ шағын бизнестi несиелейтiн
коммерциялық банктердiң механизмi мен тәртiбiн қарастыру керек.
Коммерциялық банктер шағын бизнестi несиелеуде бюджет қаражаттарының
кепiлiмен және де арнайы мемлекеттiк қоғамдық қорлар мен бiрлестектердiң
қаражаттары кепiлi арқылы несиелеудi қарастыруы керек.
Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктердің шағын бизнес
субъектілеріне берген несиелер көлемін келесі 3-кестесінен көре аламыз.
Кесте 3
Екінші деңгейдегі банктердің шағын бизнес субъектілеріне берген несиелері
және олардың сыйақы мөлшерлемесі*
млн. теңге
2008 2009 2010
млн. KZT % млн. KZT
499 357 762 145 1 307 456
15,3 14,6 14,6
324 426 427 685 665 081
15,4 14,7 14,3
174 932 334 460 642 375
15,0 14,5 14,8
210 320 390 100 562 395
13,3 13,1 13,7
68 207 146 288 172 591
12,6 12,6 13,4
142 113 243 812 389 805
13,7 13,4 13,8
*Дерек көзі: : ҚР Ұлттық Банкінің статистикалық бюллетень мәлiметтерi
бойынша. №2, 2011ж.
Қазiргi уақытта шағын және орта бизнес әр түрлi қаржылық мекемелерден
көмек алуда. Банкпен несиелендiру мерзiмдерi өте қысқа. Сондықтан осы
корпоративтi экономика үлгiсiндегi экономикаға сай қаржы институттарының
жаңа формаларын енгізу керек. Ол шағын бизнеске төмендетiлген процентпен
несие беру, өзара несиелеу қоғамдарын құру керек. Ал, коммерциялық банктер
мемлекет тарапынан шағын бизнестi несиелегенi үшiн ешқандай жеңiлдiктер
алмағандары үшiн бұл секторды несиелеуге онша қызығушылық тудырып отырған
жоқ.
Шағын бизнестi қолдау ретiнде банктердiң және басқа да қаржылық
институттардың несиелiк ресурстарын кеңiнен тарту мақсаты алға қойылған
жөн. Инвестицияларды қорғау шаралары бойынша коммерциялық құрылымдардың
коммерциялық шағындарының қорғалуын қарастырып, жеңiлдiктермен шағын
бизнеске несиелер бөлу операцияларын жетiлдiру керек. Шағын және орта
бизнестiң дамуы мен оның одан әрi нығаюының базасы ретiнде тұрғындардың
банктiк жинақтарының индексациясын жүргiзу болып табылады. Осы мақсатта
несиелiк корпорациялар жүйесi мекемелерi зор роль атқарады. Мұндай
мекемелер шағын және орта бизнестi қаржыландырғаны үшiн белгiлi бiр
мөлшерде салықтық жеңiлдiктер, несиелiк ресурстар және мемлекет кепiлiн
алады. Мұндай несиелiк корпорациялар жекеменшiк нысанында болып,
коммерциялық негiзде жұмыс жасайды.
Шағын және орта бизнес экономиканың негізгі буыны болып табылады, оның
дамуы мен жағдайына қарай мемлекеттің тұрақты экономикалық өсімі де
көрінеді. Экономиканың осы саласын дамыту арқылы дамымаған бәсекелестік,
материалды және материалды емес ресурстарды тиімсіз қолдану, ішкі
сұраныстың импорттан тәуелділігі, жұмыссыздық, кедейшілік сияқты
мемлекеттің экономикасын дамытуға кері әсерін тигізетін көптеген
мәселелерді шешуге мүмкіншілігіміз бар.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банктің мәліметтері бойынша 2009 жылы
екінші деңгейлі банктердің шағын кәсіпкерліктің субъектілеріне берген
несиелері 1 505 487 млн. теңгені құрады, соның ішінде банкке жатпайтын
заңды тұлғаларға берілген несиелер көлемі 1 162 420 млн.
теңгені құраса, жеке тұлғаларға берілген несиелер сомасы 343 068 млн.
теңгені құрап отыр. 2010 жылы екінші деңгейлі банктердің шағын
кәсіпкерліктің субъектілеріне берген несиелерің сомасы 5%-ға артты, яғни
1 570 734 млн. теңгені құрады, соның ішінде банкке жатпайтын заңды
тұлғаларға берілген несиелер көлемі 4,8%-ға өсіп, 1 219 245 млн. теңгені
құраса, жеке тұлғаларға берілген несиелер сомасы 2,5%-ға өсіп, 351 488 млн.
теңгені құрап отыр.
Екінші деңгейлі банктердің шағын кәсіпкерлік субъектілеріне берілген
несиелерін экономика салалары бойынша талдап көрейік. 2009 жылы өнеркәсіп
саласына республика бойынша барлығы 112 068 млн. теңге бөлінді, соның
ішінде банкке жатпайтын заңды тұлғаларға берілген несиелер көлемі 101 129
млн. теңгені құраса, жеке тұлғаларға берілген несиелер сомасы 11 039
млн.теңгені құрап отыр. 2010 жылы өнеркәсіп саласына республика бойынша
бөлінген сома 48%-ға артты, яғни 165 319 млн. теңгені құрады, соның ішінде
банкке жатпайтын заңды тұлғаларға берілген несиелер көлемі
53%-ға өсіп, 154 401 млн. теңгені құраса, ал жеке тұлғаларға берілген
несиелер сомасы 1%-ға ғана төмендегенін көреміз.
Кесте 4
Экономика салалары бойынша екінші деңгейдегі банктердің шағын кәсіпкерлік
субъектілеріне берген несиелері
(2009 – 2010 жылдар)*
(млн. теңгемен)
Салалар
2009 жылы ауыл шаруашылығы саласына берілген қаржының жалпы сомасы
109 270 млн. теңгені құрады, соның ішінде банкке жатпайтын заңды тұлғаларға
берілген несиелер көлемі 95 833 млн. теңгені құраса, жеке тұлғаларға
берілген несиелер сомасы 13 436 млн. теңгені құрап отыр. Ал 2010 жылы
ауыл шаруашылығы саласына берілген қаржының жалпы сомасы 14%-ға азайды,
яғни 98 085 млн. теңгені құрады, соның ішінде банкке жатпайтын заңды
тұлғаларға берілген несиелер көлемі 14%-ға азайып, 82 470 млн. теңгені
құраса, ал жеке тұлғаларға берілген несиелер сомасы 16,3%-ға өсіп, 15 615
млн. теңгені құрап отыр.
Құрылыс саласын қарастыратын болсақ, 2010 жылы бөлінген қаражат 2009
жылы бөлінген қаражат сомасынан аз болып отыр. 2009 жылы құрылыс саласына
екінші деңгейлі банктердің берген несиелерінің көлемі 305 667 млн. теңгені
құрады, соның ішінде банкке жатпайтын заңды тұлғаларға берілген несиелер
көлемі 301 111 млн. теңгені құраса, жеке тұлғаларға берілген несиелер
сомасы 4 556 млн. теңгені құрап отыр. 2010 жылы жылы құрылыс саласына
екінші деңгейлі банктердің берген несиелерінің көлемі 10%-ға азайды, яғни
276 395 млн. теңгені құрады, соның ішінде банкке жатпайтын
заңды тұлғаларға берілген несиелер көлемі де 10%-ға азайып, 270 945 млн.
теңгені құраса, ал жеке тұлғаларға берілген несиелер көлемі 19,6%-ға өсіп,
5 449 млн. теңгені құрап отыр.
2009 жылы саудаға республика бойынша барлығы 619 714 млн. теңге
бөлінді, соның ішінде банкке жатпайтын заңды тұлғаларға берілген несиелер
көлемі 432 028 млн. теңгені құраса, жеке тұлғаларға берілген несиелер
сомасы 187 686 млн. теңгені құрап отыр. 2010 жылы саудаға республика
бойынша бөлінген сома 4%-ға артты, яғни 644 641 млн. теңгені құрады, соның
ішінде банкке жатпайтын заңды тұлғаларға берілген несиелер көлемі 7%-ға
өсіп, 463 300 млн. теңгені құраса, ал жеке тұлғаларға берілген
несиелер сомасы 3,4%-ға төмендеп кеткенін байқаймыз.
Жоғарыда аталып кеткен салалардан бөлек өзге салаларға екінші деңгейлі
банктердің берген несиелерінің көлемі 2009 жылы 308 664 млн. теңгені
құрады, соның ішінде банкке жатпайтын заңды тұлғаларға берілген несиелер
көлемі 189 932 млн. теңгені құраса, жеке тұлғаларға берілген несиелер
сомасы 118 731 млн. теңгені құрап отыр. 2010 жылы өзге салаларға екінші
деңгейлі банктердің берген несиелерінің көлемі 7%-ға көбейді, яғни 331 064
млн. теңгені құрады, соның ішінде банкке жатпайтын заңды тұлғаларға
берілген несиелер көлемі 5%-ға артып, 200 053 млн. теңгені құраса, ал жеке
тұлғаларға берілген несиелер сомасы 10%-ға өсіп, 131 011 млн. теңгені
құрап отыр.
Экономикада болып жатқан қиындықтарға қарамастан, мемлекет шағын және
орта бизнесті дамытуға бағытталған қаржыларды көбейтіп жатыр. Шағын және
орта бизнес тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін 2009 жылы бірінші траншпен
48,8 млрд. теңге бөлінген болатын, бұл қаражат 2 мыңнан астам жобаларды
қаржыландыруға және 2,5 мыңнан астам жұмыс орындарын ашуға жұмсалды.
Сондай-ақ Үкімет 2010 жылы қосымша 50 млрд. теңге бөлу туралы шешім
қабылдады. Екінші траншпен бөлінген қаражаттың 113 млрд. теңгесі игерілді,
осы қаражат есебінен 3 мыңнан астам жобалар қаржыландырылып, 1,5 мыңнан
астам жұмыс орындары құрылды. Осы транштың басты аспектісі соңғы қарыз
алушылар үшін несиенің номиналды ставкасын 12,5%-дан арттырмау болып
табылады.
Ал Даму-аймақтар бағдарламасы әкімшіліктермен бірге іске асырылып
жатыр, бұл бағдарлама негізінде 8,7 млрд. теңгеден астам қаржы игеріліп,
500-ге жуық жобалар қаржыландырылды. Нәтижесінде 2010 жылдың наурыз айында
22 млрд. теңге игеріледі деп күтілуде.
2010 жылы шағын және орта бизнесті қолдау мақсатында екінші деңгейлі
банктер арқылы 174 млрд. теңге игерілді, 5 мыңға жуық жобалар
қаржыландырылды және 4 мыңнан астам жұмыс орындары құрылды. Екінші деңгейлі
банктердің несиелік портфеліндегі мемлекеттік қаржыландырудың үлесі 9%-ға
дейін артты. Қаражаттың негізгі бөлігі кәсіпкерлердің белсенді әрекет етуші
негізгі бөлігі шоғырланған Алматы қаласы, Астана қаласы және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz