Тігін кәсібі
Кіріспе
2.1. Бұйымды сипаттау қасиетілігі
2.2. Матаны таңдаудағы негіз
2.3. Жабдықты таңдаудағы негіз
2.4. Техникалық процеске дәйектеме жасау
2.4. Техникалық процеске дәйектеме жасау
2.6. Жобалау сұрақтары
2.1. Бұйымды сипаттау қасиетілігі
2.2. Матаны таңдаудағы негіз
2.3. Жабдықты таңдаудағы негіз
2.4. Техникалық процеске дәйектеме жасау
2.4. Техникалық процеске дәйектеме жасау
2.6. Жобалау сұрақтары
Ғасырлар бойы жергілікті салттың халықтың мәдени дәрежесінің өзгертуіне байланысты сән үлгілері түрлі бағыттармен алға жылжыды. Сәндегі өзегістер шебердің қиялына ғана емес билік талғамына қарай да өзгеріп отырады. Қымбат мата мен жоғарғы топ мүшелеріне киімдерде тек қана жоғарғы топ мүшелеріне арналып тігілетіндіктен өте құнды деп есептелініп ұрпақтан - ұрпаққа қалдырып отырған.
XIX ғасырдың соңында ғана сән үлгісі өнер ретінде бағалана бастады. 1900 жылы Парижде өткізілген бүкіләлемдік көрмеде француз сән үлгілері арасында ең бірінші «Прочетный легион» орденін Мадам Пакен иелеген екен. Осы жылы Поль Пуаре өзінің сән үйін ашып, Пуаре дәуірі өркендей бастады.
1916 жылдары «Шанель дәуірі» басталып артынша «Шанель №5» иіс суы шықты. 1924 жылы Коко Шанель тізесі жетпейтін қысқа юбка ұсынған екен. 1947 жылы Кристина Диордың жасаған « Hew Look» жаңа сән үлгісін Еуропа ғана емес Америка жұртшылығы да жылы қабылданды. Диор 52 жастағы
Ив Сен Лорен Диор үйінің бас модельері коллекциясын шығарды.Диор сән үйі кейіннен «Yves Saint Laurent» деп атын өзгертті.
Одан кейінгі атақты сән үйлерінің бірі - Эюбераде Живанимдікі болды. 1966 жылы Букенгем сарайында Мэри Куантқа миниюбканың үлгісін ойлап шығарған үшін Британ империясының ордені берілді. Осылай Англия Битлздің ғана емес, минидің де отаны.
Ив Сен Лорен мен Эл Унгаро «жалаңаш сән үлгісі» екінші толқынның авторлары болды. Бірінші толқын 1794-1804 жылдары Француз революциясы дәуірінде болған. Пако Рабона метал пластиналарынан әйнек кесектерінен, сақиналардан көйлек құрастырып шығара бастады. Осылайша жоғары сән әлемі айналадағы болып жатқан құбылыстарды да қамтып отырған.
1956 жылы итальяндық Валентино Гаравани өзінің алғашқы үлгілерін шығара салысымен сән өнерінің жұлдызына айналды. Валентино «Houte couture» әлеміне итальяндық киім үлгілерін енгізіп Милан Парижден кейінгі әлемдік сәннің екінші астанасына айналды.
XIX ғасырдың соңында ғана сән үлгісі өнер ретінде бағалана бастады. 1900 жылы Парижде өткізілген бүкіләлемдік көрмеде француз сән үлгілері арасында ең бірінші «Прочетный легион» орденін Мадам Пакен иелеген екен. Осы жылы Поль Пуаре өзінің сән үйін ашып, Пуаре дәуірі өркендей бастады.
1916 жылдары «Шанель дәуірі» басталып артынша «Шанель №5» иіс суы шықты. 1924 жылы Коко Шанель тізесі жетпейтін қысқа юбка ұсынған екен. 1947 жылы Кристина Диордың жасаған « Hew Look» жаңа сән үлгісін Еуропа ғана емес Америка жұртшылығы да жылы қабылданды. Диор 52 жастағы
Ив Сен Лорен Диор үйінің бас модельері коллекциясын шығарды.Диор сән үйі кейіннен «Yves Saint Laurent» деп атын өзгертті.
Одан кейінгі атақты сән үйлерінің бірі - Эюбераде Живанимдікі болды. 1966 жылы Букенгем сарайында Мэри Куантқа миниюбканың үлгісін ойлап шығарған үшін Британ империясының ордені берілді. Осылай Англия Битлздің ғана емес, минидің де отаны.
Ив Сен Лорен мен Эл Унгаро «жалаңаш сән үлгісі» екінші толқынның авторлары болды. Бірінші толқын 1794-1804 жылдары Француз революциясы дәуірінде болған. Пако Рабона метал пластиналарынан әйнек кесектерінен, сақиналардан көйлек құрастырып шығара бастады. Осылайша жоғары сән әлемі айналадағы болып жатқан құбылыстарды да қамтып отырған.
1956 жылы итальяндық Валентино Гаравани өзінің алғашқы үлгілерін шығара салысымен сән өнерінің жұлдызына айналды. Валентино «Houte couture» әлеміне итальяндық киім үлгілерін енгізіп Милан Парижден кейінгі әлемдік сәннің екінші астанасына айналды.
Кіріспе
Ғасырлар бойы жергілікті салттың халықтың мәдени дәрежесінің
өзгертуіне байланысты сән үлгілері түрлі бағыттармен алға жылжыды.
Сәндегі өзегістер шебердің қиялына ғана емес билік талғамына қарай да
өзгеріп отырады. Қымбат мата мен жоғарғы топ мүшелеріне киімдерде тек
қана жоғарғы топ мүшелеріне арналып тігілетіндіктен өте құнды деп
есептелініп ұрпақтан - ұрпаққа қалдырып отырған.
XIX ғасырдың соңында ғана сән үлгісі өнер ретінде бағалана бастады.
1900 жылы Парижде өткізілген бүкіләлемдік көрмеде француз сән үлгілері
арасында ең бірінші Прочетный легион орденін Мадам Пакен иелеген екен.
Осы жылы Поль Пуаре өзінің сән үйін ашып, Пуаре дәуірі өркендей бастады.
1916 жылдары Шанель дәуірі басталып артынша Шанель №5 иіс суы
шықты. 1924 жылы Коко Шанель тізесі жетпейтін қысқа юбка ұсынған екен.
1947 жылы Кристина Диордың жасаған Hew Look жаңа сән үлгісін Еуропа
ғана емес Америка жұртшылығы да жылы қабылданды. Диор 52 жастағы
Ив Сен Лорен Диор үйінің бас модельері коллекциясын шығарды.Диор сән үйі
кейіннен Yves Saint Laurent деп атын өзгертті.
Одан кейінгі атақты сән үйлерінің бірі - Эюбераде Живанимдікі
болды. 1966 жылы Букенгем сарайында Мэри Куантқа миниюбканың үлгісін ойлап
шығарған үшін Британ империясының ордені берілді. Осылай Англия Битлздің
ғана емес, минидің де отаны.
Ив Сен Лорен мен Эл Унгаро жалаңаш сән үлгісі екінші толқынның
авторлары болды. Бірінші толқын 1794-1804 жылдары Француз революциясы
дәуірінде болған. Пако Рабона метал пластиналарынан әйнек кесектерінен,
сақиналардан көйлек құрастырып шығара бастады. Осылайша жоғары сән әлемі
айналадағы болып жатқан құбылыстарды да қамтып отырған.
1956 жылы итальяндық Валентино Гаравани өзінің алғашқы үлгілерін
шығара салысымен сән өнерінің жұлдызына айналды. Валентино Houte couture
әлеміне итальяндық киім үлгілерін енгізіп Милан Парижден кейінгі әлемдік
сәннің екінші астанасына айналды.
70-жылдары Европа сән үлгісіне шығыс сәнгерлерінің басып кіруіне
байланысты япондық Кензо Пакада, Митсухиро Матсуда, Иоджи Ямомото, Рей
Кавокуба және Иссей Мияненің табысты жалдары басталады. Олар үлгісінде
дәстүрлі шығыс киімдерінің элементтерін енгізді.
1980 жылдары Европа жұртшылығының бір бөлігі Джорджио Арманидің сән
үлгісін жылы қабылдаса, ендігі бір бөлігі сол кездегі сұранысқа сәйкес
келген prêt-a-borter коллекциясын жасаған Джонни Версаченің өнерін
қолдады. Джоннни Версаче өзін жарнамалау жұмыстарына көп қаржы
жұмсағандықтан БАҚ-ның арқасында топ модельдер топ жұлдыздары мен
актрисаларының деңгейіне көтерілді. Топ модельдер шоу бизнестің
жұлдыздарына айналып жоғары сән үлгілерін көрсету қойылымға айналды. Бай
адамдар әр маусымда 20 модельге дейін тапсырыс беретін болды. Осылай ХХ
ғасырда сән әлемі өнерден бизнеске жол тартты. 1983 жылы Шанель үйінің
тізгінін модельдер Карл Лагер Фельд алғаннан кейін Шанель үлгісінің жаңа
толқыны басталды. Әйелдер бизнестің де дәмін татумен қатар олардың
гардеробтарынан костюмдер ғана емес ерлер стиліндегі көйлектер, галстуктер,
портфельдер де орын ала бастады.
Ерке нұр фирмасы 1997 жылы шаңырақ көтерген. Негізгі бағыты ұлттық
киім және ұлттық киім үлгілерінің негізінде өркениет толғауына сай.
Қазіргі заманғы киімдерді тігеді. Қазақстанның жеңіл өнеркәсібінде өзінің
ерекше бағыт бағдарымен танымал болған Ерке нұр фирмасы 200-дей адамды
жұмыспен қамтамасыз етіп отыр. Жаңа заманғы ең үздік технологиялық үлгіде
жабдықталған жүздеген тігін агрегаттары бар. Фирмада жұмыс істейтін
мамандар кәсіби шеберлерін көтереді. Соның арқасында Ерке нұр
кәсіпорынының республика тігін индустриясында алатын орны ерекше. Онда
тігілетін тауарлар өзінің сапасы мен бағасының тиімділігінің арқасы.
Кәсіпорын жанында 2004 жылдан бері Ерке нұр сән театры жұмыс
істеуде. Қазақтың ұлттық киімдері мен ұлттық киімдерінің негізінде дүниеге
келген, бірнеше таңғажайып коллекциялары бар театр ұжымы Республикалық
және Қытай, Түркия, Германия, Швеция, Ресейде өткен байқауға қатысып,
жүлделі орынға ие болған.
Тігін кәсібі халықты сәнді де ұнамды киіммен қаматамасыз етуге
мүдделі. Киім адамға ең қажетті зат болып табылады, сондықтан да оған
қойылатын талап күнделікті өсіп отырады. Дүние жүзінде Франция мен
Италия модельерлік бизнестің биік шыңына жеткен елдер. Олар жыл сайын
кездесіп, әр жылда үлгісін, қандай матадан тігуін, болмаса оның түр-түсін
белгілейді. Ал Қазақстанның модельерлік бизнесіне келер болсақ, әлі де
болса артта қалып тұр.
Ата-бабаларымыз жасап кеткен қолөнер бүгінгі күні Италия, Францияда
модаға айналып отыр. Біздің ұлттық киімдер үлгісі мен Сымбат сән үйі
талай шетелдерді таңдандырып келеді. Материалдық база мен ұлттық нақыш,
ою-өрнек бар. Қазіргі заманға қарай, шетелдік киімдер көбісіне ұнайды.
Биылғы сән туралы айтатын болсам, әр елде сән апталарын өткізген
олар қазіргі дағдарысты назарға ала отырып, киімдердің мейілінше арзан
әрі ыңғайлы болуына аса мән бергенін айтады. Биыл іскерлік классикалық
стиль қайта оралатын көрінеді.
Тек бір ғана айырмашылығы бұл киімге жеңіл белдіктер мен белбеулер
тағылмақ. Мамандар сондай-ақ күздік киімдердің түсі тұз бұрыш түсті,
яғни інжу-сұр және классикалық қара түстер сәнге айналады деген. Қатты
матадан тігілген пальто , плащьтар, байкерлік стильдегі кеудешелерге ең
ірі сән үйлерінің коллекциясын толтыратынына күмән келтіреміз.
Қазақстандағы мектеп оқушылары үшін жаңа бірыңғай киім үлгісі
енгізіледі. Киім жылдың барлық маусымдарына сай бірнеше түрде тігілген
қоғамдағы әлеуметтік мәселелерді ескерген білім министрлігінің өкілдері
бірқатар республикалық шараларды жүргізуге ниетті екенін білдіріп
отыр.Қазір киім үлгілерін пішіп тігумен еліміздің бірнеше тігін кәсіп
орындары айналасып жатыр.
2.1. Бұйымды сипаттау қасиетілігі
Бұл пальто күз мезгіліне арналған. Күз мезгілінде кигенге қажет
болып келеді. Пальто жартылай қыналған силуэтті. Алдыңғы бөлігі төрт
бөлімнен тұрады. Пальтоның жағасы шаль; астыңғы жаға екі бөліктен тұрады.
Жеңі екі тігісті қондырма жең. Төрт түймеліктен 4 түйме қадалған. Артқы
бойы 3 бөліктен тұрады. Артқы бойында бедерлі тігіс орналасқан. Қалтасы
оймалы – жапырақшалы қалта.
2.2. Матаны таңдаудағы негіз
Тарақтық маталардың тобына артикульдердің шектеулі саны ғана
кіреді. Бұлар гобардиндер, крептер, букле, диогональдар, плащьтық,
пальтолық маталар.
Габардин - жатық боялған, айқаспалы қиғаш тығыз (болғандықтан) мата
75º бұрышпен кететін майда дөңес жолақтары бар. Артикулі 1511 габардин
ерекше, негіз бойынша өте тығыз болғандықтан, оның жолақтарының еңкіштігі
30º.
Таза жүнді және жартылай жүнді габардиндер шығарылады. Габардиндердің
негізі мен арқауында ширатылған жіп. Ені 142 см, 1м² матаның массасы 270-
440 г.
Пальтолық креп-әйелдердің қыстық пальтосының сыртын тігетін жатық
боялған мата. Таза жүнді және жартылай жүнді пальтоның крептердің
бірнеше артикулдері шығарылады.
Букле-таза жүнді немесе жартылай жүнді жаттық боялған мата, бетінің
бедері бар, оған өзінше айқаспа мен үлгілі жіпті пайдаланудың
арқасында қол жетеді. Буклелерді бір қабатты және күрделі айқаспалармен
тоқиды, әйелдердің қыстық пальтоларының тысына пайдаланады. Тігу
процесін біраз қиындататын букленің кемшілігі оның созылғыштығы және
тарқатылғышы.
Диогональ-таза жүнді жатық боялған мата. Құрама айқаспамен бет
жағында түскен дөңес екіқабат жолақ 75-80º
бұрыш жалайды. Негізгі мен арқауында сызықтың толығуы жоғары ширатылған
жіптен тоқылады.
Тігіп-пішу қиын емес, формалық киім тігу үшін пайдаланады.
Жұқа шұғалы маталардың негізгі түрлері: драптар шұғалар, шевиот,
трино, пальтолық маталар.
Драп - шұға маталар ассортиментіндегі онды және салмақты мата 1м²
матаның салмағы 450-800 г, ені 136-142 см. Драптар таза жүнді және
жартылай жүнді, сызықтық тығыздығын 166-62,5 текс жіптен тоқылады, бояуы
бойынша жатық боялған. Миланжды және алатоқылған драптар күрделі
айқаспамен тоқылған, кейде майда өрнекті айқаспа қолданылады.
Айқаспасына байланысты драптар жалаң қабатты-2 жүйеден, бір жарым
қабатты – 3 жүйеден және екі қабатты 4-5 жүйеден тұрады. Драптардың
сызықтық толымы әдетте 100%-дан асады, кейбір артикулдік драптардан
150%-ға жетеді. Өңдегенде драптарды ұзақ илейді. Жартылай жүнді драптарда
мақта негізі көрінбейтін драптар әйелдердікі және ерлердікі болып
бөлінеді. Әйелдердікіне қарағанда ерлердің драпы қалыңдау, ауырлау және
тығыздау.
Драптардың технологиялық қасиеті олардың талшықтық құрамына,
қалыңдығына, тығыздығына байланысты.
Драптарды пішкенде олардың түгінің бағытын ескеру керек. Тігу үшін
№120-130 инелерді және №30-40 тігін пайдалану керек. Жүн драптардың отыру
нормасы 3%, ал жартылай жүн драптардікі 4%.
Драптар әйелдер мен ерлердің қыстық және маусымдық пальтолар үшін
пайдаланылады.
Таза жүнді және жартылай жүнді драптардың ассортименті әр түрлі.
Таза жүнді драптар Велюр, Велютин, Сатин, Флаконэ және тағы да
басқа.
Велюр драпы – жатық боялған, тығыз, қысқа түкті екі жақты мата; ені-
142 см, 1м² мата бір түрі Велютин: оның 1м мата массасы 544 г және ол
әйелдер пальтосын тігуге пайдаланылады.
Ратин драпы-жатық боялған немесе миланжды, жұмсақ иілгіш мата: бет
жағы ратиндеген түктерін шырша аяқтандырып немесе қиғаш жолақ түрінде
тегістеп, қалыптастырған. Ені 142 см. 1м² матаның массасы 760 г.
Астарлық және төсемдік маталар
Астарлық маталар тобына сырт киімдерді тіккенде астарға және
аралық төселген пайдаланатын маталар жатады.
Жеңдік саржа-жуандығы орташа қардылық жіптен саржылық айқаспамен ,
тоқылған мата: ақ, көлденең жолақты, басылған суреті бар.
Коленкор-жылтыратып өңдеген жатық боялған литикаль. Төсем үшін
пайдаланылады. Гринебен немесе тип-ләссәтік. Қалтаның қапшығы үшін
пайдаланылады.
Нөміріне байланысты ілгектерді тондарды түймелеуге (№2) пальто мен
шинель (№3), китель мен гимнастикаларға №5, әйелдер мен балар көйлегін №6
және №7 түймелеуге пайдаланады.
Шалбарлық ілгектерді жұмсақ болат сымдардан немесе болат
қаңылтырлардан жасайды. Шалбардың ілмектердің де, көйлектің ілмектер сияқты
коррозиясы болмауы керек.
Желімдік маталар
Киім бөлшектерін желіммен жалғау тәсілі тігін өнеркәсібінде кең өріс
алуда. Желімдер сұйық және қойыртпақ күйінде, желімдік ұнтақ түрінде,
төсемдік матаның бір жағынан жағулы күйінде және көлемдік жіп түрінде
пайдаланылады.
Желімдік маталар пайдалану көп экономикалық тиімділік береді.
Бөлшектерді жалғастыруды желімдік әдісі тігін бұйымдарының сапасын
арттырады, өндірісті механикаландыруға мүмкіндік береді, бұйымдарды өңдеу
уақытысын қысқартады, бір бұйымға алғанда еңбек өнімділігі 3-110%-ға
дейін арттырады. Барлық шығарылатын киімдердің бөлшектерін жалғаудың 12-
15 тен 40%-ға дейін желімдік әдіспен жүргізсек еңбек өнімділігі көп
артады.
Бұйымның жұмсалар мақсаты мен оны пайдалану жағдайына байланысты
тоқыма материалдарды жалғастыратын желімдер бірнеше талаптарға сәйкес
келуі керек.
Киімнің қандай мақсатқа жұмсалатынына қарамастан желімдік
материалдарға қойылатын талап мынадай: желімнің желімденетін бетінен жақсы
байланысын берік тұрып қалуы: желім құрамында адам организміне зиянды
заттардың болмауы; желім қабатының мықтылығы мен иілгіштігінің жеткілікті
болуы; тез арада ескірмеуі желімдеу әдісінің қарапайымдылығы мен
қауіпсіздігі.
Жуылатын бұйымға пайдаланатын желімдер мықтылығы мен иілгіштігіне
қоса желімдік тігістің ылғалға, жуғанға, үтіктегенде төзімділігін
қамтамасыз етуі тиіс. Сырт киімдерді дайындауға жұмасалатын желімдер
желімдік тігістің мықтылығын, иілгіштігін ылғал мен температурға, өзгеруіне
шыдамдылығын, суыққа химиялық тазартуға төзімділігін қамтамасыз етуі тиіс.
Тігін жіптері
Тігін жіптері матадан, трикотаждан жасанды былғарыдан, күдеріден және
мехтан бұйымдар тіккенде бөлшектерін біріктіру үшін пайдаланылады.
Тігін жіптері мақта, жібек зығыр және синтетикалық болып шығарылады.
Тігін өнеркәсібіндегі ең көп қолданылатын мақта жіп. Жыл асқан сайын
синтетикалық жіптер де көп шығарылуда. Тігіндік жібек негізінен жібек
көйлектер мен блузкаларды, және де ілмекті торлағанда, жүн матадан тігілген
бұйымдарға сәнді тігіс салғанда пайдаланылады.
Жоғарғы температурада мен қатты қысымның әсерінен балқиды, ал суып
қатқанда тиісті формасын алады.
Түйме дайындайтын материалдар әр түрлі. Бұлар пластмасса, ағаш, шиша,
металл, өңделген сүйек тағы басқа.
Қолдану мақсатына қарай түймелер пальтолық, костюмдік, шалбарлық, іш
киімдік, форма киімдік және балалардікі болып бөлінеді.
Материалы бойынша түймелерді анимопластық, феюпластық, помистральдіқ,
мелолиттік деп металдан шыныдан, мүйізден, ағаштан
маржаннан жасалған деп ажыратамыз.
Сырт көрінісіне қарай түймелер: формасы бойынша дөңгелек, домалақ,
сопақ бойынша тегіс және бедерлі, бояуы бойынша қара-ақ, түрлі-түсті ала,
жылтырақ және одан да тасбақаға, лағылға, янтарьға ұқсаған.
Бекіту тәсілі бойынша түймелер екі немесе төрт тесікті болып, немесе
өзінен жонып шығарылған және сым құлақшасы бар, болмаса жартылай шығып
тұрған қылқаны бар.
Өңдеп - әдемілеу тәсіліне байланысты түймелер жәй және сәндік болып
бөлінеді.
Түйме мөлшерін диаметрі бойынша милиметрмен белгілейді. Пальтолық
түймелердің мөлшері 26 мм және одан да жоғары, костюмдіктер 20-25мм,
көйлектер 12мм және одан жоғары, костюдіктер шалбарлықтар 10-19мм, формалық
киімдердікі 14,18,17мм іш киімдіктер 10-19мм. Формалық киімдердікі
14,18,22,24 мм болады.
Егер түймелерінің формасы қарапайым: дөңгелек, жалпақ, сопақ,
домалақ, гүл сияқты, жұлдызша тағы басқа болып келеді.
Балалар түймесінің формасы футбол добы сияқты гүлді жалпақ немесе
балалар суреті салынған. Формалық түймелердің эмблемалары бар.
Жүн
Жүн дегеніміз кейбір жануарлардың тері жамылғысының мүйізтәрізді
құрылымы дене түгі. Тоқыма өнеркәсібінде қойдың, түйенің, ешкінің, сиырдың
жүні және қоянның түбіті кең қолданылады.
ССРО-ның 1981-1985 жылдарға және 1990 дейінгі кезеңдегі экономи-калық
және әлеуметтік дамуының негізгі бағыттарына сәйкес жүннің жылдық орта
өндірілуі 470—480 мың тоннаға жетіп отыр.
Жүн талшығы (түк) түбірден және сабақшадан тұрады. Түбір терінің
астына жатады. Сабақша тері жамылғының сыртында болады және к е р а т и н
деген белоктан тұрады. Түктің сабақшасы үш қабаттан тұрады: қабыршақты,
қабықты және өзекті (3-сурет).
3-сурет. Жүн талшықтарыныңтүр-лері:
а — түбіт;
б — ауыспалы талшық;
в — қылшық;
г — өлі талшық;
1 — қабыр-шақты қабат;
2 — қабықты қабат;
3— өзекті қабат.
Қабыршақты қабат (кутикула) түкті қоршаған мүйіз тәрізді қабыршақтан
тұрады. Талшықтың түріне байланысты қабыршақтардың формасы сақина, жартылай
сақина немесе пластинка тәріздес болып келеді. Қабыршақты қабат түкті
бұзылудан сақтайды, оның жылтылдауы мен киіз болып үйысу қабілетіне әсер
етеді.
Қабықты қабат түктің тұрқын қүратын үршық тәрізді клеткалардан тұрады,
шаштың мықтылығын, серпімділігін және басқа да касиетін анықтайтын негізгі
кабат болып табылады.
Өзекті қабат талшықтың ортасында болады. Ол ауа толған клеткалардан
түрады. Жуандығы мен құрылымына байланысты жүн талшықтарының мынандай
типтері болады: түбіт, ауыспалы және өлі шаш, қылшық.
Т ү б і т- қабыршақты және қабықты қабаттан тұратын жіңішке ирек
талшық. Биязы жүнді қойдың барлық жүн жамылғысы және қылшық жүнді қойлардың
теріге жақын жамылғысы түбіт болып келеді. Қабыршақты қабат сақиңа немесе
жартылай сақина формалы. Қылшық — түбітке қарағанда дөрекілеу, әлдеқайда
жуан және ирек еместік. Ол үш қабаттан тұрады:
пластинка тәріздес қабыршақтардан тұратын қабат, қабықты қабат және тұтас
өзек. Жартылай қылшық жүнді және қылшық жүнді қойлардың жүн жамылғысы
кылшықтан тұрады.
Аралық жүн — түбіт пен қылшықтың ортасы. Бұдан тұқымдас қойлардың
барлық жүн жамылғысы ауыспалы түктен түрады. Аралық түк те үш қабаттан:
Кабыршақты, қабықты қабаттан және үзілмелі өзектен тұрады.
Өлі түк—нашар боялатын, өңдегенде оңай сынатын дөрекі, тік және қатты
талшық. Ол қылшық жүнді Койлардың кейбір тұқымдарында кездеседі. Өлі түк үш
Кабаттан түрады: қабыршақты, жүқа қабықты және талшықтың барлық көлденеңін
алатын жалпақ өзектен түрады.
Қойдан қырқып алынған тұтас жүн ж а б а ғ ы деп аталады. Қойдың жүн
жамылғысын құрайтын талшықтың түріне байланысты, жүн де төмендегідей
түрлерге бөлінеді: түбіт талшықтан тұратын б и я з ы жүн (25 мкм-ға
дейін); оны биязы жүнді қойлардан алады да, Жоғарғы сапалы камволь және
шұға маталарды тоқуға пайдаланады:
жартылай биязы жүн (25—34 мкм) — түбіт талшығы мен аралық жүннен
тұрады; қойдың будан тұқымынан алып костюмдік және пальтолық камволь
Маталар тоқу үшін пайдаланады;
жартылай дөрекі жүн (35—40 мкм), қылшық пен аралық түктен тұрады;
қойдың будан тұқымынан алып костюм және пальто үшін жартылай қылшықты шұға
маталарды дайындауға пайдаланады;
дөрекі жүн (40 мкм-ден жоғары)—құрамында талшықтың бадлық түрі бар;
оны қылшық жүнді қойдан алып ірі шұға мата алуға пайдаланады. Жіп иіру ушін
жүн талшығының үзынды£ы мен бұралаңдығының маңызы зор.
Жүн талшығының ұзындығы 20 мм ден 450 мм аралығында. Біртекті жүндер
ұзындығына байланысты қысқаталшықты — 55 мм-ге дейін, және үзын-талшықты —
55 мм-ден артық болып белінеді.
Жүннің ирелеңдігі талшықтың I см үзындығына келетін ирелеңдігі сонымен
сипатталады. Талшық неғұрлым жіңішке болса солғұрлым бұралаңқы көп болады.
Бүралаңның биіктігіне қарай қалыпты, биік және жатық бұралаңқы болып
бөлінеді.
Биік ирелең қысқаталшықты жүн жуан әрі үлпілдеген аппараттық (шұғалық)
жіп иіруге пайдаланылады жатық бұралаңқы ұзын талшықты жүн жіңішке әрі
тегіс тарам жіп иіруге пайдаланылады.
Жүн талшығының жуандығы талшықтың түріне байланысты және оның иірілген
жіп пен матаның қасиетне ықпалы зор. Түбіттің жүні 30 мкм, қылшықтікі 50-90
мкм, өлі шаштікі 50—100 мкм. I
Жүн талшықтарының м ы қ т ы л ы ғ ы оның жуандығы мен құрылымына
байланысты. Мысалы, өлі жүн— жуан, бірақ осал талшық. Жіңішкелігі 20 мкм
түбіт талшықтар 7 сН-қа дейінгі үзу салмағымен сипатталады, жіңішкелігі 50
мкм қылшық талшықтар — 30 сН-ге дейін. Талшықтардың салыстырмалы үзу
салмағы 10,8— 13,5 сНтекс. Жуан жүнге қарағанда жіңішке жүн төзімді.
Себебі жуан талшықтардың өзегінде ауа бар, ал ол талшықты жуан қылып
көрсеткенмен мықтылығын арттырмайды.
Құрғақ талшықтардың үзілер кездегі ұзаруы 40%.
Толық үзарудың әжептәуір үлесі (7%-ке дейін) серпімді және жоғары
эластикалық деформацияға келеді, солардың әсерінен жүн матадан істелген
бұйымдар онша қыртыстанбайды, формасын жақсы сақтайды.
Биязы жүнді қойдың жүні ақ түсті, ептеп ақсары. Қылшықты және ұяң
жүннің түсі — сүр, қызғылт, қара.
Жүннің ж ы л т ы р ы қабыршақтардың мөлшері мен формасына байланысты.
Ірі, тығыз қабыршақтар жүнді жылтыратып тұрады. Майда, талшыққа жабыспайтын
қабыршақтар жүнді солғын етіп көрсетеді.
Киіздену — жүннің басқанда бірігіп үйысуы. Жіңішке, серпімді, өте
иректі жүннің киізденуі жоғары болады.
Қалыпты жағдайда биязы жүннің бойындағы ылғалы 18%, қылшық жүндікі—
15%. Басқа талшықтарға қарағанда жүннің гигроскопиялық қасиеті жоғары,
ылғалды жәй тартады, жәй шығарады. Жылу мен ылғалдың әсерінен жүн талшығы
60%-ке дейін, одан да көп, ұзара алады. Жүннің қасиетін ескере отырып оған
өтектеу, созу, декатирлеу сияқты операциялар жасай аламыз.
Киімді химиялық тазартудан өткізгенге қолданылатын барлық органикалыц
еріткіштердің әсеріне жүн төзімді.
Жүнде амфотерлік қасиеттер бар, яғни қышқылдармен де, сілтілермен де
әрекеттесе алады.
Қайнатқанда жүн күйдіргіш натрдың 2%-ті ерітіндісінде ериді.
Сұйытылған қышқылдың (10%-ке дейін) әсерінен жүннің мықтылығы біршама
артады. Концен-трациялы азот қышқылының әсерінен жүн сарғаяды,
концентрациялы күкірт қышқылының әсерінен күйеді.
110°С, одан да жоғары температурада құрғақ жүн талшықтары өзінің
мықтылығын жоғалтады.
Өсімдік талшықтарына қарағанда жарық пен ауа райы әсеріне жүннің
төзімділігі айтарлықтай жоғары. 1120 сағат тікелей түскен күн сәулесінен
жүн талшықтарының мықтылығы 50%-ға кемиді.
Жүн жанғанда талшықтар жалында піседі, жалынан алсақ жанғаны
басылады,ұшында күйген қара түйршік пайда болып, күйген қауырсынның иісі
сезіледі.
Бояу
Бояу — матаға түгелдей бір түр беру үшін бояғышқа қолдану.
Бояғыштар табиғи көбіне өсімдік текті және синте-тикалық болуы мүмкін.
Маталарды бояу үшін, негізінен, тас көмірден алынатын синтетикалық
бояғыштар қол-данылады. Бояғыштар майдаланған құртақ ұнтақ неме-се паста
түрінде шығарылады.
Бояғыштың түсі, ашықтығы, күнге, терге, ылғалға жууға және үйкеліске
төзімділігі бояғыштардың химия-лық құрамы мен молекулаларының құрылымына
бай-ланысты. Матаны бояудан бұрын бояғышты суға ерітінді. Бояу процесінің
сатылары мынандай: судағы бояғыштың матаның бетіне сіңуі; бояғыштың
талшыққа өтуі; бояғыштың талшыққа бекуі. Бояудың кейбір әдістерінде бояғыш
зат тікелей талшықта пайда болады.
Бояғыштың түрлері мен бояу әдістері әртүрлі. Бояғыштың түрі мен бояу
әдісін таңдау матаның талшықтық қурамына, бояғыштың қасиетіне және матаны
бояуда қойылатын талаптарға байланысты. Астарлық маталарды үйкеліске, терге
шыдамды бояғыштармен бояу керек. Сырт киімдік маталар күннің, ылғалдың,
құрғақ және дымқыл үйкелістің әсеріне төзімді бояғыштармен боялады.
Бояу үшін — жазылып керілген немесе бүралған мата бояғыш ерітіндісі
арқылы өтуге тиіс. Үздіксіз істейтін бояғыш аппараттар кең қолданылады.
Целлюлоза талшықтарын бояу үшін мынандай бояғыштар қолданылады:
тікелей, басытқылы (протравные) күкіртті, кубты, азобояғыштар, қара анилин
және пигменттер.
Тікелей бояғыштар суда жақсы еріп есімдік талшықтарын бейтарап немесе
әлсіз сілтілі ортада бояйды. Матаның бояуы ашық, үйкеліске төзімді, бірақ
жарықтың әсеріне шыдамсыз. Сондықтан тікелей бояғыштарды астарлық маталарды
бояуға жүмсаған жөн. Тікелей бояғыштардың кемістігі — олар дымқыл үйкеліске
шыдамайды. Бояудың дымқыл үйкеліске және жарыққа төзімділігін арттыру үшін
маталарды ДЦМ бекіткішімен (күрделі органикалық қосынды) өңдейді. Жарыққа
шыдамды тікелей бояғыштардың соңғы маркалары әр мақсатқа пайдаланатын
маталарды бояуға пайдаланылады.
Басытқылы (протравные) бояғыштар суда ерігіш, бірақ матаны алдын-ала
ауыр металдардың (темір, алюминий, хром) тұздарымен өңдеуді керек етеді,
сонын нәтижесінде суда нашар еритін лактар қосындысы түзіледі.
Негізгі бояғыштар суда ерігіш, бірақ матаны алдын-ала танинно-
суырмалы басытқымен өңдеуді қажет етеді, олар да суда нашар еритін лактар
түзеді.
Кубты бояғыштар суда ерімейді. Гидросульфит тотықсыздандырғышының
әсерімен бояғыш еритін күйге өтеді де, лейкоқосынды түрінде матаға сіңеді.
Бояу кубтарда, сілтілі ортада жүргізіледі. Ауадағы оттегімен тотыққаннан
соң лейкоқосынды бастапқы қалпына қайта етіп, матада мықтап үсталып қалады.
Кубтық бояғыштар матаға ашық бояу, дымқыл үйкеліске өте төзімді мықтылық
береді.
Күкіртті бояғыштар суда ерімейді. Күкіртті натрий
тотықсыздандырғышының әсерімен бояғыш еритін күйге өтіп матаға сіңеді.
Ауадағы оттегімен тотыққанда бояғыш бастапқы күйіне қайта келеді де, матада
мықтап үсталып қалады. Күкіртті бояғыштар онша кеп түрге боямайды (қара,
сүр, қоңыр, жасыл). Оларды астарлық және киімдік маталарды бояуға жүмсайды,
себебі олар күннің сәулесіне төзімсіз.
Азобояғыштар талшықта түзіліп матаны кетпейтін ашық, жылы түске бояйды
(күрең қызыл, қызыл, қызтылт, қызғылт сары). Бояу екі ерітіндіден түратын
бояғышқа матаны малып алған соң пайда болады. Бояу процесі теменгі
температурада жүргізілетіндіктен азобояғыштарды суық бояғыштар деп, ал бояу
әдісін суық (мұзды) деп атайды.
Қара анилин маталарды шымқыл қара түске бояйды. Матаны бояғанда анилин
мен түз қышқылының қосындысына салып, ыстық бу толтырылған зрельник деп
аталатын арнайы аппарат арқылы өткізеді. Ауадағы оттектің әсерінен
матадағы анилин тотығып, бояу алдымен жасыл, күлгін көк сонан соң қараға
айналады.
Қараанилинді бояу жарықтың әсеріне, жуғанға, үйкеліске төзімді бояу
береді. Қараанилинді бояудың кемшілігі — түз қышқылының есімдік
талшықтарына әсерінің салдарынан матаның мықтылығы 10—12%-ке кемиді.
Қараанилиндік бояудан кейін қышқылдың қалдықтарын түгел кетіру үшін матаны
жақсылап шаю керек.
Пигменттер — суда ерімейтін органикалық бояғыштар мен минералды
заттар. Бояу процесі арнайы байланыстырушы синтетикалық шайырдың көмегімен
мата талшықтарын пигменттермен қосу арқылы жүргізіледі. 100°С температурада
шайыр ерімейтін күйге ауысады да пигменттерді мата бетінде мықтап үстап
қалады.
Пигменттер жарықтың әсеріне шыдамды неше.түрлі бояулар береді. Бояу
кезіндегі ақаудың себебі — мата қүрылымының біртекті болмауынан, қайнату
мен ағартудың дүрыс жүргізілмеуінен, бояудың рецепті мен режимін
бүзғандықтан, құрал-жабдықтардың бұзықтығынан.
Толық боялмау — мата ақшыл, бояу матаға толықт етпеген. Ақау матаны
бояуға дұрыс дайындамағандықтан, бояу режимінің бүзылуынан сонымен бірге
пальтолық қалың матаны қайта бояғанда болады. Толық боялмаған мата киімінің
сырт көрінісін бүзады.
Әртүстілік — бояудың біртіндеп ашық түстен қоңыр түске тарай ауысуы.
Әртүстілік матаның бір бөлігінде немесе бүкіл бір партиясында болуы мүмкін.
Әртүстілік,. әсіресе, тігін бұйымдарында анық байқалады.
Кертпештер — дұрыс жайылмаған (жазылмаған) матаны бояғанда пайда
болатын ашықтау жолақтар. Бұйымның көрініп түратын жерлеріне таңбалар
жіберілмейді.
Мата құрылымының біртекті болмауынан негіз бен арқауда толық жолақтар
қалуы мүмкін. Бұйымның кәрінетін жерінде жолақ болса оның сортын
темендетеді.
Кіршеңдік — бояғаннан соң матаны дүрыстап шаймағандықтан матаның
бояуының үйкеліске шыдамсыз болуы. Бүл ақау матаның сортын анықтағанда
ескеріледі.
Қола түсті бояу күкіртті бояу кезінде күкіртті натрдың жетіспеу
салдарынан немесе бояғыштың өте көптігінен болады. Бұл ақауды түзету үшін
матаны қайта бояйды.
Бояудың рецептімен режимі сақталмай қара анилинмен боялған мата
өте босап кетеді. Бұл ақау матаны ұзақ уақыт сақтағаннан да болады. Дақтар
мен сатпақ боя ғышты нашар еріткеннен болады. Құрал-сайманды
дұрыстап күтпеу салдарынан май және тат дақтары болады. Матада әк
дақтары болса кейбір жерлері ағарып тұрады. Әр текті, көлемі де әртүрлі
дақта матаның сортын анықтағанда ескеріледі. Түрлі-түсті суреттерді матаға
түсіруді басу дейді. Мақта маталарға түрлі-түсті өрнектер баспа
машинасының көмегімен түсіріледі (13-сурет)
13-сурет. Баспа машинасы
Маталарды маркілеу және буып-түю
Маталарды еңдегеннен кейін талшықты құрамы мен пайдаланылуы әртүрлі
стандарт нормаларына сәйкес сорттау, орау, маркілеу, жинау және буып-түю
жүргізіледі.
Маталарды әдетте узыннан алып оң жағын ішіне қа-ратып екі бүктейді де
кесек түрінде қаттайды (14-сурет).
14-сурет. Маталарды орау:
а — кесектеп; б — шиыршықтап; в, г — қалауынша; д ;— жазып; е —
бүктеп; ж — қатарластырьш.
Қалың жүн матаны бума-рулон етіп орайды. ,Жұқа жүн, мақта және жібек
маталарды домалақтап ағаш үлгіге (тақтайшаға) орайды. Мақта маталардың,
көпшілі-гін үзындығын 1 м-дей етіп ілмектеп (кітапшалап) қаттайды да,
бірнеше рет бүктеп матаның шеттерін орайды. Қаттау кезіндеу матаны
маркілейді.
Маркілеу— матаға тоқыма өнеркәсібінің маркасын таңбалайды. Маталарды
маркілегенде бояумен таңбалайды, немесе ярлык не этикет (тақта қағаз)
желімдейді, не тігеді. Матаның әр кесегінде үш таңба болуға тиіс. Матаның
бір жақ шетінде метрмен алынған кесектің ұзындығын көрсететін таңба болуға
тиіс; екінші басына екі тақта қойылады — бірінде фабрика аты, және ОТК
бақылаушысының нөмірі, екіншісінде — матаның сорты. Егер кесекте матаның
бірнеше бөлегі болса, онда әрқайсысына бөлек таңба салады.
Жинастыру — әр кесекті қағазбен немесе қаптама матамен орау.
Буып-түю — жүмсақ, жартылайқатты, қатты болып белінеді. Ж ү м с а қ
орағанда матаның бірнеше кесегін қаптама матамен орап тігеді. Жартылайқатты
орағанда қаптайтын матаның сыртынан ағаш таяқшалар салып сыммен буадьц
Қатты орау — ағаш жәшіктерге салу. Әдетте түкті маталарды (бобриктер,
Велюр, Ратин драптарын,) осылай орайды.
Матаның драпталынуы
Драпталыну — матаның жұмсақ, дөңгелектенген қатпарлар туғызатын
қасиеті. Драпталыну матаның массасына, қаттылығына және жұмсақтығына
байланысты. Қаттылығы — матаның, өз формасын сақтап қалу қабілеті.
Қаттылыққа қарама-қарсы қасиетін жұмсақтық дейді, яғни матаның формасының
өзгеруіне көнгіштігі.
Матаның қаттылығы мен иілгіштігі талшықтардың жуандығы мен түріне,
жіптің иірілуі мен құрылымына; матаның құрылысы мен өңделгеніне байланысты.
Жіңішіке және иілгіш талшықтардан және осал ширатылған жіптен тоқылған бос
маталар жұмсақ болады. Бұл маталар оңай драпталады, бірақ жайып тастап
жұмыс істегенде байқау керек — қисайып кетуі қиын емес.
Тұрмыстық қажетке пайдаланатын маталардың қаттылығын анықтау үшін
олардын жолақтарыныц өз салмағының әсерінен иілу дәрежесін ПТ-2 аспабында
өлшейді. Жасанды былғары мен жұқа үлпек материалдардың қаттылығы мен
серпімділігін анықтайтын арнайы аспаптар да бар.
Жасанды былғары мен күдері, құрама капрон жіптер мен даракапроннан
жасалған маталар, лавсан араласқан жүннен және
ширатылған жіптен тоқылған тығыз және де металл
жіптері көп маталар әжептәуір қатты болады. Қысқа
жапқышты айқаспаларды және аппреттеп өңдеуді пайдалану да матаңың
қаттылығын арттырады. Қатты маталар нашар драпталынады — сүйір бүрышты
жалпақ қыртыстар түседі. Қатты маталар жақсы жазылады, кесіп-пішкенде
қисаймайды, бірақ кесу және ылғал-жылумен өңдеуі көп қиындық тудырады.
Драпталынатын матаға қойылатын талап оның жұмсалатын мақсаты мен
бүйымның моделіне байланысты. Жұмсақ тігісті, кең пошымды, бүрмелі,
қосетек, қатпар салынған кейлектер мен блузкалар тігу үшін драпталынатын
қасиеті жақсы маталар қажет. Ерлер костюмдері мен пальтоларын тігу үшін
драпталынуы төмен маталар да жарайды, себебі бұл киімдер тік пішіледі.
Таза жібек маталар, крептік айқаспалы жүн маталары және пальтолық
жүмсақ жүн маталары жақсы драпталынады. Мақта маталардың, әсіресе зығыр
маталардың жүн немесе жібек маталарға қарағанда драпталыну қасиеті төмен.
Сыналатын матадан 400X200 мм көлемінде үлгі кесіліп алынады. Үлгінің қысқа
жағына төрт белгі жасайды: матаның бүйіріндегі тіліктен 25 мм қашықтықта
бірінші белгі салады, қалғандары әр 65 мм сайын. Мата үш бүктелетіндей әр
жерден бір шаншып ине еткізеді. Матаның шеттерін пробкамен инеге қысады,
салбырап тұрған жағындағы матаның жиектерінің ара қашықтығын А өлшейді.
Драпталыну %-ін формула
арқылы есептейді:
D= 200-A200×100
Матаның барлық бағыттағы драпталынуын анықтау үшін көбінесе дискалық
әдіс қолданылады. Матадан дөңгелек етіп үлгі кесіп алады да оны диаметрі
одан кем дискіге жабады. Матаның салбырағанда пайда болған қатпарлардың
саны мен формасына, және де үстіндегі жарықтан астына түскен көлеңкенің
ауданына қарай матаның драпталынуын анықтауға болады.
Драпталыну коэффициенті — үлгінің ауданы мен он-ың көлеңкесінің
ауданының айырмасының үлгінің көле-міне қатынасы. Драпталыну коэффициенті
формула боі йынша есептелінеді:
Кg= S0-Sn S0×100
S0 — үлгінің ауданы, мм2; SП — үлгінің көлеңкесініи ауданы, мм2;
Жасанды мехтың ілмек әдісімен драпталынуын ДМ-І аспабында анықталады.
ЦНИИШП-ның көрсетуінде, матаның драпталынуы жақсы деп есептелінуі үшін
сынақ қорытындысында мынандай коэффициенттер алынуға тиіс: мақта маталар
үшін — 65%-тен жоғары, көйлектік жүн маталары үшін — 80%-тен жоғары,
костюмдік және пальтолық жүн маталары үшін — 65%-тен жоғары, көйлектік
жібек маталар үшін 85%-тен жоғары.
30-сурет. Матаның драпталғыштығын ВНИИПХВ әдісімен
анықтайтын аспап
Матаның физикалық қасиеті.
Маталардың физикалық (гигиеналық) қасиетіне оның гигроскопиялық,
ауаөткізгіштік, буөткізгіштік, суөткізбейтін, суланғыш, шаңтұрғыш,
электрленгіш және тағы басқа қасиеттері жатады. Физикалық қасиеттеріне
қойылатын талап матаны қолданылуына оны талшықтық құрамы мен құрылымына
және өңделуі арқылы анықталады.
Гигроскопиялық – матаның қоршаған ортадан (ауадан) ылғал тарту
қабілеті. 100% салыстырмалы ылғалдығы мен 20+- 20 С температурасындағы
материлдық ылғалдығы – гигроскопиялығы.
Wr= m100-mcmc×100
Мұнда – m100 – салыстырмалы ылғалдығы 100% ауда 4 сағат тұрған материл
үлгісінің массасы, г; mс - өте құрғақ.
Ылғалдылық Wф, %, ауаның нақты ылғалдылығына байланысты материлдағы ылғалды
көрсетеді және төменгі формуламен есептеледі:
W= mф-mсmc×100
mф – ауаның нақты ылғалдылығы үлгісінің массасы; mс - өте құрғақ
үлгісінің массасы;
Ауаөткізгіштік дегеніміз матаның ауа өткізу қабілеті, ол оның
талшықты құрамына, тығыздығына және өңделуіне байланысты, тығыздығы төмен
маталардың ауаөткізгіштік қасиеті жоғары.
Буөткізгіштік дегеніміз адам денесінен бөлініп шығатын су буларын
матаның өткізу қабілетін. Бу матадағы санылаулар арқылы өтеді, немесе мата
өзінің гигроскопиялық асиетінің арқасында киім астындағы ауадан буды
бойына сініріп алады да, оны қоршаған ортаға шығарады.
Суөткізбейтін дененіміз судың ішке қарай өтуіне матаның қарсылығы.
Бұл қасиет арнай мақсаттағы (брезент, шарыр, кенеп) маталар үшін, плащьтық
маталар, пальтолық және костюмдік жүн маталары үшін маңызды. Матаның
сусіндірмечстігі оның талшықтық құрамына, тығыздығына және өңдеу сипатына
байланысты.
Матаның суға қарсылығын ұлғайтып, оған сусіндірместік қасиет беру үшін
олардың әртүрлі сужұқтырмайтын, сусіңдірмейтін өңдеулердін өткізу.
Шаңғатөзімділігі – матаның былғанғыштық қабілеті. Шаңсыйымдылығы
талшықтық құрамға, тығыздыққа, өңдеуге және матаның өң бетінің сыйпатына
байланысты. Түкті маталардың шаңсыйымдылығы жоғары болады.
Электрленгіштігі – материалдардың бетіне тұрақты электр жинау
қабілеті. Тоқыма материалдары өндіру немесе пайдалану барысында болмай
тұрмайтын жанасу немесе үйкелу сияқты әрекеттердің салдарынан олардың
бетінде электр заряды үздіксіз жиналып таралады. Егер зарядтың жиналуы мен
таралуының арасындағы тепе-теңдік бұзылса материалдың бетіне тұрақты электр
жиналады да электрлену болады.
Ілмектер
Тігін өнеркәсібінде пайдаланатын ілгектер мен ілмектер қолданылу
мақсаты және мөлшері жағынан әр түрлі.
Сырт киімдер мен көйлектерге пайдаланатын ілгектер мен ілмектерді болат
сымдардан немесе мысцинк қорытпаларынан жасайды.
Болат ілгектер мен ілмектерді коррозиядан қорғау үшін лактейді,
оксидтейді немесе фосфаттайды. Никель немесе күміс жалатады.
Мөлшеріне қарай ілгектер мен ілмектер нөмірлерге бөлінеді. №2 ілгектің
ұзындығы 24 мм, №3-20 мм,№5-16 мм, №7-9мм, №6 және 7 ілгектердің
созылдырмайтын арнаулы бекіткіші бар және автоматты әркеті тексеріледі.
Пресс ақаулы болса, жұмысқа кірісуге болмайды, онда механикті шақырту
керек.
Пресстің жоғарғы жастығын жабу екі тиекті бірден басқа кезде ғана
жүзеге асуы тиіс. Гидравликалық пресстің жоғарғы жастығын түсірген кезде
қолдың плита аралығына түсіп қалмас үшін екі қолмен бірдей басқару тиегін
басып тұруы керек. Бұйымды булаған кезде бетті жастыққа жақындатуға
болмайды, өйткені күйіп қалу қаупі бар. Буды жіберу педалін басқан кезде
жастық үстіндегі бұйымды қолмен түзетуге болмайды.
2.3. Жабдықты таңдаудағы негіз
Маникен, лекала, жіп кесетін сақина жіпті немесе бөліктердің бұрышын
шығаратын біз, шаблон және түйреуіш және тағы басқа қол жұмыстарының
көмекші құрал-жабдықтары. Ине ұзындығы диаметріне байланысты инелер жуан,
жіңішке, қысқа болады. Инелер 1-12 мм нөмірге дейін бөлінеді. Жұп нөмірлі
инеден тақ нөмірлі ине ұзын болады.
Жұп бұйымдардың түрлеріне пайдаланатын маталарына және техникалық
операцияларына, иненің нөміріне сәйкес жіптің де нөмірі таңдап алынады.
№10-80 мақта жіп. Өте жұқа жібек маталарды (маркиздер, бәтес) тіккенде
№50-80 жіп өлшеуіш бұл сантиметрге милиметрге бөлінген, созылғыш және
резинкеленген матадан жасалған лента, ол адам тұлғасын өлшеу және
бұйымдар бөліктерінің көлемін мөлшерлік өлшеу үшін қолданылады. Жіп
кескіш сақина жіптің артығын қию үшін қолданады. Оны сол үшін қолдың
саусағына киеді. Пышағы бар сақина қайшының орнына пайдаланған кезде
еңбек өнімділігін арттыру үшін жұмыс уақытын үнемдеуге мүмкіндік
туғызады. Қайшы жаппай өндірісіне, мата пішу процессі механикаландыру
болғандықтан, қайшы тек матаның бөліктерін тегістеп қию үшін қажет
болады.
Оймақ инені пайдаланған уақытта саусақтың басына ине шаншымас үшін
оймақ киеді. 13 салғыш доғал, тіссіз және тісті болып бөлінеді. Із салғыш
доғал бөліктер мөлшерін қағаздан басқа қағазға немесе картонға көшіруден
және қатпарларын бүкпе сызық қалта орнын көшіру үшін қолданады.
Біз - жағаның қалапақтың, түймеліктің бұрышын шығару, ілгекті өрнекті
тігісті түзету үшін және жіп қалыңдығын суырып тастауға арналған. Лекала
даяр үлгі бұл картоннан немесе басқа материалдан қиылған бұйымдар
бөліктері лекала эталон, көмекші негізгі жұмысшы лекала болып бөлінеді.
Бор бұйымдарды пішкенде бөліктерінің конструкциялық сызықтарымен
белгілі қиықтарының орнын бормен сызады. Бор сызығы жіңішке болуы керек.
Сызығының жалпақтығы 0,5-1 мм аспау керек.
Түйреуіштер сызықтарды бір бөліктерден екінші бөлікке ауыстыру үшін
көйлек тобының бөліктерін құрастыру және кигізіп өлшеу кезінде
конструкциялық сызықтарымен тексеру үшін түйреуішті пайдаланады.
Маникен бұйымды өңдеу кезінде сондай-ақ бұйым бір жолата болғандығын,
дұрыстығын тексеру үшін маникен қолданады.
Күздік пальтоны тіккенде 1022 0ЗЛМ кл машинасын қолдандым. 1022 ОЗЛМ
кл машинасы қалың маталар тігуге арналған. Әмбебап машина бірнеше
операцияға арналған. Мысалы: бөлік қиығын торлау, жағаны, жеңді, мойын,
қолтық ойындысына қондыру. Тігін машинасының сыртқы көрінісі мен аталуы.
Маңырым-білек тіреу тірушінен иненің қозғалыс сызығына дейінгі матаның
бөлшек орны.
1.Басты бөлік 2.білек 3.айнымалы дөңгелек
4.тіреуіш 5 тоған
1022 ОЗЛМ кл машинасы мен шөлмекті негізгі бөлік айнымалы 4500 мин
тепшім ұзындығы 1-5 мм жіптер хб 10-60 №90-160 ине қолданылады.Жіп
ауытқымалы.
1022 ОЗЛМ кл машинаның салмағы 24,5 кг машинаның негізгі механизмдері.
1.ине механизмі
2. жіп тартқыш механизм
3. шөлмек механизм
4. мата жылжытқыш механизм
5.кері жүру механизмі
6. баспа табан механизмі
7.тепшім ұзындығын қалыпқа келтіру механизмі
Машинаның негізгі қалыпқа келтіру. Жоғарғы жіптің тартылуы –астыңғы
жіптің тартылуы, тепшім ұзындығы баспа табан қысымы матаның кері жүруі.
Тігін машинасының негізгі жұмыс мүшелері
Ине – матаны тесу арқылы астына түсіп, қайтып шығады. Ине тігілетін
матаны үстіңгі жіпті астына өткізіп ілмек құрады.
Шөлмек-айнымалы болады.
Иненің ілмегін іліп алып кеңейтеді және қайыпты айналдыра орап
жіптің айқасуын орындайды, жіптартқыш ауытқымалы. Инеге және шөлмекке
үстіңгі жіпті жіберіп тепшімді тартып отырады.
Мата жылжытқы жылжытқыш - жылжымалы болады. Тігілетін матаны белгілі
бір тегіс ұзындығымен жылжып қозғалуын қамтамасыз етеді. Баспатабан
түсіп қайта көтеріледі. Тігілетін матаны ине пластинкасына және мата
жылжытқышқа басу арқылы тігістің түзу болуын қадағалайды. Сонымен 1022
ОЗЛМ кл машинасының негізгі жұмыс мүшелеріне ине, шөлмек жіптартқыш,
мата жылжытқыш баспатабан жатады. Осы мүшелері бір-бірімен тығыз
байыланысты. Машинаны иненің қызметі тігілетін матаны тесіп үстіңгі
жіпті астына қарай түсіріп шөлмекті жіппен біріктіріп тігіс пайда ету.
Ине колбадан стержиннен қысқа саңылаудан ине көзінен, ұзын саңылаудан
және ұшынан тұрады. Осылардың атқаратын қызметі: Колба ине ұстатқышқа
бекіту қысқа саңылау ілмек тудыру, ұзын саңылау үстіңгі жіптің қапсалуын
сақтайды, ине көзі үстіңгі жіпті сабақтау, ине ұшы матаны тесу.
Астыңғы жіптің тартылу
Бұйым тіккенде тігістері босаң болады оның себебі: үстіңгі және
астыңғы жіп босаң керілсе ақауды жөндеу тәсілдері астыңғы жіпті керу
үшін шөлмек қалпағының бұрандасын солдан оңға қарай бұрау керек.
Үстіңгі жіпті керу үшін үстіңгі жіпті тартатын реттегіштің чайкасын
содан оңға қарай бұрау қажет. Екі жіптің шалынуы матаның ортасына
келіп беру керек. Ал тігістің тартылуының себебі үстіңгі және астыңғы жіп
қатты керілсе, астыңғы жіпті босату үшін шөлмек қалпағының бұрандасын
оңынан солға қарай бұрау керек. Үстіңгі жіпті босату үшін үстіңгі жіпті
тартатын реттегіштің чайкасын оңнан солға бұрау керек. Ені жіптің
ортасына келіп, түскенге дейін бұрай беру керек. Жіптердің үзілуі
сапасыз жіптен, реттегіштің тығыздығынан жіптің дұрыс сабақталмауынан ,
ине мен жіптің нөмірі сәйкес келмеуінен астыңғы жіппен сәйкес келмеуі
шөлмектің дұрыс сабақталмауынан пайда болады. Ол үшін жіпті ауыстыру
керек, жіпті ережесі бойынша дұрыс сабақтау керек.
Ине мен жіпті нөмірі бойынша дұрыс таңдау қажет, нөмір бойынша
таңдау қажет, шөлмекті дұрыс алу керек.
Иненің сынуы секіруі иненің дұрыс орналаспағаннан, иненің
қисықтығынан баспатабан бұрыс қондырылмағандықтан болады. Оны қалыпына
келтіру үшін инені дұрыс салу керек, инені ауыстыру керек, дұрыс қондыру
керек Пресстің жіктелуі тоқпен механикаландырылған пресс. Ылғалды жылдық
жұмысын өңдеу үшін біз прессті қолданамыз. Жартылай фабрикаттарда
тігін кәсіпорындарды прессті көп қолданылады, ол бұйымға түр береді және
жұмыс сапасын жақсартады. Бұл белгілі бір ерлерге жүн матадан жасалған
костюмдер және ерлер жейдесі тағы басқа. Бұл престе пресстеу күшіне
қарай бөлінеді. Олар жеңіл және орташа ауыр болып бөлінеді. Жеңіл 10
кгН, орташа 15-20 кгН, ол ауыр 30 кгН.
Жалпы престер плевматикалық гидравликалық және электромеханикалық
болып бөлінеді. Техникалық пресс бойынша шетелдердің пресстерінде
қолданылады. Сонымен қатар жаңа өзіміздің пресстер айырмашылығы пар
арқылы персстеу, ол көбінесе жартылай фабрика бұйымдарда ылғалдау
арқылы ол вакуум бойынша кептіреді және салқындатады. Бұл пресстер еңбек
өнімділігін 50% арттырады. Гидравликаның пресс әмбебап прессі ол бұйымдарды
ылғалды жылулық өңдеуден өткізеді және бұйымдарға түр береді. Оның
пресстеу күші 20 клН. Ол жоғары жастықшасының қыру температурасы 100-
200ºС, ал төменгі 100-11ºС. Ал қыру градусы 90 секунд. Бұлар автомат арқылы
істейді.
Жартылай автоматтындырылған 827 кл машинасы Подальскідей М.И.Калинин
атындағы заводы шығарады. Бұл машина тегіс бетті, екі және төрт тегісті
түймелерді костюмдерге, пальтоларға қарау үшін пайдаланылады. Екі жіпті
шөлмекті айқаспалы тігіспен орындайды.
Негізгі бөліктің айналымы 1500 мин-1. Түйме диаметрі 35 мм-ге дейін,
ине 0141 №90-120.
Жұмыс мүшелеріне – кривошикті, шатунды ине механизмі, орталыққа
шпулькадан, шарнирлі стержиньнен жіп тартқыштан, экраннан, және түйме
ұстатқыштан тұрады. Түйме ұстатқыш экранда бірге көтеріледі.
Экран түйме сынған жағдайда жұмыс істеушінің көзіне кіріп кетуден
сақтайды. Түйме қадау машинасы арнайы үстелде орналастырған.
Жартылай цилиндрлі платформада шөлмек және жіп кескіш механизмдері бар.
Машинаны сабақтау: Бабинадағы жіпті алып жіпті бағыттайтын тесіктен;
1) өткізеді
2)сағат тілімен стрелканың ортасына өткізеді;
3) қайта келесі стрелкадан сағат тіліне қарай өткізеді;
4) жіпті оңнан солға жіп бағыттағыштан өткізеді;
5)жіпті оңнан солға жіптартқыштан өткізеді;
6) содан соң ине тесігінен өткізеді;
827 А кл машинасы
525 А класс машинасы
525 А класс машинасы жартылай автоматты ілмек тігіс жасағанға
(автоматы ілмек тігіс) арналған. Ілмек тесігін 525 машинасы ирек тігісті
костюм және сыртқы киімдерге арналған. Айқаспалы тігіс пайда болады.
Көтерілген баспатабанының жалдама көрінісі көлденең және тік платформаға
бұйым қойылады. Бұйым табанға басқанда баспатабаны төмен түседі. Ілмек сол
жақтағы кромкадан бастайды. Кромканың ұзындығына ине көлденең қойылады. Сол
жақтағы ілмек кромкасы ортаға көшеді оның жылдамдығы үлкейеді және бекіту
жасайды. Ілмек жасап болғаннан кейін машина өшеді және жібін қияды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ғасырлар бойы жергілікті салттың халықтың мәдени дәрежесінің
өзгертуіне байланысты сән үлгілері түрлі бағыттармен алға жылжыды.
Сәндегі өзегістер шебердің қиялына ғана емес билік талғамына қарай да
өзгеріп отырады. Қымбат мата мен жоғарғы топ мүшелеріне киімдерде тек
қана жоғарғы топ мүшелеріне арналып тігілетіндіктен өте құнды деп
есептелініп ұрпақтан - ұрпаққа қалдырып отырған.
XIX ғасырдың соңында ғана сән үлгісі өнер ретінде бағалана бастады.
1900 жылы Парижде өткізілген бүкіләлемдік көрмеде француз сән үлгілері
арасында ең бірінші Прочетный легион орденін Мадам Пакен иелеген екен.
Осы жылы Поль Пуаре өзінің сән үйін ашып, Пуаре дәуірі өркендей бастады.
1916 жылдары Шанель дәуірі басталып артынша Шанель №5 иіс суы
шықты. 1924 жылы Коко Шанель тізесі жетпейтін қысқа юбка ұсынған екен.
1947 жылы Кристина Диордың жасаған Hew Look жаңа сән үлгісін Еуропа
ғана емес Америка жұртшылығы да жылы қабылданды. Диор 52 жастағы
Ив Сен Лорен Диор үйінің бас модельері коллекциясын шығарды.Диор сән үйі
кейіннен Yves Saint Laurent деп атын өзгертті.
Одан кейінгі атақты сән үйлерінің бірі - Эюбераде Живанимдікі
болды. 1966 жылы Букенгем сарайында Мэри Куантқа миниюбканың үлгісін ойлап
шығарған үшін Британ империясының ордені берілді. Осылай Англия Битлздің
ғана емес, минидің де отаны.
Ив Сен Лорен мен Эл Унгаро жалаңаш сән үлгісі екінші толқынның
авторлары болды. Бірінші толқын 1794-1804 жылдары Француз революциясы
дәуірінде болған. Пако Рабона метал пластиналарынан әйнек кесектерінен,
сақиналардан көйлек құрастырып шығара бастады. Осылайша жоғары сән әлемі
айналадағы болып жатқан құбылыстарды да қамтып отырған.
1956 жылы итальяндық Валентино Гаравани өзінің алғашқы үлгілерін
шығара салысымен сән өнерінің жұлдызына айналды. Валентино Houte couture
әлеміне итальяндық киім үлгілерін енгізіп Милан Парижден кейінгі әлемдік
сәннің екінші астанасына айналды.
70-жылдары Европа сән үлгісіне шығыс сәнгерлерінің басып кіруіне
байланысты япондық Кензо Пакада, Митсухиро Матсуда, Иоджи Ямомото, Рей
Кавокуба және Иссей Мияненің табысты жалдары басталады. Олар үлгісінде
дәстүрлі шығыс киімдерінің элементтерін енгізді.
1980 жылдары Европа жұртшылығының бір бөлігі Джорджио Арманидің сән
үлгісін жылы қабылдаса, ендігі бір бөлігі сол кездегі сұранысқа сәйкес
келген prêt-a-borter коллекциясын жасаған Джонни Версаченің өнерін
қолдады. Джоннни Версаче өзін жарнамалау жұмыстарына көп қаржы
жұмсағандықтан БАҚ-ның арқасында топ модельдер топ жұлдыздары мен
актрисаларының деңгейіне көтерілді. Топ модельдер шоу бизнестің
жұлдыздарына айналып жоғары сән үлгілерін көрсету қойылымға айналды. Бай
адамдар әр маусымда 20 модельге дейін тапсырыс беретін болды. Осылай ХХ
ғасырда сән әлемі өнерден бизнеске жол тартты. 1983 жылы Шанель үйінің
тізгінін модельдер Карл Лагер Фельд алғаннан кейін Шанель үлгісінің жаңа
толқыны басталды. Әйелдер бизнестің де дәмін татумен қатар олардың
гардеробтарынан костюмдер ғана емес ерлер стиліндегі көйлектер, галстуктер,
портфельдер де орын ала бастады.
Ерке нұр фирмасы 1997 жылы шаңырақ көтерген. Негізгі бағыты ұлттық
киім және ұлттық киім үлгілерінің негізінде өркениет толғауына сай.
Қазіргі заманғы киімдерді тігеді. Қазақстанның жеңіл өнеркәсібінде өзінің
ерекше бағыт бағдарымен танымал болған Ерке нұр фирмасы 200-дей адамды
жұмыспен қамтамасыз етіп отыр. Жаңа заманғы ең үздік технологиялық үлгіде
жабдықталған жүздеген тігін агрегаттары бар. Фирмада жұмыс істейтін
мамандар кәсіби шеберлерін көтереді. Соның арқасында Ерке нұр
кәсіпорынының республика тігін индустриясында алатын орны ерекше. Онда
тігілетін тауарлар өзінің сапасы мен бағасының тиімділігінің арқасы.
Кәсіпорын жанында 2004 жылдан бері Ерке нұр сән театры жұмыс
істеуде. Қазақтың ұлттық киімдері мен ұлттық киімдерінің негізінде дүниеге
келген, бірнеше таңғажайып коллекциялары бар театр ұжымы Республикалық
және Қытай, Түркия, Германия, Швеция, Ресейде өткен байқауға қатысып,
жүлделі орынға ие болған.
Тігін кәсібі халықты сәнді де ұнамды киіммен қаматамасыз етуге
мүдделі. Киім адамға ең қажетті зат болып табылады, сондықтан да оған
қойылатын талап күнделікті өсіп отырады. Дүние жүзінде Франция мен
Италия модельерлік бизнестің биік шыңына жеткен елдер. Олар жыл сайын
кездесіп, әр жылда үлгісін, қандай матадан тігуін, болмаса оның түр-түсін
белгілейді. Ал Қазақстанның модельерлік бизнесіне келер болсақ, әлі де
болса артта қалып тұр.
Ата-бабаларымыз жасап кеткен қолөнер бүгінгі күні Италия, Францияда
модаға айналып отыр. Біздің ұлттық киімдер үлгісі мен Сымбат сән үйі
талай шетелдерді таңдандырып келеді. Материалдық база мен ұлттық нақыш,
ою-өрнек бар. Қазіргі заманға қарай, шетелдік киімдер көбісіне ұнайды.
Биылғы сән туралы айтатын болсам, әр елде сән апталарын өткізген
олар қазіргі дағдарысты назарға ала отырып, киімдердің мейілінше арзан
әрі ыңғайлы болуына аса мән бергенін айтады. Биыл іскерлік классикалық
стиль қайта оралатын көрінеді.
Тек бір ғана айырмашылығы бұл киімге жеңіл белдіктер мен белбеулер
тағылмақ. Мамандар сондай-ақ күздік киімдердің түсі тұз бұрыш түсті,
яғни інжу-сұр және классикалық қара түстер сәнге айналады деген. Қатты
матадан тігілген пальто , плащьтар, байкерлік стильдегі кеудешелерге ең
ірі сән үйлерінің коллекциясын толтыратынына күмән келтіреміз.
Қазақстандағы мектеп оқушылары үшін жаңа бірыңғай киім үлгісі
енгізіледі. Киім жылдың барлық маусымдарына сай бірнеше түрде тігілген
қоғамдағы әлеуметтік мәселелерді ескерген білім министрлігінің өкілдері
бірқатар республикалық шараларды жүргізуге ниетті екенін білдіріп
отыр.Қазір киім үлгілерін пішіп тігумен еліміздің бірнеше тігін кәсіп
орындары айналасып жатыр.
2.1. Бұйымды сипаттау қасиетілігі
Бұл пальто күз мезгіліне арналған. Күз мезгілінде кигенге қажет
болып келеді. Пальто жартылай қыналған силуэтті. Алдыңғы бөлігі төрт
бөлімнен тұрады. Пальтоның жағасы шаль; астыңғы жаға екі бөліктен тұрады.
Жеңі екі тігісті қондырма жең. Төрт түймеліктен 4 түйме қадалған. Артқы
бойы 3 бөліктен тұрады. Артқы бойында бедерлі тігіс орналасқан. Қалтасы
оймалы – жапырақшалы қалта.
2.2. Матаны таңдаудағы негіз
Тарақтық маталардың тобына артикульдердің шектеулі саны ғана
кіреді. Бұлар гобардиндер, крептер, букле, диогональдар, плащьтық,
пальтолық маталар.
Габардин - жатық боялған, айқаспалы қиғаш тығыз (болғандықтан) мата
75º бұрышпен кететін майда дөңес жолақтары бар. Артикулі 1511 габардин
ерекше, негіз бойынша өте тығыз болғандықтан, оның жолақтарының еңкіштігі
30º.
Таза жүнді және жартылай жүнді габардиндер шығарылады. Габардиндердің
негізі мен арқауында ширатылған жіп. Ені 142 см, 1м² матаның массасы 270-
440 г.
Пальтолық креп-әйелдердің қыстық пальтосының сыртын тігетін жатық
боялған мата. Таза жүнді және жартылай жүнді пальтоның крептердің
бірнеше артикулдері шығарылады.
Букле-таза жүнді немесе жартылай жүнді жаттық боялған мата, бетінің
бедері бар, оған өзінше айқаспа мен үлгілі жіпті пайдаланудың
арқасында қол жетеді. Буклелерді бір қабатты және күрделі айқаспалармен
тоқиды, әйелдердің қыстық пальтоларының тысына пайдаланады. Тігу
процесін біраз қиындататын букленің кемшілігі оның созылғыштығы және
тарқатылғышы.
Диогональ-таза жүнді жатық боялған мата. Құрама айқаспамен бет
жағында түскен дөңес екіқабат жолақ 75-80º
бұрыш жалайды. Негізгі мен арқауында сызықтың толығуы жоғары ширатылған
жіптен тоқылады.
Тігіп-пішу қиын емес, формалық киім тігу үшін пайдаланады.
Жұқа шұғалы маталардың негізгі түрлері: драптар шұғалар, шевиот,
трино, пальтолық маталар.
Драп - шұға маталар ассортиментіндегі онды және салмақты мата 1м²
матаның салмағы 450-800 г, ені 136-142 см. Драптар таза жүнді және
жартылай жүнді, сызықтық тығыздығын 166-62,5 текс жіптен тоқылады, бояуы
бойынша жатық боялған. Миланжды және алатоқылған драптар күрделі
айқаспамен тоқылған, кейде майда өрнекті айқаспа қолданылады.
Айқаспасына байланысты драптар жалаң қабатты-2 жүйеден, бір жарым
қабатты – 3 жүйеден және екі қабатты 4-5 жүйеден тұрады. Драптардың
сызықтық толымы әдетте 100%-дан асады, кейбір артикулдік драптардан
150%-ға жетеді. Өңдегенде драптарды ұзақ илейді. Жартылай жүнді драптарда
мақта негізі көрінбейтін драптар әйелдердікі және ерлердікі болып
бөлінеді. Әйелдердікіне қарағанда ерлердің драпы қалыңдау, ауырлау және
тығыздау.
Драптардың технологиялық қасиеті олардың талшықтық құрамына,
қалыңдығына, тығыздығына байланысты.
Драптарды пішкенде олардың түгінің бағытын ескеру керек. Тігу үшін
№120-130 инелерді және №30-40 тігін пайдалану керек. Жүн драптардың отыру
нормасы 3%, ал жартылай жүн драптардікі 4%.
Драптар әйелдер мен ерлердің қыстық және маусымдық пальтолар үшін
пайдаланылады.
Таза жүнді және жартылай жүнді драптардың ассортименті әр түрлі.
Таза жүнді драптар Велюр, Велютин, Сатин, Флаконэ және тағы да
басқа.
Велюр драпы – жатық боялған, тығыз, қысқа түкті екі жақты мата; ені-
142 см, 1м² мата бір түрі Велютин: оның 1м мата массасы 544 г және ол
әйелдер пальтосын тігуге пайдаланылады.
Ратин драпы-жатық боялған немесе миланжды, жұмсақ иілгіш мата: бет
жағы ратиндеген түктерін шырша аяқтандырып немесе қиғаш жолақ түрінде
тегістеп, қалыптастырған. Ені 142 см. 1м² матаның массасы 760 г.
Астарлық және төсемдік маталар
Астарлық маталар тобына сырт киімдерді тіккенде астарға және
аралық төселген пайдаланатын маталар жатады.
Жеңдік саржа-жуандығы орташа қардылық жіптен саржылық айқаспамен ,
тоқылған мата: ақ, көлденең жолақты, басылған суреті бар.
Коленкор-жылтыратып өңдеген жатық боялған литикаль. Төсем үшін
пайдаланылады. Гринебен немесе тип-ләссәтік. Қалтаның қапшығы үшін
пайдаланылады.
Нөміріне байланысты ілгектерді тондарды түймелеуге (№2) пальто мен
шинель (№3), китель мен гимнастикаларға №5, әйелдер мен балар көйлегін №6
және №7 түймелеуге пайдаланады.
Шалбарлық ілгектерді жұмсақ болат сымдардан немесе болат
қаңылтырлардан жасайды. Шалбардың ілмектердің де, көйлектің ілмектер сияқты
коррозиясы болмауы керек.
Желімдік маталар
Киім бөлшектерін желіммен жалғау тәсілі тігін өнеркәсібінде кең өріс
алуда. Желімдер сұйық және қойыртпақ күйінде, желімдік ұнтақ түрінде,
төсемдік матаның бір жағынан жағулы күйінде және көлемдік жіп түрінде
пайдаланылады.
Желімдік маталар пайдалану көп экономикалық тиімділік береді.
Бөлшектерді жалғастыруды желімдік әдісі тігін бұйымдарының сапасын
арттырады, өндірісті механикаландыруға мүмкіндік береді, бұйымдарды өңдеу
уақытысын қысқартады, бір бұйымға алғанда еңбек өнімділігі 3-110%-ға
дейін арттырады. Барлық шығарылатын киімдердің бөлшектерін жалғаудың 12-
15 тен 40%-ға дейін желімдік әдіспен жүргізсек еңбек өнімділігі көп
артады.
Бұйымның жұмсалар мақсаты мен оны пайдалану жағдайына байланысты
тоқыма материалдарды жалғастыратын желімдер бірнеше талаптарға сәйкес
келуі керек.
Киімнің қандай мақсатқа жұмсалатынына қарамастан желімдік
материалдарға қойылатын талап мынадай: желімнің желімденетін бетінен жақсы
байланысын берік тұрып қалуы: желім құрамында адам организміне зиянды
заттардың болмауы; желім қабатының мықтылығы мен иілгіштігінің жеткілікті
болуы; тез арада ескірмеуі желімдеу әдісінің қарапайымдылығы мен
қауіпсіздігі.
Жуылатын бұйымға пайдаланатын желімдер мықтылығы мен иілгіштігіне
қоса желімдік тігістің ылғалға, жуғанға, үтіктегенде төзімділігін
қамтамасыз етуі тиіс. Сырт киімдерді дайындауға жұмасалатын желімдер
желімдік тігістің мықтылығын, иілгіштігін ылғал мен температурға, өзгеруіне
шыдамдылығын, суыққа химиялық тазартуға төзімділігін қамтамасыз етуі тиіс.
Тігін жіптері
Тігін жіптері матадан, трикотаждан жасанды былғарыдан, күдеріден және
мехтан бұйымдар тіккенде бөлшектерін біріктіру үшін пайдаланылады.
Тігін жіптері мақта, жібек зығыр және синтетикалық болып шығарылады.
Тігін өнеркәсібіндегі ең көп қолданылатын мақта жіп. Жыл асқан сайын
синтетикалық жіптер де көп шығарылуда. Тігіндік жібек негізінен жібек
көйлектер мен блузкаларды, және де ілмекті торлағанда, жүн матадан тігілген
бұйымдарға сәнді тігіс салғанда пайдаланылады.
Жоғарғы температурада мен қатты қысымның әсерінен балқиды, ал суып
қатқанда тиісті формасын алады.
Түйме дайындайтын материалдар әр түрлі. Бұлар пластмасса, ағаш, шиша,
металл, өңделген сүйек тағы басқа.
Қолдану мақсатына қарай түймелер пальтолық, костюмдік, шалбарлық, іш
киімдік, форма киімдік және балалардікі болып бөлінеді.
Материалы бойынша түймелерді анимопластық, феюпластық, помистральдіқ,
мелолиттік деп металдан шыныдан, мүйізден, ағаштан
маржаннан жасалған деп ажыратамыз.
Сырт көрінісіне қарай түймелер: формасы бойынша дөңгелек, домалақ,
сопақ бойынша тегіс және бедерлі, бояуы бойынша қара-ақ, түрлі-түсті ала,
жылтырақ және одан да тасбақаға, лағылға, янтарьға ұқсаған.
Бекіту тәсілі бойынша түймелер екі немесе төрт тесікті болып, немесе
өзінен жонып шығарылған және сым құлақшасы бар, болмаса жартылай шығып
тұрған қылқаны бар.
Өңдеп - әдемілеу тәсіліне байланысты түймелер жәй және сәндік болып
бөлінеді.
Түйме мөлшерін диаметрі бойынша милиметрмен белгілейді. Пальтолық
түймелердің мөлшері 26 мм және одан да жоғары, костюмдіктер 20-25мм,
көйлектер 12мм және одан жоғары, костюдіктер шалбарлықтар 10-19мм, формалық
киімдердікі 14,18,17мм іш киімдіктер 10-19мм. Формалық киімдердікі
14,18,22,24 мм болады.
Егер түймелерінің формасы қарапайым: дөңгелек, жалпақ, сопақ,
домалақ, гүл сияқты, жұлдызша тағы басқа болып келеді.
Балалар түймесінің формасы футбол добы сияқты гүлді жалпақ немесе
балалар суреті салынған. Формалық түймелердің эмблемалары бар.
Жүн
Жүн дегеніміз кейбір жануарлардың тері жамылғысының мүйізтәрізді
құрылымы дене түгі. Тоқыма өнеркәсібінде қойдың, түйенің, ешкінің, сиырдың
жүні және қоянның түбіті кең қолданылады.
ССРО-ның 1981-1985 жылдарға және 1990 дейінгі кезеңдегі экономи-калық
және әлеуметтік дамуының негізгі бағыттарына сәйкес жүннің жылдық орта
өндірілуі 470—480 мың тоннаға жетіп отыр.
Жүн талшығы (түк) түбірден және сабақшадан тұрады. Түбір терінің
астына жатады. Сабақша тері жамылғының сыртында болады және к е р а т и н
деген белоктан тұрады. Түктің сабақшасы үш қабаттан тұрады: қабыршақты,
қабықты және өзекті (3-сурет).
3-сурет. Жүн талшықтарыныңтүр-лері:
а — түбіт;
б — ауыспалы талшық;
в — қылшық;
г — өлі талшық;
1 — қабыр-шақты қабат;
2 — қабықты қабат;
3— өзекті қабат.
Қабыршақты қабат (кутикула) түкті қоршаған мүйіз тәрізді қабыршақтан
тұрады. Талшықтың түріне байланысты қабыршақтардың формасы сақина, жартылай
сақина немесе пластинка тәріздес болып келеді. Қабыршақты қабат түкті
бұзылудан сақтайды, оның жылтылдауы мен киіз болып үйысу қабілетіне әсер
етеді.
Қабықты қабат түктің тұрқын қүратын үршық тәрізді клеткалардан тұрады,
шаштың мықтылығын, серпімділігін және басқа да касиетін анықтайтын негізгі
кабат болып табылады.
Өзекті қабат талшықтың ортасында болады. Ол ауа толған клеткалардан
түрады. Жуандығы мен құрылымына байланысты жүн талшықтарының мынандай
типтері болады: түбіт, ауыспалы және өлі шаш, қылшық.
Т ү б і т- қабыршақты және қабықты қабаттан тұратын жіңішке ирек
талшық. Биязы жүнді қойдың барлық жүн жамылғысы және қылшық жүнді қойлардың
теріге жақын жамылғысы түбіт болып келеді. Қабыршақты қабат сақиңа немесе
жартылай сақина формалы. Қылшық — түбітке қарағанда дөрекілеу, әлдеқайда
жуан және ирек еместік. Ол үш қабаттан тұрады:
пластинка тәріздес қабыршақтардан тұратын қабат, қабықты қабат және тұтас
өзек. Жартылай қылшық жүнді және қылшық жүнді қойлардың жүн жамылғысы
кылшықтан тұрады.
Аралық жүн — түбіт пен қылшықтың ортасы. Бұдан тұқымдас қойлардың
барлық жүн жамылғысы ауыспалы түктен түрады. Аралық түк те үш қабаттан:
Кабыршақты, қабықты қабаттан және үзілмелі өзектен тұрады.
Өлі түк—нашар боялатын, өңдегенде оңай сынатын дөрекі, тік және қатты
талшық. Ол қылшық жүнді Койлардың кейбір тұқымдарында кездеседі. Өлі түк үш
Кабаттан түрады: қабыршақты, жүқа қабықты және талшықтың барлық көлденеңін
алатын жалпақ өзектен түрады.
Қойдан қырқып алынған тұтас жүн ж а б а ғ ы деп аталады. Қойдың жүн
жамылғысын құрайтын талшықтың түріне байланысты, жүн де төмендегідей
түрлерге бөлінеді: түбіт талшықтан тұратын б и я з ы жүн (25 мкм-ға
дейін); оны биязы жүнді қойлардан алады да, Жоғарғы сапалы камволь және
шұға маталарды тоқуға пайдаланады:
жартылай биязы жүн (25—34 мкм) — түбіт талшығы мен аралық жүннен
тұрады; қойдың будан тұқымынан алып костюмдік және пальтолық камволь
Маталар тоқу үшін пайдаланады;
жартылай дөрекі жүн (35—40 мкм), қылшық пен аралық түктен тұрады;
қойдың будан тұқымынан алып костюм және пальто үшін жартылай қылшықты шұға
маталарды дайындауға пайдаланады;
дөрекі жүн (40 мкм-ден жоғары)—құрамында талшықтың бадлық түрі бар;
оны қылшық жүнді қойдан алып ірі шұға мата алуға пайдаланады. Жіп иіру ушін
жүн талшығының үзынды£ы мен бұралаңдығының маңызы зор.
Жүн талшығының ұзындығы 20 мм ден 450 мм аралығында. Біртекті жүндер
ұзындығына байланысты қысқаталшықты — 55 мм-ге дейін, және үзын-талшықты —
55 мм-ден артық болып белінеді.
Жүннің ирелеңдігі талшықтың I см үзындығына келетін ирелеңдігі сонымен
сипатталады. Талшық неғұрлым жіңішке болса солғұрлым бұралаңқы көп болады.
Бүралаңның биіктігіне қарай қалыпты, биік және жатық бұралаңқы болып
бөлінеді.
Биік ирелең қысқаталшықты жүн жуан әрі үлпілдеген аппараттық (шұғалық)
жіп иіруге пайдаланылады жатық бұралаңқы ұзын талшықты жүн жіңішке әрі
тегіс тарам жіп иіруге пайдаланылады.
Жүн талшығының жуандығы талшықтың түріне байланысты және оның иірілген
жіп пен матаның қасиетне ықпалы зор. Түбіттің жүні 30 мкм, қылшықтікі 50-90
мкм, өлі шаштікі 50—100 мкм. I
Жүн талшықтарының м ы қ т ы л ы ғ ы оның жуандығы мен құрылымына
байланысты. Мысалы, өлі жүн— жуан, бірақ осал талшық. Жіңішкелігі 20 мкм
түбіт талшықтар 7 сН-қа дейінгі үзу салмағымен сипатталады, жіңішкелігі 50
мкм қылшық талшықтар — 30 сН-ге дейін. Талшықтардың салыстырмалы үзу
салмағы 10,8— 13,5 сНтекс. Жуан жүнге қарағанда жіңішке жүн төзімді.
Себебі жуан талшықтардың өзегінде ауа бар, ал ол талшықты жуан қылып
көрсеткенмен мықтылығын арттырмайды.
Құрғақ талшықтардың үзілер кездегі ұзаруы 40%.
Толық үзарудың әжептәуір үлесі (7%-ке дейін) серпімді және жоғары
эластикалық деформацияға келеді, солардың әсерінен жүн матадан істелген
бұйымдар онша қыртыстанбайды, формасын жақсы сақтайды.
Биязы жүнді қойдың жүні ақ түсті, ептеп ақсары. Қылшықты және ұяң
жүннің түсі — сүр, қызғылт, қара.
Жүннің ж ы л т ы р ы қабыршақтардың мөлшері мен формасына байланысты.
Ірі, тығыз қабыршақтар жүнді жылтыратып тұрады. Майда, талшыққа жабыспайтын
қабыршақтар жүнді солғын етіп көрсетеді.
Киіздену — жүннің басқанда бірігіп үйысуы. Жіңішке, серпімді, өте
иректі жүннің киізденуі жоғары болады.
Қалыпты жағдайда биязы жүннің бойындағы ылғалы 18%, қылшық жүндікі—
15%. Басқа талшықтарға қарағанда жүннің гигроскопиялық қасиеті жоғары,
ылғалды жәй тартады, жәй шығарады. Жылу мен ылғалдың әсерінен жүн талшығы
60%-ке дейін, одан да көп, ұзара алады. Жүннің қасиетін ескере отырып оған
өтектеу, созу, декатирлеу сияқты операциялар жасай аламыз.
Киімді химиялық тазартудан өткізгенге қолданылатын барлық органикалыц
еріткіштердің әсеріне жүн төзімді.
Жүнде амфотерлік қасиеттер бар, яғни қышқылдармен де, сілтілермен де
әрекеттесе алады.
Қайнатқанда жүн күйдіргіш натрдың 2%-ті ерітіндісінде ериді.
Сұйытылған қышқылдың (10%-ке дейін) әсерінен жүннің мықтылығы біршама
артады. Концен-трациялы азот қышқылының әсерінен жүн сарғаяды,
концентрациялы күкірт қышқылының әсерінен күйеді.
110°С, одан да жоғары температурада құрғақ жүн талшықтары өзінің
мықтылығын жоғалтады.
Өсімдік талшықтарына қарағанда жарық пен ауа райы әсеріне жүннің
төзімділігі айтарлықтай жоғары. 1120 сағат тікелей түскен күн сәулесінен
жүн талшықтарының мықтылығы 50%-ға кемиді.
Жүн жанғанда талшықтар жалында піседі, жалынан алсақ жанғаны
басылады,ұшында күйген қара түйршік пайда болып, күйген қауырсынның иісі
сезіледі.
Бояу
Бояу — матаға түгелдей бір түр беру үшін бояғышқа қолдану.
Бояғыштар табиғи көбіне өсімдік текті және синте-тикалық болуы мүмкін.
Маталарды бояу үшін, негізінен, тас көмірден алынатын синтетикалық
бояғыштар қол-данылады. Бояғыштар майдаланған құртақ ұнтақ неме-се паста
түрінде шығарылады.
Бояғыштың түсі, ашықтығы, күнге, терге, ылғалға жууға және үйкеліске
төзімділігі бояғыштардың химия-лық құрамы мен молекулаларының құрылымына
бай-ланысты. Матаны бояудан бұрын бояғышты суға ерітінді. Бояу процесінің
сатылары мынандай: судағы бояғыштың матаның бетіне сіңуі; бояғыштың
талшыққа өтуі; бояғыштың талшыққа бекуі. Бояудың кейбір әдістерінде бояғыш
зат тікелей талшықта пайда болады.
Бояғыштың түрлері мен бояу әдістері әртүрлі. Бояғыштың түрі мен бояу
әдісін таңдау матаның талшықтық қурамына, бояғыштың қасиетіне және матаны
бояуда қойылатын талаптарға байланысты. Астарлық маталарды үйкеліске, терге
шыдамды бояғыштармен бояу керек. Сырт киімдік маталар күннің, ылғалдың,
құрғақ және дымқыл үйкелістің әсеріне төзімді бояғыштармен боялады.
Бояу үшін — жазылып керілген немесе бүралған мата бояғыш ерітіндісі
арқылы өтуге тиіс. Үздіксіз істейтін бояғыш аппараттар кең қолданылады.
Целлюлоза талшықтарын бояу үшін мынандай бояғыштар қолданылады:
тікелей, басытқылы (протравные) күкіртті, кубты, азобояғыштар, қара анилин
және пигменттер.
Тікелей бояғыштар суда жақсы еріп есімдік талшықтарын бейтарап немесе
әлсіз сілтілі ортада бояйды. Матаның бояуы ашық, үйкеліске төзімді, бірақ
жарықтың әсеріне шыдамсыз. Сондықтан тікелей бояғыштарды астарлық маталарды
бояуға жүмсаған жөн. Тікелей бояғыштардың кемістігі — олар дымқыл үйкеліске
шыдамайды. Бояудың дымқыл үйкеліске және жарыққа төзімділігін арттыру үшін
маталарды ДЦМ бекіткішімен (күрделі органикалық қосынды) өңдейді. Жарыққа
шыдамды тікелей бояғыштардың соңғы маркалары әр мақсатқа пайдаланатын
маталарды бояуға пайдаланылады.
Басытқылы (протравные) бояғыштар суда ерігіш, бірақ матаны алдын-ала
ауыр металдардың (темір, алюминий, хром) тұздарымен өңдеуді керек етеді,
сонын нәтижесінде суда нашар еритін лактар қосындысы түзіледі.
Негізгі бояғыштар суда ерігіш, бірақ матаны алдын-ала танинно-
суырмалы басытқымен өңдеуді қажет етеді, олар да суда нашар еритін лактар
түзеді.
Кубты бояғыштар суда ерімейді. Гидросульфит тотықсыздандырғышының
әсерімен бояғыш еритін күйге өтеді де, лейкоқосынды түрінде матаға сіңеді.
Бояу кубтарда, сілтілі ортада жүргізіледі. Ауадағы оттегімен тотыққаннан
соң лейкоқосынды бастапқы қалпына қайта етіп, матада мықтап үсталып қалады.
Кубтық бояғыштар матаға ашық бояу, дымқыл үйкеліске өте төзімді мықтылық
береді.
Күкіртті бояғыштар суда ерімейді. Күкіртті натрий
тотықсыздандырғышының әсерімен бояғыш еритін күйге өтіп матаға сіңеді.
Ауадағы оттегімен тотыққанда бояғыш бастапқы күйіне қайта келеді де, матада
мықтап үсталып қалады. Күкіртті бояғыштар онша кеп түрге боямайды (қара,
сүр, қоңыр, жасыл). Оларды астарлық және киімдік маталарды бояуға жүмсайды,
себебі олар күннің сәулесіне төзімсіз.
Азобояғыштар талшықта түзіліп матаны кетпейтін ашық, жылы түске бояйды
(күрең қызыл, қызыл, қызтылт, қызғылт сары). Бояу екі ерітіндіден түратын
бояғышқа матаны малып алған соң пайда болады. Бояу процесі теменгі
температурада жүргізілетіндіктен азобояғыштарды суық бояғыштар деп, ал бояу
әдісін суық (мұзды) деп атайды.
Қара анилин маталарды шымқыл қара түске бояйды. Матаны бояғанда анилин
мен түз қышқылының қосындысына салып, ыстық бу толтырылған зрельник деп
аталатын арнайы аппарат арқылы өткізеді. Ауадағы оттектің әсерінен
матадағы анилин тотығып, бояу алдымен жасыл, күлгін көк сонан соң қараға
айналады.
Қараанилинді бояу жарықтың әсеріне, жуғанға, үйкеліске төзімді бояу
береді. Қараанилинді бояудың кемшілігі — түз қышқылының есімдік
талшықтарына әсерінің салдарынан матаның мықтылығы 10—12%-ке кемиді.
Қараанилиндік бояудан кейін қышқылдың қалдықтарын түгел кетіру үшін матаны
жақсылап шаю керек.
Пигменттер — суда ерімейтін органикалық бояғыштар мен минералды
заттар. Бояу процесі арнайы байланыстырушы синтетикалық шайырдың көмегімен
мата талшықтарын пигменттермен қосу арқылы жүргізіледі. 100°С температурада
шайыр ерімейтін күйге ауысады да пигменттерді мата бетінде мықтап үстап
қалады.
Пигменттер жарықтың әсеріне шыдамды неше.түрлі бояулар береді. Бояу
кезіндегі ақаудың себебі — мата қүрылымының біртекті болмауынан, қайнату
мен ағартудың дүрыс жүргізілмеуінен, бояудың рецепті мен режимін
бүзғандықтан, құрал-жабдықтардың бұзықтығынан.
Толық боялмау — мата ақшыл, бояу матаға толықт етпеген. Ақау матаны
бояуға дұрыс дайындамағандықтан, бояу режимінің бүзылуынан сонымен бірге
пальтолық қалың матаны қайта бояғанда болады. Толық боялмаған мата киімінің
сырт көрінісін бүзады.
Әртүстілік — бояудың біртіндеп ашық түстен қоңыр түске тарай ауысуы.
Әртүстілік матаның бір бөлігінде немесе бүкіл бір партиясында болуы мүмкін.
Әртүстілік,. әсіресе, тігін бұйымдарында анық байқалады.
Кертпештер — дұрыс жайылмаған (жазылмаған) матаны бояғанда пайда
болатын ашықтау жолақтар. Бұйымның көрініп түратын жерлеріне таңбалар
жіберілмейді.
Мата құрылымының біртекті болмауынан негіз бен арқауда толық жолақтар
қалуы мүмкін. Бұйымның кәрінетін жерінде жолақ болса оның сортын
темендетеді.
Кіршеңдік — бояғаннан соң матаны дүрыстап шаймағандықтан матаның
бояуының үйкеліске шыдамсыз болуы. Бүл ақау матаның сортын анықтағанда
ескеріледі.
Қола түсті бояу күкіртті бояу кезінде күкіртті натрдың жетіспеу
салдарынан немесе бояғыштың өте көптігінен болады. Бұл ақауды түзету үшін
матаны қайта бояйды.
Бояудың рецептімен режимі сақталмай қара анилинмен боялған мата
өте босап кетеді. Бұл ақау матаны ұзақ уақыт сақтағаннан да болады. Дақтар
мен сатпақ боя ғышты нашар еріткеннен болады. Құрал-сайманды
дұрыстап күтпеу салдарынан май және тат дақтары болады. Матада әк
дақтары болса кейбір жерлері ағарып тұрады. Әр текті, көлемі де әртүрлі
дақта матаның сортын анықтағанда ескеріледі. Түрлі-түсті суреттерді матаға
түсіруді басу дейді. Мақта маталарға түрлі-түсті өрнектер баспа
машинасының көмегімен түсіріледі (13-сурет)
13-сурет. Баспа машинасы
Маталарды маркілеу және буып-түю
Маталарды еңдегеннен кейін талшықты құрамы мен пайдаланылуы әртүрлі
стандарт нормаларына сәйкес сорттау, орау, маркілеу, жинау және буып-түю
жүргізіледі.
Маталарды әдетте узыннан алып оң жағын ішіне қа-ратып екі бүктейді де
кесек түрінде қаттайды (14-сурет).
14-сурет. Маталарды орау:
а — кесектеп; б — шиыршықтап; в, г — қалауынша; д ;— жазып; е —
бүктеп; ж — қатарластырьш.
Қалың жүн матаны бума-рулон етіп орайды. ,Жұқа жүн, мақта және жібек
маталарды домалақтап ағаш үлгіге (тақтайшаға) орайды. Мақта маталардың,
көпшілі-гін үзындығын 1 м-дей етіп ілмектеп (кітапшалап) қаттайды да,
бірнеше рет бүктеп матаның шеттерін орайды. Қаттау кезіндеу матаны
маркілейді.
Маркілеу— матаға тоқыма өнеркәсібінің маркасын таңбалайды. Маталарды
маркілегенде бояумен таңбалайды, немесе ярлык не этикет (тақта қағаз)
желімдейді, не тігеді. Матаның әр кесегінде үш таңба болуға тиіс. Матаның
бір жақ шетінде метрмен алынған кесектің ұзындығын көрсететін таңба болуға
тиіс; екінші басына екі тақта қойылады — бірінде фабрика аты, және ОТК
бақылаушысының нөмірі, екіншісінде — матаның сорты. Егер кесекте матаның
бірнеше бөлегі болса, онда әрқайсысына бөлек таңба салады.
Жинастыру — әр кесекті қағазбен немесе қаптама матамен орау.
Буып-түю — жүмсақ, жартылайқатты, қатты болып белінеді. Ж ү м с а қ
орағанда матаның бірнеше кесегін қаптама матамен орап тігеді. Жартылайқатты
орағанда қаптайтын матаның сыртынан ағаш таяқшалар салып сыммен буадьц
Қатты орау — ағаш жәшіктерге салу. Әдетте түкті маталарды (бобриктер,
Велюр, Ратин драптарын,) осылай орайды.
Матаның драпталынуы
Драпталыну — матаның жұмсақ, дөңгелектенген қатпарлар туғызатын
қасиеті. Драпталыну матаның массасына, қаттылығына және жұмсақтығына
байланысты. Қаттылығы — матаның, өз формасын сақтап қалу қабілеті.
Қаттылыққа қарама-қарсы қасиетін жұмсақтық дейді, яғни матаның формасының
өзгеруіне көнгіштігі.
Матаның қаттылығы мен иілгіштігі талшықтардың жуандығы мен түріне,
жіптің иірілуі мен құрылымына; матаның құрылысы мен өңделгеніне байланысты.
Жіңішіке және иілгіш талшықтардан және осал ширатылған жіптен тоқылған бос
маталар жұмсақ болады. Бұл маталар оңай драпталады, бірақ жайып тастап
жұмыс істегенде байқау керек — қисайып кетуі қиын емес.
Тұрмыстық қажетке пайдаланатын маталардың қаттылығын анықтау үшін
олардын жолақтарыныц өз салмағының әсерінен иілу дәрежесін ПТ-2 аспабында
өлшейді. Жасанды былғары мен жұқа үлпек материалдардың қаттылығы мен
серпімділігін анықтайтын арнайы аспаптар да бар.
Жасанды былғары мен күдері, құрама капрон жіптер мен даракапроннан
жасалған маталар, лавсан араласқан жүннен және
ширатылған жіптен тоқылған тығыз және де металл
жіптері көп маталар әжептәуір қатты болады. Қысқа
жапқышты айқаспаларды және аппреттеп өңдеуді пайдалану да матаңың
қаттылығын арттырады. Қатты маталар нашар драпталынады — сүйір бүрышты
жалпақ қыртыстар түседі. Қатты маталар жақсы жазылады, кесіп-пішкенде
қисаймайды, бірақ кесу және ылғал-жылумен өңдеуі көп қиындық тудырады.
Драпталынатын матаға қойылатын талап оның жұмсалатын мақсаты мен
бүйымның моделіне байланысты. Жұмсақ тігісті, кең пошымды, бүрмелі,
қосетек, қатпар салынған кейлектер мен блузкалар тігу үшін драпталынатын
қасиеті жақсы маталар қажет. Ерлер костюмдері мен пальтоларын тігу үшін
драпталынуы төмен маталар да жарайды, себебі бұл киімдер тік пішіледі.
Таза жібек маталар, крептік айқаспалы жүн маталары және пальтолық
жүмсақ жүн маталары жақсы драпталынады. Мақта маталардың, әсіресе зығыр
маталардың жүн немесе жібек маталарға қарағанда драпталыну қасиеті төмен.
Сыналатын матадан 400X200 мм көлемінде үлгі кесіліп алынады. Үлгінің қысқа
жағына төрт белгі жасайды: матаның бүйіріндегі тіліктен 25 мм қашықтықта
бірінші белгі салады, қалғандары әр 65 мм сайын. Мата үш бүктелетіндей әр
жерден бір шаншып ине еткізеді. Матаның шеттерін пробкамен инеге қысады,
салбырап тұрған жағындағы матаның жиектерінің ара қашықтығын А өлшейді.
Драпталыну %-ін формула
арқылы есептейді:
D= 200-A200×100
Матаның барлық бағыттағы драпталынуын анықтау үшін көбінесе дискалық
әдіс қолданылады. Матадан дөңгелек етіп үлгі кесіп алады да оны диаметрі
одан кем дискіге жабады. Матаның салбырағанда пайда болған қатпарлардың
саны мен формасына, және де үстіндегі жарықтан астына түскен көлеңкенің
ауданына қарай матаның драпталынуын анықтауға болады.
Драпталыну коэффициенті — үлгінің ауданы мен он-ың көлеңкесінің
ауданының айырмасының үлгінің көле-міне қатынасы. Драпталыну коэффициенті
формула боі йынша есептелінеді:
Кg= S0-Sn S0×100
S0 — үлгінің ауданы, мм2; SП — үлгінің көлеңкесініи ауданы, мм2;
Жасанды мехтың ілмек әдісімен драпталынуын ДМ-І аспабында анықталады.
ЦНИИШП-ның көрсетуінде, матаның драпталынуы жақсы деп есептелінуі үшін
сынақ қорытындысында мынандай коэффициенттер алынуға тиіс: мақта маталар
үшін — 65%-тен жоғары, көйлектік жүн маталары үшін — 80%-тен жоғары,
костюмдік және пальтолық жүн маталары үшін — 65%-тен жоғары, көйлектік
жібек маталар үшін 85%-тен жоғары.
30-сурет. Матаның драпталғыштығын ВНИИПХВ әдісімен
анықтайтын аспап
Матаның физикалық қасиеті.
Маталардың физикалық (гигиеналық) қасиетіне оның гигроскопиялық,
ауаөткізгіштік, буөткізгіштік, суөткізбейтін, суланғыш, шаңтұрғыш,
электрленгіш және тағы басқа қасиеттері жатады. Физикалық қасиеттеріне
қойылатын талап матаны қолданылуына оны талшықтық құрамы мен құрылымына
және өңделуі арқылы анықталады.
Гигроскопиялық – матаның қоршаған ортадан (ауадан) ылғал тарту
қабілеті. 100% салыстырмалы ылғалдығы мен 20+- 20 С температурасындағы
материлдық ылғалдығы – гигроскопиялығы.
Wr= m100-mcmc×100
Мұнда – m100 – салыстырмалы ылғалдығы 100% ауда 4 сағат тұрған материл
үлгісінің массасы, г; mс - өте құрғақ.
Ылғалдылық Wф, %, ауаның нақты ылғалдылығына байланысты материлдағы ылғалды
көрсетеді және төменгі формуламен есептеледі:
W= mф-mсmc×100
mф – ауаның нақты ылғалдылығы үлгісінің массасы; mс - өте құрғақ
үлгісінің массасы;
Ауаөткізгіштік дегеніміз матаның ауа өткізу қабілеті, ол оның
талшықты құрамына, тығыздығына және өңделуіне байланысты, тығыздығы төмен
маталардың ауаөткізгіштік қасиеті жоғары.
Буөткізгіштік дегеніміз адам денесінен бөлініп шығатын су буларын
матаның өткізу қабілетін. Бу матадағы санылаулар арқылы өтеді, немесе мата
өзінің гигроскопиялық асиетінің арқасында киім астындағы ауадан буды
бойына сініріп алады да, оны қоршаған ортаға шығарады.
Суөткізбейтін дененіміз судың ішке қарай өтуіне матаның қарсылығы.
Бұл қасиет арнай мақсаттағы (брезент, шарыр, кенеп) маталар үшін, плащьтық
маталар, пальтолық және костюмдік жүн маталары үшін маңызды. Матаның
сусіндірмечстігі оның талшықтық құрамына, тығыздығына және өңдеу сипатына
байланысты.
Матаның суға қарсылығын ұлғайтып, оған сусіндірместік қасиет беру үшін
олардың әртүрлі сужұқтырмайтын, сусіңдірмейтін өңдеулердін өткізу.
Шаңғатөзімділігі – матаның былғанғыштық қабілеті. Шаңсыйымдылығы
талшықтық құрамға, тығыздыққа, өңдеуге және матаның өң бетінің сыйпатына
байланысты. Түкті маталардың шаңсыйымдылығы жоғары болады.
Электрленгіштігі – материалдардың бетіне тұрақты электр жинау
қабілеті. Тоқыма материалдары өндіру немесе пайдалану барысында болмай
тұрмайтын жанасу немесе үйкелу сияқты әрекеттердің салдарынан олардың
бетінде электр заряды үздіксіз жиналып таралады. Егер зарядтың жиналуы мен
таралуының арасындағы тепе-теңдік бұзылса материалдың бетіне тұрақты электр
жиналады да электрлену болады.
Ілмектер
Тігін өнеркәсібінде пайдаланатын ілгектер мен ілмектер қолданылу
мақсаты және мөлшері жағынан әр түрлі.
Сырт киімдер мен көйлектерге пайдаланатын ілгектер мен ілмектерді болат
сымдардан немесе мысцинк қорытпаларынан жасайды.
Болат ілгектер мен ілмектерді коррозиядан қорғау үшін лактейді,
оксидтейді немесе фосфаттайды. Никель немесе күміс жалатады.
Мөлшеріне қарай ілгектер мен ілмектер нөмірлерге бөлінеді. №2 ілгектің
ұзындығы 24 мм, №3-20 мм,№5-16 мм, №7-9мм, №6 және 7 ілгектердің
созылдырмайтын арнаулы бекіткіші бар және автоматты әркеті тексеріледі.
Пресс ақаулы болса, жұмысқа кірісуге болмайды, онда механикті шақырту
керек.
Пресстің жоғарғы жастығын жабу екі тиекті бірден басқа кезде ғана
жүзеге асуы тиіс. Гидравликалық пресстің жоғарғы жастығын түсірген кезде
қолдың плита аралығына түсіп қалмас үшін екі қолмен бірдей басқару тиегін
басып тұруы керек. Бұйымды булаған кезде бетті жастыққа жақындатуға
болмайды, өйткені күйіп қалу қаупі бар. Буды жіберу педалін басқан кезде
жастық үстіндегі бұйымды қолмен түзетуге болмайды.
2.3. Жабдықты таңдаудағы негіз
Маникен, лекала, жіп кесетін сақина жіпті немесе бөліктердің бұрышын
шығаратын біз, шаблон және түйреуіш және тағы басқа қол жұмыстарының
көмекші құрал-жабдықтары. Ине ұзындығы диаметріне байланысты инелер жуан,
жіңішке, қысқа болады. Инелер 1-12 мм нөмірге дейін бөлінеді. Жұп нөмірлі
инеден тақ нөмірлі ине ұзын болады.
Жұп бұйымдардың түрлеріне пайдаланатын маталарына және техникалық
операцияларына, иненің нөміріне сәйкес жіптің де нөмірі таңдап алынады.
№10-80 мақта жіп. Өте жұқа жібек маталарды (маркиздер, бәтес) тіккенде
№50-80 жіп өлшеуіш бұл сантиметрге милиметрге бөлінген, созылғыш және
резинкеленген матадан жасалған лента, ол адам тұлғасын өлшеу және
бұйымдар бөліктерінің көлемін мөлшерлік өлшеу үшін қолданылады. Жіп
кескіш сақина жіптің артығын қию үшін қолданады. Оны сол үшін қолдың
саусағына киеді. Пышағы бар сақина қайшының орнына пайдаланған кезде
еңбек өнімділігін арттыру үшін жұмыс уақытын үнемдеуге мүмкіндік
туғызады. Қайшы жаппай өндірісіне, мата пішу процессі механикаландыру
болғандықтан, қайшы тек матаның бөліктерін тегістеп қию үшін қажет
болады.
Оймақ инені пайдаланған уақытта саусақтың басына ине шаншымас үшін
оймақ киеді. 13 салғыш доғал, тіссіз және тісті болып бөлінеді. Із салғыш
доғал бөліктер мөлшерін қағаздан басқа қағазға немесе картонға көшіруден
және қатпарларын бүкпе сызық қалта орнын көшіру үшін қолданады.
Біз - жағаның қалапақтың, түймеліктің бұрышын шығару, ілгекті өрнекті
тігісті түзету үшін және жіп қалыңдығын суырып тастауға арналған. Лекала
даяр үлгі бұл картоннан немесе басқа материалдан қиылған бұйымдар
бөліктері лекала эталон, көмекші негізгі жұмысшы лекала болып бөлінеді.
Бор бұйымдарды пішкенде бөліктерінің конструкциялық сызықтарымен
белгілі қиықтарының орнын бормен сызады. Бор сызығы жіңішке болуы керек.
Сызығының жалпақтығы 0,5-1 мм аспау керек.
Түйреуіштер сызықтарды бір бөліктерден екінші бөлікке ауыстыру үшін
көйлек тобының бөліктерін құрастыру және кигізіп өлшеу кезінде
конструкциялық сызықтарымен тексеру үшін түйреуішті пайдаланады.
Маникен бұйымды өңдеу кезінде сондай-ақ бұйым бір жолата болғандығын,
дұрыстығын тексеру үшін маникен қолданады.
Күздік пальтоны тіккенде 1022 0ЗЛМ кл машинасын қолдандым. 1022 ОЗЛМ
кл машинасы қалың маталар тігуге арналған. Әмбебап машина бірнеше
операцияға арналған. Мысалы: бөлік қиығын торлау, жағаны, жеңді, мойын,
қолтық ойындысына қондыру. Тігін машинасының сыртқы көрінісі мен аталуы.
Маңырым-білек тіреу тірушінен иненің қозғалыс сызығына дейінгі матаның
бөлшек орны.
1.Басты бөлік 2.білек 3.айнымалы дөңгелек
4.тіреуіш 5 тоған
1022 ОЗЛМ кл машинасы мен шөлмекті негізгі бөлік айнымалы 4500 мин
тепшім ұзындығы 1-5 мм жіптер хб 10-60 №90-160 ине қолданылады.Жіп
ауытқымалы.
1022 ОЗЛМ кл машинаның салмағы 24,5 кг машинаның негізгі механизмдері.
1.ине механизмі
2. жіп тартқыш механизм
3. шөлмек механизм
4. мата жылжытқыш механизм
5.кері жүру механизмі
6. баспа табан механизмі
7.тепшім ұзындығын қалыпқа келтіру механизмі
Машинаның негізгі қалыпқа келтіру. Жоғарғы жіптің тартылуы –астыңғы
жіптің тартылуы, тепшім ұзындығы баспа табан қысымы матаның кері жүруі.
Тігін машинасының негізгі жұмыс мүшелері
Ине – матаны тесу арқылы астына түсіп, қайтып шығады. Ине тігілетін
матаны үстіңгі жіпті астына өткізіп ілмек құрады.
Шөлмек-айнымалы болады.
Иненің ілмегін іліп алып кеңейтеді және қайыпты айналдыра орап
жіптің айқасуын орындайды, жіптартқыш ауытқымалы. Инеге және шөлмекке
үстіңгі жіпті жіберіп тепшімді тартып отырады.
Мата жылжытқы жылжытқыш - жылжымалы болады. Тігілетін матаны белгілі
бір тегіс ұзындығымен жылжып қозғалуын қамтамасыз етеді. Баспатабан
түсіп қайта көтеріледі. Тігілетін матаны ине пластинкасына және мата
жылжытқышқа басу арқылы тігістің түзу болуын қадағалайды. Сонымен 1022
ОЗЛМ кл машинасының негізгі жұмыс мүшелеріне ине, шөлмек жіптартқыш,
мата жылжытқыш баспатабан жатады. Осы мүшелері бір-бірімен тығыз
байыланысты. Машинаны иненің қызметі тігілетін матаны тесіп үстіңгі
жіпті астына қарай түсіріп шөлмекті жіппен біріктіріп тігіс пайда ету.
Ине колбадан стержиннен қысқа саңылаудан ине көзінен, ұзын саңылаудан
және ұшынан тұрады. Осылардың атқаратын қызметі: Колба ине ұстатқышқа
бекіту қысқа саңылау ілмек тудыру, ұзын саңылау үстіңгі жіптің қапсалуын
сақтайды, ине көзі үстіңгі жіпті сабақтау, ине ұшы матаны тесу.
Астыңғы жіптің тартылу
Бұйым тіккенде тігістері босаң болады оның себебі: үстіңгі және
астыңғы жіп босаң керілсе ақауды жөндеу тәсілдері астыңғы жіпті керу
үшін шөлмек қалпағының бұрандасын солдан оңға қарай бұрау керек.
Үстіңгі жіпті керу үшін үстіңгі жіпті тартатын реттегіштің чайкасын
содан оңға қарай бұрау қажет. Екі жіптің шалынуы матаның ортасына
келіп беру керек. Ал тігістің тартылуының себебі үстіңгі және астыңғы жіп
қатты керілсе, астыңғы жіпті босату үшін шөлмек қалпағының бұрандасын
оңынан солға қарай бұрау керек. Үстіңгі жіпті босату үшін үстіңгі жіпті
тартатын реттегіштің чайкасын оңнан солға бұрау керек. Ені жіптің
ортасына келіп, түскенге дейін бұрай беру керек. Жіптердің үзілуі
сапасыз жіптен, реттегіштің тығыздығынан жіптің дұрыс сабақталмауынан ,
ине мен жіптің нөмірі сәйкес келмеуінен астыңғы жіппен сәйкес келмеуі
шөлмектің дұрыс сабақталмауынан пайда болады. Ол үшін жіпті ауыстыру
керек, жіпті ережесі бойынша дұрыс сабақтау керек.
Ине мен жіпті нөмірі бойынша дұрыс таңдау қажет, нөмір бойынша
таңдау қажет, шөлмекті дұрыс алу керек.
Иненің сынуы секіруі иненің дұрыс орналаспағаннан, иненің
қисықтығынан баспатабан бұрыс қондырылмағандықтан болады. Оны қалыпына
келтіру үшін инені дұрыс салу керек, инені ауыстыру керек, дұрыс қондыру
керек Пресстің жіктелуі тоқпен механикаландырылған пресс. Ылғалды жылдық
жұмысын өңдеу үшін біз прессті қолданамыз. Жартылай фабрикаттарда
тігін кәсіпорындарды прессті көп қолданылады, ол бұйымға түр береді және
жұмыс сапасын жақсартады. Бұл белгілі бір ерлерге жүн матадан жасалған
костюмдер және ерлер жейдесі тағы басқа. Бұл престе пресстеу күшіне
қарай бөлінеді. Олар жеңіл және орташа ауыр болып бөлінеді. Жеңіл 10
кгН, орташа 15-20 кгН, ол ауыр 30 кгН.
Жалпы престер плевматикалық гидравликалық және электромеханикалық
болып бөлінеді. Техникалық пресс бойынша шетелдердің пресстерінде
қолданылады. Сонымен қатар жаңа өзіміздің пресстер айырмашылығы пар
арқылы персстеу, ол көбінесе жартылай фабрика бұйымдарда ылғалдау
арқылы ол вакуум бойынша кептіреді және салқындатады. Бұл пресстер еңбек
өнімділігін 50% арттырады. Гидравликаның пресс әмбебап прессі ол бұйымдарды
ылғалды жылулық өңдеуден өткізеді және бұйымдарға түр береді. Оның
пресстеу күші 20 клН. Ол жоғары жастықшасының қыру температурасы 100-
200ºС, ал төменгі 100-11ºС. Ал қыру градусы 90 секунд. Бұлар автомат арқылы
істейді.
Жартылай автоматтындырылған 827 кл машинасы Подальскідей М.И.Калинин
атындағы заводы шығарады. Бұл машина тегіс бетті, екі және төрт тегісті
түймелерді костюмдерге, пальтоларға қарау үшін пайдаланылады. Екі жіпті
шөлмекті айқаспалы тігіспен орындайды.
Негізгі бөліктің айналымы 1500 мин-1. Түйме диаметрі 35 мм-ге дейін,
ине 0141 №90-120.
Жұмыс мүшелеріне – кривошикті, шатунды ине механизмі, орталыққа
шпулькадан, шарнирлі стержиньнен жіп тартқыштан, экраннан, және түйме
ұстатқыштан тұрады. Түйме ұстатқыш экранда бірге көтеріледі.
Экран түйме сынған жағдайда жұмыс істеушінің көзіне кіріп кетуден
сақтайды. Түйме қадау машинасы арнайы үстелде орналастырған.
Жартылай цилиндрлі платформада шөлмек және жіп кескіш механизмдері бар.
Машинаны сабақтау: Бабинадағы жіпті алып жіпті бағыттайтын тесіктен;
1) өткізеді
2)сағат тілімен стрелканың ортасына өткізеді;
3) қайта келесі стрелкадан сағат тіліне қарай өткізеді;
4) жіпті оңнан солға жіп бағыттағыштан өткізеді;
5)жіпті оңнан солға жіптартқыштан өткізеді;
6) содан соң ине тесігінен өткізеді;
827 А кл машинасы
525 А класс машинасы
525 А класс машинасы жартылай автоматты ілмек тігіс жасағанға
(автоматы ілмек тігіс) арналған. Ілмек тесігін 525 машинасы ирек тігісті
костюм және сыртқы киімдерге арналған. Айқаспалы тігіс пайда болады.
Көтерілген баспатабанының жалдама көрінісі көлденең және тік платформаға
бұйым қойылады. Бұйым табанға басқанда баспатабаны төмен түседі. Ілмек сол
жақтағы кромкадан бастайды. Кромканың ұзындығына ине көлденең қойылады. Сол
жақтағы ілмек кромкасы ортаға көшеді оның жылдамдығы үлкейеді және бекіту
жасайды. Ілмек жасап болғаннан кейін машина өшеді және жібін қияды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz