Нарық жағдайында өнімнің сапасын басқару
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1. НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА ӨНІМНІҢ САПАСЫН КӨТЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1. Нарық жағдайында өндірілетін өнім сапасының ұғымы, мағынасы ... ... 6
1.2. Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіру алдында өнімнің сапасын көтерудің маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12
1.3. Өндірілетін өнім сапасына әсер ететін факторлар, олардың жіктелуі ... 23
2. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНІМДЕРІН ӨҢДЕУШІ ӨНДІРІСТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ АХУАЛЫ МЕН САПА КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.1. «Қызыл Жарң өндірістік кооперативінің экономикалық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2. Кәсіпорында өндірілетін өнімнің сапасын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... 47
2.3. Өндірілген өнімнің бәсекелік көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ..56
3. ӨНІМНІҢ САПАСЫН КӨТЕРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ...62
3.1. Өнімнің сапасын көтерудің ұйымдастырушылық.экономикалық тетіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
3.2. Өнімнің сапасын көтеруде кәсіпорындардың өзара байланыстарын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
3.3. Өнімнің сапасын көтеруде инновация, маркетинг жүйелерін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..77
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1. НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА ӨНІМНІҢ САПАСЫН КӨТЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1. Нарық жағдайында өндірілетін өнім сапасының ұғымы, мағынасы ... ... 6
1.2. Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіру алдында өнімнің сапасын көтерудің маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12
1.3. Өндірілетін өнім сапасына әсер ететін факторлар, олардың жіктелуі ... 23
2. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНІМДЕРІН ӨҢДЕУШІ ӨНДІРІСТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ АХУАЛЫ МЕН САПА КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.1. «Қызыл Жарң өндірістік кооперативінің экономикалық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2. Кәсіпорында өндірілетін өнімнің сапасын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... 47
2.3. Өндірілген өнімнің бәсекелік көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ..56
3. ӨНІМНІҢ САПАСЫН КӨТЕРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ...62
3.1. Өнімнің сапасын көтерудің ұйымдастырушылық.экономикалық тетіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
3.2. Өнімнің сапасын көтеруде кәсіпорындардың өзара байланыстарын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
3.3. Өнімнің сапасын көтеруде инновация, маркетинг жүйелерін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..77
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81
Ауыл шаруашылығы өндірістері «Қазақстан-2030ң стратегиясында көрсетілген басым салалардың бірі болып табылады: Тек шикізатқа ғана бағдарланған ел болып қалмау үшін біз жеңіл және тамақ өнеркәібін, инфрақұрылымды, мұнай мен газ өңдеуді, химия мен мұнай химиясын, машина жасаудың жекелеген шағын салаларын, ғылымды қажет ететін түпкілікті өндірістері, қызмет көрсету саласын, туризмді бұрынғыдан да ілгері қарқынмен дамытуға тиіспіз. Қазіргі бәтуәгер импорт кезіндегі қатаң бәсекелестік жағдайында өндірістер мен бүтіндей салалардың нарыққа бейімделу үрдісі жүріп жатқан кезде, біздің шикізаттан басқа өнімдеріміз бәсекеге түсе алмайтын кезде біз өндірістің ауыр шикізаттық құрылымына қарай құлдырай береміз, ал бүкіл өркениетті және дамушы әлем бұған тікелей қарама-қарсы жүріп барады.
Тоғыз жолдың торабында орналасқандықтан, шекарамыздың өн бойында өз өнімімізді өткізудің аса ірі нарықтарының орасан зор әлеуетіне ие болып отырмыз. Таяу жатқан сиымдылығы екі миллиард адамға жуық нарықтардың, бірен-сарандары болмаса, қалған кез-келгені Қазақстан өнімдерін, әлбетте, оның сапасы халықаралық стандарттарға сай болған және тиісті көлік арналары дамыған жағдайда жуытып қоюға қабілетті. Бұл көршілер-Ресей, Қытай және Ислам мен Орталық Азия мемлекеттерінің тобы, Таяу Шығыс елдері-тарихи тұрғыда маңызды әлемдік орталықтар болып табылады.
Осы факторларды есепке ала, дипломдық жұмысымның мақсаты ретінде Қазақстанның ауыл шаруашылығы саласында көрсетілетін қызмет пен өндірілетін ауыл шаруашылығы өнімдерінің сапасын арттырудың жолдарын қарастыруды алдым. Дипломдық жұмыс обьектісі болып «Қызыл Жарң ӨК-і табылады.
Міндеттері ретінде :
− өнімнің сапасын арттырудың нарықтық экономика жағдайындағы мәнін анықтау;
− импорт алмастыру саясатының маңызын ашу;
Тоғыз жолдың торабында орналасқандықтан, шекарамыздың өн бойында өз өнімімізді өткізудің аса ірі нарықтарының орасан зор әлеуетіне ие болып отырмыз. Таяу жатқан сиымдылығы екі миллиард адамға жуық нарықтардың, бірен-сарандары болмаса, қалған кез-келгені Қазақстан өнімдерін, әлбетте, оның сапасы халықаралық стандарттарға сай болған және тиісті көлік арналары дамыған жағдайда жуытып қоюға қабілетті. Бұл көршілер-Ресей, Қытай және Ислам мен Орталық Азия мемлекеттерінің тобы, Таяу Шығыс елдері-тарихи тұрғыда маңызды әлемдік орталықтар болып табылады.
Осы факторларды есепке ала, дипломдық жұмысымның мақсаты ретінде Қазақстанның ауыл шаруашылығы саласында көрсетілетін қызмет пен өндірілетін ауыл шаруашылығы өнімдерінің сапасын арттырудың жолдарын қарастыруды алдым. Дипломдық жұмыс обьектісі болып «Қызыл Жарң ӨК-і табылады.
Міндеттері ретінде :
− өнімнің сапасын арттырудың нарықтық экономика жағдайындағы мәнін анықтау;
− импорт алмастыру саясатының маңызын ашу;
1. 2003-2015 жылдардағы Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық даму стратегиясы. Қазақстан Республикасының Президенті және Үкіметінің актілер жинағы, 2002, №30.
2. Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары. ҚР-ның Президентінің үкімімен 2001 жылдың 4 желтоқсанында расталған, №735, Астана 2001.
3. ҚР-ның Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан жеделдетілген экономикалық, әлеуметтік, саяси даму жолындаң, «Егемен Қазақстанң 2005, 18 ақпан.
4. Назарбаев Н.Ә. «Жаңа заман – Жаңа экономикаң //, «Егемен Қазақстанң 2004, 16 желтоқсан.
5. «Стандарттау мен сертификаттау туралың ҚР-ның Заңы // «Егемен Қазақстанң // 1993, 17 ақпан.
6. Нұрпейісова А.С. Кластерлік талдау – микродеңгейде бәсекелік қабілетті басқару базасы // «ҚазЭУ Жаршысың, «Экономикаң 2004, №3, 72-76 беттер.
7. Айманбетов Н.Е. «Агрономияң 2000, «Алматың, 46-69 беттер.
8. Тағы да миллиард пұт астық // «Казахстанская правдаң 2004, №6, 22 қаңтар.
9. Азгальдов Г.Г. Теория и практика оценки качества товаров. – М.: Экономика, 1982.
10. Завьялов П.С., Демидов В.Е. Формула успеха - маркетинг (100 вопросов – 100 ответов о том, как эффективно действовать на внешнем рынке. – 2-е изд., перераб. и доп. –М.: Международные отношения, 2001.
11. Исаева М.Г., Жихарева В.И., Баймагамбетов Г.А. Продовольствен-ный комплекс: формирование и развитие.- М.: Агропромиздат. – 1998.
12. Маркетинг: Учебник /А.Н.Романов, Ю.Ю.Корлюгов, С.А.Красильников и др.; под ред. А.Н.Романова - М.: Банки и биржы, ЮНИТИ, 2000.
13. Минин Б.А. Уровень качества. Социально- экономические вопросы оценки качества и защита потребителя.-М.: Изд-во стандартов, 2002.
14. Ряполов А.Ф. Сертификация. Методология и практика.- М.: Изд-во стандартов, 1987.
15. Стефанюк А.И. Реконструкция и техническое перевооружение предприятий пищевой промышленности.- М.: Агропромиздат, 1999.
16. Каренов Р.С. Терминология рыночной экономики и бизнеса. Алматы: Гылым, 1994
17. Турсумбаев Б.М., Петренко И.Я., Исмуратов С.Б. Основы организа-ции бизнеса. Учебник. Челябинск, Южно-Уральское кн. изд-во, 2001
18. Трубилин А. Конкурентоспособность – главный фактор эффектив-ности производства // АПК: экономика, управление, 2002.
19. Шувалов А.И. Некоторые аспекты оценки конкурентоспособности изделий. Обновление продукции и конкурентоспособность. М: Знание, 2003.
20. Сергеев И.В. Экономика предприятия. Издание 2-е, перер. и доп. М: Финансы и статистика, 2000.
21. Герчикова И.Н. Маркетинг и международное коммерческое дело. М: Внешторгиздат, 2000.
22. Белый Е., Барашков С. Конкурентоспособность и качество продукции: два уровня управления // Маркетинг, 2003, №4.
23. Мамыров Н.К., Саханова А.Н. и др. Государство и бизнес. Менеджмент государственного сектора. Книга 1-4. Учебник. Алматы: Экономика, 2002.
24. "О вступлении Казахстана в ВТО" С.Туржанов - директор Департамента малого бизнеса Аппарата Акима г.Алматы. «Казахстанская правдаң // №29, 2002, 23 июль.
25. «Взгляд Президентаң // «Казахстанская правдаң // №13, 2004, 31 марта.
26. Маркетинг: Учебник /А.Н. Романов, Ю.Ю. Корлюгов, СА. Красильников и др.: Под ред. А.Н. Романова. — М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1996
27. Юданов А.Ю. Конкуренция: теория и практика: Учебное пособие; 2-е изд.,с испр. и доп. — М.: Ассоциация авторов и издателей “Тандем”; Изд-во“ГНОМ-ПРЕСС”, 1998
28. "Менеджмент систем качества", Учебное пособие/ М.Г. Круглов, С.К. Сергеев, В.А. Такташов и др.: ИПК Издательство стандартов, 1997.
29. А.Абдрахманов, член Правления МО "СовАсК"
Ш.С.Тажибаев Институт стандартизации, метрологии и сертификации, «Проблемы и перспективы управления качеством в Республике Казахстанң : Алматы, 2004г.
30. «Поручение Президента РК Правительству и акимамң.// Астана. 31 января. КАЗИНФОРМ.
31. Министерства сельского хозяйства Республики Казахстан, Программа по «Производству и переработке зерновых культур на 2004-2005г.ң.
32. Ильенкова С.Д., Гохберг Л.М., Ягудин С.Ю. и др. Инновационный менеджмент. Учебник.– М.; Изд. "Банки и биржи", ЮНИТИ, 1997 г.
33. Методика комплексного технико-экономического анализа деятельности всех звеньев управления отрасли. Ч 1 Комплексный экономический анализ деятельности отрасли.– М.: МЭП СССР, 1985г.
34. Статистические методы повышения качества. Под.ред. Хитоси Кумэ. – М.: Финансы и статистика., 1990 г.
35. Янданов Л.Ю. «Современные тенденции развития АПК и технология бюджетированияң, КазГосАгру. 2001г.
36. Ақпараттық Интернет сайттары - www.standard.ru, www.marketіngmіx.ru, www.beermarket.ru, www.mіnagrі.kz.
37. С. Альжанова, Б.Хусаинов «Казахстан и ВТОң //Эксперт// 2004, 15 март, КАЗИНФОРМ;
38. «Инновации – в сельское хозяйствоң //www.Gazeta.kz.// 2004, 17 сентября.
39. Тұрғындардың санитарлы-эпидемиологиялық әл-аухаты жақсарту туралы: ҚР Заңы.ҚР Жоғарғы Кеңесінің Қаулысы.1994.№8
40. «Қызыл Жарң ӨК-нің 2003-2004 жылдардағы есепті мәліметтері.
2. Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары. ҚР-ның Президентінің үкімімен 2001 жылдың 4 желтоқсанында расталған, №735, Астана 2001.
3. ҚР-ның Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан жеделдетілген экономикалық, әлеуметтік, саяси даму жолындаң, «Егемен Қазақстанң 2005, 18 ақпан.
4. Назарбаев Н.Ә. «Жаңа заман – Жаңа экономикаң //, «Егемен Қазақстанң 2004, 16 желтоқсан.
5. «Стандарттау мен сертификаттау туралың ҚР-ның Заңы // «Егемен Қазақстанң // 1993, 17 ақпан.
6. Нұрпейісова А.С. Кластерлік талдау – микродеңгейде бәсекелік қабілетті басқару базасы // «ҚазЭУ Жаршысың, «Экономикаң 2004, №3, 72-76 беттер.
7. Айманбетов Н.Е. «Агрономияң 2000, «Алматың, 46-69 беттер.
8. Тағы да миллиард пұт астық // «Казахстанская правдаң 2004, №6, 22 қаңтар.
9. Азгальдов Г.Г. Теория и практика оценки качества товаров. – М.: Экономика, 1982.
10. Завьялов П.С., Демидов В.Е. Формула успеха - маркетинг (100 вопросов – 100 ответов о том, как эффективно действовать на внешнем рынке. – 2-е изд., перераб. и доп. –М.: Международные отношения, 2001.
11. Исаева М.Г., Жихарева В.И., Баймагамбетов Г.А. Продовольствен-ный комплекс: формирование и развитие.- М.: Агропромиздат. – 1998.
12. Маркетинг: Учебник /А.Н.Романов, Ю.Ю.Корлюгов, С.А.Красильников и др.; под ред. А.Н.Романова - М.: Банки и биржы, ЮНИТИ, 2000.
13. Минин Б.А. Уровень качества. Социально- экономические вопросы оценки качества и защита потребителя.-М.: Изд-во стандартов, 2002.
14. Ряполов А.Ф. Сертификация. Методология и практика.- М.: Изд-во стандартов, 1987.
15. Стефанюк А.И. Реконструкция и техническое перевооружение предприятий пищевой промышленности.- М.: Агропромиздат, 1999.
16. Каренов Р.С. Терминология рыночной экономики и бизнеса. Алматы: Гылым, 1994
17. Турсумбаев Б.М., Петренко И.Я., Исмуратов С.Б. Основы организа-ции бизнеса. Учебник. Челябинск, Южно-Уральское кн. изд-во, 2001
18. Трубилин А. Конкурентоспособность – главный фактор эффектив-ности производства // АПК: экономика, управление, 2002.
19. Шувалов А.И. Некоторые аспекты оценки конкурентоспособности изделий. Обновление продукции и конкурентоспособность. М: Знание, 2003.
20. Сергеев И.В. Экономика предприятия. Издание 2-е, перер. и доп. М: Финансы и статистика, 2000.
21. Герчикова И.Н. Маркетинг и международное коммерческое дело. М: Внешторгиздат, 2000.
22. Белый Е., Барашков С. Конкурентоспособность и качество продукции: два уровня управления // Маркетинг, 2003, №4.
23. Мамыров Н.К., Саханова А.Н. и др. Государство и бизнес. Менеджмент государственного сектора. Книга 1-4. Учебник. Алматы: Экономика, 2002.
24. "О вступлении Казахстана в ВТО" С.Туржанов - директор Департамента малого бизнеса Аппарата Акима г.Алматы. «Казахстанская правдаң // №29, 2002, 23 июль.
25. «Взгляд Президентаң // «Казахстанская правдаң // №13, 2004, 31 марта.
26. Маркетинг: Учебник /А.Н. Романов, Ю.Ю. Корлюгов, СА. Красильников и др.: Под ред. А.Н. Романова. — М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1996
27. Юданов А.Ю. Конкуренция: теория и практика: Учебное пособие; 2-е изд.,с испр. и доп. — М.: Ассоциация авторов и издателей “Тандем”; Изд-во“ГНОМ-ПРЕСС”, 1998
28. "Менеджмент систем качества", Учебное пособие/ М.Г. Круглов, С.К. Сергеев, В.А. Такташов и др.: ИПК Издательство стандартов, 1997.
29. А.Абдрахманов, член Правления МО "СовАсК"
Ш.С.Тажибаев Институт стандартизации, метрологии и сертификации, «Проблемы и перспективы управления качеством в Республике Казахстанң : Алматы, 2004г.
30. «Поручение Президента РК Правительству и акимамң.// Астана. 31 января. КАЗИНФОРМ.
31. Министерства сельского хозяйства Республики Казахстан, Программа по «Производству и переработке зерновых культур на 2004-2005г.ң.
32. Ильенкова С.Д., Гохберг Л.М., Ягудин С.Ю. и др. Инновационный менеджмент. Учебник.– М.; Изд. "Банки и биржи", ЮНИТИ, 1997 г.
33. Методика комплексного технико-экономического анализа деятельности всех звеньев управления отрасли. Ч 1 Комплексный экономический анализ деятельности отрасли.– М.: МЭП СССР, 1985г.
34. Статистические методы повышения качества. Под.ред. Хитоси Кумэ. – М.: Финансы и статистика., 1990 г.
35. Янданов Л.Ю. «Современные тенденции развития АПК и технология бюджетированияң, КазГосАгру. 2001г.
36. Ақпараттық Интернет сайттары - www.standard.ru, www.marketіngmіx.ru, www.beermarket.ru, www.mіnagrі.kz.
37. С. Альжанова, Б.Хусаинов «Казахстан и ВТОң //Эксперт// 2004, 15 март, КАЗИНФОРМ;
38. «Инновации – в сельское хозяйствоң //www.Gazeta.kz.// 2004, 17 сентября.
39. Тұрғындардың санитарлы-эпидемиологиялық әл-аухаты жақсарту туралы: ҚР Заңы.ҚР Жоғарғы Кеңесінің Қаулысы.1994.№8
40. «Қызыл Жарң ӨК-нің 2003-2004 жылдардағы есепті мәліметтері.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Т.РЫСҚҰЛОВ атындағы ҚАЗАҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА және ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРң
ФАКУЛЬТЕТІ
ЭКОНОМИКАң КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Нарық жағдайында өнімнің сапасын басқару
(Кәсіпорын мысалында)ң
520830 Экономикаң (бакалавр) мамандығы күндізгі бөлімнің 4 курс студенті
ҚАСЕНОВА АЙНҰР ТӨРЕХАНОВНА
Ғылыми жетекші:
оқытушы ГАЛИНОВА А.Т.
Мемлекеттік аттестациялық комиссияның алдына қорғауға жіберілді
Экономика кафедрасының
меңгерушісі, э.ғ.к. профессор СЕЙДАХМЕТОВ А.С.
Алматы, 2005
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1. НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА ӨНІМНІҢ САПАСЫН КӨТЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.1. Нарық жағдайында өндірілетін өнім сапасының ұғымы, мағынасы ... ...
6
1.2. Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіру алдында өнімнің сапасын көтерудің
маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 12
1.3. Өндірілетін өнім сапасына әсер ететін факторлар, олардың жіктелуі ...
23
2. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНІМДЕРІН ӨҢДЕУШІ ӨНДІРІСТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ АХУАЛЫ МЕН
САПА КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАЛДАУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 30
2.1. Қызыл Жарң өндірістік кооперативінің экономикалық жағдайын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 30
2.2. Кәсіпорында өндірілетін өнімнің сапасын бағалау
... ... ... ... ... ... ... ... 47
2.3. Өндірілген өнімнің бәсекелік көрсеткіштерін талдау
... ... ... ... ... ... ..56
3. ӨНІМНІҢ САПАСЫН КӨТЕРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ...62
3.1. Өнімнің сапасын көтерудің ұйымдастырушылық-экономикалық тетіктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 62
3.2. Өнімнің сапасын көтеруде кәсіпорындардың өзара байланыстарын
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
3.3. Өнімнің сапасын көтеруде инновация, маркетинг жүйелерін жетілдіру
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
... ... ... ... 77
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .80
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
... 81
КІРІСПЕ
Ауыл шаруашылығы өндірістері Қазақстан-2030ң стратегиясында
көрсетілген басым салалардың бірі болып табылады: Тек шикізатқа ғана
бағдарланған ел болып қалмау үшін біз жеңіл және тамақ өнеркәібін,
инфрақұрылымды, мұнай мен газ өңдеуді, химия мен мұнай химиясын, машина
жасаудың жекелеген шағын салаларын, ғылымды қажет ететін түпкілікті
өндірістері, қызмет көрсету саласын, туризмді бұрынғыдан да ілгері
қарқынмен дамытуға тиіспіз. Қазіргі бәтуәгер импорт кезіндегі қатаң
бәсекелестік жағдайында өндірістер мен бүтіндей салалардың нарыққа
бейімделу үрдісі жүріп жатқан кезде, біздің шикізаттан басқа өнімдеріміз
бәсекеге түсе алмайтын кезде біз өндірістің ауыр шикізаттық құрылымына
қарай құлдырай береміз, ал бүкіл өркениетті және дамушы әлем бұған тікелей
қарама-қарсы жүріп барады.
Тоғыз жолдың торабында орналасқандықтан, шекарамыздың өн бойында өз
өнімімізді өткізудің аса ірі нарықтарының орасан зор әлеуетіне ие болып
отырмыз. Таяу жатқан сиымдылығы екі миллиард адамға жуық нарықтардың, бірен-
сарандары болмаса, қалған кез-келгені Қазақстан өнімдерін, әлбетте, оның
сапасы халықаралық стандарттарға сай болған және тиісті көлік арналары
дамыған жағдайда жуытып қоюға қабілетті. Бұл көршілер-Ресей, Қытай және
Ислам мен Орталық Азия мемлекеттерінің тобы, Таяу Шығыс елдері-тарихи
тұрғыда маңызды әлемдік орталықтар болып табылады.
Осы факторларды есепке ала, дипломдық жұмысымның мақсаты ретінде
Қазақстанның ауыл шаруашылығы саласында көрсетілетін қызмет пен өндірілетін
ауыл шаруашылығы өнімдерінің сапасын арттырудың жолдарын қарастыруды алдым.
Дипломдық жұмыс обьектісі болып Қызыл Жарң ӨК-і табылады.
Міндеттері ретінде :
− өнімнің сапасын арттырудың нарықтық экономика жағдайындағы мәнін
анықтау;
− импорт алмастыру саясатының маңызын ашу;
− ауыл шаруашылық өнімдері нарығының Қазақстандағы дамуын талдау;
− Қызыл Жарң ӨК-не жалпы сипаттама беріп, оның қаржылық жағдайын
бағалау;
− кәсіпорын өндіретін өнімінің сапасын бағалау;
− Қазақстанның ауыл шаруашылығы саласындағы көрсетілетін қызмет пен
өндірілетін өнімдердің сапасын арттырудың жолдарын қарастыру сияқты
мәселелерді зерттеу, баға беру, ұсыныстар жасау болып табылады.
Бірінші тарауда өнімнің сапасын арттырудың теориялық мәселелері
қарастырылады. Оны арттыруға әсер ететін факторларға және реттейтін
заңдарға қысқаша тоқталып өтеміз. Бәсекелік қабілетті анықтаушының бірі
сапа көрсеткіштеріне толық сипаттама беріледі. Бүкіл әлемдік сауда ұйымына
кіру алдындағы өнімнің сапасын арттырудың мәні анықталады. Өнім сапасына
әсер ететін факторлар анықталып, олардың өндірілетін өнімнің сапасындағы
атқаратын қызметі, сондай-ақ олардың түрлері, олардың түрлерінің сапаның
атқаратын ортасына қарай топталып, жіктелуіне толық сипаттама беріледі.
Екінші тарауда ауыл шаруашылығыны өнімдерін өндіру саласында ондаған
жылдар бойы қызмет етіп келе жатқан Қызыл Жарң ӨК-не жалпы сипаттама
беріліп, қаржылық-экономикалық жағдайына талдау жасалады. Кәсіпорын
өндіретін өнімінің сапасына баға беріліп, оны арттырудың жолдары
қарастырылады. Сондай-ақ көрсетілетін қызмет пен өндірілетін өнімдердің
бәсекелік көрсеткіштеріне талдау жасалады. Мұнда Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік Стандарттарына сүйене отырып өнімді сұрыптарға бөлу, Қызыл
Жарң ӨК-мен өндірілген өнімнің сапасын, сондай-ақ мысалдағы кәсіпорынды
есепті ретінде алып осы аудандағы дәл осы қызметпен айналысатын бірнеше
кәсіпорындарды салыстырмалы бәсекелестер ретінде алып, жергілікті
тұрғындардан, басқа да өңдеуші кәсіпорындардан анкеталық сұраулар жүргізу
арқылы негізгі өнімнің сапасына бірқатар маркетингтік талдаулар жасалып
зерттеулер жүргізілді.
Үшінші тарауда өнімнің сапасын арттыру бағыттары келтірілген. Ауыл
шаруашылығы саласындағы қызмет етуші кәсіпорындар шаруашылығымен облыс
ауқымында танысып, астық егумен айналысатын әр ауданның табиғи-экономикалық
жағдайларының қолайлылығына байланысты алынатын дәнді дақылдардың сапасын,
түсімділік мөлшерін, бәсеке қабілеттілігін арттырып, астықтың өзіндік құнын
төмендетуге, еңбек, жер, су, тыңайтқыш ресурстары мен техникалық құралдарды
рационалды пайдаланып, ұсынылған арнайы технологияларды қолдану барысында
оң нәтижелерге жететіндігі жөнінде мысалдар келтірілген. Сондай-ақ
өндірістің өндірілетін өнімнің сапасын арттыудағы : ұйымдастырушылық-
экономикалық тетіктер, яғни бір-бірімен тығыз байланысты халық шаруашылығы
салаларындағы шаруашылық етуші нарық субьектілерінде (ауыл шаруашылығы –
өңдеуші кәсіпорындар - тамақ өнеркәсібі кәсіпорындары – текстильдік
өнеркәсіп кәсіпорындары және т.б.) тізбектелген байланыс жүйесін құрудың
тиімділігі; өнімнің сапасын көтерудегі кәсіпорындардың өзара байланыстарын
жетілдіруі; ауыл шаруашылығы өндірісіндегі инновация, маркетинг жүйелерін
жақсарту жолдары туралы сөз болады.
Зерттеудің әдістемелік негіздеріне Қазақстан Республикасының Заңдары,
Президент Жолдаулары, статистика мәліметтері, сапаны басқару тақырыбында ой
қозғаған шетелдік және отандық ғалым-экономистердің және мамандардың ой-
пікірлері мен еңбектері қолданылады.
1. НарыҚтыҚ жаҒдайда ӨнімніҢ САПАСЫН КӨТЕРУДІҢ теориЯлыҚ мӘселелері
1. Нарық жағдайында өндірілетін өнімнің сапасының ұғымы, мағнасы
XXІ ғасыр цивилизациялық дамуда сапаның барлық салалары: еңбек сапасы,
қызмет және өнім сапасы, қоршаған орта сапасы және т.б. жоғары сапа ғасыры
болуы керек. Қазіргі замандағы нарықтық қатнастар жағдайында кәсіпорынның
сәтті және бәсекеқабілетті қызметі көбінесе оның өндіретін өнімінің
сапасына тәуелді.
Сапа - бұл белгіленген және болжанатын сұранысты қанағаттандыра алатын
объектінің сипаттамаларының жиынтығы.
Сапа түсінігі: құжаттандырылған процедуралар негізінде үрдістерді
басқару; тұрақты тұтынушылармен өзара тиімді әріптестік негізінде өткізу
нарықтарын жаулап алу; бәсеке қабілетті өнім ұсыну арқылы жаңа өткізу
нарықтарын игеру сияқты қызметтің барлық түріне таралады. Сапаң - бұл
өндірілген өнімнің емес тапсырыс берушінің қайтып келуі. Өндірілген өнімнің
сапасын анықтайтын факторлар болып тапсырыс берушінің сұранысына икемделу,
кәсіпорынның әрқашан оны ескеріп ал іс жүзінде оны риза қылу табылады.
Кәсіпорындар мен ұйымдар деңгейінде мәселелерді тиімді шешу құралы
болып сериясы 9000 ІSO стандарттарына сәйкес сапа менеджменті жүйесін
ендіру табылады.
Бүгінгі таңда жердің барлық түкпірінен Қазақстанға көптеген және
әрдайым сапалы емес тауарлар ағылуда, бұл жағдайда тұтынушы құқығын қорғау
үшін бақылау және ақпарат қажет. Алматы стандарттау, метрология және
сертификаттау орталығының директоры Есбергенов Базарбай Сейілхановичтің
айтуы бойынша, сапа бүгінгі таңда өнімді, жұмысты және қызметті бағалаудың
негізгі критериі ол - әр адамның және жалпы қоғамның өмір сүру деңгейін
анықтайды. Сапа жоғарғы стандарттың индикаторы секілді, өнім өндіруші
өзінің өнімін жарнамалау кезінде оның сапасы жайында сөз қозғайды. Сапа әр
кезде әсіресе қазіргі нарықтық экономикаға өту кезеңінде өткір мәселе
болуда. Елімізде өндірілетін өнімнің көп бөлігі импортталатын тауарлармен
бәсекелесе алмайды. Сондықтан отандық кәсіпорындар көптеген қиындықтарға
кездеседі. Көптеген елдер тәжірибесі көрсеткендей, қиындықтардан шығуға
негізгі жол ашатын құрал бұл – сапа.
Өнім сапасы – бұл кәсіпорын қызметінің айнасы, осы айнадан
қолданылатын техника, технология және басқарушылық деңгейін анық көруге
болады. Өнімнің сапасы – маңызды экономикалық категория, сонымен қатар
өнімнің өзіндік құны, табыс, рентабельділік және т.б, сияқты экономикалық
көрсеткіштермен тығыз байланысты. Өнімнің сапасын арттыруды түрлі
аспектілерде сондай-ақ макро және микро деңгейде қарастыру керек.
Өнімнің сапасын көтеру:
- өткізілетін өнім және қызмет көлемін ұлғайтуға;
- экспорт құрылымын жақсартуға;
- ҒТП-ті және басқаларын қолдануға мүмкіндік береді. Өнімнің
сапалылығының жоғары деңгейі мемлекет үшін: ҒТП-тің жеделдеуі, экспорттың
ұлғайтуы, жаңа өткізу нарықтары мен гүлдену. Ал, нарықтық қатынастар
жағдайында, әрдайым сапалы өнім өндіру кәсіпорын үшін өте маңызды, ең
алдымен ол кәсіпорын имиджінің қалыптасуына септеседі.
Жоғары деңгейлі имидж, бұл – танымалдылық және сенімділік, сатып
алушылардың фирмаға, оның тауарына, қызметіне, тауарлық белгісіне,
жарнамасына, фирмалық стиль атрибуттарына оң және тұрақты көзқарасының
қалыптасуына себеп болады.
Қазіргі таңда біз экономиканың әр саласында, әлемдік және Қазақстандық
нарықтарда мықты да танымал көшбасшы орындарын иемденетін көтеген шетелдік
фирмаларды көреміз. Олар: Adіdas, Nіke, PHІLІPS, SONY, Nokіa, Coca-Cola
және де басқа көптеген фирмалар.
Сонымен кәсіпорында сапа мәселесін шешу – оның сатып алушылар
алдындағы жоғары имиджі, сыртқы нарыққа шығу, өнімнің сапасын тұрақты
қылу жоғары деңгейде табыс табуға негіз болады.
Өндіріс технологиясы мен адам қажеттілігінің дамуы әсерінен сапа рөлі
мен маңызы үнемі өсіп отырады. Мәдениет пен білім деңгейінің өсуі күнен-
күнге тұтынушылардың талабы мен қалауын өсіріп отыр.
Сыртқы нарықты
зерттеу
1 сурет - Тауардың бәсекелік қабілетін бағалаудың типтік сызбасы
Осыған байланысты, өнім сапасы мәселесі - тауар өндірушілер алдында
тұрған экономикалық және әлеуметтік мәселелердің маңыздысы.
1. Өнімнің бәсекелік қабілеті келесі элементтерден тұрады:
− бағаның негізгі бәсекелестердің бағасымен салыстырылуы;
− сұраныс пен ұсыныс қатнастарына байланысты, бәсекелестер саясатына
байланысты бағаны дифференциялау жүйесінің жұмыс жасауы;
− жеңілдіктер жүйесінің тұтынушыларды тартуы;
2. Өнім сапасы :
− өнімнің техникалық-функционалдық қасиеттері;
− қосымша пайдалылықтың болуы;
− өнімнің танымалдық деңгейі;
3. Өткізу, жарнама және қызмет көрсету жүйелерінің бәсекелік қабілеті:
− өткізу жүйелерінің тұтынушыларға қолайлылығы;
− жарнаманың тиімділігі;
− қызмет көрсету жүйелерінің қолайлылығы мен сенімділігі.
Өнімнің сапасы саласындағы атақты американ маманы А.Фейгенбаум өзінің
Өнімнің сапасын бақылауң атты кітабында: қызметтің немесе өнімнің сапасы
мағынасын, оның пайдалану кезінде сатып алушының талаптарына толықтай жауап
беру жолымен қызметтің немесе өнімнің техникалық, технологиялық және
эксплуатациялық мінездемелерінің жалпы жиынтығымен анықтауға болатындығын
түсіндіреді. Ары қарай автор қызметтің немесе өнімнің сапасын анықтаушы,
басқа емес, ал нақ осы тұтынушы екендігін атап өтеді. Кейбір отандық
мамандар өнімнің сапасын ғылыми-техникалық прогресстің айнасы деп те
атайды. Өнімнің сапа деңгейі оның сапасының көрсеткіштер жүйесі негізінде
анықталады. Ол үшін осы әр көрсеткіштің сандық мағынасын біле отырып,
салыстыру үшін есепті өнім ретінде алынып отырған тауардың сәйкес
көрсеткіштерімен салыстырылады.
Сапа көрсеткішін анықтаудың негізгі міндеті болып оның сандық
мағынасын табу есептеледі. Ол үшін практикада өнімнің спецификасына
байланысты келесі әдістер қолданылады:
- Өлшеу әдісі – приборлар мен құралдардың көмегімен анықталады;
- Тіркеу әдісі – белгілі бір жәйттер (мәселен: сынақ кезінде теріс
нәтиже) немесе заттардың (мәселен: стандартталған, унифицирленген немесе
патентпен қорғалған әмбебап) санын есептеу мен тіркеуге негізделген.
Тіркеу әдісі арқылы сенімділікті, патентті-құқықты, стандарттау,
унификациялау секілді көрсеткіштерді анықтауға болады;
- Есесптеу әдісі - өнімнің сапа көрсеткіштерін анықтау үшін арнайы
математикалық моделдерді пайдалануға негізделген;
- Органолептикалық әдіс – адамның сезім мүшелерімен: көру, есту, дәм
сезу, ұстап көру және т.б. сияқты қабылдауын талдауды қарастырады. Табылған
мәндердің туралығы мен растығы оны анықтаушы тұлғаның квалификация, анықтау
қабілеті, кәсіпқойлық деңгейіне байланысты;
- Социологиялық әдіс – барлық тұтынушылар желісі бойынша ақпарат
жинап, талдау жасау арқылы жүргізіледі. Өнімнің техникалық деңгейі және
өнімнің сапа деңгейін неғұрлым терең түсінік ретінде қарастырады;
Жалпы өнімнің бәсекелік қабілетін арттыруға бірнеше факторлар әсер
етеді. Оларды 2-ге бөлуге болады: сыртқы және ішкі.
Сыртқы факторларға мемлекет деңгейінде қабылданатын бағдарламалар мен
заңдар жатады. Атап айтқанда: сапа бағдарламасы, Жеңіл және тамақ
өнеркәсібі салаларында импорт алмастырудың 2001—2003 жж, арналған
бағдарламасың, Сертификаттау туралың, Стандарттау туралың, мақсатты-
отандық өндірушілерді демпингті тауарлар нәтижесінде қалыптасқан теріс
пиғылды бәсекеден қорғау болып табылатын Демпингке қарсы шаралар туралың,
Теріс пиғылды бәсеке туралың, ішкі нарықты, шет мемлекетпен
субсидияланатын импорт тауарларын жеткізушілер тарапынан теріс пиғылды
бәсекеден қорғануға бағытталған Субсидиялармен орын толтыру шаралары
туралың және Президентіміз бен Үкіметтің тиісті атқарушы органдар мен
жергілікті әкімшіліктер алдына қойып, орындалуы соңғы 2-5 жыл ішінде
көзделген, қысқа және орта мерзімді страгтегиялық даму бағдарламалары,
басқа да жекелеген бағдарламалар мен заңдар жатады.
Сапа Республикалық бағдарламасының негізгі мақсаттары мен қызметтері
келесідей :
− өнімдер мен қызметтер сапасы саласында мемлекеттік басқаруды
құқықтық қамтамасыз ету, жетілдіру;
− басқару нысандары мен әдістерін жетілдіру;
− отандық өнімдердің бәсекелік қабілетін арттыруға бағытталған ҒТП
жетістіктерін енгізу;
− өнімдер мен жұмыстар, көрсетілетін қызметтерді сетификаттаудан сапа
жүйесін сертификаттауға көшу;
− стандарттау, метрология мен сертификаттау саласында кадрларды
дайындау;
− сапаны артыру саласында іс-шаралар ұйымдастыру мен насихаттау.
Ішкі факторларға кәсіпорын деңгейіндегі шаралар, білікті менеджмент,
сапа үйірмелері, жақсы қалыптастырылған кадрлық саясат және т.б. жатады.
Бәсекелік қабілетті қамтамасыз етуде ХХ-ғасырдың 80-ші жылдары сапаға
деген талап шешуші болды. Сатып алушылардың 80%-ы өнімді әлемдік нарықта
сатып ала отырып, бағасынан гөрі сапасын қалайды. Сондықтан, өнімнің
бәсекелік қабілетін талдауда сапа көрсеткіштерін талдаудың маңызы зор :
− функционалдық қасиеттер тұтыну затының өз мақсаттық бағытына сәйкес
келуін көрсетеді. Олардың негізгі функцияларының, көмекші операциялар мен
қосымша операциялардың дәл орындалуын көрсетеді.
Мысалы, кір жуғыш машинаның функционалдық қасиетіне оның кір жууын
жатқызамыз. Көмекші функциялар – электронды сағаттарда калькулятордың
болуы;
- әлеуметтік арналымы тауардың әр-түрлі халық тобына арналғандығы;
- эргономиялық қасиеттер тауардың тұтыну кезіндегі ыңғайлылық пен
комфорт, яғни адамға физикалық, психологиялық ауыртпалық түсірмеу. Мысалы,
автомобильде басқару жүйелерінің орналасуы және т.б.
- эстетикалық қасиеттер тауардың көңілге аларлықтай ерекшеліктер
арқылы қоғамдық құндылыққа ие болуы. Мысалы, сәнді киім, әдемі ыдыс-аяқ
және т.б.
Poole computer компаниясының тек түсімен ғана ерекшеленетін жаңа
компьютер шығаруы, итальяндық Zanussі фирмасының әр-түсті асхана жихазын
шығаруы.
- экологиялық қасиеттері, бұл тауарды қолдану қоршаған ортаға
қаншалықты зиян болғандығымен анықталады. Мұнда тек тұтыну заты ғана емес,
сақтау, тасымалдау және т.б., үрдістер ескеріледі. Мысалға кір жууға
арналған ұнтақтың биологиялық тазалығы, аэрозольді заттардың ауаға әсері
және т.б.
- гигиеналық қасиеттер тауардың тұтыну кезіндегі адам ағзасына,
жұмыс жасау қабілетіне кері әсер етпеу мүмкіндігі. Олар жарықтылық,
вентиляция, температура, ылғалдылық деңгейі және т.б.
- тауардың тұтынудағы сенімділігі, яғни тұтыну кезіндегі өзінің
негізгі ерекшеліктерін сақтап қалуы. ұзақ мерзім қолданылуымен,
сақталымдығымен, жөндеуге жарамдылығымен т.б.-мен анықталады. Мысалы,
матаның сенімділігі жуғанда өз түсін сақтап қалуы.
1.2. Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіру алдында өнімнің сапасын көтерудің
маңызы
Қазақстан 1996 жылы Ұйымға кіру туралы жариялы мәлімдеме жасап БСҰ-ның
құрамына тіркеле бастады. Осы жылдың ақпанынан бастап елімізге бақылаушы
статусы берілді. Сонымен қатар еліміздің БСҰ-ға кіруі үшін Қазақстанның
барлық сауда жөніндегі әріптес мемлекеттермен жұмыс тобы құрылды. Бұл топ
құрамына: Қазақстан мен оның сауда ұйымына кіру жағдайын талқылауға ниет
білдірген 36 мемлекет (АҚШ, ЕО, Канада, Жапония, Австралия, Швейцария,
Қытай және т.б.) кірді.
Министрліктердің жариялы құжаттарды дайындауы, келіссөздер жүргізуіне
және де басқа принципиальді негіздегі мәселелерді шешуі үшін ведомства
аралық комиссия құрылды. Комиссия негізінен кедендік-тарифтік саясат және
халықаралық экономикалық ұйымдарға қатысу секілді сауалдарды қарастырады.
1996 жылдың шілдесінде Қазақстан сытрқы сауда режимі туралы
мемарандумын және басқа да құжаттарды (заңдыпроектілік жұмыстар жоспарын,
субсидиялау жөнінен ақпараттар, жекешелендіру, салық салу, санитарлық және
фитосанитарлық шаралар, стандарттау және сертификаттау, интелектуалдық
меншікті қорғау және т.б.) жұмыс тобы мүшелерінің қарауына жіберді. Осы
уақыт аралығында Республикадағы сыртқы сауда режимі және заң шығару базасы
талқыланған бес отырыс болып өтті.
Қазақстанның БСҰ-на кіруіне қоғамның көзқарасы әртүрлі.
БСҰ-на кірудің позитивті факторлары:
- Қазақстан тауарларына БСҰ-на мүше елдердің нарықтарына шығу
мүмкіндігі, яғни өткізу нарықтарының кеңеюі. Қазақстан тауарлары БСҰ-на
мүше елдермен тең құқықтылығы, елімізден экспортталатын тауарларға саны мен
көлеміне шектеу қойылмауы, антидемпингтік және басқа да дискриминациялық
мінездегі салымдардың болмауы;
- Халықаралық стандарттарға сай қолайлы және транспорентті ішкі заң
ортасын құру;
- Шетел инвестицияларын, өңдеуші өнеркәсіпке ноу-хау мен жаңа
технологияларды тартуда бірігіп қызмет ету;
- Тұтынушыға ұсынылатын тауардың көлемі мен сапасын арттыру;
- Экономикалық өсуді ұзақ мерзімді сауда саттық жоспары негізінде
ынталандыру және т.б;
Атап өтетін жайт, позитивті эффект БСҰ-на кіргеннен бастап емес, ал
келешекте байқалады.
БСҰ-на кірудің негативті факторлары:
- Көпжақты келіссөздер негізінде неғұрлым ауқымды өндірушінің
позициясы мен көзқарастарының қолдау табуы;
- Саудада кей жағдайларды ескермегенде, көлемдік шектеудің болмауы;
- Тауар мен қызмет сату аясын реттеуде жаңа шаралар енгізудің
шектеулілігі;
- Бәсекелестіктің күшеюі және экономиканың неғұрлым сезімтал
секторлары жағдайының нашарлауы. Бұл бірінші кезекте ауылшаруашылығын,
тамақ және жеңіл өнеркәсіпті, қызмет саласының жекелеген секторларын
қамтиды.
Мемлекетіміздегі ауылшаруашылық секторының жете дамымағандығы
барлығымзға бірдей белгілі бола бермейді. Экономиканың көп секторы қалаға
немесе негізгі ақша айналым орталықтарына бағытталған. Еліміздегі
ауылшаруашылығында бәсекелестік орта жете дамымаған, шетелмен (ЕО, АҚШ және
т.б.) салыстырғанда мүлде дамымаған деп айтуға болды.
Осыны негізге ала отырып Президентіміз Үкімет пен барлық деңгейдегі
әкімдер алдына келесі 2006 – 2007 жылдары орындалуға бағытталған мәселелер
жиынын қойды:
1. Ауыл жылдарында шаруашылықтар үшін аяғына тұрып, бекінуге мүмкіндік
берілді, ендігі кезекте Үкімет алдына орта мерзімде орындалатын,
басты мақсаты ауылшаруашылығындағы өңдеуші саланы дамыту болып
табылатын бағдарлама жасау бекітілді. Мұндағы басты назар қосылған
құны жоғары ауылшаруашылық өнімдерінде пайдаланылатын шикізатты терең
өңдеу. Бұл үшін осы саланы ынталандыруда кешенді түрде жүргізу қажет,
мәселен салықтық ынталандыру. Отандық және шетел инвесторларын тарту,
бұдан басқа өндірілетін өнімнің бәсекеқабілеттілігін арттыру, жанар-
жағар маймен жабдықтау керек. Осы жылы Үкіметпен агроөнеркәсіптік
кешенді және ауылдық аймақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралың
заң қабылдап Парламентке енгізу керектігі белгіленген.
2. Ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеуде және өндіруде кластерлік бағытты
неғұрлым басымдырақ қолдану керек. Қазақстандағы перспективалы дамып
келе жатқан 7 саланың ауыл шаруашылығымен тікелей байланыстылары
текстильдік және тамақ өнеркәсіптерінің мүмкіндіктерінің жоғарылығын
пайдалану.
3. Қазагромаркетинг және Мал өнімдері корпорациялары базасында
жергілікті ауыл шаруашылық өнімдерін өткізу және ақпараттық-
маркетингтік қолдау желісі құрылған. Осы бағытта Үкіметпен және
әкімдермен атқарылып жатқан жұмыстарды күшейту.
4. Үкіметке ауыл шаруашылық құрылымдарының халықаралық стандарттарға
өтуін жеделдетуге бағытталған нақты шаралар жоспарын құрып, бекітуді
тапсырамын.
5. Ауыл шаруашылығындағы тасымалдау инфрақұрылымының жетілменгендігінен
ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілер өнімдерін нарықтарға жеткізуде
үлкен шығындар шегеді. Бұл өз кезегінде өнімнің өзіндік құнына әсер
етпей қоймайды. БСҰ-на кірумен байланысты бұл мәселе аса өзекті
қарқын алып бара жатыр. Сондықтан фермерлердің нарықтарға және
өңдеуші кәсіпорындарға өнімдерін жеткізуді қамтамасыз ету.
6. Үкімет пен әкімдерге ауылшаруашылығын несиелеудің тиімді әдістері мен
нұсқаларын ойластыру керек, сонымен бірге ауылшаруашылығына қаржылық
көмек көрсету қорында кәсіпорындардың қарыздарын қайта құрастыру
керек.
7. Ауыл шаруашылығының өнімділік деңгейі өндірістің техникамен
жабдықталуына тәуелді. Тиісті ауыл шаруашылық құралмен жабдықталмауы
оны дамытуда кедергі болады. Ауылшаруашылық техниканы жаңартудағы
кешенді шараларды жергілікті тауар өндірушілермен біріге отырып
шешуді Үкіметке тапсырамын. Бұл жерде отандық машина құрастыру мен
ауыл шаруашылық техниканың лизингін де естен шығармау керек.
8. Басымды ретте ауыл шаруашылық ғылымын да дамыту керек. Кәсіпорынның
тиімді жұмыс жасауы және өнімнің сапасын көтеруде, өндірушілердің
ескі технологиядан жаңа технологияға бейімделуі, қосымша аграрлық
зерттеулерді пайдалану мен даму деңгейіне тәуелді болады.
9. Қазіргі таңда ауыл шаруашылығында көптеген шаруашылық субьектілері
бар. Олардың көлеміне байланысты жаңа техника мен технологияларды
алып, оны пайдалану тиімсіз. Ал керісінше көлемді құрылымдар техника
мен технологоияларға қол жеткізіп қана қоймай оларды тиімді пайдалана
біледі. Әлемдік тәжірибеге сүйене отырып, келешекте тек ірі және орта
шаруашылық субьектілерінің басым болатынын атап айтқым келеді.
Сондықтан Үкімет назарына осы мәселені игеріп, зерттеп, шешуді
қоямын.
10. Ауылдар біздің қайталанбас тарихымыздың, салт-дәстүріміздің және
ұлттық мәдениетіміздің сақтаушысы екенін ұмытпағанымыз жөн. Біздің,
қазақ халқының мәдениетін, қайталанбастығын баршаға танытатын кез
келді. Сондықтан ауылдағы қоғамның инфрақұрылымын, әсіресе жалпылай-
мәдени бағытта дамытуға көңіл бөлінуі керек.
Президенттіміздің Үкімет пен әкімдер алдына қойған осы тапсырмалары
негізінде атқарылатын шаралар жүйесі әзірленуде. Ал келесі кезекте
Президентіміздің 2003-2015 жылдарға бағытталған индустриалды-инновациялық
дамудың стратегиялық бағдарламасына негізделген 2004-2006жж. Қазақстан
Республикасының ұлттық жүйелерін стандарттау мен сертификаттауң
бағдарламасына тоқтала өткенді жөн көрдік. Өйткені бұл бағдарлама Еліміздің
БСҰ-на кіруімен тікелей байланысты және отандық өндірушілердің осы
стандарттарға сай тауар өндіруі, яғни сапалы тауар өндіруін қадағалайды.
Бағдарламаның мақсаты болып:
- Қазақстан Республикасының халықаралық тәжірибелерге көшуіне қолайлы
жағдай туғызатын, өз құрамына стандарттау, сәйкестікті бағалау, сапаны
басқару, аккредитациялауды жетілдіретін техникалық реттеу саласында
атқарылатын жұмыстар легіне көшу;
- Әлемдік нарықтарға шығуға қолайлы жағдай туғызу үшін мемлекеттік
бақылау және реттеу;
- Сонымен бірге БСҰ-на мүше болуға қолайлы жағдай жасау табылады.
Негізгі міндеттері болып:
- Стандарттау, сертификаттау және сапаны басқару саласында бірегей
мемлекеттік саясат жүргізуді қамтамасыз ету;
- Техникалық реттеудің халықаралық моделіне көшу;
- Салалардағы стандарттау жұмыстарын жетілдіруге қолайлы жағдай жасау;
- Қазақстанның БСҰ-на мүше болуына қолайлы жағдай жасау;
- Әлемдік нарықтарда, республикада өткен өнімнің сәйкестігін бағалау
нәтижелерін мойындауына қолайлы жағдай жасау;
- Отандық өнімдердің сапасы мен бәсекелік қабілетін арттыру;
- Аумақтық, мемлекеттік, халықаралық деңгейлерде біртұтас ақпараттық
аймақты біртіндеп құру;
- Мамандардың біліктілігін (квалификациясын) көтеру;
- Халықаралық стандарттау жөніндегі жұмыстарды жандандыру;
Бағдарламаны орындаушылар Қазақстан Республикасының индустрия және
сауда министрлігі, министрліктер мен ведомствалар. Қаржыландыру көзі болып
мемлекеттік бюджет табылады. Бағдарламаның орындалуына 3 жыл уақыт ішінде
590 556 мың теңге бөлінбек, яғни бүгінгі таңда барлық қаржының 413 085 мың
теңгесі іске жаратылды.
Бағдарлама толық орындалған күнде келесі жетістіктерге қол жеткізуге
болады. Атап айтқанда:
- мемлекеттік және халықаралық стандарттар негізінде бәсекелік
қабілетін және тұтынушылық қасиеттерін арттыру;
- Стандарттарды халықаралық талаптарға теңестіру арқылы саудадағы
техникалық кедергілерден құтылу;
- Техникалық реттеу, стандарттау және сәйкестікті бағалау жұмыстарын
халықаралық тәжірибеге біртіндеп алмастыру;
- Салаларда стандарттау қызметтерін, жаңа техникалық, оның ішінде
халықаралық деңгейдегі комитеттерді құру;
- Жергілікті, ұлттық және халықаралық ұйымдармен әріптестікті нығайту;
- Біртұтас ақпараттық аймақ құру;
Қазіргі кезде елімізде номативті құжаттар қоры құрылған. Мемлекеттік
стандарттар қоры (МСҚ) нормативті құжат түрлерінің 39 мың түрін есепке
алады, оның ішінде стандарттау жөнінде мемлекеттік нормативтік құжаттар
3 700 (700-дей мемлекеттік стандарттар, 3000 астам техникалық
көрсетілімдер, шарттар мен ережелер), 20 000 мемлекетаралық стандарттар,
15 000-дай шетелдік стандарттар, 4 000 халықаралық стандарттар. Алдағы
кезеңде еліміздегі МСҚ-ын кеңейту көзделіп отыр.
Стандарттау жұмыстарын жүргізумен байланысты экономиканың әр саласында
40 стандарттау комитеттері құрылған. Олардың қызметіне мемлекеттік
стандарттарды құрастыру мен халықаралық стандарттауға қатысу жатады.
Біздің республика қол жеткізген ашық экономика және реформалану
деңгейі Қазақстанға әлемдік, шаруашылықтық, экономикалық және технологиялық
процесстерге тиімді интеграциялануға мүмкіндік береді. Бұл белгілі бір
артықшылықтар әкеледі: ол Қазақстанның әлемдік экономикаға интеграциялану
үрдісінің күшеюі; ол БСҰ-на мүше елдермен сауда-саттықта неғұрлым қолайлы
жағдайлар режиміне қол жеткізу; келетін инвестиция мөлшерінің өсуі; ол
қазақстандық тауарлар мен қызметті экспорттауда әлемдік нарықтарға еркін
шығу мүмкіндігі; ол сауда заңдылықтарын әлемдік нормалар мен стандарттарға
сәйкестендіру.
Қазақстан республикасының Үкіметімен жүргізіліп отырған импорт
алмастыру бағдарламасы бүгінгі таңда тиімді болғанымен, көбіне-көп БСҰ-ның
талаптарына қайшы келіп отыр. Үкіметпен мұнай-газ, тау-кен металлургия
машина құрастыруды лоббирлеуде импорт алмастыру саясаты 2000 жылы 50, ал
2001 жылы 200 отандық кәсіпорындарды іске қосуға мүмкіндік беріп, ондаған
мың адамды жұмыспен қамтыды. Сонымен бірге БСҰ-ның талаптарына, импорт
алмастыруда жол берілмейтін мұнай өнімдері мен минералды тыңайтқыштардың
бағасын төмендету түріндегі қиылысқан субсидиялау да қайшы келеді.
БСҰ-на кіруде, Қазақстанда өндірілетін тауарлар мідетті түрде
халықаралық стандарттарға сай болуы керек. Мысалға, дамыған мемлекеттер
сауда режимдерінің либерализациясына, олардың өндірген тауарлары мен
қызметтері жоғары бәсекелестікке қарсы тұра алған жағдайда ғана барады.
Біз өкінішке орай, бүгінгі таңда ол деңгейден алыстамыз. Қолда бардың
барлығын пайдалана отырып БСҰ-ның мүшелігіне қабылдануға немесе тек БСҰ-на
мүше болу үшін ғана оған кіруге болмайды. Мүше болуға жұмсалған қаржы-
қаражат, осы ұйымға қатысудан алынған табыспен жабылып отыруы қажет. БСҰ-на
мүше болу, отандық өндірілетін өнімдер мен көрсетілетін қызметтердің
бәсекелестігі ішкі нарықта да сыртқы нарықта да аса маңызды мәселе болып
қалады.
БСҰ-на мүше болуда көптеген қатынастардан айтарлықтай шығын
шегетініміз анық, атап айтқанда: шетел тауарларының Қазақстан нарықтарына
бірден лап қойып, толтыруы ғана емес, сонымен бірге бұл лап қоюды реттеп
отыратын ұлттық шаралар жүйесін шектейді. БСҰ-на мүше болып, шекаралар
ашылған соң, осы күнге дейін орасан зор еңбек сіңіріп, әртүрлі қолайлы
жағдайлар жасап, дамытып келе жатқан отандық тауар өндірушілердің бірден
тығырыққа тірелетінін елестету қиынға соқпайды. Оның үстіне БСҰ-на мүше
болуда, сыртқы нарықтарға шығудың қолайлылығымен байланысты алынуы көзделіп
отырған тиімділік өзінің оң нәтижелерін тек алыс перспективада ғана
көрсетеді. Сондай-ақ, біз бәсекеқабілетті тауар өндіруімізбен қатар, БСҰ-
ның күрделі жүйесінде біздің құқықтарымызды қорғай алатын тимді механизм
болған жағдайда ғана оң нәтиже туралы сөз қозғауға болады. Отандық
өндірушілер тауарлар мен қызметтер аясында таныстырылуы немесе өзімен
елдегі жұмыссыздықтың жоғарылауы мен мемлекеттік бюджет табыстарының
төмендеуін ілестіретін, отандық нарықтарды бөтен өндірушілердің иемденуі,
өзіндік қызығушылықтарды білікті қорғау стратегиясына тәуелді. Кедендік
кеңістіктің либерализациясы жағдайында көптеген Қазақстандық өндірушілер
басқа көршілес елдер нарықтарындағы бәсекелестік түгілі ішкі нарықтағы
ұстап отырған позициясынан да айырылып қалуы әбден мүмкін. БСҰ-на мүше
көршілес Қырғызстан нарығын мысалға алсақ: жергілікті моральдік және
физикалық тозған, кешегі күн технологиясымен өндірілген тауарлары шек
араның ашықтығынан ішкі нарыққа лап қойған тауарлармен бәсекелестікке түсе
алмағандығы бірден байқалады. Мәселен біздің Рахатң КФ-ның өнімдеріне
Москвалық және отандық өнімдермен салыстырғанда сұраныс жоғары, себебі
тасымалдау шығындарының төмендігі, яғни бағаның да төмендігі мен өнім
сапасының жоғарылығында. Сонымен қатар елдің сатып алу қабілетінің өте
төмендігі байқалады. Халықтың кедейлігі бірден көзге түседі. Қырғызстандағы
бүгінгі жағдайлар – бұл ел басшылығының біліксіз саясатының зардабы, оның
ішінде БСҰ-на мүше болу мәселесі де бар. Сондықтан бізге көршілес елде орын
алған қолайсыз жағдай туралы біраз ойлану керек. Мәселен біздің өңдеуші
өнеркәсіпті алайық – сүт өңдеу кешені. Бүгінгі таңда отандық тауар
өндірушілерді жүктеу үшін шикі сүттің 80% Қырғызстаннан әкелінеді. Қазіргі
кезде отандық ауылшаруашылық өндірушіні көтеруде бірқатар шаралар
атқарылуда. Біз өзіміздің сүт зауыттарының жұмысын отандық шикізатқа
бағыттап, қайта құрғымыз келсе, Қырғызстанмен шекараны жауып, кедендік
кедергілер қоюымызға болады. Ал егер БСҰ-на кірсек, біз мұндай шараларды
жүзеге асыра алмаймыз, өйткені БСҰ-на кіру Қазақстаннан белгілі бір
міндеттемелерді қабылдауын талап етеді. Қазірдің өзінде БСҰ-на мүше болмай
тұрып, біздің бидай мен болаттың экспорттық арналарын қысып, тарылтып отыр.
Ал біз БСҰ-на кіргенде не болмақ?
Мысалы: кейінгі кездері АҚШ-ы Ауғаныстанға гуманитарлық көмек ретінде
деп көп мөлшерде бидай апарып жатыр. Ауғандықтар неге біздің бидайды
алмайды? Күні бүгін Қазақстан элеваторларында құны тоннасына 55 АҚШ
долл.құрайтын 3,5 млн.тонна бидай еш айналымсыз, бос жатыр. Біз алушы
табылса сол бидайды тіпті 50 доллардан болса да сатар едік. Міне осыдан
республикадағы бидайдың асыра өндіріліп жатқандығын көруге болады.
Сондықтан осы жылдың 10 сәуірінде болған жиналыста Президент айтқандай
Кәсіпкерлікті дамытудың негізгі мәселелерінің бірі болып жалпылама
маркетингтік зерттеулерді есептеуң болып табылады. Басқа мысал: күн сайын
Өзбекстан шекарасы арқылы 1000 тонна ұн шығарылады. Ұн негізінен
алыпсатарлар арқылы жүреді. Заң жүзінде біздің Өзбекстанмен ондай сауда-
саттыққа бара алмаймыз, өйткені ақшамызды қайтарып ала алмаймыз. Бұл бізге
қалыптасқан өткізу нарықтарын күшейтіп, Орталық-Азия аумағына интеграцияны
дамыту керек деген сөз. Әлемдік нарыққа интеграция оңай шешім бере
қоймайды. Дамыған елдерге мықты бәсекелестер керек емес, әлемдік нарықта
орын үшін күресіп сонымен бірге дамыған елдердің БСҰ-на кірген елдің
бәсекелес өнеркәсібін өз қолына алуын (мықтының әлсізді бағындыруын) да
бақылап отыру керек.
Қазақстанның шикізат ресурстарына (мұнай, газ және т.б.) және алғашқы
өңдеуден өткен өнімдеріне сұраныстың артуы қолайлы фактор болып табылады.
Бірақ Қазақстанға нарықтағы дайын өнім бағасымен салыстырмалы түрде
алғанда шикізатты сатудан түсетін түсім өте аз. Қазақстан мұнайды сатудан
жылына 7 млрд.доллар табыс алса, Ресей сүт өнімдерін сатудан жылына 9
млрд.доллар табыс алады. Осы орайда біз, алдымен бәсеке қабілетті өнім
өндіруді үйреніп, содан кейін ғана БСҰ-на мүше болу керек деген тұжырымға
қайта ораламыз. Көршілердің қателіктерін қайталамайық.
БСҰ-ы бәсекелік қабілеті өте жоғары тауарлар, әсіресе жоғары
технологиялар мен қызмет саласында, өндіретін дамыған елдер үшін тиімді
болуы мүмкін. Өкінішке орай Қазақстан әлі мұндай тауар өндірушілер сапына
кірмейді. Бізді өндірген өнімдерімізбен Батыста ешкім күтіп тұрған жоқ,
бізге Қазақстанның ішінде және ТМД-ы ауқымында қалыптасып қалған өткізу
нарықтарын сақтап, дамыта беріп, содан кейін ғана біртіндеп БСҰ-на кіруге
дайындалуымыз қажет. Көптеген жоғары дамыған елдер БСҰ-на кіруге бірнеше
ондаған жылдар бойы дайындалғаны тарихта бар. Қытайда бұл – 15 жыл уақыт
алса, ЕЭО мүшелеріне бірлескен экономикалық кеңістік құруға 35 жыл қажет
болды. Сондықтан біз БСҰ-на кіруге қаншалықты жақсы, талпыныспен
дайындалған сайын, әлемдік экономикада соншалықты жоғары орын иемдену
мүмкіндігі арта түседі. Ал қазір бізге бар ынта-жігерді жинап мыналарға
бағыттауымыз керек:
- Консалтингтік-маркетингтік орталықтар құруға;
- Экономиканың өнеркәсіптік секторын, ірі, кіші және орта бизнесті
технологиялық қайта құру, алдыңғы қатарлы технология негізінде жоғары
технологиялық өндірісті игеру;
- Өнімнің сапасын және бәсекеқабілеттілігін арттыру;
- Шикізатты өндіруден бастап, жоғары тауарлы дайын өнім өндірісіне
дейінгі аяқталған өндірістік циклді қалыптастыру;
- Өндірісті, инновацияны, менеджментті дамыту тұрғысынан тиімді
корпоративтік құрылымдар құру қажеттігі;
- Ақпараттық технологияларды кең көлемде ендіру, осының негізінде
өзара байланысқан қызмет пен тауарлар нарығын құру;
Болашақта еліміздің қолайлы жағдайда дамуында дайын, отандық, бәсеке
қабілетті өнім экспорты мөлшерін болмашы жоғарылатқан жағдайда біз БСҰ-ның
құрамына тек шикізат дайындаушы ретінде ғана емес, ал терезесі тең әріптес
ретінде кіруге мүмкіншілік алған болар едік.
1.3. Өндірілетін өнім сапасына әсер ететін факторлар, олардың жіктелуі
Сипатталатын белгілерінің құрамы мен құрылымын анықтаудың негізгі
бағыттары, өнім сапасының деңгейін бағалайтын көрсеткіштер
классификациясынан көрініс табады.
Мөлшерленуіне қарай натуралды бірліктермен (килограмм, метр, балл,
көлемі шектеусіз), сондай-ақ бағалық бірліктермен сипатталалды.
Сапа деңгейінің бағалануына байланысты – базалық және қатысты
көсеткіштер.
Анықталу стадиясына байланысты – болжамды, проектілі, өндірістік,
эксплуатациялық көрсеткіштер.
Сипатталатын белгілеріне байланысты – бірліктік және кешенді (топтық,
жалпылама, интегралды) болуы мүмкін. Бірліктік және кешенді сапа
көрсеткіштері, сізді, обьектінің (жүйенің) сыртқы ортамен қатынасының
қызықтыруына тәуелді түрлі топтарға біріктіріледі. Мұндай топтастырылу
үлгісі кестеде көрсетіледі.
1 кесте - Өнімнің сапа көрсеткіштерінің топталу ортасына қарай жіктелуі.
№ Сапа Сапа
рсфункцияларының топталу ортасы көрсеткіштері топтары
1 Заттық ортасы функционалды белгілерінің
көрсеткіштері
2 Уақытылы заттық ортасы сенімділік көрсеткіштері
3 Кеңістікті заттық ортасы транспортабельділік көрсеткіштері
4 Өндірістік-технологиялық ортасы технологиялық-ұйымдастырушылық
деңгейінің көрсеткіштері
5 Экономикалық қатнастар ортасы экономикалық көрсеткіштері
6 Экологиялық қатнастар ортасы экологиялық көрсеткіштері
7 Қауіпсіздік қатнастар ортасы қауіпсіздік көрсеткіштері
8 Эргономикалық қатнастар ортасы эргономикалық көрсеткіштері
9 Эстетикалық қатнастар ортасы эстетикалық көрсеткіштері
10 Патенттік-құқықтық қатнастар ортасыпатенттік-құқықтық көрсеткіштері
11 Нормативтік орта стандарттау көрсеткіштері
12 Нарықтық қатнастар ортасы бәсекелік қабілетінің
көрсеткіштері
Көрсеткіштер топтарын талдаған кезде олардың арасындағы белгілі бір
корреляцияны байқауға болады. Мысалға, өнімнің энергия сиымдылығы сияқты,
өндірістің технологиялық деңгейінің көрсеткіші экономикалық және
экологиялық көрсеткіштер топтарымен өте тығыз байланысты.
Өнімнің сапасы, оның құрамын анықтаушылардың мөлшерін өлшеу негізінде
бағаланады. Қазіргі заманда сапа көрсеткіштерінің сәйкес топтары арқылы
өнімнің (тауардың) құрамын келесі топтар бойынша классификациялау өте кең
тараған: пайдалану бағытының көрсеткіштері, сенімділік, технологиялық,
стандарттау және унификациялау, эргономикалық, эстетикалық, тасымалдау,
патенттік-құқықтық, экологиялық және қауіпсіздік көрсеткіштері.
Пайдалану бағытының көрсеткіштері өнімнің қай салада, қай жағдайда
қолданылатынын көрсетіп қана қоймай, осы өнімді пайдаланудан алынатын
тиімді эффектті да айқындайды. Бұл көрсеткіш бағаланып отырған өнімнің
көмегімен белгілі уақыт аралығында қандай көлемде өнім өндірілетінін немесе
өндірістік қызмет көрсетілетінін айқындайды.
Пайдалану бағыты көрсеткіштері тобына келесі топшаларды жатқызуға
болады: топтамалық, техникалық тиімділік, функционалдық, құрылымдық және де
құрамы мен құрылымдық.
Сенімділік көрсеткіштері. Сенімділік өнеркәсіптік өнімнің негізгі
көрсеткіштерінің бірі болып табылады. Әр түрлі құндылықтардың жұмыс
интенсивтілігі мен күрделілік режимдері үздіксіз өсіп, атқарылатын
функцияларға жауапкершілік жоғарылайды. Жауапкершілік деңгейінің
жоғарылауына байланысты сенімділікке деген талаптар да өседі. Машиналар мен
басқа да құрал жабдықтардың сенімділік деңгейінің жеткіліксіздігіне
байланысты, олардың жөнделуі мен эксплуатациясындағы жұмыс қабілеттілігін
ұстап тұру шығындарымен қатар өндіріс шығындары да артады. Құндылық
сенімділігі көбінесе эксплуатациядағы температура, ылғалдылық, қысым,
радиация, механикалық ауыртпалық және де басқа жағдайларға тәуелді.
Технологиялылықтың көрсеткіштері еңбек өнімділігін жоғарылату үшін
қабылданған құрастырушылық-технологиялық шешімдердің тиімділігін
сипаттайды, өнімді дайындауда немесе жөндеуде нақ осы технологиялылық
арқылы өнім өндіру қарқыны, материал шығындарды, өндірістің технологиялық
дайындығы, өнімді дайындау мен пайдалану кезінде кезінде еңбек құралдары
мен уақытты рационалды бөлу деңгейі анықталады.
Унификациялау және стандарттау көрсеткіштері - өнімнің стандартты,
унифицирленген және нақты құрамдас бөлшектермен қаныққандығы, сонымен
бірге, басқа өнімдермен салыстырғанда унификациялану деңгейі. өнімнің
барлық бөліктері стандартты, унифицирленген және нақты бөліктерге бөлінеді.
Стандартты және унифицирленген бөлшектер пайызы қаншалықты жоғары болған
сайын өнім өндірушіге де өнімді тұтынушыға да соншалықты тиімді.
Стандарттау және унификациялау көрсеткіштеріне келесілерді жатқызуға
болады:
- обьектінің стандартталу коэффициенті
- обьект бөлшектерінің жоба аралық унификациясы
- обьектінің құрамдас бөліктерінің қайталанымдылық коэффициенті.
Өнімнің эргономикалық көрсеткіштері тұтынушының осы құндылықпен өзара
қатнасын, оның құндылықты пайдаланған кездегі адамның гигиеналық,
физиологиялық, антропометрлік және психологиялық талаптарына сәйкестігін
көрсетеді. Мұндай көрсеткіштерге мысалы: адамның тракторды жүргізуге
қажетті күш қуаты, велосипед рулінің орналасуы, жарықтылық, жылулылық,
ылғалдылық, шу, діріл, шаң-тозаң, жанатын заттардағы түтін мен будың
концентрациясын кіргізуге болады.
Сапаның эргономикалық көрсеткіштері обьектінің қойылатын эргономикалық
талаптарға сәйкестігін анықтаған кезде пайдаланылады. Мысалға: формасына,
өнімнің түсі мен оның құрастырылған элементтеріне және т.б.
Өнім сапасының эргономикалық көрсеткіштері жұмыс істеген адам мен
қолданылатын затқа әсер ететін факторлардың барлығын қамтиды.
Өнім сапасының эргономикалық көрсеткіштері келесі түрлерге жіктеледі:
- Гигиеналық көрсеткіштер - адамның осы бұйымды қолдануда, өмірлік
және жұмыс қабілеттілігіндегі гигиеналық жағдайлармен сәйкестігін
анықтағанда пайдаланылады.
- Антропометрлік көрсеткіштер – адам денесі және де басқа бөліктер
көлемі мен формасына сәйкестігін анықтағанда пайдаланылады.
- Физиологиялық және психофизиологиялық көрсеткіштер – адамның
физиологиялық талаптарына және оның сезім мүшелерінің жұмыс қабілетінің
ерекшеліктеріне (адамның жылдамдығы мен әл-қуаты, сонымен бірге есту, көру,
тактильді сезуіне) сәйкестігін анықтаған кезде пайдаланылады.
- Психологиялық көрсеткіштер – өнеркәсіптік бұйымдарға қойылатын
инженерлік-психологиялық талаптарында, еңбек психологиясы және жалпы
психология талаптарында көрініс табатын адамның психологиялық
ерекшеліктеріне сәйкестігін анықтаған кезде пайдаланылады.
Эргономикалық көрсеткіштер деңгейі, арнайы дайындалып баллмен
өлшенетін өнеркәсіптің арнайы саласына мамандандырылған - эксперттермен
анықталады.
Транспортабелділік көрсеткіштері - өнімді пайдаланбай немесе тұтынбай
тасымалдауға қолайлылығын сипаттайды. Транспортабелділік көрсеткіштеріне
мыналарды жатқызуға болады:
- өнімді тасымалдауға орташа дайындау уақыты;
- өнімді тасымалдауға дайындауда орташа еңбексиымдылық;
- өнімді белгілі бір тасымалдау құралына орташа орналастыру уақыты;
- тасымалдау құралының көлемін пайдалану коэффициенті;
- өнімді белгілі бір тасымалдау құралынан орташа түсіру уақыты;
Транспортабелділік көрсеткіштерін бағалау үшін өнім бірлігінің массасы
және көлемі, физико-механикалық құрамының көрсеткіштері, бұйымның
габариттік көлемі, өнімнің сақталу көрсеткіштері, тасымалдау режимдерінің
шекті рұқсат етілетін мәндері (транспорт шекті жылдамдығы, инерциялық
ауыртпалықтар және т.б.), тиеу-түсіру жұмыстарының нормасы, аталып отырған
өнімді тасымалдауда транспорт құралының жүк көтергіштігін немесе
сиымдылығын мүмкіндігінше максималды пайдалану, тасылатын жүктің сыртқы
жылулық және механикалық әсерлерге төзімділігі және т.б.сияқты тасымалдау
үрдісін сипаттайтын алғашқы мәліметтер болуы керек.
Материалдық және еңбек шығындарын бір мезгілде, тасымалдау
жұмыстарындағы адам саны мен біліктілік деңгейін және де уақыт факторын
есептеуге мүмкіндік беретін бағалық көрсеткіштер транспортабелділікті
неғұрлым толық және жан-жақты бағалауға көмектеседі.
Патенттік-құқықтық көрсеткіштер өнімнің патенттік қорғалғандығын және
патенттік тазалығын сипаттай отырып, бәсекелік қабілетті анықтауда маңызды
фактор болып табылады. Патенттік-құқықтық көрсеткіштерді анықтағанда
бұйымдағы жаңа техникалық және елдегі патентпен қорғалған шешімдерді,
өндіруші және эспортталатын елдердегі бұйымның тауарлық белгісінің және
өнеркәсіптік үлгісінің тіркеуден өтуін есепке алған жөн.
Өнеркәсіптік бұйымның патенттік-құқықтық деңгейі 2 көрсеткіштермен
бағаланады, олар: патентпен қорғалғандық (патент қабілеттілік) көрсеткіші
және патенттік тазалық көрсеткіші.
Патенттік қорғалғандық көрсеткіші – бұйымды жасап шығаруда, оның
құрамына қатысатын, шетелдерде де өндіруші елде де патентпен және авторлық
құқықтармен қорғалған отандық өнертапқыштар жаңалықтары мен идеяларының
саны мен алатын орнын сипаттайды.
Патенттік тазалық көрсеткіші – бұйымның ішкі және сыртқы нарықтарды еш
кедергісіз өткізілуін сипаттайды.
Экологиялық көрсеткіштері - қоршаған ортаға өнімді тұтынғанда немесе
пайдаланғанда пайда болатын зияны әсерлер деңгейін сипаттайды. Өнімнің
экологиялылық көрсеткіштері оның сапа деңгейін анықтайтын негізгі фактор
болып табылады. Өнімнің экологиялық көрсеткіштерін анықтауда, өнімді
эксплуатациялау немесе тұтыну үрдістеріне, оның құрамының қоршаған ортаға
химиялық, механикалық, сәулелік, дыбыстық, биологиялық, радиациялық және
де басқа әсерін анықтау үшін талдау жасалады. Аталған факторлардың қоршаған
ортаға зиянды әсері анықталған жағдайда экологиялық көрсеткіштер тобын
өнімнің сапа деңгейін бағалау үшін қолданылатын көрсеткіштер
номенклатурасына енгізу қажет. Экологиялық көрсеткіштерге келесілерді
жатқызамыз:
- энергия көздері (жанар май, көмір, газ) ретінде пайдаланылатын
өнімдердің құрамындағы зиянды заттар (элементтер, қышқылдар, металдар және
т.б.) мөлшері;
- өнімді тұтынғанда немесе эксплуатациялағанда, тасымалдағанда,
сақтағанда зиянды сәулелердің, газдардың, бөлшектердің шығарылу мүмкіндігі;
- атом энергиясын игеріп, пайдалану үшін зерттеулер жүргізетін атом
электростациялары мен басқа да обьектілер қызметінің радиоактивтілігі;
- түрлі саладағы транспорт құралдары мен басқа да машиналар,
агрегаттардың дыбыс, діріл, энергетикалық әсер ету деңгейі;
Әртүрлі обьектілер бойынша барлық экологиялық көрсеткіштер сәйкес
нормативтік құжаттар мен актілерде (заңдар, стандарттар, құрылыс норамлары
мен инструкциялар) жарияланады.
Қауіпсіздік көрсеткіштері - өнімді жөндеуде, сақтауда, тасымалдауда
тұтынушы немесе эксплуатациялаушы адамды механикалық, электрлік,
температуралық, улы және жарылғыштардан, акустикалық шудан, радиоактивтік
сәулеленуден қауіпсіздендіретін өнімнің артықшылығын сипаттайды.
Әр кәсіпорында өндірілетін өнім сапасына ішкі және сыртқы сияқты түрлі
факторлар әсер етеді.
Ішкі факторларға кәсіпорынның аталған сапаға сәйкес өнім өндіру
қабілетімен, яғни кәсіпорынның қызметімен тікелей байланысты факторлар
жатады. Оларды келесі топтарға бөлуге болады:
- техникалық;
- ұйымдастырушылық;
- экономикалық;
- әлеуметтік-психологиялық;
Техникалық факторлар - өнім сапасына тікелей әсер етеді, өйткені жаңа
технологияны, жаңа материалдарды, неғұрлым сапалы шикізатты пайдалану –
бәсеке қабілетті өнім өндірудің материалдық негізі.
Ұйымдастырушылық факторлар – еңбек пен өндірісті ұйымдастыруды
жетілдірумен, өнім сапасына жаупкершілікті және өндірістік тәртіпті
күшейтумен, өндіріс мәдениетін қалыптастыру және персоналдың біліктілік
деңгейін сәйкестендірумен байланысты.
Экономикалық факторлар - өнімді өндіру және өткізу шығындарымен, баға
саясаты және персоналды жоғары сапалы өнім өндіруге экономикалық
ынталандыру.
Әлеуметтік-психологиялық факторлар – салауатты жұмыс жағдайын
қалыптастыруға, өз кәсіпорынының тауарлық маркасына берілгендік, оны мақтан
ету, жұмыскерлерді моральдік ынталандыруға айтарлықтай әсер етеді, осының
барлығы бәсеке қабілетті өнім өндірудің маңызды құрамдас бөліктері.
Нарықтық қатынас жағдайында сыртқы факторлар өнім сапасының
қалыптасуына әсер етеді. Сыртқы немесе қоршаған орта қай кәсіпорынның
болмасын қызмет етуінің маңызды бөлігі болып табылады. Сыртқы ортаның
барлық әсерлерін жеке-жеке мынадай: экономикалық, саяси, нарықтық,
технологиялық, бәсекелестік, халықаралық және әлеуметтік факторларға бөліп
көрсетуге болады.
2. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНІМДЕРІН ӨҢДЕУШІ ӨНДІРІСТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ АХУАЛЫ МЕН
САПА КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАЛДАУ
2.1 Қызыл Жарң ӨК-нің экономикалық жағдайын талдау
Қызыл Жарң ӨК–і 1995 жылдың 27 наурызында аудандық әкімшіліктің
басшылығының пәрменімен ұйымдастырылған.
Бұл кәсіпорын толық түрде өзін-өзі қаржыландыратын, пайда табуға
мақсатталған мекеме.
Қызыл Жарң ӨК–і заңды тұлға болып табылады. Өзіндік басшысы, мөрі,
тауарлық белгісі бар.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Т.РЫСҚҰЛОВ атындағы ҚАЗАҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА және ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРң
ФАКУЛЬТЕТІ
ЭКОНОМИКАң КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Нарық жағдайында өнімнің сапасын басқару
(Кәсіпорын мысалында)ң
520830 Экономикаң (бакалавр) мамандығы күндізгі бөлімнің 4 курс студенті
ҚАСЕНОВА АЙНҰР ТӨРЕХАНОВНА
Ғылыми жетекші:
оқытушы ГАЛИНОВА А.Т.
Мемлекеттік аттестациялық комиссияның алдына қорғауға жіберілді
Экономика кафедрасының
меңгерушісі, э.ғ.к. профессор СЕЙДАХМЕТОВ А.С.
Алматы, 2005
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1. НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА ӨНІМНІҢ САПАСЫН КӨТЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.1. Нарық жағдайында өндірілетін өнім сапасының ұғымы, мағынасы ... ...
6
1.2. Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіру алдында өнімнің сапасын көтерудің
маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 12
1.3. Өндірілетін өнім сапасына әсер ететін факторлар, олардың жіктелуі ...
23
2. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНІМДЕРІН ӨҢДЕУШІ ӨНДІРІСТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ АХУАЛЫ МЕН
САПА КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАЛДАУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 30
2.1. Қызыл Жарң өндірістік кооперативінің экономикалық жағдайын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 30
2.2. Кәсіпорында өндірілетін өнімнің сапасын бағалау
... ... ... ... ... ... ... ... 47
2.3. Өндірілген өнімнің бәсекелік көрсеткіштерін талдау
... ... ... ... ... ... ..56
3. ӨНІМНІҢ САПАСЫН КӨТЕРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ...62
3.1. Өнімнің сапасын көтерудің ұйымдастырушылық-экономикалық тетіктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 62
3.2. Өнімнің сапасын көтеруде кәсіпорындардың өзара байланыстарын
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
3.3. Өнімнің сапасын көтеруде инновация, маркетинг жүйелерін жетілдіру
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
... ... ... ... 77
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .80
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
... 81
КІРІСПЕ
Ауыл шаруашылығы өндірістері Қазақстан-2030ң стратегиясында
көрсетілген басым салалардың бірі болып табылады: Тек шикізатқа ғана
бағдарланған ел болып қалмау үшін біз жеңіл және тамақ өнеркәібін,
инфрақұрылымды, мұнай мен газ өңдеуді, химия мен мұнай химиясын, машина
жасаудың жекелеген шағын салаларын, ғылымды қажет ететін түпкілікті
өндірістері, қызмет көрсету саласын, туризмді бұрынғыдан да ілгері
қарқынмен дамытуға тиіспіз. Қазіргі бәтуәгер импорт кезіндегі қатаң
бәсекелестік жағдайында өндірістер мен бүтіндей салалардың нарыққа
бейімделу үрдісі жүріп жатқан кезде, біздің шикізаттан басқа өнімдеріміз
бәсекеге түсе алмайтын кезде біз өндірістің ауыр шикізаттық құрылымына
қарай құлдырай береміз, ал бүкіл өркениетті және дамушы әлем бұған тікелей
қарама-қарсы жүріп барады.
Тоғыз жолдың торабында орналасқандықтан, шекарамыздың өн бойында өз
өнімімізді өткізудің аса ірі нарықтарының орасан зор әлеуетіне ие болып
отырмыз. Таяу жатқан сиымдылығы екі миллиард адамға жуық нарықтардың, бірен-
сарандары болмаса, қалған кез-келгені Қазақстан өнімдерін, әлбетте, оның
сапасы халықаралық стандарттарға сай болған және тиісті көлік арналары
дамыған жағдайда жуытып қоюға қабілетті. Бұл көршілер-Ресей, Қытай және
Ислам мен Орталық Азия мемлекеттерінің тобы, Таяу Шығыс елдері-тарихи
тұрғыда маңызды әлемдік орталықтар болып табылады.
Осы факторларды есепке ала, дипломдық жұмысымның мақсаты ретінде
Қазақстанның ауыл шаруашылығы саласында көрсетілетін қызмет пен өндірілетін
ауыл шаруашылығы өнімдерінің сапасын арттырудың жолдарын қарастыруды алдым.
Дипломдық жұмыс обьектісі болып Қызыл Жарң ӨК-і табылады.
Міндеттері ретінде :
− өнімнің сапасын арттырудың нарықтық экономика жағдайындағы мәнін
анықтау;
− импорт алмастыру саясатының маңызын ашу;
− ауыл шаруашылық өнімдері нарығының Қазақстандағы дамуын талдау;
− Қызыл Жарң ӨК-не жалпы сипаттама беріп, оның қаржылық жағдайын
бағалау;
− кәсіпорын өндіретін өнімінің сапасын бағалау;
− Қазақстанның ауыл шаруашылығы саласындағы көрсетілетін қызмет пен
өндірілетін өнімдердің сапасын арттырудың жолдарын қарастыру сияқты
мәселелерді зерттеу, баға беру, ұсыныстар жасау болып табылады.
Бірінші тарауда өнімнің сапасын арттырудың теориялық мәселелері
қарастырылады. Оны арттыруға әсер ететін факторларға және реттейтін
заңдарға қысқаша тоқталып өтеміз. Бәсекелік қабілетті анықтаушының бірі
сапа көрсеткіштеріне толық сипаттама беріледі. Бүкіл әлемдік сауда ұйымына
кіру алдындағы өнімнің сапасын арттырудың мәні анықталады. Өнім сапасына
әсер ететін факторлар анықталып, олардың өндірілетін өнімнің сапасындағы
атқаратын қызметі, сондай-ақ олардың түрлері, олардың түрлерінің сапаның
атқаратын ортасына қарай топталып, жіктелуіне толық сипаттама беріледі.
Екінші тарауда ауыл шаруашылығыны өнімдерін өндіру саласында ондаған
жылдар бойы қызмет етіп келе жатқан Қызыл Жарң ӨК-не жалпы сипаттама
беріліп, қаржылық-экономикалық жағдайына талдау жасалады. Кәсіпорын
өндіретін өнімінің сапасына баға беріліп, оны арттырудың жолдары
қарастырылады. Сондай-ақ көрсетілетін қызмет пен өндірілетін өнімдердің
бәсекелік көрсеткіштеріне талдау жасалады. Мұнда Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік Стандарттарына сүйене отырып өнімді сұрыптарға бөлу, Қызыл
Жарң ӨК-мен өндірілген өнімнің сапасын, сондай-ақ мысалдағы кәсіпорынды
есепті ретінде алып осы аудандағы дәл осы қызметпен айналысатын бірнеше
кәсіпорындарды салыстырмалы бәсекелестер ретінде алып, жергілікті
тұрғындардан, басқа да өңдеуші кәсіпорындардан анкеталық сұраулар жүргізу
арқылы негізгі өнімнің сапасына бірқатар маркетингтік талдаулар жасалып
зерттеулер жүргізілді.
Үшінші тарауда өнімнің сапасын арттыру бағыттары келтірілген. Ауыл
шаруашылығы саласындағы қызмет етуші кәсіпорындар шаруашылығымен облыс
ауқымында танысып, астық егумен айналысатын әр ауданның табиғи-экономикалық
жағдайларының қолайлылығына байланысты алынатын дәнді дақылдардың сапасын,
түсімділік мөлшерін, бәсеке қабілеттілігін арттырып, астықтың өзіндік құнын
төмендетуге, еңбек, жер, су, тыңайтқыш ресурстары мен техникалық құралдарды
рационалды пайдаланып, ұсынылған арнайы технологияларды қолдану барысында
оң нәтижелерге жететіндігі жөнінде мысалдар келтірілген. Сондай-ақ
өндірістің өндірілетін өнімнің сапасын арттыудағы : ұйымдастырушылық-
экономикалық тетіктер, яғни бір-бірімен тығыз байланысты халық шаруашылығы
салаларындағы шаруашылық етуші нарық субьектілерінде (ауыл шаруашылығы –
өңдеуші кәсіпорындар - тамақ өнеркәсібі кәсіпорындары – текстильдік
өнеркәсіп кәсіпорындары және т.б.) тізбектелген байланыс жүйесін құрудың
тиімділігі; өнімнің сапасын көтерудегі кәсіпорындардың өзара байланыстарын
жетілдіруі; ауыл шаруашылығы өндірісіндегі инновация, маркетинг жүйелерін
жақсарту жолдары туралы сөз болады.
Зерттеудің әдістемелік негіздеріне Қазақстан Республикасының Заңдары,
Президент Жолдаулары, статистика мәліметтері, сапаны басқару тақырыбында ой
қозғаған шетелдік және отандық ғалым-экономистердің және мамандардың ой-
пікірлері мен еңбектері қолданылады.
1. НарыҚтыҚ жаҒдайда ӨнімніҢ САПАСЫН КӨТЕРУДІҢ теориЯлыҚ мӘселелері
1. Нарық жағдайында өндірілетін өнімнің сапасының ұғымы, мағнасы
XXІ ғасыр цивилизациялық дамуда сапаның барлық салалары: еңбек сапасы,
қызмет және өнім сапасы, қоршаған орта сапасы және т.б. жоғары сапа ғасыры
болуы керек. Қазіргі замандағы нарықтық қатнастар жағдайында кәсіпорынның
сәтті және бәсекеқабілетті қызметі көбінесе оның өндіретін өнімінің
сапасына тәуелді.
Сапа - бұл белгіленген және болжанатын сұранысты қанағаттандыра алатын
объектінің сипаттамаларының жиынтығы.
Сапа түсінігі: құжаттандырылған процедуралар негізінде үрдістерді
басқару; тұрақты тұтынушылармен өзара тиімді әріптестік негізінде өткізу
нарықтарын жаулап алу; бәсеке қабілетті өнім ұсыну арқылы жаңа өткізу
нарықтарын игеру сияқты қызметтің барлық түріне таралады. Сапаң - бұл
өндірілген өнімнің емес тапсырыс берушінің қайтып келуі. Өндірілген өнімнің
сапасын анықтайтын факторлар болып тапсырыс берушінің сұранысына икемделу,
кәсіпорынның әрқашан оны ескеріп ал іс жүзінде оны риза қылу табылады.
Кәсіпорындар мен ұйымдар деңгейінде мәселелерді тиімді шешу құралы
болып сериясы 9000 ІSO стандарттарына сәйкес сапа менеджменті жүйесін
ендіру табылады.
Бүгінгі таңда жердің барлық түкпірінен Қазақстанға көптеген және
әрдайым сапалы емес тауарлар ағылуда, бұл жағдайда тұтынушы құқығын қорғау
үшін бақылау және ақпарат қажет. Алматы стандарттау, метрология және
сертификаттау орталығының директоры Есбергенов Базарбай Сейілхановичтің
айтуы бойынша, сапа бүгінгі таңда өнімді, жұмысты және қызметті бағалаудың
негізгі критериі ол - әр адамның және жалпы қоғамның өмір сүру деңгейін
анықтайды. Сапа жоғарғы стандарттың индикаторы секілді, өнім өндіруші
өзінің өнімін жарнамалау кезінде оның сапасы жайында сөз қозғайды. Сапа әр
кезде әсіресе қазіргі нарықтық экономикаға өту кезеңінде өткір мәселе
болуда. Елімізде өндірілетін өнімнің көп бөлігі импортталатын тауарлармен
бәсекелесе алмайды. Сондықтан отандық кәсіпорындар көптеген қиындықтарға
кездеседі. Көптеген елдер тәжірибесі көрсеткендей, қиындықтардан шығуға
негізгі жол ашатын құрал бұл – сапа.
Өнім сапасы – бұл кәсіпорын қызметінің айнасы, осы айнадан
қолданылатын техника, технология және басқарушылық деңгейін анық көруге
болады. Өнімнің сапасы – маңызды экономикалық категория, сонымен қатар
өнімнің өзіндік құны, табыс, рентабельділік және т.б, сияқты экономикалық
көрсеткіштермен тығыз байланысты. Өнімнің сапасын арттыруды түрлі
аспектілерде сондай-ақ макро және микро деңгейде қарастыру керек.
Өнімнің сапасын көтеру:
- өткізілетін өнім және қызмет көлемін ұлғайтуға;
- экспорт құрылымын жақсартуға;
- ҒТП-ті және басқаларын қолдануға мүмкіндік береді. Өнімнің
сапалылығының жоғары деңгейі мемлекет үшін: ҒТП-тің жеделдеуі, экспорттың
ұлғайтуы, жаңа өткізу нарықтары мен гүлдену. Ал, нарықтық қатынастар
жағдайында, әрдайым сапалы өнім өндіру кәсіпорын үшін өте маңызды, ең
алдымен ол кәсіпорын имиджінің қалыптасуына септеседі.
Жоғары деңгейлі имидж, бұл – танымалдылық және сенімділік, сатып
алушылардың фирмаға, оның тауарына, қызметіне, тауарлық белгісіне,
жарнамасына, фирмалық стиль атрибуттарына оң және тұрақты көзқарасының
қалыптасуына себеп болады.
Қазіргі таңда біз экономиканың әр саласында, әлемдік және Қазақстандық
нарықтарда мықты да танымал көшбасшы орындарын иемденетін көтеген шетелдік
фирмаларды көреміз. Олар: Adіdas, Nіke, PHІLІPS, SONY, Nokіa, Coca-Cola
және де басқа көптеген фирмалар.
Сонымен кәсіпорында сапа мәселесін шешу – оның сатып алушылар
алдындағы жоғары имиджі, сыртқы нарыққа шығу, өнімнің сапасын тұрақты
қылу жоғары деңгейде табыс табуға негіз болады.
Өндіріс технологиясы мен адам қажеттілігінің дамуы әсерінен сапа рөлі
мен маңызы үнемі өсіп отырады. Мәдениет пен білім деңгейінің өсуі күнен-
күнге тұтынушылардың талабы мен қалауын өсіріп отыр.
Сыртқы нарықты
зерттеу
1 сурет - Тауардың бәсекелік қабілетін бағалаудың типтік сызбасы
Осыған байланысты, өнім сапасы мәселесі - тауар өндірушілер алдында
тұрған экономикалық және әлеуметтік мәселелердің маңыздысы.
1. Өнімнің бәсекелік қабілеті келесі элементтерден тұрады:
− бағаның негізгі бәсекелестердің бағасымен салыстырылуы;
− сұраныс пен ұсыныс қатнастарына байланысты, бәсекелестер саясатына
байланысты бағаны дифференциялау жүйесінің жұмыс жасауы;
− жеңілдіктер жүйесінің тұтынушыларды тартуы;
2. Өнім сапасы :
− өнімнің техникалық-функционалдық қасиеттері;
− қосымша пайдалылықтың болуы;
− өнімнің танымалдық деңгейі;
3. Өткізу, жарнама және қызмет көрсету жүйелерінің бәсекелік қабілеті:
− өткізу жүйелерінің тұтынушыларға қолайлылығы;
− жарнаманың тиімділігі;
− қызмет көрсету жүйелерінің қолайлылығы мен сенімділігі.
Өнімнің сапасы саласындағы атақты американ маманы А.Фейгенбаум өзінің
Өнімнің сапасын бақылауң атты кітабында: қызметтің немесе өнімнің сапасы
мағынасын, оның пайдалану кезінде сатып алушының талаптарына толықтай жауап
беру жолымен қызметтің немесе өнімнің техникалық, технологиялық және
эксплуатациялық мінездемелерінің жалпы жиынтығымен анықтауға болатындығын
түсіндіреді. Ары қарай автор қызметтің немесе өнімнің сапасын анықтаушы,
басқа емес, ал нақ осы тұтынушы екендігін атап өтеді. Кейбір отандық
мамандар өнімнің сапасын ғылыми-техникалық прогресстің айнасы деп те
атайды. Өнімнің сапа деңгейі оның сапасының көрсеткіштер жүйесі негізінде
анықталады. Ол үшін осы әр көрсеткіштің сандық мағынасын біле отырып,
салыстыру үшін есепті өнім ретінде алынып отырған тауардың сәйкес
көрсеткіштерімен салыстырылады.
Сапа көрсеткішін анықтаудың негізгі міндеті болып оның сандық
мағынасын табу есептеледі. Ол үшін практикада өнімнің спецификасына
байланысты келесі әдістер қолданылады:
- Өлшеу әдісі – приборлар мен құралдардың көмегімен анықталады;
- Тіркеу әдісі – белгілі бір жәйттер (мәселен: сынақ кезінде теріс
нәтиже) немесе заттардың (мәселен: стандартталған, унифицирленген немесе
патентпен қорғалған әмбебап) санын есептеу мен тіркеуге негізделген.
Тіркеу әдісі арқылы сенімділікті, патентті-құқықты, стандарттау,
унификациялау секілді көрсеткіштерді анықтауға болады;
- Есесптеу әдісі - өнімнің сапа көрсеткіштерін анықтау үшін арнайы
математикалық моделдерді пайдалануға негізделген;
- Органолептикалық әдіс – адамның сезім мүшелерімен: көру, есту, дәм
сезу, ұстап көру және т.б. сияқты қабылдауын талдауды қарастырады. Табылған
мәндердің туралығы мен растығы оны анықтаушы тұлғаның квалификация, анықтау
қабілеті, кәсіпқойлық деңгейіне байланысты;
- Социологиялық әдіс – барлық тұтынушылар желісі бойынша ақпарат
жинап, талдау жасау арқылы жүргізіледі. Өнімнің техникалық деңгейі және
өнімнің сапа деңгейін неғұрлым терең түсінік ретінде қарастырады;
Жалпы өнімнің бәсекелік қабілетін арттыруға бірнеше факторлар әсер
етеді. Оларды 2-ге бөлуге болады: сыртқы және ішкі.
Сыртқы факторларға мемлекет деңгейінде қабылданатын бағдарламалар мен
заңдар жатады. Атап айтқанда: сапа бағдарламасы, Жеңіл және тамақ
өнеркәсібі салаларында импорт алмастырудың 2001—2003 жж, арналған
бағдарламасың, Сертификаттау туралың, Стандарттау туралың, мақсатты-
отандық өндірушілерді демпингті тауарлар нәтижесінде қалыптасқан теріс
пиғылды бәсекеден қорғау болып табылатын Демпингке қарсы шаралар туралың,
Теріс пиғылды бәсеке туралың, ішкі нарықты, шет мемлекетпен
субсидияланатын импорт тауарларын жеткізушілер тарапынан теріс пиғылды
бәсекеден қорғануға бағытталған Субсидиялармен орын толтыру шаралары
туралың және Президентіміз бен Үкіметтің тиісті атқарушы органдар мен
жергілікті әкімшіліктер алдына қойып, орындалуы соңғы 2-5 жыл ішінде
көзделген, қысқа және орта мерзімді страгтегиялық даму бағдарламалары,
басқа да жекелеген бағдарламалар мен заңдар жатады.
Сапа Республикалық бағдарламасының негізгі мақсаттары мен қызметтері
келесідей :
− өнімдер мен қызметтер сапасы саласында мемлекеттік басқаруды
құқықтық қамтамасыз ету, жетілдіру;
− басқару нысандары мен әдістерін жетілдіру;
− отандық өнімдердің бәсекелік қабілетін арттыруға бағытталған ҒТП
жетістіктерін енгізу;
− өнімдер мен жұмыстар, көрсетілетін қызметтерді сетификаттаудан сапа
жүйесін сертификаттауға көшу;
− стандарттау, метрология мен сертификаттау саласында кадрларды
дайындау;
− сапаны артыру саласында іс-шаралар ұйымдастыру мен насихаттау.
Ішкі факторларға кәсіпорын деңгейіндегі шаралар, білікті менеджмент,
сапа үйірмелері, жақсы қалыптастырылған кадрлық саясат және т.б. жатады.
Бәсекелік қабілетті қамтамасыз етуде ХХ-ғасырдың 80-ші жылдары сапаға
деген талап шешуші болды. Сатып алушылардың 80%-ы өнімді әлемдік нарықта
сатып ала отырып, бағасынан гөрі сапасын қалайды. Сондықтан, өнімнің
бәсекелік қабілетін талдауда сапа көрсеткіштерін талдаудың маңызы зор :
− функционалдық қасиеттер тұтыну затының өз мақсаттық бағытына сәйкес
келуін көрсетеді. Олардың негізгі функцияларының, көмекші операциялар мен
қосымша операциялардың дәл орындалуын көрсетеді.
Мысалы, кір жуғыш машинаның функционалдық қасиетіне оның кір жууын
жатқызамыз. Көмекші функциялар – электронды сағаттарда калькулятордың
болуы;
- әлеуметтік арналымы тауардың әр-түрлі халық тобына арналғандығы;
- эргономиялық қасиеттер тауардың тұтыну кезіндегі ыңғайлылық пен
комфорт, яғни адамға физикалық, психологиялық ауыртпалық түсірмеу. Мысалы,
автомобильде басқару жүйелерінің орналасуы және т.б.
- эстетикалық қасиеттер тауардың көңілге аларлықтай ерекшеліктер
арқылы қоғамдық құндылыққа ие болуы. Мысалы, сәнді киім, әдемі ыдыс-аяқ
және т.б.
Poole computer компаниясының тек түсімен ғана ерекшеленетін жаңа
компьютер шығаруы, итальяндық Zanussі фирмасының әр-түсті асхана жихазын
шығаруы.
- экологиялық қасиеттері, бұл тауарды қолдану қоршаған ортаға
қаншалықты зиян болғандығымен анықталады. Мұнда тек тұтыну заты ғана емес,
сақтау, тасымалдау және т.б., үрдістер ескеріледі. Мысалға кір жууға
арналған ұнтақтың биологиялық тазалығы, аэрозольді заттардың ауаға әсері
және т.б.
- гигиеналық қасиеттер тауардың тұтыну кезіндегі адам ағзасына,
жұмыс жасау қабілетіне кері әсер етпеу мүмкіндігі. Олар жарықтылық,
вентиляция, температура, ылғалдылық деңгейі және т.б.
- тауардың тұтынудағы сенімділігі, яғни тұтыну кезіндегі өзінің
негізгі ерекшеліктерін сақтап қалуы. ұзақ мерзім қолданылуымен,
сақталымдығымен, жөндеуге жарамдылығымен т.б.-мен анықталады. Мысалы,
матаның сенімділігі жуғанда өз түсін сақтап қалуы.
1.2. Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіру алдында өнімнің сапасын көтерудің
маңызы
Қазақстан 1996 жылы Ұйымға кіру туралы жариялы мәлімдеме жасап БСҰ-ның
құрамына тіркеле бастады. Осы жылдың ақпанынан бастап елімізге бақылаушы
статусы берілді. Сонымен қатар еліміздің БСҰ-ға кіруі үшін Қазақстанның
барлық сауда жөніндегі әріптес мемлекеттермен жұмыс тобы құрылды. Бұл топ
құрамына: Қазақстан мен оның сауда ұйымына кіру жағдайын талқылауға ниет
білдірген 36 мемлекет (АҚШ, ЕО, Канада, Жапония, Австралия, Швейцария,
Қытай және т.б.) кірді.
Министрліктердің жариялы құжаттарды дайындауы, келіссөздер жүргізуіне
және де басқа принципиальді негіздегі мәселелерді шешуі үшін ведомства
аралық комиссия құрылды. Комиссия негізінен кедендік-тарифтік саясат және
халықаралық экономикалық ұйымдарға қатысу секілді сауалдарды қарастырады.
1996 жылдың шілдесінде Қазақстан сытрқы сауда режимі туралы
мемарандумын және басқа да құжаттарды (заңдыпроектілік жұмыстар жоспарын,
субсидиялау жөнінен ақпараттар, жекешелендіру, салық салу, санитарлық және
фитосанитарлық шаралар, стандарттау және сертификаттау, интелектуалдық
меншікті қорғау және т.б.) жұмыс тобы мүшелерінің қарауына жіберді. Осы
уақыт аралығында Республикадағы сыртқы сауда режимі және заң шығару базасы
талқыланған бес отырыс болып өтті.
Қазақстанның БСҰ-на кіруіне қоғамның көзқарасы әртүрлі.
БСҰ-на кірудің позитивті факторлары:
- Қазақстан тауарларына БСҰ-на мүше елдердің нарықтарына шығу
мүмкіндігі, яғни өткізу нарықтарының кеңеюі. Қазақстан тауарлары БСҰ-на
мүше елдермен тең құқықтылығы, елімізден экспортталатын тауарларға саны мен
көлеміне шектеу қойылмауы, антидемпингтік және басқа да дискриминациялық
мінездегі салымдардың болмауы;
- Халықаралық стандарттарға сай қолайлы және транспорентті ішкі заң
ортасын құру;
- Шетел инвестицияларын, өңдеуші өнеркәсіпке ноу-хау мен жаңа
технологияларды тартуда бірігіп қызмет ету;
- Тұтынушыға ұсынылатын тауардың көлемі мен сапасын арттыру;
- Экономикалық өсуді ұзақ мерзімді сауда саттық жоспары негізінде
ынталандыру және т.б;
Атап өтетін жайт, позитивті эффект БСҰ-на кіргеннен бастап емес, ал
келешекте байқалады.
БСҰ-на кірудің негативті факторлары:
- Көпжақты келіссөздер негізінде неғұрлым ауқымды өндірушінің
позициясы мен көзқарастарының қолдау табуы;
- Саудада кей жағдайларды ескермегенде, көлемдік шектеудің болмауы;
- Тауар мен қызмет сату аясын реттеуде жаңа шаралар енгізудің
шектеулілігі;
- Бәсекелестіктің күшеюі және экономиканың неғұрлым сезімтал
секторлары жағдайының нашарлауы. Бұл бірінші кезекте ауылшаруашылығын,
тамақ және жеңіл өнеркәсіпті, қызмет саласының жекелеген секторларын
қамтиды.
Мемлекетіміздегі ауылшаруашылық секторының жете дамымағандығы
барлығымзға бірдей белгілі бола бермейді. Экономиканың көп секторы қалаға
немесе негізгі ақша айналым орталықтарына бағытталған. Еліміздегі
ауылшаруашылығында бәсекелестік орта жете дамымаған, шетелмен (ЕО, АҚШ және
т.б.) салыстырғанда мүлде дамымаған деп айтуға болды.
Осыны негізге ала отырып Президентіміз Үкімет пен барлық деңгейдегі
әкімдер алдына келесі 2006 – 2007 жылдары орындалуға бағытталған мәселелер
жиынын қойды:
1. Ауыл жылдарында шаруашылықтар үшін аяғына тұрып, бекінуге мүмкіндік
берілді, ендігі кезекте Үкімет алдына орта мерзімде орындалатын,
басты мақсаты ауылшаруашылығындағы өңдеуші саланы дамыту болып
табылатын бағдарлама жасау бекітілді. Мұндағы басты назар қосылған
құны жоғары ауылшаруашылық өнімдерінде пайдаланылатын шикізатты терең
өңдеу. Бұл үшін осы саланы ынталандыруда кешенді түрде жүргізу қажет,
мәселен салықтық ынталандыру. Отандық және шетел инвесторларын тарту,
бұдан басқа өндірілетін өнімнің бәсекеқабілеттілігін арттыру, жанар-
жағар маймен жабдықтау керек. Осы жылы Үкіметпен агроөнеркәсіптік
кешенді және ауылдық аймақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралың
заң қабылдап Парламентке енгізу керектігі белгіленген.
2. Ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеуде және өндіруде кластерлік бағытты
неғұрлым басымдырақ қолдану керек. Қазақстандағы перспективалы дамып
келе жатқан 7 саланың ауыл шаруашылығымен тікелей байланыстылары
текстильдік және тамақ өнеркәсіптерінің мүмкіндіктерінің жоғарылығын
пайдалану.
3. Қазагромаркетинг және Мал өнімдері корпорациялары базасында
жергілікті ауыл шаруашылық өнімдерін өткізу және ақпараттық-
маркетингтік қолдау желісі құрылған. Осы бағытта Үкіметпен және
әкімдермен атқарылып жатқан жұмыстарды күшейту.
4. Үкіметке ауыл шаруашылық құрылымдарының халықаралық стандарттарға
өтуін жеделдетуге бағытталған нақты шаралар жоспарын құрып, бекітуді
тапсырамын.
5. Ауыл шаруашылығындағы тасымалдау инфрақұрылымының жетілменгендігінен
ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілер өнімдерін нарықтарға жеткізуде
үлкен шығындар шегеді. Бұл өз кезегінде өнімнің өзіндік құнына әсер
етпей қоймайды. БСҰ-на кірумен байланысты бұл мәселе аса өзекті
қарқын алып бара жатыр. Сондықтан фермерлердің нарықтарға және
өңдеуші кәсіпорындарға өнімдерін жеткізуді қамтамасыз ету.
6. Үкімет пен әкімдерге ауылшаруашылығын несиелеудің тиімді әдістері мен
нұсқаларын ойластыру керек, сонымен бірге ауылшаруашылығына қаржылық
көмек көрсету қорында кәсіпорындардың қарыздарын қайта құрастыру
керек.
7. Ауыл шаруашылығының өнімділік деңгейі өндірістің техникамен
жабдықталуына тәуелді. Тиісті ауыл шаруашылық құралмен жабдықталмауы
оны дамытуда кедергі болады. Ауылшаруашылық техниканы жаңартудағы
кешенді шараларды жергілікті тауар өндірушілермен біріге отырып
шешуді Үкіметке тапсырамын. Бұл жерде отандық машина құрастыру мен
ауыл шаруашылық техниканың лизингін де естен шығармау керек.
8. Басымды ретте ауыл шаруашылық ғылымын да дамыту керек. Кәсіпорынның
тиімді жұмыс жасауы және өнімнің сапасын көтеруде, өндірушілердің
ескі технологиядан жаңа технологияға бейімделуі, қосымша аграрлық
зерттеулерді пайдалану мен даму деңгейіне тәуелді болады.
9. Қазіргі таңда ауыл шаруашылығында көптеген шаруашылық субьектілері
бар. Олардың көлеміне байланысты жаңа техника мен технологияларды
алып, оны пайдалану тиімсіз. Ал керісінше көлемді құрылымдар техника
мен технологоияларға қол жеткізіп қана қоймай оларды тиімді пайдалана
біледі. Әлемдік тәжірибеге сүйене отырып, келешекте тек ірі және орта
шаруашылық субьектілерінің басым болатынын атап айтқым келеді.
Сондықтан Үкімет назарына осы мәселені игеріп, зерттеп, шешуді
қоямын.
10. Ауылдар біздің қайталанбас тарихымыздың, салт-дәстүріміздің және
ұлттық мәдениетіміздің сақтаушысы екенін ұмытпағанымыз жөн. Біздің,
қазақ халқының мәдениетін, қайталанбастығын баршаға танытатын кез
келді. Сондықтан ауылдағы қоғамның инфрақұрылымын, әсіресе жалпылай-
мәдени бағытта дамытуға көңіл бөлінуі керек.
Президенттіміздің Үкімет пен әкімдер алдына қойған осы тапсырмалары
негізінде атқарылатын шаралар жүйесі әзірленуде. Ал келесі кезекте
Президентіміздің 2003-2015 жылдарға бағытталған индустриалды-инновациялық
дамудың стратегиялық бағдарламасына негізделген 2004-2006жж. Қазақстан
Республикасының ұлттық жүйелерін стандарттау мен сертификаттауң
бағдарламасына тоқтала өткенді жөн көрдік. Өйткені бұл бағдарлама Еліміздің
БСҰ-на кіруімен тікелей байланысты және отандық өндірушілердің осы
стандарттарға сай тауар өндіруі, яғни сапалы тауар өндіруін қадағалайды.
Бағдарламаның мақсаты болып:
- Қазақстан Республикасының халықаралық тәжірибелерге көшуіне қолайлы
жағдай туғызатын, өз құрамына стандарттау, сәйкестікті бағалау, сапаны
басқару, аккредитациялауды жетілдіретін техникалық реттеу саласында
атқарылатын жұмыстар легіне көшу;
- Әлемдік нарықтарға шығуға қолайлы жағдай туғызу үшін мемлекеттік
бақылау және реттеу;
- Сонымен бірге БСҰ-на мүше болуға қолайлы жағдай жасау табылады.
Негізгі міндеттері болып:
- Стандарттау, сертификаттау және сапаны басқару саласында бірегей
мемлекеттік саясат жүргізуді қамтамасыз ету;
- Техникалық реттеудің халықаралық моделіне көшу;
- Салалардағы стандарттау жұмыстарын жетілдіруге қолайлы жағдай жасау;
- Қазақстанның БСҰ-на мүше болуына қолайлы жағдай жасау;
- Әлемдік нарықтарда, республикада өткен өнімнің сәйкестігін бағалау
нәтижелерін мойындауына қолайлы жағдай жасау;
- Отандық өнімдердің сапасы мен бәсекелік қабілетін арттыру;
- Аумақтық, мемлекеттік, халықаралық деңгейлерде біртұтас ақпараттық
аймақты біртіндеп құру;
- Мамандардың біліктілігін (квалификациясын) көтеру;
- Халықаралық стандарттау жөніндегі жұмыстарды жандандыру;
Бағдарламаны орындаушылар Қазақстан Республикасының индустрия және
сауда министрлігі, министрліктер мен ведомствалар. Қаржыландыру көзі болып
мемлекеттік бюджет табылады. Бағдарламаның орындалуына 3 жыл уақыт ішінде
590 556 мың теңге бөлінбек, яғни бүгінгі таңда барлық қаржының 413 085 мың
теңгесі іске жаратылды.
Бағдарлама толық орындалған күнде келесі жетістіктерге қол жеткізуге
болады. Атап айтқанда:
- мемлекеттік және халықаралық стандарттар негізінде бәсекелік
қабілетін және тұтынушылық қасиеттерін арттыру;
- Стандарттарды халықаралық талаптарға теңестіру арқылы саудадағы
техникалық кедергілерден құтылу;
- Техникалық реттеу, стандарттау және сәйкестікті бағалау жұмыстарын
халықаралық тәжірибеге біртіндеп алмастыру;
- Салаларда стандарттау қызметтерін, жаңа техникалық, оның ішінде
халықаралық деңгейдегі комитеттерді құру;
- Жергілікті, ұлттық және халықаралық ұйымдармен әріптестікті нығайту;
- Біртұтас ақпараттық аймақ құру;
Қазіргі кезде елімізде номативті құжаттар қоры құрылған. Мемлекеттік
стандарттар қоры (МСҚ) нормативті құжат түрлерінің 39 мың түрін есепке
алады, оның ішінде стандарттау жөнінде мемлекеттік нормативтік құжаттар
3 700 (700-дей мемлекеттік стандарттар, 3000 астам техникалық
көрсетілімдер, шарттар мен ережелер), 20 000 мемлекетаралық стандарттар,
15 000-дай шетелдік стандарттар, 4 000 халықаралық стандарттар. Алдағы
кезеңде еліміздегі МСҚ-ын кеңейту көзделіп отыр.
Стандарттау жұмыстарын жүргізумен байланысты экономиканың әр саласында
40 стандарттау комитеттері құрылған. Олардың қызметіне мемлекеттік
стандарттарды құрастыру мен халықаралық стандарттауға қатысу жатады.
Біздің республика қол жеткізген ашық экономика және реформалану
деңгейі Қазақстанға әлемдік, шаруашылықтық, экономикалық және технологиялық
процесстерге тиімді интеграциялануға мүмкіндік береді. Бұл белгілі бір
артықшылықтар әкеледі: ол Қазақстанның әлемдік экономикаға интеграциялану
үрдісінің күшеюі; ол БСҰ-на мүше елдермен сауда-саттықта неғұрлым қолайлы
жағдайлар режиміне қол жеткізу; келетін инвестиция мөлшерінің өсуі; ол
қазақстандық тауарлар мен қызметті экспорттауда әлемдік нарықтарға еркін
шығу мүмкіндігі; ол сауда заңдылықтарын әлемдік нормалар мен стандарттарға
сәйкестендіру.
Қазақстан республикасының Үкіметімен жүргізіліп отырған импорт
алмастыру бағдарламасы бүгінгі таңда тиімді болғанымен, көбіне-көп БСҰ-ның
талаптарына қайшы келіп отыр. Үкіметпен мұнай-газ, тау-кен металлургия
машина құрастыруды лоббирлеуде импорт алмастыру саясаты 2000 жылы 50, ал
2001 жылы 200 отандық кәсіпорындарды іске қосуға мүмкіндік беріп, ондаған
мың адамды жұмыспен қамтыды. Сонымен бірге БСҰ-ның талаптарына, импорт
алмастыруда жол берілмейтін мұнай өнімдері мен минералды тыңайтқыштардың
бағасын төмендету түріндегі қиылысқан субсидиялау да қайшы келеді.
БСҰ-на кіруде, Қазақстанда өндірілетін тауарлар мідетті түрде
халықаралық стандарттарға сай болуы керек. Мысалға, дамыған мемлекеттер
сауда режимдерінің либерализациясына, олардың өндірген тауарлары мен
қызметтері жоғары бәсекелестікке қарсы тұра алған жағдайда ғана барады.
Біз өкінішке орай, бүгінгі таңда ол деңгейден алыстамыз. Қолда бардың
барлығын пайдалана отырып БСҰ-ның мүшелігіне қабылдануға немесе тек БСҰ-на
мүше болу үшін ғана оған кіруге болмайды. Мүше болуға жұмсалған қаржы-
қаражат, осы ұйымға қатысудан алынған табыспен жабылып отыруы қажет. БСҰ-на
мүше болу, отандық өндірілетін өнімдер мен көрсетілетін қызметтердің
бәсекелестігі ішкі нарықта да сыртқы нарықта да аса маңызды мәселе болып
қалады.
БСҰ-на мүше болуда көптеген қатынастардан айтарлықтай шығын
шегетініміз анық, атап айтқанда: шетел тауарларының Қазақстан нарықтарына
бірден лап қойып, толтыруы ғана емес, сонымен бірге бұл лап қоюды реттеп
отыратын ұлттық шаралар жүйесін шектейді. БСҰ-на мүше болып, шекаралар
ашылған соң, осы күнге дейін орасан зор еңбек сіңіріп, әртүрлі қолайлы
жағдайлар жасап, дамытып келе жатқан отандық тауар өндірушілердің бірден
тығырыққа тірелетінін елестету қиынға соқпайды. Оның үстіне БСҰ-на мүше
болуда, сыртқы нарықтарға шығудың қолайлылығымен байланысты алынуы көзделіп
отырған тиімділік өзінің оң нәтижелерін тек алыс перспективада ғана
көрсетеді. Сондай-ақ, біз бәсекеқабілетті тауар өндіруімізбен қатар, БСҰ-
ның күрделі жүйесінде біздің құқықтарымызды қорғай алатын тимді механизм
болған жағдайда ғана оң нәтиже туралы сөз қозғауға болады. Отандық
өндірушілер тауарлар мен қызметтер аясында таныстырылуы немесе өзімен
елдегі жұмыссыздықтың жоғарылауы мен мемлекеттік бюджет табыстарының
төмендеуін ілестіретін, отандық нарықтарды бөтен өндірушілердің иемденуі,
өзіндік қызығушылықтарды білікті қорғау стратегиясына тәуелді. Кедендік
кеңістіктің либерализациясы жағдайында көптеген Қазақстандық өндірушілер
басқа көршілес елдер нарықтарындағы бәсекелестік түгілі ішкі нарықтағы
ұстап отырған позициясынан да айырылып қалуы әбден мүмкін. БСҰ-на мүше
көршілес Қырғызстан нарығын мысалға алсақ: жергілікті моральдік және
физикалық тозған, кешегі күн технологиясымен өндірілген тауарлары шек
араның ашықтығынан ішкі нарыққа лап қойған тауарлармен бәсекелестікке түсе
алмағандығы бірден байқалады. Мәселен біздің Рахатң КФ-ның өнімдеріне
Москвалық және отандық өнімдермен салыстырғанда сұраныс жоғары, себебі
тасымалдау шығындарының төмендігі, яғни бағаның да төмендігі мен өнім
сапасының жоғарылығында. Сонымен қатар елдің сатып алу қабілетінің өте
төмендігі байқалады. Халықтың кедейлігі бірден көзге түседі. Қырғызстандағы
бүгінгі жағдайлар – бұл ел басшылығының біліксіз саясатының зардабы, оның
ішінде БСҰ-на мүше болу мәселесі де бар. Сондықтан бізге көршілес елде орын
алған қолайсыз жағдай туралы біраз ойлану керек. Мәселен біздің өңдеуші
өнеркәсіпті алайық – сүт өңдеу кешені. Бүгінгі таңда отандық тауар
өндірушілерді жүктеу үшін шикі сүттің 80% Қырғызстаннан әкелінеді. Қазіргі
кезде отандық ауылшаруашылық өндірушіні көтеруде бірқатар шаралар
атқарылуда. Біз өзіміздің сүт зауыттарының жұмысын отандық шикізатқа
бағыттап, қайта құрғымыз келсе, Қырғызстанмен шекараны жауып, кедендік
кедергілер қоюымызға болады. Ал егер БСҰ-на кірсек, біз мұндай шараларды
жүзеге асыра алмаймыз, өйткені БСҰ-на кіру Қазақстаннан белгілі бір
міндеттемелерді қабылдауын талап етеді. Қазірдің өзінде БСҰ-на мүше болмай
тұрып, біздің бидай мен болаттың экспорттық арналарын қысып, тарылтып отыр.
Ал біз БСҰ-на кіргенде не болмақ?
Мысалы: кейінгі кездері АҚШ-ы Ауғаныстанға гуманитарлық көмек ретінде
деп көп мөлшерде бидай апарып жатыр. Ауғандықтар неге біздің бидайды
алмайды? Күні бүгін Қазақстан элеваторларында құны тоннасына 55 АҚШ
долл.құрайтын 3,5 млн.тонна бидай еш айналымсыз, бос жатыр. Біз алушы
табылса сол бидайды тіпті 50 доллардан болса да сатар едік. Міне осыдан
республикадағы бидайдың асыра өндіріліп жатқандығын көруге болады.
Сондықтан осы жылдың 10 сәуірінде болған жиналыста Президент айтқандай
Кәсіпкерлікті дамытудың негізгі мәселелерінің бірі болып жалпылама
маркетингтік зерттеулерді есептеуң болып табылады. Басқа мысал: күн сайын
Өзбекстан шекарасы арқылы 1000 тонна ұн шығарылады. Ұн негізінен
алыпсатарлар арқылы жүреді. Заң жүзінде біздің Өзбекстанмен ондай сауда-
саттыққа бара алмаймыз, өйткені ақшамызды қайтарып ала алмаймыз. Бұл бізге
қалыптасқан өткізу нарықтарын күшейтіп, Орталық-Азия аумағына интеграцияны
дамыту керек деген сөз. Әлемдік нарыққа интеграция оңай шешім бере
қоймайды. Дамыған елдерге мықты бәсекелестер керек емес, әлемдік нарықта
орын үшін күресіп сонымен бірге дамыған елдердің БСҰ-на кірген елдің
бәсекелес өнеркәсібін өз қолына алуын (мықтының әлсізді бағындыруын) да
бақылап отыру керек.
Қазақстанның шикізат ресурстарына (мұнай, газ және т.б.) және алғашқы
өңдеуден өткен өнімдеріне сұраныстың артуы қолайлы фактор болып табылады.
Бірақ Қазақстанға нарықтағы дайын өнім бағасымен салыстырмалы түрде
алғанда шикізатты сатудан түсетін түсім өте аз. Қазақстан мұнайды сатудан
жылына 7 млрд.доллар табыс алса, Ресей сүт өнімдерін сатудан жылына 9
млрд.доллар табыс алады. Осы орайда біз, алдымен бәсеке қабілетті өнім
өндіруді үйреніп, содан кейін ғана БСҰ-на мүше болу керек деген тұжырымға
қайта ораламыз. Көршілердің қателіктерін қайталамайық.
БСҰ-ы бәсекелік қабілеті өте жоғары тауарлар, әсіресе жоғары
технологиялар мен қызмет саласында, өндіретін дамыған елдер үшін тиімді
болуы мүмкін. Өкінішке орай Қазақстан әлі мұндай тауар өндірушілер сапына
кірмейді. Бізді өндірген өнімдерімізбен Батыста ешкім күтіп тұрған жоқ,
бізге Қазақстанның ішінде және ТМД-ы ауқымында қалыптасып қалған өткізу
нарықтарын сақтап, дамыта беріп, содан кейін ғана біртіндеп БСҰ-на кіруге
дайындалуымыз қажет. Көптеген жоғары дамыған елдер БСҰ-на кіруге бірнеше
ондаған жылдар бойы дайындалғаны тарихта бар. Қытайда бұл – 15 жыл уақыт
алса, ЕЭО мүшелеріне бірлескен экономикалық кеңістік құруға 35 жыл қажет
болды. Сондықтан біз БСҰ-на кіруге қаншалықты жақсы, талпыныспен
дайындалған сайын, әлемдік экономикада соншалықты жоғары орын иемдену
мүмкіндігі арта түседі. Ал қазір бізге бар ынта-жігерді жинап мыналарға
бағыттауымыз керек:
- Консалтингтік-маркетингтік орталықтар құруға;
- Экономиканың өнеркәсіптік секторын, ірі, кіші және орта бизнесті
технологиялық қайта құру, алдыңғы қатарлы технология негізінде жоғары
технологиялық өндірісті игеру;
- Өнімнің сапасын және бәсекеқабілеттілігін арттыру;
- Шикізатты өндіруден бастап, жоғары тауарлы дайын өнім өндірісіне
дейінгі аяқталған өндірістік циклді қалыптастыру;
- Өндірісті, инновацияны, менеджментті дамыту тұрғысынан тиімді
корпоративтік құрылымдар құру қажеттігі;
- Ақпараттық технологияларды кең көлемде ендіру, осының негізінде
өзара байланысқан қызмет пен тауарлар нарығын құру;
Болашақта еліміздің қолайлы жағдайда дамуында дайын, отандық, бәсеке
қабілетті өнім экспорты мөлшерін болмашы жоғарылатқан жағдайда біз БСҰ-ның
құрамына тек шикізат дайындаушы ретінде ғана емес, ал терезесі тең әріптес
ретінде кіруге мүмкіншілік алған болар едік.
1.3. Өндірілетін өнім сапасына әсер ететін факторлар, олардың жіктелуі
Сипатталатын белгілерінің құрамы мен құрылымын анықтаудың негізгі
бағыттары, өнім сапасының деңгейін бағалайтын көрсеткіштер
классификациясынан көрініс табады.
Мөлшерленуіне қарай натуралды бірліктермен (килограмм, метр, балл,
көлемі шектеусіз), сондай-ақ бағалық бірліктермен сипатталалды.
Сапа деңгейінің бағалануына байланысты – базалық және қатысты
көсеткіштер.
Анықталу стадиясына байланысты – болжамды, проектілі, өндірістік,
эксплуатациялық көрсеткіштер.
Сипатталатын белгілеріне байланысты – бірліктік және кешенді (топтық,
жалпылама, интегралды) болуы мүмкін. Бірліктік және кешенді сапа
көрсеткіштері, сізді, обьектінің (жүйенің) сыртқы ортамен қатынасының
қызықтыруына тәуелді түрлі топтарға біріктіріледі. Мұндай топтастырылу
үлгісі кестеде көрсетіледі.
1 кесте - Өнімнің сапа көрсеткіштерінің топталу ортасына қарай жіктелуі.
№ Сапа Сапа
рсфункцияларының топталу ортасы көрсеткіштері топтары
1 Заттық ортасы функционалды белгілерінің
көрсеткіштері
2 Уақытылы заттық ортасы сенімділік көрсеткіштері
3 Кеңістікті заттық ортасы транспортабельділік көрсеткіштері
4 Өндірістік-технологиялық ортасы технологиялық-ұйымдастырушылық
деңгейінің көрсеткіштері
5 Экономикалық қатнастар ортасы экономикалық көрсеткіштері
6 Экологиялық қатнастар ортасы экологиялық көрсеткіштері
7 Қауіпсіздік қатнастар ортасы қауіпсіздік көрсеткіштері
8 Эргономикалық қатнастар ортасы эргономикалық көрсеткіштері
9 Эстетикалық қатнастар ортасы эстетикалық көрсеткіштері
10 Патенттік-құқықтық қатнастар ортасыпатенттік-құқықтық көрсеткіштері
11 Нормативтік орта стандарттау көрсеткіштері
12 Нарықтық қатнастар ортасы бәсекелік қабілетінің
көрсеткіштері
Көрсеткіштер топтарын талдаған кезде олардың арасындағы белгілі бір
корреляцияны байқауға болады. Мысалға, өнімнің энергия сиымдылығы сияқты,
өндірістің технологиялық деңгейінің көрсеткіші экономикалық және
экологиялық көрсеткіштер топтарымен өте тығыз байланысты.
Өнімнің сапасы, оның құрамын анықтаушылардың мөлшерін өлшеу негізінде
бағаланады. Қазіргі заманда сапа көрсеткіштерінің сәйкес топтары арқылы
өнімнің (тауардың) құрамын келесі топтар бойынша классификациялау өте кең
тараған: пайдалану бағытының көрсеткіштері, сенімділік, технологиялық,
стандарттау және унификациялау, эргономикалық, эстетикалық, тасымалдау,
патенттік-құқықтық, экологиялық және қауіпсіздік көрсеткіштері.
Пайдалану бағытының көрсеткіштері өнімнің қай салада, қай жағдайда
қолданылатынын көрсетіп қана қоймай, осы өнімді пайдаланудан алынатын
тиімді эффектті да айқындайды. Бұл көрсеткіш бағаланып отырған өнімнің
көмегімен белгілі уақыт аралығында қандай көлемде өнім өндірілетінін немесе
өндірістік қызмет көрсетілетінін айқындайды.
Пайдалану бағыты көрсеткіштері тобына келесі топшаларды жатқызуға
болады: топтамалық, техникалық тиімділік, функционалдық, құрылымдық және де
құрамы мен құрылымдық.
Сенімділік көрсеткіштері. Сенімділік өнеркәсіптік өнімнің негізгі
көрсеткіштерінің бірі болып табылады. Әр түрлі құндылықтардың жұмыс
интенсивтілігі мен күрделілік режимдері үздіксіз өсіп, атқарылатын
функцияларға жауапкершілік жоғарылайды. Жауапкершілік деңгейінің
жоғарылауына байланысты сенімділікке деген талаптар да өседі. Машиналар мен
басқа да құрал жабдықтардың сенімділік деңгейінің жеткіліксіздігіне
байланысты, олардың жөнделуі мен эксплуатациясындағы жұмыс қабілеттілігін
ұстап тұру шығындарымен қатар өндіріс шығындары да артады. Құндылық
сенімділігі көбінесе эксплуатациядағы температура, ылғалдылық, қысым,
радиация, механикалық ауыртпалық және де басқа жағдайларға тәуелді.
Технологиялылықтың көрсеткіштері еңбек өнімділігін жоғарылату үшін
қабылданған құрастырушылық-технологиялық шешімдердің тиімділігін
сипаттайды, өнімді дайындауда немесе жөндеуде нақ осы технологиялылық
арқылы өнім өндіру қарқыны, материал шығындарды, өндірістің технологиялық
дайындығы, өнімді дайындау мен пайдалану кезінде кезінде еңбек құралдары
мен уақытты рационалды бөлу деңгейі анықталады.
Унификациялау және стандарттау көрсеткіштері - өнімнің стандартты,
унифицирленген және нақты құрамдас бөлшектермен қаныққандығы, сонымен
бірге, басқа өнімдермен салыстырғанда унификациялану деңгейі. өнімнің
барлық бөліктері стандартты, унифицирленген және нақты бөліктерге бөлінеді.
Стандартты және унифицирленген бөлшектер пайызы қаншалықты жоғары болған
сайын өнім өндірушіге де өнімді тұтынушыға да соншалықты тиімді.
Стандарттау және унификациялау көрсеткіштеріне келесілерді жатқызуға
болады:
- обьектінің стандартталу коэффициенті
- обьект бөлшектерінің жоба аралық унификациясы
- обьектінің құрамдас бөліктерінің қайталанымдылық коэффициенті.
Өнімнің эргономикалық көрсеткіштері тұтынушының осы құндылықпен өзара
қатнасын, оның құндылықты пайдаланған кездегі адамның гигиеналық,
физиологиялық, антропометрлік және психологиялық талаптарына сәйкестігін
көрсетеді. Мұндай көрсеткіштерге мысалы: адамның тракторды жүргізуге
қажетті күш қуаты, велосипед рулінің орналасуы, жарықтылық, жылулылық,
ылғалдылық, шу, діріл, шаң-тозаң, жанатын заттардағы түтін мен будың
концентрациясын кіргізуге болады.
Сапаның эргономикалық көрсеткіштері обьектінің қойылатын эргономикалық
талаптарға сәйкестігін анықтаған кезде пайдаланылады. Мысалға: формасына,
өнімнің түсі мен оның құрастырылған элементтеріне және т.б.
Өнім сапасының эргономикалық көрсеткіштері жұмыс істеген адам мен
қолданылатын затқа әсер ететін факторлардың барлығын қамтиды.
Өнім сапасының эргономикалық көрсеткіштері келесі түрлерге жіктеледі:
- Гигиеналық көрсеткіштер - адамның осы бұйымды қолдануда, өмірлік
және жұмыс қабілеттілігіндегі гигиеналық жағдайлармен сәйкестігін
анықтағанда пайдаланылады.
- Антропометрлік көрсеткіштер – адам денесі және де басқа бөліктер
көлемі мен формасына сәйкестігін анықтағанда пайдаланылады.
- Физиологиялық және психофизиологиялық көрсеткіштер – адамның
физиологиялық талаптарына және оның сезім мүшелерінің жұмыс қабілетінің
ерекшеліктеріне (адамның жылдамдығы мен әл-қуаты, сонымен бірге есту, көру,
тактильді сезуіне) сәйкестігін анықтаған кезде пайдаланылады.
- Психологиялық көрсеткіштер – өнеркәсіптік бұйымдарға қойылатын
инженерлік-психологиялық талаптарында, еңбек психологиясы және жалпы
психология талаптарында көрініс табатын адамның психологиялық
ерекшеліктеріне сәйкестігін анықтаған кезде пайдаланылады.
Эргономикалық көрсеткіштер деңгейі, арнайы дайындалып баллмен
өлшенетін өнеркәсіптің арнайы саласына мамандандырылған - эксперттермен
анықталады.
Транспортабелділік көрсеткіштері - өнімді пайдаланбай немесе тұтынбай
тасымалдауға қолайлылығын сипаттайды. Транспортабелділік көрсеткіштеріне
мыналарды жатқызуға болады:
- өнімді тасымалдауға орташа дайындау уақыты;
- өнімді тасымалдауға дайындауда орташа еңбексиымдылық;
- өнімді белгілі бір тасымалдау құралына орташа орналастыру уақыты;
- тасымалдау құралының көлемін пайдалану коэффициенті;
- өнімді белгілі бір тасымалдау құралынан орташа түсіру уақыты;
Транспортабелділік көрсеткіштерін бағалау үшін өнім бірлігінің массасы
және көлемі, физико-механикалық құрамының көрсеткіштері, бұйымның
габариттік көлемі, өнімнің сақталу көрсеткіштері, тасымалдау режимдерінің
шекті рұқсат етілетін мәндері (транспорт шекті жылдамдығы, инерциялық
ауыртпалықтар және т.б.), тиеу-түсіру жұмыстарының нормасы, аталып отырған
өнімді тасымалдауда транспорт құралының жүк көтергіштігін немесе
сиымдылығын мүмкіндігінше максималды пайдалану, тасылатын жүктің сыртқы
жылулық және механикалық әсерлерге төзімділігі және т.б.сияқты тасымалдау
үрдісін сипаттайтын алғашқы мәліметтер болуы керек.
Материалдық және еңбек шығындарын бір мезгілде, тасымалдау
жұмыстарындағы адам саны мен біліктілік деңгейін және де уақыт факторын
есептеуге мүмкіндік беретін бағалық көрсеткіштер транспортабелділікті
неғұрлым толық және жан-жақты бағалауға көмектеседі.
Патенттік-құқықтық көрсеткіштер өнімнің патенттік қорғалғандығын және
патенттік тазалығын сипаттай отырып, бәсекелік қабілетті анықтауда маңызды
фактор болып табылады. Патенттік-құқықтық көрсеткіштерді анықтағанда
бұйымдағы жаңа техникалық және елдегі патентпен қорғалған шешімдерді,
өндіруші және эспортталатын елдердегі бұйымның тауарлық белгісінің және
өнеркәсіптік үлгісінің тіркеуден өтуін есепке алған жөн.
Өнеркәсіптік бұйымның патенттік-құқықтық деңгейі 2 көрсеткіштермен
бағаланады, олар: патентпен қорғалғандық (патент қабілеттілік) көрсеткіші
және патенттік тазалық көрсеткіші.
Патенттік қорғалғандық көрсеткіші – бұйымды жасап шығаруда, оның
құрамына қатысатын, шетелдерде де өндіруші елде де патентпен және авторлық
құқықтармен қорғалған отандық өнертапқыштар жаңалықтары мен идеяларының
саны мен алатын орнын сипаттайды.
Патенттік тазалық көрсеткіші – бұйымның ішкі және сыртқы нарықтарды еш
кедергісіз өткізілуін сипаттайды.
Экологиялық көрсеткіштері - қоршаған ортаға өнімді тұтынғанда немесе
пайдаланғанда пайда болатын зияны әсерлер деңгейін сипаттайды. Өнімнің
экологиялылық көрсеткіштері оның сапа деңгейін анықтайтын негізгі фактор
болып табылады. Өнімнің экологиялық көрсеткіштерін анықтауда, өнімді
эксплуатациялау немесе тұтыну үрдістеріне, оның құрамының қоршаған ортаға
химиялық, механикалық, сәулелік, дыбыстық, биологиялық, радиациялық және
де басқа әсерін анықтау үшін талдау жасалады. Аталған факторлардың қоршаған
ортаға зиянды әсері анықталған жағдайда экологиялық көрсеткіштер тобын
өнімнің сапа деңгейін бағалау үшін қолданылатын көрсеткіштер
номенклатурасына енгізу қажет. Экологиялық көрсеткіштерге келесілерді
жатқызамыз:
- энергия көздері (жанар май, көмір, газ) ретінде пайдаланылатын
өнімдердің құрамындағы зиянды заттар (элементтер, қышқылдар, металдар және
т.б.) мөлшері;
- өнімді тұтынғанда немесе эксплуатациялағанда, тасымалдағанда,
сақтағанда зиянды сәулелердің, газдардың, бөлшектердің шығарылу мүмкіндігі;
- атом энергиясын игеріп, пайдалану үшін зерттеулер жүргізетін атом
электростациялары мен басқа да обьектілер қызметінің радиоактивтілігі;
- түрлі саладағы транспорт құралдары мен басқа да машиналар,
агрегаттардың дыбыс, діріл, энергетикалық әсер ету деңгейі;
Әртүрлі обьектілер бойынша барлық экологиялық көрсеткіштер сәйкес
нормативтік құжаттар мен актілерде (заңдар, стандарттар, құрылыс норамлары
мен инструкциялар) жарияланады.
Қауіпсіздік көрсеткіштері - өнімді жөндеуде, сақтауда, тасымалдауда
тұтынушы немесе эксплуатациялаушы адамды механикалық, электрлік,
температуралық, улы және жарылғыштардан, акустикалық шудан, радиоактивтік
сәулеленуден қауіпсіздендіретін өнімнің артықшылығын сипаттайды.
Әр кәсіпорында өндірілетін өнім сапасына ішкі және сыртқы сияқты түрлі
факторлар әсер етеді.
Ішкі факторларға кәсіпорынның аталған сапаға сәйкес өнім өндіру
қабілетімен, яғни кәсіпорынның қызметімен тікелей байланысты факторлар
жатады. Оларды келесі топтарға бөлуге болады:
- техникалық;
- ұйымдастырушылық;
- экономикалық;
- әлеуметтік-психологиялық;
Техникалық факторлар - өнім сапасына тікелей әсер етеді, өйткені жаңа
технологияны, жаңа материалдарды, неғұрлым сапалы шикізатты пайдалану –
бәсеке қабілетті өнім өндірудің материалдық негізі.
Ұйымдастырушылық факторлар – еңбек пен өндірісті ұйымдастыруды
жетілдірумен, өнім сапасына жаупкершілікті және өндірістік тәртіпті
күшейтумен, өндіріс мәдениетін қалыптастыру және персоналдың біліктілік
деңгейін сәйкестендірумен байланысты.
Экономикалық факторлар - өнімді өндіру және өткізу шығындарымен, баға
саясаты және персоналды жоғары сапалы өнім өндіруге экономикалық
ынталандыру.
Әлеуметтік-психологиялық факторлар – салауатты жұмыс жағдайын
қалыптастыруға, өз кәсіпорынының тауарлық маркасына берілгендік, оны мақтан
ету, жұмыскерлерді моральдік ынталандыруға айтарлықтай әсер етеді, осының
барлығы бәсеке қабілетті өнім өндірудің маңызды құрамдас бөліктері.
Нарықтық қатынас жағдайында сыртқы факторлар өнім сапасының
қалыптасуына әсер етеді. Сыртқы немесе қоршаған орта қай кәсіпорынның
болмасын қызмет етуінің маңызды бөлігі болып табылады. Сыртқы ортаның
барлық әсерлерін жеке-жеке мынадай: экономикалық, саяси, нарықтық,
технологиялық, бәсекелестік, халықаралық және әлеуметтік факторларға бөліп
көрсетуге болады.
2. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНІМДЕРІН ӨҢДЕУШІ ӨНДІРІСТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ АХУАЛЫ МЕН
САПА КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАЛДАУ
2.1 Қызыл Жарң ӨК-нің экономикалық жағдайын талдау
Қызыл Жарң ӨК–і 1995 жылдың 27 наурызында аудандық әкімшіліктің
басшылығының пәрменімен ұйымдастырылған.
Бұл кәсіпорын толық түрде өзін-өзі қаржыландыратын, пайда табуға
мақсатталған мекеме.
Қызыл Жарң ӨК–і заңды тұлға болып табылады. Өзіндік басшысы, мөрі,
тауарлық белгісі бар.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz