Қаржылық есеп, талдау және аудит
Жоспар:
1. Жалпы бөлім.
1.1. ТОО «Бадамтас» кәсіпорынның есеп саясаты.
1.2. Бухгалтерлік есепті, экономикалық талдау мен аудитті құрастыру негіздері.
1.3. Кәсіпорынның қаржылық шаруашылық қызметіне талдау жүргізу.
2. Қаржылық есеп, талдау және аудит.
2.1. Меншікті капиталдың есебі, талдауы, аудиті.
2.2. Ақша.қаражаттарының есебі, талдауы, аудиті.
2.3. Негізгі құралдар есебі, талдауы, аудиті.
2.4. Материалдық емес активтер есебі, талдауы, аудиті.
2.5. Тауарлық.материалдық қорлар есебі, талдауы, аудиті.
2.6. Міндеттемелер есебі, талдауы, аудиті.
2.7. Дебиторлық қарыздар есебі, талдауы, аудиті.
2.8. Еңбекақы есебі, талдауы, аудиті.
2.9. Қаржылық есеп беру: құрастыру әдісі мен тәсілі; талдау және аудит.
3. Басқару есебі, талдауы және аудиті.
3.1. Өндірістік шығындардың есебі, талдауы, аудиті.
Қолданылған әдебиеттер.
1. Жалпы бөлім.
1.1. ТОО «Бадамтас» кәсіпорынның есеп саясаты.
1.2. Бухгалтерлік есепті, экономикалық талдау мен аудитті құрастыру негіздері.
1.3. Кәсіпорынның қаржылық шаруашылық қызметіне талдау жүргізу.
2. Қаржылық есеп, талдау және аудит.
2.1. Меншікті капиталдың есебі, талдауы, аудиті.
2.2. Ақша.қаражаттарының есебі, талдауы, аудиті.
2.3. Негізгі құралдар есебі, талдауы, аудиті.
2.4. Материалдық емес активтер есебі, талдауы, аудиті.
2.5. Тауарлық.материалдық қорлар есебі, талдауы, аудиті.
2.6. Міндеттемелер есебі, талдауы, аудиті.
2.7. Дебиторлық қарыздар есебі, талдауы, аудиті.
2.8. Еңбекақы есебі, талдауы, аудиті.
2.9. Қаржылық есеп беру: құрастыру әдісі мен тәсілі; талдау және аудит.
3. Басқару есебі, талдауы және аудиті.
3.1. Өндірістік шығындардың есебі, талдауы, аудиті.
Қолданылған әдебиеттер.
1.1.ТОО «Бадамтас» кәсіпорынның есеп саясаты.
Қазақстанның бухгалтерлік есеп стандарттарында және ол бойынша жасалған әдістемелік ұсыныстарында басқарушылық пен қаржылық есебін жүргізудің қоғамдық тұрғысынан танылған тсілдері мен әдістері, ережелері мен қағидалары белгіленген, онда әрбір кәсіпорындардың техникалық базасына, олардың шешетін міндеттемлерінің күрделілігіне, басқарушы қызметкердің біліктілігіне қарап нақтыланған.
Кәсіпорынның бастапқы бақылауын жүзеге асыру үшін таңдап алынған тәсілдер жиынтығығ құндық өлшемдері, ағымағы топтастыруы және бухгалтерлік есептегі шаруашылық қызметіне жасалған қорытынды шолу фактілері кәсіпорынның есептік саясатында көрініс табуы тиіс.Басқаша айтқанда, есептік саясат – бұл бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге асыратын тетігі.
Бухгалтерлік есеп жүйесін жүргізудің жалпы қағидасы мен ережесі нормативтік-құқықтық құжататрда белгіленген.
Оларды жүзеге асыру барысында нақты кәсіпорының есептік саясаты келесідей жорамалдардан алынғаны жөн:
- кәсіпорын өз мүлкімен өзімен-өзі болушылығы (кәсіпорын қз балансында тек заң бойынша танылған мүліктерді ғана көрсетеді, ал қалған барлық құндылықтар мен міндеттемелер баланстан тыс шоттарда есепке алынады);
- толассыз қызметі (есеп саясатының мәселесі бойынша қандай да бір қабылданатын шешім, кәсіпорын өз қызметіне болашақ кезеңде тоқтатпайтындығы немесе қызмет масштабын қысқартпайтындығы басшылыққа алынуы керек).
- есеп саясатын пайдаланудың жүйелілігі (шаруашылық операциясын көрсету әдісінің тұрақтылығы, есеп беру жылының барысында міндеттеме мен мүлікті бағалау, сондай-ақ бір есептік жылдан басқасына өткен кезде де);
- шаруашылық қызметіндегі фактілердің мерзімділік анықтылығы (әр фактілердің түскен немесе төленген кезіне қарамастан, олар өзінің орындалған немесе орын алған кезеңіне жатқызылуы керек).
Пайдаланатын есеп саясатының басты міндеті мен негізгі арналымы – кәсіпорынның қызметін барынша пара-пар көрсету, іс мүддесі үшін осы қызметтің тиімділігін реттеу мақсатында толық, объективті және шынайы ақпаратпен қамтамасыз ету.
Ол есеп процесінің барлық тараптарын қамтуы керек: әдістемелік, техникалық, ұйымдық жақтарын.
Әдістемелік аспектісі деп кәсіпорнда өнімнің өзіндік құнын есептеу, амортизацияны шығару, міндеттеме мен мүлікіт бағалау үшін пайдаланатын әдістерін айтады; техникалық деп осы әдістердің синтетикалық шоттарында көрсету сызбасы, есеп регистрлерінде осы әдістің қалай жүзеге асқандығын айтады; ұйымдық деп осы әдістердің бухгалтерлік қызмет тұрғысынан жүзеге асқандығын, оның кәсіпорынды басқару құрылымындағы алатын орнын айтады.
Есеп саясатының әдістемелік бөлігі нақты шаруашылық ахуалынан, олардың қолдану тәртібінде белгіленген және бухгалтерлік есеп Стандартарының біршама рұқсатымен бухгалтерлік есепті жүргізудің белгілі бір әдістерінен таңдап алу жолымен қалыптасады. Егер де стандартты бухгалтерлік есепті жүргізудің кейбір объектілері көрсетілмесе, онда бухгалтерлік есеп бойынша нормативтік актілер мен заң талаптарына сәйкес, кәсіпорынның өзі есеп жүргізудің процедурасын дербес әзірлей алады.
Кәсіпорын бухгалтерлік есептің келесідей ережелерін өз бетінше шешуіне болады:
- келіп түскен негізгі құралдар объектісін бағалау – бухгалтерлік есептің №6-шы «Негізгі құралдардың есебі» стандарттарындағы әдістемелік ұсынысына сәйкес, пайдалануға берілген және кәсіпорынның сатып алуға төлеген нақты шығындар негізінде, негізгі құралдар объектісінің бастапқы құны анықталады; құрытайшылардың берген объектілері – олардың өзара келісімі бойынша; тегін берілген объектілер – эксперттік жолмен немесе алыс-беріс актілерінің мәліметі бойынша; ал кәсіпорынның өзі дайындаған объектілерін – нақты өзіндік құны бойынша; айырбас нәтижесінде алынған объектілер – ағымдағы бағалары бойынша анықталады;
- негізгі құралдың амортизациясы – бухгалтерлік есептің №6-шы «Негізгі құралдардың есебінің» стандарттарындағы әдістемелік ұсынысына сәйкес, амортизация есептеудің келесідей тәсілдерінің бірін немесе бірнешеуін пайдалануына болады: құнын есептен шығарудың бірқалыпты (түзу сызықты) әдісі; құнын есептен шығару үшін орындалған жұмыстардың пропорционалды түрде есептелінетін әдісі. Екі және одан да көп әдісті пайдаланған кезде, амортизацияны есептейтін тәсілін және негізгі құралдың қандай түрі бойынша пайдаланатындығын көрсету керек. Негізгі құралдың бір түрі бойынша амортизацияны есептеудің бір ғана әдісі пайдаланады; негізгі құралдың бір түрі бойынша амортизациялаудың әртүрлі әдісін пайдалануға болмайды; пайдалы қызмет ету мерзімі-кезеңі, негізгі құралды пайдаланудан алынатын экономикалық олжаны жобалау кезеңі, жою құны – есептен шығарылуымен байланысты шығындары, негізгі құралды жою барысында алынған запас бөлшектердің, қайтып пайдалануға жарайтын құндылықтардың құнын алып тастағаннан шығады;
- негізгі құралдарды жөндеу – жөндеу жұмысын жүргізудің кезеңдігі мен жөндеу жұмысының мерзімі; негізгі құралды жөндеуге арналған резерв қорларн жасауы; жөндеуді жүргізудің тәсілі туралы мәселені кәсіпорынның өзі шешеді;
- материалдық емес активтердің амортизациясы - әрбір материалдық емес активтердің әрбір түрінің пайдалануына қарап пайдалы мерзімі және амортизацияны есептеу әдісін әрбір кәсіпорын өз бетінше анықтай алады;
- болашақ кезеңнің шығыстары – кезеңдері нақты анықталмаған жағдайда, кезең барысында ол өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнына жатқызылуы мүмкін, немесе басқа да көздерінің есебінен (тау-кен дайындық жұмыстарына кеткен шығындарына, жаңа өнім түрін игеруге кеткен шығыстарына, жерді игеруге кеткен шығындарына) есептен шығарылуы мүмкін, бірақ аталған жағдайлардың барлығы да, яғни олардың кезеңін және есептеп шығару тәртібін кәсіпорынның өзі анықтайды;
- алдағы шығыстар мен төлем резервтері – кәсіпорын қандай резервтерді және қандай көлемде құруды және олардың пайдалану тәртібін анықтап өзі шешеді (кезекті демалысқа ақы төлеу резервтері, көп жылғы сіңірген еңбегі үшін марапаттау шығыстары, маусымдық салаларда дайындық жұмыстарын жүргізуге кетекн өндірісітк шығындары және басқалары);
- күмәнді қарыздар бойынша резервтері – кәсіпорын түгендеу мәліметтерінің негізінде дебиторлық қарыздардың қандайы күмәнді болып табылмайтындығын, резервтерді құрудың әдісін және резервтеуге жататын шығындарын өзі таңдай алады;
- қаржылық инвестициялар- кәсіпорын ұзақ мерзімді қаржылық инвенстицияны есепке алудың жолдарын өзі қарастырады: қайта бағаланатын құнын ескере отырып, сатып алу құны бойынша немесе ағымдағы мен сатып алу құндарынан алынған ең кіші бағасы бойынша; ұзақ мерзімді инвестицияның қайта бағаланған сомасын қалай көрсетудің мәселесін шешеді: демек ол табыс ретінде де, немесе таратылмаған табыс ретінде болуы мүмкін.
Еншілес, тәуелді және білесіп бақыланатын шаруашылық серіктестерінің инвестициясын есептеудің әдісін кәсіпорынның өзі тағайындайды: үлестік қатынасу әдісін немесе құндық әдісін.
- табысты тану - №5 «Табыс» деп аталаын бухгалтерлік есеп стандартын сәйкес (БЕС) табыстар келесідей жағдайларды сақтаған кезде танылады: табыс сомасы барынша дәлденген деңгейі бойынша бағаланады; экономикалық олжа жасалған мәмілемен байланысты, сондықтан оны алу ықтималдығы бар болса ғана, оны субъекті алады. Жалпы қағидасымен қатар, кейбір операциялары бойынша, табысты танудың қосымша жағдайлары қарастырылуы мүмкін:
- тауарды сату бойынша – субъектінің сатып алушыға меншік құқығын беру; мәміле бойынша күтілетін немесе нақты шығыстар, барынша дәлденген деңгейде бағалануы мүмкін;
- көрсеткен қызметі бойынша – есептік күнге жасалған мәміленің біту сатысын барынша дәлденген деңгейде анықталады; мәмілені жүргізу кезіндегі жасалған және мәмілені аяқтау үшін қажет шығыстары барынша дәлденген деңгейде анықталады;
- дивидентер, пайыздар түріндегі табыстар – пайыздар активтерден алынатын нақты табыстарды ескеріп уақытша қатынастық негізде танылуы тиіс; роялтилер келісімшарттың мазмұнына сәйкес есептелген әдісі бойынша танылуы тиіс; дивидеттер акционерлер оны алу құқығын белгіленген жағдайда табысты тек есептеу әдісі бойынша танылатындығы қарастырылған. Есеп саясатының техникалық бөлігін әзірлеген кезде келесідей мәселелер қарастырылуы керек:
- негізгі құралдарды жөндеу есебі. Негізгі құралды жөндеу бухгалтерлік есепте, оның құнын өсірмейтін сызбасының (схемасының) бірін қолдануы мүмкін: жөндеу жұмысының атқарылуына қарап ол өнімнің (жұмыстың, қызметтің) нақты өзіндік құнына жатқызылуы мүмкін немесе алдын ала құрылған жөндеу қорына жатқызылуы мүмкін. Аталған схемалардың бірін таңдау, кәсіпорынның қай салаға жататындығымен де байланысты болып келеді;
- материалдардың есебі. Өндіріске жатқызылатын (немесе өндіріске есептен шығарылатын), материалдық ресурстарының нақты өзіндік құнын анықтау тәсілі туралы шешім қабылдау қажет: орташа өлшенген құны бойынша әдісін, ФИФО әдісін, ЛИФО әдісін немесе арнайы теңестірілген (ұқсастырылған) әдісін таңдайды. Шаруашылық жүргізуші субъекті аталған әдістердің бірін ғана таңдай алады және ол барлық тауарлы-материалдық құндылықтарға пайдалануы тиіс;
- басқарушы есеп. Есептің бұл түрі сыртқы пайдаланушылардың кең түрде пайдалануына арналмаған, сонымен қоса, оның есеп беру талабына сай келетін үйлестірілген регистрлері де жоқ, сондықтан оны ішкі бақылау мен жоспарлау мақсатында пайдаланады. Жалпы тұрғыдан алғанда, кәсіпорын ол үшін шоттардың Бас жоспарындағы шоттарды немесе өндіріс шоттарының жүйесіне қосымша немесе жекелеген шоттарын қолдануына болады. Бірақ ол кезде кәсіпорынның құрамы, құрылымы және ұйымдық ерекшеліктері ескеріледі;
- өндіріске кеткен шығындар мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау есебінің әдісі. Кәсіпорын калькуляциялау мен есеп объектісін, шығындарды жанама мен тікелей көрсету тәртібін анықтайды. Кәсіпорын өзінің негізгі қызметінің сипатына байланысты өзіндік құнның калькуляциялауы мен өндіріске кеткен шығынын есептеу үшін нормативтік немесе тапсырыстық, немесе бөлістік әдістерінің бірін немесе бірнешеуінің үйлескен түрін таңдай алады.
Таңдап алынған әдістердің жинақ есебі шалафабрикаттық немесе шалафабрикатсыз нұсқамен жүргізілуі мүмкін.
- үстеме шығыстарын есептеу және тарату. Кәсіпорын №7 «Тауарлық-материалдық қорлар» бухгалтерлік есеп стандартында келтірілген әдістемелік ұсыныстамасында үстеме шығыстарын құрайтын шығындар тізіміне өндіріс қызметінің ерекшеліктерін ескере отырып, қосымшалар мен өзгерістерді енгізуге құқылы; құрал-жабдық пен машинаны пайдалану және өзгерістерді енгізуге құқылы; құрал-жабдық пен машинаны пайдалану және күтіп ұстау шығыстары, өндірісті игеруге және дайындауға кеткен шығыстары және басқа да осындай жағдайларға кеткен шығыстары үстеме шығыстарының құрамында, олардың үлес салмағы айтарлықтай көп болмаса, онда олардың есебі жекелеген субшоттарда жүргізілуі мүмкін; үстеме шығыстарының сметалық мөлшерлемесін есептеудің әдістемесі мен олардың тарату тәртібіне де көрсетіледі: жоспарлы калькуляцияға енген, үстеме шығыстарының нормативтік деңгейіне парапар (пропорционалды) етіп, тікелей материалдық шығыстарына парапар етіп, тікелей нақты еңбек ақы шығыстарына парапар етіп, немесе оңайлатылған экономикалық әдістерді пайдалану арқылы жанама шығындары таратылады, мысалға, бұйымның тұтыну қасиетін және оның өңдеу шығысынан алынған күрделендірілген коэфиценттері бойынша;
- мүліктер мен міндеттемелерді түгендеу. Міндетті түгендеумен қоса, құндылықтардың нақты барын тексеру үшін біршама қосымша түгендеулер де жүргізілуі мүмкін. Бұл кезде кәсіпорын олардың кезектілігін, түгендеу жүргізудің күнін, мүліктер мен міндеттемелердің тізімін белгілейді;
- бухгалтерлік есеп нысаны. Кәсіпорын бухгалтерлік есеп нысанын өзі таңдай алады, олардың тізімін және есеп регистрлерін, жүйелілігін, жасау техникасын, өзара байланысын анықтайды;
- нақты (іс жүзіндегі) пайдаланатын шоттар жоспары. Кәсіпорын шоттардың Бас жоспарын басшылыққа ала отырып, өздеріне пайдаланатын шоттарын іріктей алады, яғни оның құрамына кәсіпорынның қаржылық-шарушылық қызметін және қаржылық жағдайын, мүліктік құрамын көрсететін синтетикалық шоттарын енгізеді. Содан кейін синтетикалық шоттарына тиісті субшотарының тізімін жасайды. Сонымен қатар, кәсіпорын аналитикалық есептерінің де толық номенклатуралық объектілерін және олардың кодтық белгілерін белгілейді. Бұл кезде басқарудың, таладудың, бақылаудың және есеп берудің мақсатымен ескереді. Қажет болған жағдайда, арнайы операцияларды көрсету үшін, шоттардың Бас жоспарына кәсіпорын қосымша шоттарды пайдалануына болады. Бірақ ол жағдайда, ол шоттардың Бас жоспарында қаралған негізгі әдістемелік қағидасын сақтауы керек;
- өндіріс ішіндегі есеп беру. Ішкі есеп беруді жүргізудің барлық мәселесін кәсіпорынның өзі шешеді, оның кезектілігін, есеп беру нысаны мен құрамын және есепті беру мерзімін, сондай-ақ потенциалды пайдаланушыларын, есепті жасауға жауапты тұлғаларын анықтайды. Есеп саясатының ұйымдастырушылық бөлігі келесідей мәселелерді қарастырады:
- бухгалтерлік қызметтің құрылымы мен ұйымдастырушылық нысаны. Кәсіпорын құрылымдық бөлімше ретінде, өзінде бухгалтерияны ұстауы керек пе, жоқ, әлде келісімшарттық негізде тиісті мамандарды жалдау керек пе; бухгалтерлік қызметтің жұмысын қалай ұйымдастыру керек, яғни есеп персоналдарының саны қандай болуы керек, қандай бөлімдер қажет (есеп айырысу, материалдық, өндірістік, жинақ бөлімдері), олардың бағыныштылығы қалай болуы керек деген мәселелерді өзі шешеді. Бірақ барлық жағдайда кәсіпорынның басшысы бухгалтерлік есептің дұрыс ұйымдастырылуына қажетті жағдайларды жасауы керек.
- есепті орталықтандыру деңгейі. Кәсіпорынның нақты қызметінің жағдайына байланысты есеп орталықтандырылған нысанда ұйымдастырылуы мүмкін, ол кезде кәсіпорынның барлық бөлімшелері біртұтас есептік жұмысқа біріктіріледі; ал орталықтандырылмаған жағдайда, кәсіпорынның жекелеген құрылымдық бөлімшелері дербес бухгалтерия құрып, балансқа дейінгі есеп жұмысының барлық циклын толығымен аяқтап, кәсіпорынға тек балансты жасауға тиісті мәліметтерді береді;
- ішкі өндірістік бақылау. Кәсіпорын ішкі өндірістік бақылау жүйесінің қандай болуын және олардың басты элементтері анықтап, олардың ішінен алғашқы есептік құжаттарды жасап және рәсімдеп отыратын жауапты тұлғаларды белгілеп бөліп отыруын, олардың есеп қызметіне дер кезінде берілуін және т.б. осы сияқты мәселелерін шешеді. әрбір қызметкерлердің жауап беретін аясы мен міндеттері айқындалады.
Есеп саясатын негіздеу және таңдау кезінде барынша жалпы танылған талаптар мен қағидалар басшылыққа алынады және оны сақтаған жағдайда кәсіпорын үшін де, жалпы республика бойынша да шаруашылық жағдайына бейімделген есеп саясатын қалыптастыру мүмкіндігі туады.
Есеп саясатын құрудың негізгі қағидалары мен талаптары №1 БЕС жан-жақты берілген.
Атап айтқанда, есеп саясатын әзірлеген кезде кәсіпорын өз мүліктері мен міндеттемелерін басқа кәсіпорынның мүліктері мен міндеттемелерінен бөліп көрсетуі тиіс (яғни, мүліктік жеке дараланған қағидасы бойынша), кәсіпорын өзінің көз жетерлік болашақ кезеңіндегі өз қызметін жалғастыруды көздейтін болса, яғни өз қызметін тоқтату жөнінде ниетінің жоқтығын білдірсе, онда толассыздық, үздіксіздік қағидасын сақтағаны болып табылады, кәсіпорын өзі таңдап алған бухгалтерлік есепті жүргізудің тәсілін жүйелі пайдаланып, тек тиімді түзетулерді ғана жасап отырса, онда ол жүйелілік қағидасын сақтағаны, ал егерде кәсіпорында орын алған барлық шаруашылық фактілерін сол кезеңіне жатқызатын болса, онда мерзімділігі анықталған (белгіленген) қағидасын ұстанғаны болып табылады. Бұдан басқа, мынадай талаптарды да ұстанғаны жөн, атап айтқанда:
- шаруашылық қызметінің барлық фактілерін бухгалтерлік есепте толығымен көрсету;
- сақтық жағдайын ұстауы керек, яғни бухгалтерлік есепте жоғалту (шығыстар) мен пассивтерді көрсетуге дайын болуы тиіс, активтер мен табыстарға қарағанда;
- шаруашылық нысанының басымдылық мазмұнын, яғни шаруашылық қызметінің барлық фактілерін есепте көрсетілуін қамтамасыз ету керек, демек оның тек құқықтық негізін ғана емес, сонымен қатар, пайда болған шаруашылық ахуалын, оның экономикалық мазмұнын да қамтуы керек;
- қайшылысыз деп әрқилы есеп түрлерінен қалыптасқан мәліметтердің сәйкестілігін, бухгалтерлік есеп беру көрсеткіштерінің және синтетикалық, аналитикалық есеп мәліметтерінің ұқсастылығын айтады.
- ұйымдық (рационалдық) кәсіпорынның көлемімен, оның қызмет масштабына лайықты келетін есепті жүргізудің қолайлығын айтады.
Аталған қағидалар мен талаптар кез келген кәсіпорынның есептік саясатын әзірлеу барысында оның негізін қалайды. Егер де олар толығымен сақталмаса, онда бухгалтерлік есепті жүргізудің дұрыс еместігі ретінде танылуы және кәсіпорынның мәліметтерінің бұрмалануы мүмкін.
Қазақстанның бухгалтерлік есеп стандарттарында және ол бойынша жасалған әдістемелік ұсыныстарында басқарушылық пен қаржылық есебін жүргізудің қоғамдық тұрғысынан танылған тсілдері мен әдістері, ережелері мен қағидалары белгіленген, онда әрбір кәсіпорындардың техникалық базасына, олардың шешетін міндеттемлерінің күрделілігіне, басқарушы қызметкердің біліктілігіне қарап нақтыланған.
Кәсіпорынның бастапқы бақылауын жүзеге асыру үшін таңдап алынған тәсілдер жиынтығығ құндық өлшемдері, ағымағы топтастыруы және бухгалтерлік есептегі шаруашылық қызметіне жасалған қорытынды шолу фактілері кәсіпорынның есептік саясатында көрініс табуы тиіс.Басқаша айтқанда, есептік саясат – бұл бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге асыратын тетігі.
Бухгалтерлік есеп жүйесін жүргізудің жалпы қағидасы мен ережесі нормативтік-құқықтық құжататрда белгіленген.
Оларды жүзеге асыру барысында нақты кәсіпорының есептік саясаты келесідей жорамалдардан алынғаны жөн:
- кәсіпорын өз мүлкімен өзімен-өзі болушылығы (кәсіпорын қз балансында тек заң бойынша танылған мүліктерді ғана көрсетеді, ал қалған барлық құндылықтар мен міндеттемелер баланстан тыс шоттарда есепке алынады);
- толассыз қызметі (есеп саясатының мәселесі бойынша қандай да бір қабылданатын шешім, кәсіпорын өз қызметіне болашақ кезеңде тоқтатпайтындығы немесе қызмет масштабын қысқартпайтындығы басшылыққа алынуы керек).
- есеп саясатын пайдаланудың жүйелілігі (шаруашылық операциясын көрсету әдісінің тұрақтылығы, есеп беру жылының барысында міндеттеме мен мүлікті бағалау, сондай-ақ бір есептік жылдан басқасына өткен кезде де);
- шаруашылық қызметіндегі фактілердің мерзімділік анықтылығы (әр фактілердің түскен немесе төленген кезіне қарамастан, олар өзінің орындалған немесе орын алған кезеңіне жатқызылуы керек).
Пайдаланатын есеп саясатының басты міндеті мен негізгі арналымы – кәсіпорынның қызметін барынша пара-пар көрсету, іс мүддесі үшін осы қызметтің тиімділігін реттеу мақсатында толық, объективті және шынайы ақпаратпен қамтамасыз ету.
Ол есеп процесінің барлық тараптарын қамтуы керек: әдістемелік, техникалық, ұйымдық жақтарын.
Әдістемелік аспектісі деп кәсіпорнда өнімнің өзіндік құнын есептеу, амортизацияны шығару, міндеттеме мен мүлікіт бағалау үшін пайдаланатын әдістерін айтады; техникалық деп осы әдістердің синтетикалық шоттарында көрсету сызбасы, есеп регистрлерінде осы әдістің қалай жүзеге асқандығын айтады; ұйымдық деп осы әдістердің бухгалтерлік қызмет тұрғысынан жүзеге асқандығын, оның кәсіпорынды басқару құрылымындағы алатын орнын айтады.
Есеп саясатының әдістемелік бөлігі нақты шаруашылық ахуалынан, олардың қолдану тәртібінде белгіленген және бухгалтерлік есеп Стандартарының біршама рұқсатымен бухгалтерлік есепті жүргізудің белгілі бір әдістерінен таңдап алу жолымен қалыптасады. Егер де стандартты бухгалтерлік есепті жүргізудің кейбір объектілері көрсетілмесе, онда бухгалтерлік есеп бойынша нормативтік актілер мен заң талаптарына сәйкес, кәсіпорынның өзі есеп жүргізудің процедурасын дербес әзірлей алады.
Кәсіпорын бухгалтерлік есептің келесідей ережелерін өз бетінше шешуіне болады:
- келіп түскен негізгі құралдар объектісін бағалау – бухгалтерлік есептің №6-шы «Негізгі құралдардың есебі» стандарттарындағы әдістемелік ұсынысына сәйкес, пайдалануға берілген және кәсіпорынның сатып алуға төлеген нақты шығындар негізінде, негізгі құралдар объектісінің бастапқы құны анықталады; құрытайшылардың берген объектілері – олардың өзара келісімі бойынша; тегін берілген объектілер – эксперттік жолмен немесе алыс-беріс актілерінің мәліметі бойынша; ал кәсіпорынның өзі дайындаған объектілерін – нақты өзіндік құны бойынша; айырбас нәтижесінде алынған объектілер – ағымдағы бағалары бойынша анықталады;
- негізгі құралдың амортизациясы – бухгалтерлік есептің №6-шы «Негізгі құралдардың есебінің» стандарттарындағы әдістемелік ұсынысына сәйкес, амортизация есептеудің келесідей тәсілдерінің бірін немесе бірнешеуін пайдалануына болады: құнын есептен шығарудың бірқалыпты (түзу сызықты) әдісі; құнын есептен шығару үшін орындалған жұмыстардың пропорционалды түрде есептелінетін әдісі. Екі және одан да көп әдісті пайдаланған кезде, амортизацияны есептейтін тәсілін және негізгі құралдың қандай түрі бойынша пайдаланатындығын көрсету керек. Негізгі құралдың бір түрі бойынша амортизацияны есептеудің бір ғана әдісі пайдаланады; негізгі құралдың бір түрі бойынша амортизациялаудың әртүрлі әдісін пайдалануға болмайды; пайдалы қызмет ету мерзімі-кезеңі, негізгі құралды пайдаланудан алынатын экономикалық олжаны жобалау кезеңі, жою құны – есептен шығарылуымен байланысты шығындары, негізгі құралды жою барысында алынған запас бөлшектердің, қайтып пайдалануға жарайтын құндылықтардың құнын алып тастағаннан шығады;
- негізгі құралдарды жөндеу – жөндеу жұмысын жүргізудің кезеңдігі мен жөндеу жұмысының мерзімі; негізгі құралды жөндеуге арналған резерв қорларн жасауы; жөндеуді жүргізудің тәсілі туралы мәселені кәсіпорынның өзі шешеді;
- материалдық емес активтердің амортизациясы - әрбір материалдық емес активтердің әрбір түрінің пайдалануына қарап пайдалы мерзімі және амортизацияны есептеу әдісін әрбір кәсіпорын өз бетінше анықтай алады;
- болашақ кезеңнің шығыстары – кезеңдері нақты анықталмаған жағдайда, кезең барысында ол өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнына жатқызылуы мүмкін, немесе басқа да көздерінің есебінен (тау-кен дайындық жұмыстарына кеткен шығындарына, жаңа өнім түрін игеруге кеткен шығыстарына, жерді игеруге кеткен шығындарына) есептен шығарылуы мүмкін, бірақ аталған жағдайлардың барлығы да, яғни олардың кезеңін және есептеп шығару тәртібін кәсіпорынның өзі анықтайды;
- алдағы шығыстар мен төлем резервтері – кәсіпорын қандай резервтерді және қандай көлемде құруды және олардың пайдалану тәртібін анықтап өзі шешеді (кезекті демалысқа ақы төлеу резервтері, көп жылғы сіңірген еңбегі үшін марапаттау шығыстары, маусымдық салаларда дайындық жұмыстарын жүргізуге кетекн өндірісітк шығындары және басқалары);
- күмәнді қарыздар бойынша резервтері – кәсіпорын түгендеу мәліметтерінің негізінде дебиторлық қарыздардың қандайы күмәнді болып табылмайтындығын, резервтерді құрудың әдісін және резервтеуге жататын шығындарын өзі таңдай алады;
- қаржылық инвестициялар- кәсіпорын ұзақ мерзімді қаржылық инвенстицияны есепке алудың жолдарын өзі қарастырады: қайта бағаланатын құнын ескере отырып, сатып алу құны бойынша немесе ағымдағы мен сатып алу құндарынан алынған ең кіші бағасы бойынша; ұзақ мерзімді инвестицияның қайта бағаланған сомасын қалай көрсетудің мәселесін шешеді: демек ол табыс ретінде де, немесе таратылмаған табыс ретінде болуы мүмкін.
Еншілес, тәуелді және білесіп бақыланатын шаруашылық серіктестерінің инвестициясын есептеудің әдісін кәсіпорынның өзі тағайындайды: үлестік қатынасу әдісін немесе құндық әдісін.
- табысты тану - №5 «Табыс» деп аталаын бухгалтерлік есеп стандартын сәйкес (БЕС) табыстар келесідей жағдайларды сақтаған кезде танылады: табыс сомасы барынша дәлденген деңгейі бойынша бағаланады; экономикалық олжа жасалған мәмілемен байланысты, сондықтан оны алу ықтималдығы бар болса ғана, оны субъекті алады. Жалпы қағидасымен қатар, кейбір операциялары бойынша, табысты танудың қосымша жағдайлары қарастырылуы мүмкін:
- тауарды сату бойынша – субъектінің сатып алушыға меншік құқығын беру; мәміле бойынша күтілетін немесе нақты шығыстар, барынша дәлденген деңгейде бағалануы мүмкін;
- көрсеткен қызметі бойынша – есептік күнге жасалған мәміленің біту сатысын барынша дәлденген деңгейде анықталады; мәмілені жүргізу кезіндегі жасалған және мәмілені аяқтау үшін қажет шығыстары барынша дәлденген деңгейде анықталады;
- дивидентер, пайыздар түріндегі табыстар – пайыздар активтерден алынатын нақты табыстарды ескеріп уақытша қатынастық негізде танылуы тиіс; роялтилер келісімшарттың мазмұнына сәйкес есептелген әдісі бойынша танылуы тиіс; дивидеттер акционерлер оны алу құқығын белгіленген жағдайда табысты тек есептеу әдісі бойынша танылатындығы қарастырылған. Есеп саясатының техникалық бөлігін әзірлеген кезде келесідей мәселелер қарастырылуы керек:
- негізгі құралдарды жөндеу есебі. Негізгі құралды жөндеу бухгалтерлік есепте, оның құнын өсірмейтін сызбасының (схемасының) бірін қолдануы мүмкін: жөндеу жұмысының атқарылуына қарап ол өнімнің (жұмыстың, қызметтің) нақты өзіндік құнына жатқызылуы мүмкін немесе алдын ала құрылған жөндеу қорына жатқызылуы мүмкін. Аталған схемалардың бірін таңдау, кәсіпорынның қай салаға жататындығымен де байланысты болып келеді;
- материалдардың есебі. Өндіріске жатқызылатын (немесе өндіріске есептен шығарылатын), материалдық ресурстарының нақты өзіндік құнын анықтау тәсілі туралы шешім қабылдау қажет: орташа өлшенген құны бойынша әдісін, ФИФО әдісін, ЛИФО әдісін немесе арнайы теңестірілген (ұқсастырылған) әдісін таңдайды. Шаруашылық жүргізуші субъекті аталған әдістердің бірін ғана таңдай алады және ол барлық тауарлы-материалдық құндылықтарға пайдалануы тиіс;
- басқарушы есеп. Есептің бұл түрі сыртқы пайдаланушылардың кең түрде пайдалануына арналмаған, сонымен қоса, оның есеп беру талабына сай келетін үйлестірілген регистрлері де жоқ, сондықтан оны ішкі бақылау мен жоспарлау мақсатында пайдаланады. Жалпы тұрғыдан алғанда, кәсіпорын ол үшін шоттардың Бас жоспарындағы шоттарды немесе өндіріс шоттарының жүйесіне қосымша немесе жекелеген шоттарын қолдануына болады. Бірақ ол кезде кәсіпорынның құрамы, құрылымы және ұйымдық ерекшеліктері ескеріледі;
- өндіріске кеткен шығындар мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау есебінің әдісі. Кәсіпорын калькуляциялау мен есеп объектісін, шығындарды жанама мен тікелей көрсету тәртібін анықтайды. Кәсіпорын өзінің негізгі қызметінің сипатына байланысты өзіндік құнның калькуляциялауы мен өндіріске кеткен шығынын есептеу үшін нормативтік немесе тапсырыстық, немесе бөлістік әдістерінің бірін немесе бірнешеуінің үйлескен түрін таңдай алады.
Таңдап алынған әдістердің жинақ есебі шалафабрикаттық немесе шалафабрикатсыз нұсқамен жүргізілуі мүмкін.
- үстеме шығыстарын есептеу және тарату. Кәсіпорын №7 «Тауарлық-материалдық қорлар» бухгалтерлік есеп стандартында келтірілген әдістемелік ұсыныстамасында үстеме шығыстарын құрайтын шығындар тізіміне өндіріс қызметінің ерекшеліктерін ескере отырып, қосымшалар мен өзгерістерді енгізуге құқылы; құрал-жабдық пен машинаны пайдалану және өзгерістерді енгізуге құқылы; құрал-жабдық пен машинаны пайдалану және күтіп ұстау шығыстары, өндірісті игеруге және дайындауға кеткен шығыстары және басқа да осындай жағдайларға кеткен шығыстары үстеме шығыстарының құрамында, олардың үлес салмағы айтарлықтай көп болмаса, онда олардың есебі жекелеген субшоттарда жүргізілуі мүмкін; үстеме шығыстарының сметалық мөлшерлемесін есептеудің әдістемесі мен олардың тарату тәртібіне де көрсетіледі: жоспарлы калькуляцияға енген, үстеме шығыстарының нормативтік деңгейіне парапар (пропорционалды) етіп, тікелей материалдық шығыстарына парапар етіп, тікелей нақты еңбек ақы шығыстарына парапар етіп, немесе оңайлатылған экономикалық әдістерді пайдалану арқылы жанама шығындары таратылады, мысалға, бұйымның тұтыну қасиетін және оның өңдеу шығысынан алынған күрделендірілген коэфиценттері бойынша;
- мүліктер мен міндеттемелерді түгендеу. Міндетті түгендеумен қоса, құндылықтардың нақты барын тексеру үшін біршама қосымша түгендеулер де жүргізілуі мүмкін. Бұл кезде кәсіпорын олардың кезектілігін, түгендеу жүргізудің күнін, мүліктер мен міндеттемелердің тізімін белгілейді;
- бухгалтерлік есеп нысаны. Кәсіпорын бухгалтерлік есеп нысанын өзі таңдай алады, олардың тізімін және есеп регистрлерін, жүйелілігін, жасау техникасын, өзара байланысын анықтайды;
- нақты (іс жүзіндегі) пайдаланатын шоттар жоспары. Кәсіпорын шоттардың Бас жоспарын басшылыққа ала отырып, өздеріне пайдаланатын шоттарын іріктей алады, яғни оның құрамына кәсіпорынның қаржылық-шарушылық қызметін және қаржылық жағдайын, мүліктік құрамын көрсететін синтетикалық шоттарын енгізеді. Содан кейін синтетикалық шоттарына тиісті субшотарының тізімін жасайды. Сонымен қатар, кәсіпорын аналитикалық есептерінің де толық номенклатуралық объектілерін және олардың кодтық белгілерін белгілейді. Бұл кезде басқарудың, таладудың, бақылаудың және есеп берудің мақсатымен ескереді. Қажет болған жағдайда, арнайы операцияларды көрсету үшін, шоттардың Бас жоспарына кәсіпорын қосымша шоттарды пайдалануына болады. Бірақ ол жағдайда, ол шоттардың Бас жоспарында қаралған негізгі әдістемелік қағидасын сақтауы керек;
- өндіріс ішіндегі есеп беру. Ішкі есеп беруді жүргізудің барлық мәселесін кәсіпорынның өзі шешеді, оның кезектілігін, есеп беру нысаны мен құрамын және есепті беру мерзімін, сондай-ақ потенциалды пайдаланушыларын, есепті жасауға жауапты тұлғаларын анықтайды. Есеп саясатының ұйымдастырушылық бөлігі келесідей мәселелерді қарастырады:
- бухгалтерлік қызметтің құрылымы мен ұйымдастырушылық нысаны. Кәсіпорын құрылымдық бөлімше ретінде, өзінде бухгалтерияны ұстауы керек пе, жоқ, әлде келісімшарттық негізде тиісті мамандарды жалдау керек пе; бухгалтерлік қызметтің жұмысын қалай ұйымдастыру керек, яғни есеп персоналдарының саны қандай болуы керек, қандай бөлімдер қажет (есеп айырысу, материалдық, өндірістік, жинақ бөлімдері), олардың бағыныштылығы қалай болуы керек деген мәселелерді өзі шешеді. Бірақ барлық жағдайда кәсіпорынның басшысы бухгалтерлік есептің дұрыс ұйымдастырылуына қажетті жағдайларды жасауы керек.
- есепті орталықтандыру деңгейі. Кәсіпорынның нақты қызметінің жағдайына байланысты есеп орталықтандырылған нысанда ұйымдастырылуы мүмкін, ол кезде кәсіпорынның барлық бөлімшелері біртұтас есептік жұмысқа біріктіріледі; ал орталықтандырылмаған жағдайда, кәсіпорынның жекелеген құрылымдық бөлімшелері дербес бухгалтерия құрып, балансқа дейінгі есеп жұмысының барлық циклын толығымен аяқтап, кәсіпорынға тек балансты жасауға тиісті мәліметтерді береді;
- ішкі өндірістік бақылау. Кәсіпорын ішкі өндірістік бақылау жүйесінің қандай болуын және олардың басты элементтері анықтап, олардың ішінен алғашқы есептік құжаттарды жасап және рәсімдеп отыратын жауапты тұлғаларды белгілеп бөліп отыруын, олардың есеп қызметіне дер кезінде берілуін және т.б. осы сияқты мәселелерін шешеді. әрбір қызметкерлердің жауап беретін аясы мен міндеттері айқындалады.
Есеп саясатын негіздеу және таңдау кезінде барынша жалпы танылған талаптар мен қағидалар басшылыққа алынады және оны сақтаған жағдайда кәсіпорын үшін де, жалпы республика бойынша да шаруашылық жағдайына бейімделген есеп саясатын қалыптастыру мүмкіндігі туады.
Есеп саясатын құрудың негізгі қағидалары мен талаптары №1 БЕС жан-жақты берілген.
Атап айтқанда, есеп саясатын әзірлеген кезде кәсіпорын өз мүліктері мен міндеттемелерін басқа кәсіпорынның мүліктері мен міндеттемелерінен бөліп көрсетуі тиіс (яғни, мүліктік жеке дараланған қағидасы бойынша), кәсіпорын өзінің көз жетерлік болашақ кезеңіндегі өз қызметін жалғастыруды көздейтін болса, яғни өз қызметін тоқтату жөнінде ниетінің жоқтығын білдірсе, онда толассыздық, үздіксіздік қағидасын сақтағаны болып табылады, кәсіпорын өзі таңдап алған бухгалтерлік есепті жүргізудің тәсілін жүйелі пайдаланып, тек тиімді түзетулерді ғана жасап отырса, онда ол жүйелілік қағидасын сақтағаны, ал егерде кәсіпорында орын алған барлық шаруашылық фактілерін сол кезеңіне жатқызатын болса, онда мерзімділігі анықталған (белгіленген) қағидасын ұстанғаны болып табылады. Бұдан басқа, мынадай талаптарды да ұстанғаны жөн, атап айтқанда:
- шаруашылық қызметінің барлық фактілерін бухгалтерлік есепте толығымен көрсету;
- сақтық жағдайын ұстауы керек, яғни бухгалтерлік есепте жоғалту (шығыстар) мен пассивтерді көрсетуге дайын болуы тиіс, активтер мен табыстарға қарағанда;
- шаруашылық нысанының басымдылық мазмұнын, яғни шаруашылық қызметінің барлық фактілерін есепте көрсетілуін қамтамасыз ету керек, демек оның тек құқықтық негізін ғана емес, сонымен қатар, пайда болған шаруашылық ахуалын, оның экономикалық мазмұнын да қамтуы керек;
- қайшылысыз деп әрқилы есеп түрлерінен қалыптасқан мәліметтердің сәйкестілігін, бухгалтерлік есеп беру көрсеткіштерінің және синтетикалық, аналитикалық есеп мәліметтерінің ұқсастылығын айтады.
- ұйымдық (рационалдық) кәсіпорынның көлемімен, оның қызмет масштабына лайықты келетін есепті жүргізудің қолайлығын айтады.
Аталған қағидалар мен талаптар кез келген кәсіпорынның есептік саясатын әзірлеу барысында оның негізін қалайды. Егер де олар толығымен сақталмаса, онда бухгалтерлік есепті жүргізудің дұрыс еместігі ретінде танылуы және кәсіпорынның мәліметтерінің бұрмалануы мүмкін.
Қолданылған әдебиеттер:
1. «Қаржылық есеп» - Қ.К.Кеулімжаев.
2. «Басқару есебі» - В.Л.Назарова.
3. «Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп» - В.Л. Назарова
4. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау» - К.Ш.Дүйсембаев.
5. «Аудит и анализ финансовой отчетности» - К.Ш.Дүйсембаев.
6. «Аудит негіздері» - Д.О.Абленов.
7. «Анализ хозяйственной деятельности предпиятия» - Г.В.Савицкая.
1. «Қаржылық есеп» - Қ.К.Кеулімжаев.
2. «Басқару есебі» - В.Л.Назарова.
3. «Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп» - В.Л. Назарова
4. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау» - К.Ш.Дүйсембаев.
5. «Аудит и анализ финансовой отчетности» - К.Ш.Дүйсембаев.
6. «Аудит негіздері» - Д.О.Абленов.
7. «Анализ хозяйственной деятельности предпиятия» - Г.В.Савицкая.
Жоспар:
1. Жалпы бөлім.
1.1. ТОО Бадамтас кәсіпорынның есеп саясаты.
1.2. Бухгалтерлік есепті, экономикалық талдау мен аудитті құрастыру
негіздері.
1.3. Кәсіпорынның қаржылық шаруашылық қызметіне талдау жүргізу.
2. Қаржылық есеп, талдау және аудит.
2.1. Меншікті капиталдың есебі, талдауы, аудиті.
2.2. Ақша-қаражаттарының есебі, талдауы, аудиті.
2.3. Негізгі құралдар есебі, талдауы, аудиті.
2.4. Материалдық емес активтер есебі, талдауы, аудиті.
2.5. Тауарлық-материалдық қорлар есебі, талдауы, аудиті.
2.6. Міндеттемелер есебі, талдауы, аудиті.
2.7. Дебиторлық қарыздар есебі, талдауы, аудиті.
2.8. Еңбекақы есебі, талдауы, аудиті.
2.9. Қаржылық есеп беру: құрастыру әдісі мен тәсілі; талдау және
аудит.
3. Басқару есебі, талдауы және аудиті.
3.1. Өндірістік шығындардың есебі, талдауы, аудиті.
Қолданылған әдебиеттер.
1.1.ТОО Бадамтас кәсіпорынның есеп саясаты.
Қазақстанның бухгалтерлік есеп стандарттарында және ол бойынша
жасалған әдістемелік ұсыныстарында басқарушылық пен қаржылық есебін
жүргізудің қоғамдық тұрғысынан танылған тсілдері мен әдістері,
ережелері мен қағидалары белгіленген, онда әрбір кәсіпорындардың
техникалық базасына, олардың шешетін міндеттемлерінің күрделілігіне,
басқарушы қызметкердің біліктілігіне қарап нақтыланған.
Кәсіпорынның бастапқы бақылауын жүзеге асыру үшін таңдап алынған
тәсілдер жиынтығығ құндық өлшемдері, ағымағы топтастыруы және
бухгалтерлік есептегі шаруашылық қызметіне жасалған қорытынды шолу
фактілері кәсіпорынның есептік саясатында көрініс табуы тиіс.Басқаша
айтқанда, есептік саясат – бұл бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге
асыратын тетігі.
Бухгалтерлік есеп жүйесін жүргізудің жалпы қағидасы мен ережесі
нормативтік-құқықтық құжататрда белгіленген.
Оларды жүзеге асыру барысында нақты кәсіпорының есептік саясаты
келесідей жорамалдардан алынғаны жөн:
- кәсіпорын өз мүлкімен өзімен-өзі болушылығы (кәсіпорын қз
балансында тек заң бойынша танылған мүліктерді ғана көрсетеді, ал
қалған барлық құндылықтар мен міндеттемелер баланстан тыс шоттарда
есепке алынады);
- толассыз қызметі (есеп саясатының мәселесі бойынша қандай да
бір қабылданатын шешім, кәсіпорын өз қызметіне болашақ кезеңде
тоқтатпайтындығы немесе қызмет масштабын қысқартпайтындығы басшылыққа
алынуы керек).
- есеп саясатын пайдаланудың жүйелілігі (шаруашылық операциясын
көрсету әдісінің тұрақтылығы, есеп беру жылының барысында міндеттеме
мен мүлікті бағалау, сондай-ақ бір есептік жылдан басқасына өткен
кезде де);
- шаруашылық қызметіндегі фактілердің мерзімділік анықтылығы (әр
фактілердің түскен немесе төленген кезіне қарамастан, олар өзінің
орындалған немесе орын алған кезеңіне жатқызылуы керек).
Пайдаланатын есеп саясатының басты міндеті мен негізгі арналымы –
кәсіпорынның қызметін барынша пара-пар көрсету, іс мүддесі үшін осы
қызметтің тиімділігін реттеу мақсатында толық, объективті және шынайы
ақпаратпен қамтамасыз ету.
Ол есеп процесінің барлық тараптарын қамтуы керек: әдістемелік,
техникалық, ұйымдық жақтарын.
Әдістемелік аспектісі деп кәсіпорнда өнімнің өзіндік құнын
есептеу, амортизацияны шығару, міндеттеме мен мүлікіт бағалау үшін
пайдаланатын әдістерін айтады; техникалық деп осы әдістердің
синтетикалық шоттарында көрсету сызбасы, есеп регистрлерінде осы
әдістің қалай жүзеге асқандығын айтады; ұйымдық деп осы әдістердің
бухгалтерлік қызмет тұрғысынан жүзеге асқандығын, оның кәсіпорынды
басқару құрылымындағы алатын орнын айтады.
Есеп саясатының әдістемелік бөлігі нақты шаруашылық ахуалынан,
олардың қолдану тәртібінде белгіленген және бухгалтерлік есеп
Стандартарының біршама рұқсатымен бухгалтерлік есепті жүргізудің
белгілі бір әдістерінен таңдап алу жолымен қалыптасады. Егер де
стандартты бухгалтерлік есепті жүргізудің кейбір объектілері
көрсетілмесе, онда бухгалтерлік есеп бойынша нормативтік актілер мен
заң талаптарына сәйкес, кәсіпорынның өзі есеп жүргізудің процедурасын
дербес әзірлей алады.
Кәсіпорын бухгалтерлік есептің келесідей ережелерін өз бетінше
шешуіне болады:
- келіп түскен негізгі құралдар объектісін бағалау – бухгалтерлік
есептің №6-шы Негізгі құралдардың есебі стандарттарындағы
әдістемелік ұсынысына сәйкес, пайдалануға берілген және кәсіпорынның
сатып алуға төлеген нақты шығындар негізінде, негізгі құралдар
объектісінің бастапқы құны анықталады; құрытайшылардың берген
объектілері – олардың өзара келісімі бойынша; тегін берілген
объектілер – эксперттік жолмен немесе алыс-беріс актілерінің мәліметі
бойынша; ал кәсіпорынның өзі дайындаған объектілерін – нақты өзіндік
құны бойынша; айырбас нәтижесінде алынған объектілер – ағымдағы
бағалары бойынша анықталады;
- негізгі құралдың амортизациясы – бухгалтерлік есептің №6-шы
Негізгі құралдардың есебінің стандарттарындағы әдістемелік ұсынысына
сәйкес, амортизация есептеудің келесідей тәсілдерінің бірін немесе
бірнешеуін пайдалануына болады: құнын есептен шығарудың бірқалыпты
(түзу сызықты) әдісі; құнын есептен шығару үшін орындалған
жұмыстардың пропорционалды түрде есептелінетін әдісі. Екі және одан
да көп әдісті пайдаланған кезде, амортизацияны есептейтін тәсілін
және негізгі құралдың қандай түрі бойынша пайдаланатындығын көрсету
керек. Негізгі құралдың бір түрі бойынша амортизацияны есептеудің
бір ғана әдісі пайдаланады; негізгі құралдың бір түрі бойынша
амортизациялаудың әртүрлі әдісін пайдалануға болмайды; пайдалы қызмет
ету мерзімі-кезеңі, негізгі құралды пайдаланудан алынатын экономикалық
олжаны жобалау кезеңі, жою құны – есептен шығарылуымен байланысты
шығындары, негізгі құралды жою барысында алынған запас бөлшектердің,
қайтып пайдалануға жарайтын құндылықтардың құнын алып тастағаннан
шығады;
- негізгі құралдарды жөндеу – жөндеу жұмысын жүргізудің кезеңдігі
мен жөндеу жұмысының мерзімі; негізгі құралды жөндеуге арналған
резерв қорларн жасауы; жөндеуді жүргізудің тәсілі туралы мәселені
кәсіпорынның өзі шешеді;
- материалдық емес активтердің амортизациясы - әрбір материалдық
емес активтердің әрбір түрінің пайдалануына қарап пайдалы мерзімі
және амортизацияны есептеу әдісін әрбір кәсіпорын өз бетінше
анықтай алады;
- болашақ кезеңнің шығыстары – кезеңдері нақты анықталмаған
жағдайда, кезең барысында ол өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік
құнына жатқызылуы мүмкін, немесе басқа да көздерінің есебінен (тау-
кен дайындық жұмыстарына кеткен шығындарына, жаңа өнім түрін игеруге
кеткен шығыстарына, жерді игеруге кеткен шығындарына) есептен
шығарылуы мүмкін, бірақ аталған жағдайлардың барлығы да, яғни олардың
кезеңін және есептеп шығару тәртібін кәсіпорынның өзі анықтайды;
- алдағы шығыстар мен төлем резервтері – кәсіпорын қандай
резервтерді және қандай көлемде құруды және олардың пайдалану
тәртібін анықтап өзі шешеді (кезекті демалысқа ақы төлеу резервтері,
көп жылғы сіңірген еңбегі үшін марапаттау шығыстары, маусымдық
салаларда дайындық жұмыстарын жүргізуге кетекн өндірісітк шығындары
және басқалары);
- күмәнді қарыздар бойынша резервтері – кәсіпорын түгендеу
мәліметтерінің негізінде дебиторлық қарыздардың қандайы күмәнді болып
табылмайтындығын, резервтерді құрудың әдісін және резервтеуге жататын
шығындарын өзі таңдай алады;
- қаржылық инвестициялар- кәсіпорын ұзақ мерзімді қаржылық
инвенстицияны есепке алудың жолдарын өзі қарастырады: қайта
бағаланатын құнын ескере отырып, сатып алу құны бойынша немесе
ағымдағы мен сатып алу құндарынан алынған ең кіші бағасы бойынша;
ұзақ мерзімді инвестицияның қайта бағаланған сомасын қалай
көрсетудің мәселесін шешеді: демек ол табыс ретінде де, немесе
таратылмаған табыс ретінде болуы мүмкін.
Еншілес, тәуелді және білесіп бақыланатын шаруашылық
серіктестерінің инвестициясын есептеудің әдісін кәсіпорынның өзі
тағайындайды: үлестік қатынасу әдісін немесе құндық әдісін.
- табысты тану - №5 Табыс деп аталаын бухгалтерлік есеп
стандартын сәйкес (БЕС) табыстар келесідей жағдайларды сақтаған кезде
танылады: табыс сомасы барынша дәлденген деңгейі бойынша бағаланады;
экономикалық олжа жасалған мәмілемен байланысты, сондықтан оны алу
ықтималдығы бар болса ғана, оны субъекті алады. Жалпы қағидасымен
қатар, кейбір операциялары бойынша, табысты танудың қосымша жағдайлары
қарастырылуы мүмкін:
- тауарды сату бойынша – субъектінің сатып алушыға меншік құқығын
беру; мәміле бойынша күтілетін немесе нақты шығыстар, барынша
дәлденген деңгейде бағалануы мүмкін;
- көрсеткен қызметі бойынша – есептік күнге жасалған мәміленің
біту сатысын барынша дәлденген деңгейде анықталады; мәмілені жүргізу
кезіндегі жасалған және мәмілені аяқтау үшін қажет шығыстары
барынша дәлденген деңгейде анықталады;
- дивидентер, пайыздар түріндегі табыстар – пайыздар активтерден
алынатын нақты табыстарды ескеріп уақытша қатынастық негізде танылуы
тиіс; роялтилер келісімшарттың мазмұнына сәйкес есептелген әдісі
бойынша танылуы тиіс; дивидеттер акционерлер оны алу құқығын
белгіленген жағдайда табысты тек есептеу әдісі бойынша танылатындығы
қарастырылған. Есеп саясатының техникалық бөлігін әзірлеген кезде
келесідей мәселелер қарастырылуы керек:
- негізгі құралдарды жөндеу есебі. Негізгі құралды жөндеу
бухгалтерлік есепте, оның құнын өсірмейтін сызбасының (схемасының)
бірін қолдануы мүмкін: жөндеу жұмысының атқарылуына қарап ол өнімнің
(жұмыстың, қызметтің) нақты өзіндік құнына жатқызылуы мүмкін немесе
алдын ала құрылған жөндеу қорына жатқызылуы мүмкін. Аталған
схемалардың бірін таңдау, кәсіпорынның қай салаға жататындығымен де
байланысты болып келеді;
- материалдардың есебі. Өндіріске жатқызылатын (немесе өндіріске
есептен шығарылатын), материалдық ресурстарының нақты өзіндік құнын
анықтау тәсілі туралы шешім қабылдау қажет: орташа өлшенген құны
бойынша әдісін, ФИФО әдісін, ЛИФО әдісін немесе арнайы теңестірілген
(ұқсастырылған) әдісін таңдайды. Шаруашылық жүргізуші субъекті аталған
әдістердің бірін ғана таңдай алады және ол барлық тауарлы-
материалдық құндылықтарға пайдалануы тиіс;
- басқарушы есеп. Есептің бұл түрі сыртқы пайдаланушылардың кең
түрде пайдалануына арналмаған, сонымен қоса, оның есеп беру талабына
сай келетін үйлестірілген регистрлері де жоқ, сондықтан оны ішкі
бақылау мен жоспарлау мақсатында пайдаланады. Жалпы тұрғыдан алғанда,
кәсіпорын ол үшін шоттардың Бас жоспарындағы шоттарды немесе
өндіріс шоттарының жүйесіне қосымша немесе жекелеген шоттарын
қолдануына болады. Бірақ ол кезде кәсіпорынның құрамы, құрылымы және
ұйымдық ерекшеліктері ескеріледі;
- өндіріске кеткен шығындар мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау есебінің әдісі. Кәсіпорын калькуляциялау мен есеп
объектісін, шығындарды жанама мен тікелей көрсету тәртібін анықтайды.
Кәсіпорын өзінің негізгі қызметінің сипатына байланысты өзіндік
құнның калькуляциялауы мен өндіріске кеткен шығынын есептеу үшін
нормативтік немесе тапсырыстық, немесе бөлістік әдістерінің бірін
немесе бірнешеуінің үйлескен түрін таңдай алады.
Таңдап алынған әдістердің жинақ есебі шалафабрикаттық немесе
шалафабрикатсыз нұсқамен жүргізілуі мүмкін.
- үстеме шығыстарын есептеу және тарату. Кәсіпорын №7 Тауарлық-
материалдық қорлар бухгалтерлік есеп стандартында келтірілген
әдістемелік ұсыныстамасында үстеме шығыстарын құрайтын шығындар
тізіміне өндіріс қызметінің ерекшеліктерін ескере отырып, қосымшалар
мен өзгерістерді енгізуге құқылы; құрал-жабдық пен машинаны пайдалану
және өзгерістерді енгізуге құқылы; құрал-жабдық пен машинаны
пайдалану және күтіп ұстау шығыстары, өндірісті игеруге және
дайындауға кеткен шығыстары және басқа да осындай жағдайларға
кеткен шығыстары үстеме шығыстарының құрамында, олардың үлес салмағы
айтарлықтай көп болмаса, онда олардың есебі жекелеген субшоттарда
жүргізілуі мүмкін; үстеме шығыстарының сметалық мөлшерлемесін
есептеудің әдістемесі мен олардың тарату тәртібіне де көрсетіледі:
жоспарлы калькуляцияға енген, үстеме шығыстарының нормативтік
деңгейіне парапар (пропорционалды) етіп, тікелей материалдық
шығыстарына парапар етіп, тікелей нақты еңбек ақы шығыстарына
парапар етіп, немесе оңайлатылған экономикалық әдістерді пайдалану
арқылы жанама шығындары таратылады, мысалға, бұйымның тұтыну қасиетін
және оның өңдеу шығысынан алынған күрделендірілген коэфиценттері
бойынша;
- мүліктер мен міндеттемелерді түгендеу. Міндетті түгендеумен қоса,
құндылықтардың нақты барын тексеру үшін біршама қосымша түгендеулер
де жүргізілуі мүмкін. Бұл кезде кәсіпорын олардың кезектілігін,
түгендеу жүргізудің күнін, мүліктер мен міндеттемелердің тізімін
белгілейді;
- бухгалтерлік есеп нысаны. Кәсіпорын бухгалтерлік есеп нысанын
өзі таңдай алады, олардың тізімін және есеп регистрлерін, жүйелілігін,
жасау техникасын, өзара байланысын анықтайды;
- нақты (іс жүзіндегі) пайдаланатын шоттар жоспары. Кәсіпорын
шоттардың Бас жоспарын басшылыққа ала отырып, өздеріне пайдаланатын
шоттарын іріктей алады, яғни оның құрамына кәсіпорынның қаржылық-
шарушылық қызметін және қаржылық жағдайын, мүліктік құрамын
көрсететін синтетикалық шоттарын енгізеді. Содан кейін синтетикалық
шоттарына тиісті субшотарының тізімін жасайды. Сонымен қатар,
кәсіпорын аналитикалық есептерінің де толық номенклатуралық
объектілерін және олардың кодтық белгілерін белгілейді. Бұл кезде
басқарудың, таладудың, бақылаудың және есеп берудің мақсатымен
ескереді. Қажет болған жағдайда, арнайы операцияларды көрсету үшін,
шоттардың Бас жоспарына кәсіпорын қосымша шоттарды пайдалануына
болады. Бірақ ол жағдайда, ол шоттардың Бас жоспарында қаралған
негізгі әдістемелік қағидасын сақтауы керек;
- өндіріс ішіндегі есеп беру. Ішкі есеп беруді жүргізудің барлық
мәселесін кәсіпорынның өзі шешеді, оның кезектілігін, есеп беру
нысаны мен құрамын және есепті беру мерзімін, сондай-ақ потенциалды
пайдаланушыларын, есепті жасауға жауапты тұлғаларын анықтайды. Есеп
саясатының ұйымдастырушылық бөлігі келесідей мәселелерді қарастырады:
- бухгалтерлік қызметтің құрылымы мен ұйымдастырушылық нысаны.
Кәсіпорын құрылымдық бөлімше ретінде, өзінде бухгалтерияны ұстауы
керек пе, жоқ, әлде келісімшарттық негізде тиісті мамандарды жалдау
керек пе; бухгалтерлік қызметтің жұмысын қалай ұйымдастыру керек,
яғни есеп персоналдарының саны қандай болуы керек, қандай бөлімдер
қажет (есеп айырысу, материалдық, өндірістік, жинақ бөлімдері), олардың
бағыныштылығы қалай болуы керек деген мәселелерді өзі шешеді. Бірақ
барлық жағдайда кәсіпорынның басшысы бухгалтерлік есептің дұрыс
ұйымдастырылуына қажетті жағдайларды жасауы керек.
- есепті орталықтандыру деңгейі. Кәсіпорынның нақты қызметінің
жағдайына байланысты есеп орталықтандырылған нысанда ұйымдастырылуы
мүмкін, ол кезде кәсіпорынның барлық бөлімшелері біртұтас есептік
жұмысқа біріктіріледі; ал орталықтандырылмаған жағдайда, кәсіпорынның
жекелеген құрылымдық бөлімшелері дербес бухгалтерия құрып, балансқа
дейінгі есеп жұмысының барлық циклын толығымен аяқтап, кәсіпорынға
тек балансты жасауға тиісті мәліметтерді береді;
- ішкі өндірістік бақылау. Кәсіпорын ішкі өндірістік бақылау
жүйесінің қандай болуын және олардың басты элементтері анықтап,
олардың ішінен алғашқы есептік құжаттарды жасап және рәсімдеп
отыратын жауапты тұлғаларды белгілеп бөліп отыруын, олардың есеп
қызметіне дер кезінде берілуін және т.б. осы сияқты мәселелерін
шешеді. әрбір қызметкерлердің жауап беретін аясы мен міндеттері
айқындалады.
Есеп саясатын негіздеу және таңдау кезінде барынша жалпы
танылған талаптар мен қағидалар басшылыққа алынады және оны
сақтаған жағдайда кәсіпорын үшін де, жалпы республика бойынша да
шаруашылық жағдайына бейімделген есеп саясатын қалыптастыру
мүмкіндігі туады.
Есеп саясатын құрудың негізгі қағидалары мен талаптары №1 БЕС
жан-жақты берілген.
Атап айтқанда, есеп саясатын әзірлеген кезде кәсіпорын өз
мүліктері мен міндеттемелерін басқа кәсіпорынның мүліктері мен
міндеттемелерінен бөліп көрсетуі тиіс (яғни, мүліктік жеке дараланған
қағидасы бойынша), кәсіпорын өзінің көз жетерлік болашақ кезеңіндегі
өз қызметін жалғастыруды көздейтін болса, яғни өз қызметін тоқтату
жөнінде ниетінің жоқтығын білдірсе, онда толассыздық, үздіксіздік
қағидасын сақтағаны болып табылады, кәсіпорын өзі таңдап алған
бухгалтерлік есепті жүргізудің тәсілін жүйелі пайдаланып, тек тиімді
түзетулерді ғана жасап отырса, онда ол жүйелілік қағидасын
сақтағаны, ал егерде кәсіпорында орын алған барлық шаруашылық
фактілерін сол кезеңіне жатқызатын болса, онда мерзімділігі
анықталған (белгіленген) қағидасын ұстанғаны болып табылады. Бұдан
басқа, мынадай талаптарды да ұстанғаны жөн, атап айтқанда:
- шаруашылық қызметінің барлық фактілерін бухгалтерлік есепте
толығымен көрсету;
- сақтық жағдайын ұстауы керек, яғни бухгалтерлік есепте жоғалту
(шығыстар) мен пассивтерді көрсетуге дайын болуы тиіс, активтер мен
табыстарға қарағанда;
- шаруашылық нысанының басымдылық мазмұнын, яғни шаруашылық
қызметінің барлық фактілерін есепте көрсетілуін қамтамасыз ету
керек, демек оның тек құқықтық негізін ғана емес, сонымен қатар,
пайда болған шаруашылық ахуалын, оның экономикалық мазмұнын да
қамтуы керек;
- қайшылысыз деп әрқилы есеп түрлерінен қалыптасқан мәліметтердің
сәйкестілігін, бухгалтерлік есеп беру көрсеткіштерінің және
синтетикалық, аналитикалық есеп мәліметтерінің ұқсастылығын айтады.
- ұйымдық (рационалдық) кәсіпорынның көлемімен, оның қызмет
масштабына лайықты келетін есепті жүргізудің қолайлығын айтады.
Аталған қағидалар мен талаптар кез келген кәсіпорынның есептік
саясатын әзірлеу барысында оның негізін қалайды. Егер де олар
толығымен сақталмаса, онда бухгалтерлік есепті жүргізудің дұрыс
еместігі ретінде танылуы және кәсіпорынның мәліметтерінің бұрмалануы
мүмкін.
2.1. Меншікті капиталдың есебі, талдауы, аудиті.
Меншікті капитал есебі.
Өндіріспен, саудамен немесе кәсіпкерліктің басқадай түрлерімен
айналысатын шаруашылық субъектілері қайсылардың болса да шаруашылық
қызметпен айналысуы үшін белгілі бір мөлшерде материалдық
құндылықтарды, ақшалай қаражаттары, қаржылық саламдары, мен алдағы
уақыттарда табыс табу мақсатында жұмсаған шығындары және алашақтары
болуы қажет. Осы жоғарыда аталғандардың ақшалай жиынтығы капитал
болып саналады. Шаруашылық субъектісі алғашқы құрылған кезде оның
капиталы Қазақстан Республикасы заңында қаралған мөлшерден кем
болмауы тиіс және де ол сол субъекті құрылтайшыларының,
акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде қоғамға қосқан
үлестерінен құралады. Кейінгі уақыттарда субъектінің капиталы өзінің
қызметі барысында тапқан таза табысы және сондай-ақ басқа да
көздерден, тегін түскен мүліктер мен ақшалай қаржылар есебінен өсіп
отырады.
Жалпы шаруашылық субъектінің есебін жүргізу барысында жұмыс істеп
тұрған, қызмет атқарушы яғни қолданыстағы капиталы және оның құрамы
мен құрылымы бухгалтерлік баланстың активінде көрсетілсе, ол
капиталдың қаржыландыру көздері баланстың пассивінде көрсетіледі.
Субъект мүлкінің құрамы.
Субъект барлық мүлкі (қызмет атқарушы капиталы) айналыстан тыс
және айналыстағы активтер болып екіге бөлінеді. Мүліктерді қызмет
атқару мерзіміне қарай негізгі (айналымнан тыс) активтер және
айналымдағы активтер - деп екіге бөледі.
Негізгі (айналымнан тыс) активтер негізгі құралдардан, материалдық
емес активтерден, қаржылық (ұзақ мерзімді) инвестициялардан, аяқталмаған
құрылыстан құралады. Жалпы айналымнан тыс активтер шаруашылық
субъектінің материалдық-техникалық базасын жасауға және дамытуға
арналады.
Ал айналымдағы активтер шаруашылық субъектінің атқаратын
қызметінен пайда табу үшін пайдаланылады. Олардың қатарына ақшалай
қаржылар, қысқа мерзімдік қаржылық салымдар, тауарлы-материалдық
қорлар, дебиторлық борыштар және басқадай активтер жатады.
Субъекті мүліктерінің (капиталының) құралу көздері.
Субъектінің мүлкі оның негізгі құралдары мен айналымдағы
қаржыларының құнынан құралады. Шаруашылық субъектісі меншікті
капиталының көздері болып мыналар саналады:
- жарғылық капитал;
- резервтік капитал;
- бөлінбеген пайда.
Шаруашылық субъектілері өздерінің меншікті қаржыларынан басқа
қарыз қаражаттарында пайдаланады. Ал олардың қатарына қысқа мерзімді
несиелер, қарыздар, аванстар және кредиторлық борыштар жатқызылады.
Жарғылық қор меншік иесі субъектінің (кәсіпорынның) жарғысында
қаралған қызметтерін қамтамасыз ету үшін инвестициялаған қаржыларының
сомасы болып саналады.
Меншіктік ұйымдық – құқығының нысанына және меншік иесінің тиісті
құқығымен жауапкершілігіне қарай жарғылық қор мынадай түрлерде болуы
мүмкін:
Шаруашылық серіктестердің (толық серіктестік, сенім серіктестігі,
жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілігі бар
серіктестік, жабық және ашық акционерлік қоғам) жарғылық капиталы.
ТОО Бадамтас кәсіпорны – жауапкершілігі шектеулі серіктестік болып
табылады.
Өндірістік кооператив мүшелерінің мүлік жарналарына (үлестері).
Жарғылық қор мөлшері субъектінің жарғысында және басқа да
құрылтайшылық құжаттарында белгіленген, өкіметтің атқарушы органдарында
тіркелуі керек. Оның мөлшері құрылтайшылық құжаттарға тиісті
өзгерістер енгізілгеннен кейін ғана өзгеруі мүмкін.
Қосымша төленген капитал – қоғамның өзінің акцияларын олардың
аталуы (номиналдық) құнынан артық құнмен сатқаннан пайда болған құн
айырмашылығынан туындайды.
Қосымша төленбеген капитал – негізгі құралдар мен инвестицияларды
қайта бағалағанда олардың құнының өскен сомасынан және тағы
басқалардан туындайды.
Резервтік (сақтық, сақтау) капитал- келешекте (алдағы уақыттарда)
болуы мүмкін зяиндармен шығындардың (ысыраптардың) орнын толтыруға
арналып шаруашылық субъектісі өзінің таза пайдасынан (табысынан)
бөлінген меншіктік капиталының бір бөлігі. Резервтік (сақтық, сақтаулы)
капиталдың мөлшері мен құрылу тәртібі Қазақстан Республикасының
заңдары мен шаруашылық субъектісінің (қоғамның) жарғысында қаралады
(көрсетіледі.
Бөлінбеген пайда (табыс) – шаруашылық субъектінің (кәсіпорынның)
жалпы табысының (пайдасының) барлық шығындарын өтегеннен, бюджетке
төленген салық сомаоарынан және табыстан (пайдадан) басқадай
бағыттарға пайдаланғаннан қалған бөлігі.
Жарғылық капиталдың есебі.
Жарғылық капиталдың жалпы мөлшері, шығарылған түрлері бойынша (жәй
және артықшылығы бар) акциялардың сандары, бір акцияның номиналдық
(атаулы) құны, акционерлік қоғамның, серіктестіктердің, өндірістік
кооперативтердің жалпы жиналысында бекітіледі. Жарғы тиісті
мемлекеттік органдарда тіркеуден өткізілуі тиіс. Қоғамның акцияны
сатып алатын мүшесіне ол акцияларды қоғамға немесе үшінші тұлғаға
сатуға ұсыныс жасауға құқығы бар.
Шаруашылық субъектілерінде жарғылық капиталдың есебі:
501 - Жай акциялар;
502 – Артықшылығы бар акциялар;
503 – Қосқан үлестері мен жарналар, - деп аталатын 50-Жарғылық қор
бас шоттың бөлімше шоттарында есептелінеді.
Меншікті капиталдың ұйымдастырушылық аудиті.
Жарғылық капитал аудиті.
Жарғылық капитал кәсіпорын мүлкіне оны құрған кездегі
қатысушылардың салымының жиынтығы болып табылады. Жарғылық капиталды
белгілеу мен қалыптастыру тәртібі және пайдалану шаруашылық
жүргізуші субъектінің іс-қызметінің өрісі мен жағдайына, ұйымдастыру-
құқықтық түріне байланысты.
Жарғылық капиталды тексергенде аудитор бірінші кезекте келесі
жағдайларды қарасытрады:
А) жарғылық капитал көлемінің құқықтық-нормативтік акті талаптарына
сай болуын;
ә) жарғылық капитал мөлшерінің өзгеру ықтималдылығын;
б) бухгалтерлік есепте жарғы капиталының шамасына ықпал ететін
операцияларды көрсетудің және қолданған корреспонденциялардың
дұрыстығы, көбінесе олардың ішінде төмендегідей өткізбелерге ерекше
көңіл бөлінеді:
- Д-т 511 Төленбеген капитал шотына және К-т 503 салымдар мен
пайлар шотына қатысушылардың салымдары сомасына; - жарғы капиталы
мөлшері ұлғайғанда К-т 503 Салымдар мен пайлар шотына, 12 Негізгі
құралдар, 20 Материалдар, 22 Тауарлар, 42 Банктердегі
аккредетивтегі, чектердегі, карт-шоттардағы және басқа да шоттардағы
ақша, 45 Кассадағы қолда бар ақшалар бөлімшелердің шоттарына жазу
түседі. Жарғылық капиталды тексеру бағдарламасына мынадай аудит
процедураларыны кіреді (1-кесте).
1-кесте.
Аудит процедурасы Ақпарат көздері
1. Баланс көрсеткіштерінің Бас Баланс,501, 502, 503, 511, 521
кітап мәліметтеріне сәйкестігін шоттары бойынша Бас кітап.
тексеру.
2. Жарғылық капитал қозғалысының Бас кітап, 13 журнал-ордер,
синтетикалық және аналитикалық акционерлердің тізімі,
есебін жүргізудің дұрыстығын акционерлердің есеп карточкалары,
тексеру. құрылтайшы құжаттар, НҚ мен МЕА
қабылдау-тапсыру актілері, төлем
тапсырмалары, кірістік кассалық
ордерлер және т.б.
3. Жарғылық капиталды Қолданылып жүрген заңнама,
қалыптастырудың дұрыстығын тексеруқұрылтайшы құжаттар, бухгалтерлік
анықтама.
4. Құрылтайшылардың жарнасын НҚ мен МЕА қабылдау-тапсыру
(салымдарын) кіріске алудың актілері, ТМҚ қабылдау актілері,
толықтығы мен мерзімділігін жүкқұжаттар, төлем тапсырмалары,
тексеру. кірістік кассалық ордерлер,
бухгалтерлік есеп шоттарындағы
жазулар және т.б.
5. Жарғылық капитал өзгерісінің Құрылтайшылардың (меншік иелерінің)
негізділігін және оны құрылтайшы және акционерлердің жалпы
құжаттарға енгізудің мерзімділігінжиналысының шешім хаттамалары,
тексеру. эмиссия жобасы мен құрылтайшылық
шарты.
6. Кәсіпорынның жарғылық капиталғаТүгендеу актілері, түгендеу
жарна ретінде салынған мүліктік тізімдемесі, салыстыру тізімідемесі
құқықтарды түгендеу. (ведомость) және т.с.с.
7. Қолданыстағы заңнамамен Аудитордың тұжырымдары, есептеулері
салыстырғандағы жарғылық капитал және ұсыныстары.
есебінде анықталған ауытқуларды
жою жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу
мен негіздеу.
Меншікті капитиалды талдау.
Біздің отандық тәжірибеде кәсіпорынның меншікті капиталының құралу
көздері болып мыналар саналған: жарғылық капитал, резервтік қор,
арнайы бағыттағы қорлар, мақсатты қаржыландыру мен салымдар (келіп
түсулер), жалгерлік міндеттемелер, баланс пассивінің 1-бөлімінде
көрсетілген бөлінбеген табыс, сонымен қатар құрылтайшылармен есеп
айырысулар, тұтыну қорлары, алдағы кезең шығындары мен төлемдер
резервтері, күмәнді қарыздар бойынша резервтері, 1997 жылы құрылған
баланс пассивінің 2 –бөлімінде көрсетілген алдағы кезең табыстары.
БЕС №2 сәйкес 1998 жылдың балансында меншікті капиталға жарғылық
капитал, қосымша төленбеген капитал, қосымша төленген капитал,
резервтік капитал және бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян) кіреді.
Меншікті капиталды зерттегенде өзіндік айналым қаражаттарындағы
болған өзгерістерге ерекше назар аударылады, яғни меншікті капиталдың
қандай бөлігі иммобильдік сипаттағы құндылықтарда бекітілмегендігін
және осы құражаттарды неғұрлым азды-көпті еркін жұмсауға мүмкіндік
беретін нысанда түрғандығы анықталады. Меншікті айналым қаражаттарының
көлемін анықтау үшін, меншікті капиталдың сомасынан баланс активінің
бірінші бөлімінің жалпы сомасын қорытынды (қортындысын) алып тастау
керек.
Меншікті капиатлды талдау кезіндегі негізгі коэффиценттер:
1. Жұмсау коэффиценті:
Кж = Ма.к. Мк
Мұндағы: Кж - жұмсау коэффиценті;
Ма.к. – меншікті айналым капиталы;
Мк – меншікті капитал.
2. Тәуелсіздік коэффиценті – Кн.
Меншікті капиталдың кәсіпорын активтерінің қалыптастыру көзінің
жалпы көлеміндегі үлесін сипаттайды. Ол бойынша кәсіпорынның
қаншалықты деңгейде қарыз қаражатқа тәуелді екендігін және меншікті
қаражатын қалай пайдаланатынын білуге болады.
Кн = Меншікті капитал Жиынтық капитал (баланс валютасы)
Қолайлы мәні: 0,5-0,6.
3. Тәулділік коэффиценті:
Қарыз қаражаттарының жиынтық капиталдағы үлесін сипаттайды.
Авансталған капиталдағы қарыз үлесі неғұрлым көп болса, соғұрлым
кәсіпорын қаржыландырудың сыртқы көздері көбірек тәуелді болады.
Кз =Таратылған капитал Жиынтық капитал.
Қолайлы мәні: 0,4-0,5.
4. Қаржыландыру коэффиценті:
Меншікті және тартылған капиталдың арақатынасын сипаттайды. Ол
кәсіпорын активтерінің қай бөлігі меншікті қаражат есебінен, қай
бөлігі қарыз қаражаты есебінен қаржыландырылатынын көрсетеі.
Кф = Меншікті капитал Тартылған капитал.
Қолайлы мәні: 1-ден жоғары.
5. Инвестицияларды өтеу коэффиценті:
Жиынтық капиталдағы меншікті капитал мен ұзақ мерзімді
міндеттемелердің үлесін сипаттайды.
Ки = (Меншікті капитал + Ұзақ мерзімді міндеттемелер) Жиынтық
капитал.
Қолайлы мәні: Қалыпты = 0,9
Қауіпті = 0,75
2.2. Ақша-қаражаттарының есебі, талдауы, аудиті.
Ақша-қаражаттарының есебі.
Қазақстан Республикасы Қаржы Министрілігінің жанындағы
Бухгалтерлік есеп және аудит әдістемесі департаментінің №4 Ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы есеп - деп аталатын бухгалтерлік
есеп стандартының бірінші бабында: Кәсіпорындар мен ұйымдардың, яғни
субъектілердің ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есебі осы
деректі пайдаланушыларды түрлі операциялық және инвестициялық қаржы
қызметі бойынша есепті кезеңдегі ақша қаражаттарының келіп түсуі,
кірістелуі ол қаржылардың жұмсалуы туралы ақпараттармен қамтамасыз
етіп және оларға осы заңды тұлғаның яғни субъектінің қаржы
жағдайындағы өзгерістерін бағалауына мүмкіндік береді, - делінген. Ал
осы стандарттың екінші бабында: Заңды тұлғалар, субъектілер (банктер
мен бюджеттік мекемелерден басқа) ақша қаражаттарының қозғалысы
туралы есепті осы стандарттың талаптарына сай жүргізеді және есепті
кезеңдегі қаржы нәтижелері есептемесінің құрамында (яғни сонымен
бірге) тапсырады делінген.
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілерде өндірілген өнімді сату
барысында, сондай-ақ материалдық құндылықтарды, негізгі құралдарды,
тауарларды атып алғанда немесе бюджеттен тыс басқа да мекемелерге
әртүрлі төлемдерді төлеуге байланысты түрлі операциялар пайда
болады. Әрбір кәсіпорын, ұйым, мекеме немесе фирма әдетте бір уақытта
өндірілген өнімін сатып немесе қызмет көрсетіп, жабдықтаушы ретінде
болатын болса, екіншіден сол өнімдерді өндіріп шығару үшін қажет
болатын шикізаттар және материалдармен жабдықтайтын жабдықташылар
алдында сатып алушы болып табылады. Осындай кәсіпорындар мен
ұйымдардың, фирмалардың арасында алашақ және берешек операциялар
көбінесе қолма-қол ақща және қолма-қол ақшасыз төлеу жолы арқылы
жүргізіледі. Қолма-қол ақшамен есеп айырысу Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банк мекемесі белгілеген ережелер мен тәртіпке сәйкес
жүргізілуі тиіс. Ақшалай қаржылармен есеп айырысу операцияларының
бухгалтерлік есебін жүргізу мен оны ұйымдастырудың мақсаттары
мыналар болып табылады:
1. Ақшамен есеп айырысу операцияларын толық және уақытылы дер
кезінде есептеу.
2. Субъектідегі ақшалай қаржылардың түгелдігін және олардың дұрыс,
тиімді пайдалануды бақылау.
3. Есеп айырысу, төлеу тәртібін бақылау, кәсіпорынның, ұйымның немесе
фирманың ақшалай кірістері мен шығындарын дұрыс есептеу.
ТОО Бадамтас кәсіпорыны да ақша қаражаттарының есебін №4 Ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы есеп - деп аталатын бухгалтерлік
есеп стандартына сәйкес жүргізеді. Әрбір кәсіпорын , ұйым , мекеме
немесе фирма әдетте бір уақытта өндірілген өнімін сатып немесе
қызмет көрсетіп , жабдықтаушы ретінде болатын болса екіншіден сол
өнімдерді өндіріп шығару үшін қажет болатын шикізаттар және
материалдармен жабдықтайтын жабдықтаушылар алдында сатып алушы болып
табылады. Осындай кәсіпорындар мен ұйымдардың , фирмалардың арасында
алашақ және берешек операицялар көбіне қолма-қол ақша және қолма-
қол ақшасыз төлеу жолы арқылы жүргізіледі. Қолма-қол ақшамен есеп
айырысу Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк мекемесі белгілеген
ережелер мен тәртіпке сәйкес жүргізілуі тиіс. Ақшалай қаржылармен
есеп айырысу операцияларының бухгалтерлік есебін жүргізу мен оны
ұйымдастырудың мақсаттары мыналар болып табылады:
1.Ақшамен есеп айырысу операцияларын толық және уақытылы дер
кезінде есептеу.
2.Субъектідегі ақшалай қаржылардың түгелдігін және олардың дұрыс ,
тиімді пайдалануды бақылау.
3.Есеп айырысу , төлеу тәртібін бақылау , кәсіпорынның , ұйымның
немесе фирманың ақшалай кірістері мен шығындарын дұрыс есептеу.Ақша
қаражаттарының есебін жүргізетін ТОО Бадамтас ұйымының жұмысшы
шоттары:
411-Аударылған жолдағы ақша қаражаттары.
441-Есеп айырысу шотындағы ақшалар.
451-Кассадағы ұлттық валюта түріндегі ақшалар.
Кәсіпорындар мен ұйымдар және мекемелер өздерінің ақша
қаражаттарын өздері таңдаған яғни өздеріне қызмет көрсететін банк
мекемелерінде сақтауға міндетті. Бір кәсіпорынның немесе субьектінің
тиісінше әрбір банк мекемесінен бір ғана есеп айырысу шотын ашуына
болады. Осыған сәйкес ТОО Бадамтас ұйымының екі банкте шоттары
бар. Олар: АТФ Банк және Валют Транзит Банк.Яғни:
4411 – АТФ Банк шоты.
4412 – Валют Транзит Банк Шоты.
ТОО Бадамтас ұйымында ақша қаражаттарымен жұмыс жасалатын
негізгі құжат формалары:
Кассалық кіріс ордері
№ КО-1 нысаны.
Бюджеттік ұйымдардың қолма-қол ақша қабылдауды бас бухгалтер
немесе ол уәкілетттік берген тұлға қол қойған кассалық кіріс
ордері бойынша жүргізеді.
Касалық кіріс ордерін және оның квитанциясын бухгалтерлік сала
қызметкері бір дана етіп толтырады және ол сиямен немесе шариктік
қаламның пастасымен дәл де анық толтырылуға немесе компьютермен
терілуі тиісті. Қолма-қол ақшаны қабылдау кезінде ақшаны өткізуші
тұлғаға бас бухгалтердің немесе солар уәкілеттік берген тұлғаның
және кассирдің қолдары қойылып , кассирдің мөрімен (штампымен)
куәландырылған квитанция беріледі. Тіпті келісілген болса да , бұл
құжаттарға ешқандай тазарту жүргізуге , сызуға немесе түзетуге жол
берілмейді. Кассалық кіріс ордері қосымшаларымен бірге міндетті
түрде штамппен немесе күнін , айын , жылын көрсете отырп , Алынды
деп қояды .
Кассалық шығыс ордері
№ КО-2а нысаны.
Кассадан қолма-қол ақша беру үшін қолданылады. Кассалық шығыс
ордері бюджет ұйымы басшысының , бас бухгалтердің немесе шарикті
қаламмен нақты да анық етіп бір данада толтырады немесе
компьютермен басылады. Тіпті келісілген болса да , бұл құжаттарға
ешқандай тазарту жүргізуге , сызуға немесе түзетуге жол берілмейді.
Кассалық шығыс ордерінде оны толтырудың негізі көрсетіледі және
оған қоса тіркелген құжаттар тізіледі. Кассалық шығыс ордерін
немесе оны алмастыратын құжаттарды қолма-қол ақша алатын тұлғаның
қолына беруге тиым салынады.
Кассаға беру үшін ордерді бухгалтер қызметі журналда (№
КО-3а нысаны) тіркеуден өткізуге тиісті. Ақша алынғаннан кейін ордер
мен оған тіркелген құжаттар күні , айы , жылы көрсетіле отырып
Төленді деген штамппен дереу өтеледі.
Кассалық кіріс және шығыс құжаттарын тіркеу журналы
№ КО-3а нысаны.
Бюджеттік ұйымдарда кассалық кіріс және шығыс құжаттарын
тіркеу үшін қолданылады. Бухгалтерлік сала қызметкері онда кассаға
орындауға бергенге дейінгі кассалық кіріс және шығыс ордерлерін
немесе соны алмастырушы құжаттарды тіркейді. Кассалық кіріс және
шығыс ордерлері немесе соны алмастыратын құжаттар кірісі және
шығысы бойынша №1 басталып , бөлек-бөлек тіркеледі.
Кассалық кітап
№ КО-4 нысаны.
Қолма-қол ақшаның түсуі мен берілуін бюджет ұйымдары касса
кітабында есепке алады. Әрбір бюджет ұйымы нөмірленген , тігілген
және сүргіштік немесе мастикалық мөрмен бекітілген тек бір ғана
касса кітабын жүргізеді. Касса кітабындағы парақтар саны басшасының
, бас бухгалтердің немесе осы бюджет ұйымында бухгалтерлік есепті
қамтамасыз ететін саланы басқаратын тұлғаның қолдарымен
куәландырылады. Касса кітабындағы жазулар көшірме қағаз арқылы
шарикті қаламмен немесе сиямен 2 данада жүргізіледі. Парақтардың
екінші даналары жыртылмалы болуға тиісті және ол кассирдің есебі
міндетін атқарады. Парақтардың бірінші даналары касса кітабында
қалады. Парақтардың бірінші және екінші даналары бірдей нөмірлермен
нөмірленеді. Касса кітабына тазарту жүргізуге , келісілмеген
түзетулер енгізуге рұқсат етілмейді. Кітаптағы қателерді түзету
Түзетілді деген жазумен ескертіледі түзетілген күні көрсетіле
отырып , бюджет ұйымы кассирінің , бас бухгалтерінің немесе оны
алмастыратын тұлғаның қолдарымен куәландырылуға тиісті.
Күн сайын жұмыс күнінің аяғында кассир сол күнгі
операциялардың қорытындысын шығарады , кассадығы нақты қалдық ақшаны
келесі күнге аударады және екінші жыртылмалы парақты (касса
кітабындағы күн ішіндегі жазбалардың көшірмесін) кассалық кіріс және
шығыс құжаттарын қоса касса кітабына енгізе отырып бухгалтерлік
қызметке есеп ретінде өткізеді.
Ақша-қаражаттарының аудиті.
Төлеу циклінің және ақша қозғалысының аудит.
Ақшалай және касаалық-банктік операцияларды жүргізу заңнамалық,
жалпы мемлекеттік, ведомстволық және басқа нормативті актілермен
жеткілікті түрде қатаң реттелген. Сондықтан төлеу циклі функционалды
аудитін өткізу дайындық кезінде қабылданған заңдардың, стандартардың,
бухгалтерлік есептің, ақша тасуын, қолданылуын, қаржылық бақылаудың
нормалары мен ұйымдастыру ережелерінің талаптарын мұқият оқып-білу
қажет. Операциялық аудитор кәсіпорынның төлеу мен қозғалыс циклін
есептеу мен бақылау жүргізудің сапалы жақтары туралы анық
тұжырымдамаларын қамтамасыз ету қажеттілігіне байланысты проблемалық
сипаттағы көптеген заңдық, ұйымдастырушылық, әдіснамалық
(методологиялық), қаржылық, есептік, экономикалық мәселерді шешудің
баламалы мүмкіндіктерін қарастырған жөн.
Дегенмен жалпы аудитте ақшалай операцияларды тексеру мен
ревизиялау тәсілдерінің өзіндік ерекшеліктері бар. Олар жалпы әдістер
арқылы жасалса да, бұл операцияларды уақытылы және тиімді атқаруға
ерекше көңіл аударатын төлеу циклінің функционалдық аудиттен бұлар
шынында жеткіліксіз. Сондықтан ғылыми зерттеулердің күн талабына сай
бағыты ақшаны басқарудың функционалды аудиттің ерекше тәсілдерін
анықтау мен ізденістерін болып саналады.
Ақшалай ағымның төлем мен қозғалысы циклі функционалды аудитінде
экономикалық талдау, бақылау мен статистиканың классикалық әдістерімен
қатар сарапшылық бағалау, жай және күрделі процент есептеулері,
дисконттау, интегралды, сараланған (дифференциалды) және матрицалық
тәсілдер, желілік (линейный), желілік емес және өсіңкі (динамикалық)
бағдарламалау әдістерін, операцияларды, ойын теориялын, шешім қабылдау
және т.б. кеңінен қолданылуы керек. Функционалды аудиттің арнайы
әдіс тәсілдерінің көмегімен ақшаны басқару мен құнды қағаздардың
тиімділігін арттыру мен ұйымдастыруды жақсартудың әр түрлі
резервтерін ашуға болады. Мәсселен, инкассация мен төлемді тездету,
флоутты, электронды ақша аударуды, сейф жүйесін, репо мәмілесін,
бақылау шегі теориясын (Миллер-Орра үлгісі) және т.б. ең көп шамаға
молайту сияқты тәсілдерді дұрыс және уақытылы қолдану нақты ақша
мен құнды қағаздарды шапшаң және ұтымды пайдалануға мүмкіндік
береді.
Операциялық аудитор төлем мен ақша қозғалысы циклін функционалды
аудитін өткізгенде мыналарды анықтайды:
▪ Касса-банк операцияларын атқаратын қызметкерлердің сандық және
сапалық құрамы;
▪ Касса-банк құжаттарын жасап, өңдейтін адамдар үшін есеп пен
ақша бақылауды әдістемелік және ереже белгілейтін (нормативті)
қаматмасыз етдің бар-жоғы;
▪ Бұл жұмыс учаскесінің қызметкерлері кімге есеп береді;
▪ Касса-банк және ақшалай операциялардың дұрыстығын кім, қашан
және қалай тексереді?
▪ Кәсіпорында кассадағы ақшаның бар-жоғын кенетен тексеруді
жүйелі жүргізугеарналған тұрақты жұмыс істейтін комиссияны
тағайындау туралы басшының бұйрығы бар ма?
▪ Бұл бұйрық орындала ма, кассаны кенеттен тексеру, актілері бар
мажәне олардың мазмұны қандай?
▪ Аналитикалық және синтетикалық есеп, шаруашылық-ішілік бақылау
мен ақшалай операцияларды жедел қолдау жолға қалай қойылған?
Ақшалай ақражатпен, әсіресе оның жылжымалы бөлігі – қолма-қол
ақшамен (еңбек ақы бергенде, өндірістік шығыстарды төлегенде, есеп
берілетін соманы беру мен пайдалануда және т.б.) жасалатын
операциялар – міндетті тұтастай тексеруді талап етеді. Ықтимал
бұрмалаулар мен қызмет бабын теріс пайдалану – касса-банк
операцияларын бақылаудың маңызды міндеті.
Іс-тәжірибеде кездесетін, жасалу тәсілдері бойынша касса-банк
операцияларының атқарылуы мен шот төлемдері процесіндегі қызмет
бабын теріс пайдалану ме бұрмалаулар былайша жіктеледі:
1. Рәсімделген құжаттармен және қолхаттармен жасырлған және
ештеңемен жасырылмаған ақшалай қаражатты тікелей ұрлау.
2. Банктен, әртүрлі тұлғалар мен ұйымдардан сенімхат бойынша түскен
ақшаны кіріске алмау және иемдену.
3. Кассадағы ақшаны есептен шығару; бір құжатты қайтадан пайдалану;
кассалық құжаттар мен есептерде жиынтықты дұрыс есептемеу.
4. Ақшаның жалған құжаттар бойынша негізсіз есептен шығару сомасын
көбейтіп, заңды рәсімделген құжаттардағы жалғандық.
5. Әр түрлі тұлғалар мен ұйымдарға заңды есептелген соманы
сіңіріп кету, соның ішінде еңбекақыны, депонентты соманы
негізсіз иелену.
6. Контрагенттермен дайын өнім, тауар үшін қолма-қол ақшамен есеп
айрысу, бақылаушы-кассалық ақпараттарды қолданбай, жұмыс орындау
мен қызмет көрсету және т.с.с.
Мұндай бұрмалаулар мен теріс пайдаланулар кассирді дұрыс
іріктемеу, (тәжірибесіз және сенімсіз), кассаны жүйелі тексермеу, ішкі
бақылаудың нашарлығы және т.с.с. салдарынан болады.
Төлем циклінің функционалды аудиттінің күрделі учаскелерінің бірі
– кассалық операцияларды кім және қалай атқаратынын білу керек.
Тексерудің қорытындылары аудитор, бас бухгалтер және кассир қол
қоятын акті жасаумен рәсімделеді. Ақшалай қаражаттың немесе ақшалай
құжаттың және басқа құндылықтардың артық шығуы немесе кем шығуы
анықталған жағдайда кассирден жазбаша түсініктеме алу керек. Ақшалай
қаражаттың көп жетпеуі табылғанда, аудитор кәсіпорын басшысына
кассирді тексеру анықталғанша міндеттерін шеттету туралы мәселе
қояды.
Жол-жөнекей ақша ақша есебі аудитінде бухгалтерлік есепте
саналатын сомалардың шынайлығын, контрагенттер аударған, алайда
тексерілетін кәсіпорынның есеп шотына есепті айда түспеген
сомалардың қалайша көрсетілуін тапсыру керек.
Бұрмалаулар мен теріс пайдаланулардың алдын алу үшін мыналар
талап етіледі:
• Банктегі есеп шот бойынша жазбаарды көшірмелерге тіркелген
негіздемелермен үнемі салыстыру;
• Жабдықтаушылармен құжаттарды қарама-қарсы тексеру өткізіп,
құжаттарды рәсімдеуге талапты арттыру;
• Дебиторлармен және кредиторлармен, қызметкерлермен және басқа
контрагенттермен есеп айырысуларды қайта тексеруді жүйелі
жүргізу.
Төлем циклін аудиторлық тексеру мен шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қызметін сараптау іс-тәжірибесін талдау есептеулерді
жүргізудегі типтік бұрмалаулар туралы тұжырым жасауға және олардың
ақшасын басқаруды жақсарту жөніндегі ұсыныстарды әзірлеуге мүмкіндік
береді.
Ақшаның есеп шот бойынша қозғалысын төлеу циклін тексеру үшін
кәсіпорын банк көшірмелері мен бастапқы құжаттардың мәліметтерін
салыстыруы қажет. Сонымен бірге көшірмелердің өңделетіндігін (шот
корреспонденциялары жазыла ма), құжаттардың нөмірленетінін, ақшаны
есептен шығару толық, жеткілікті расталғандығын тексеру керек.
Сол уақытта қолма-қол емес ақшалай, қаражаттың қозғалысы бойынша
операцияларды көрсетудің ұсынылған тәртібінен айырмашылықтарды
айқындау қажет.
Тағы бір өрескел қате – ақшаны кәсіпорын кассасына кіріске алмау.
Тексеру кезінде аудитор бар ақшаның қозғалысын талдауы, іс жүзінде
жасалған төлемді дебиторлық борышты өтеу сомасы мен касса есебіне
алынған сома арасындағы айырмашылықты анықтауы керек.
Түсімді банкке тапсырудң мерзімділігін мұқият зерттеп, бақылау
және оның әр түрлі қажеттіліктерге шығыс жағдайларын анықтау керек.
Тексерудің жеке объектісі – нақты мақсаттарға, сонымен бірге
еңбекақы төлеуге, іссапар шығыстарын жабуға, шаруашылық қажеттіліктерге
және т.б. чек кітапшасы бойынша банктен алынған ақша қозғалысы.
Тексеруде ақша алу мен істен шығу туралы мәліметтерді салыстыру
қажет.
Кассалық тәртіпті сақтау мен төлем циклі функционалды аудит
бағдарламасын түп-түгел орындау үшін тестілеу өткізуге болады.
Сұрақтар тізбесін тексеруші аудитор кәсіпорындағы нақтылы жағдай мен
көлем циклі функционалды аудиттің қойған мақсаттарына сәйкес
қалыптастырады. Тестілеу ішкі бақылаудың жағдайын анықтауға, ақшаның
сақталуын қамтамасыз етуге, бухгалтерлік есепте кассалық операцияларды
түгел және анық сенімді көрсету үшін талдауға мүмкіндік береді.
Мұндйда төлеу циклі мен ақша басқарудың тиімділігін бағалаудың
балдық, индекстік немесе процедуралық тәсілдері қолданылуы мүмкін.
Мысалы, бағалаудың балдық тәсілінде ия жауабы үшін ақша қозғалысын
ұйымдастыру деңгейіне байланысты 1-ден 3 балағ дейін қойылады, ал
жоққа - 0 балл. Субъектінің ақшасы аудару жағдайын тестілеу
қорытындыларын жалпы бағалауда қойылған балдар сомасы бойынша: 50
балға дейін өте төмен, 51-65 төмен, 66-80 - орта; 81-90 – жоғары, 91
балдан жоғары - өте жоғары.
Кассалық операцияларды тексеру
Кассада сақталатын ақша 451 Ұлттық валюта түрінде кассадағы
қолда бар ақшалар және 452 Шетел валюта түріндегі кассадағы
қолда бар ақшалар 45 бөлімшесінің Кассадағы қолда бар ақшалар
шоттарында ескерілуі тиісті. Осы шоттардың дебитіне кассаға түсетін
ақша, ал кредитіне – кассалық есептен шығатын ақша жазылады. Бұл
шоттар бойынша жазбалар кірістік және шығыстық кассалық ордерлер
негізінде жасалады.
Кассалық операцияларды аудиторлық тексеру бағдарламасы.
Аудит процедуралары Ақпарат көздері
1. Ақша мен кассадағы басқа Касса ревизиясы бойынша
құндылықтардың бар жоғы мен комиссияны тағайындау, кассирді
жағдайын түгендеу. тағайындау туралы кәсіпорын
басшысының бұйрықтары: кассирмен
материалдық жауапкершілік туралы
шарт, кассалық құжаттар (КО-1,
КО-5), аванстық есептер, кассаны
түгендеу актілері, 1 тізімдеме
(ведомость), 1 журнал-ордер, Бас
кітап және т.б.
2. Кассалық операцияларды құжаттықКассалық құжаттар (КО-1, КО-5),
рәсімдеудің дұрыстығын тексеру. аванстық есептер, кассаны
түгендеу, 1 журнал-ордерге 1
тізімдеме (ведомость), Бас кітап
және т.б.
3. Қолма-қол ақшаны кіріске Банк көшірмелері, чек кітапшалары,
алудың мерзімділігі мен заңды және жеке тұлғалармен
толықтығының дұрыстығын тексеру. шарттар, банк көшірмелеріне
тіркелген бастапқы құжаттар
кассалық құжаттар (КО-1, КО-5), 1
журнал-ордерге 1 тізімдеме
(ведомость), Бас кітап және т.б.
4. Ақшаны шығысқа есептен КО-1, КО-2, КО-3, КО-4, КО-5, 1
шығарудың дұрыстығын тексеру. журнал-ордер, Бас кітап және т.б.
5. Бухгалтерлік есептегі шоттарда Бастапқы құжаттар, 1 журнал-ордерге
операцияларды көрсетудің 1 тізімдеме (ведомость), Бас кітап
дұрыстығын тексеру. және т.б. Аналитикалық кестені
әзірлеу және тұжырымдар мен
ұсыныстарды негіздеу.
6. Кассалық операциялар аудитінің Кассаны тексеру актісі,
қорытындылары ескертулер, оларды жою жөніндегі
ұсыныстар.
Кәсіпорынның кассадағы ақша қозғалысын ішкі бақылаудың болмауы
немесе жеткіліксіздігін білдіретін белгілері мыналар:
• Кассадағы ақшаны толықтай парақтап қайта санау мен басқа
құндылықтарды тексеретін кенетен боалтын ревизияның кәсіпорында
жолға қойылмауы;
• Кәсіпорында тексерудің мерзімділгін белгілейтін басшы бұйрығының
жоқтығы;
• Кассаға ревизияны немқұрайды өткізудің барлығы – ревизия
өткізетін комиссияға тұрақты тек бір адамдардың ғана
тағайындалуы, банкнотты парақтап қайта санауды айғақтайтын,
ревизия комиссиясы актісіне тіркелетін жұмыс жазбаларының
болмауы және т.б.
• Кәсіпорын басшысы өкімінде көрсетілмеген бас бухгалтер мен
кәсіпорын басшысын жанай өтіп, басқа адамдарға кірістік және
шығыстық құжаттарға қол қою құқығын беру;
• Кассир ауысқанда (жұмыстан шыққанда) кассаға ревизияны сырт
көзге ғана (формалды) өткізу;
• Штатта кассирдің болмауы, бұл функциялар кәсіпорын басшысының
жазбаша өкімінсіз есеп қызметкеріне жүктелсе;
• Кассирмен толық материалдық жауапкершілік туралы шарттың
жоқтығы;
• Мұндай процедура ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Жалпы бөлім.
1.1. ТОО Бадамтас кәсіпорынның есеп саясаты.
1.2. Бухгалтерлік есепті, экономикалық талдау мен аудитті құрастыру
негіздері.
1.3. Кәсіпорынның қаржылық шаруашылық қызметіне талдау жүргізу.
2. Қаржылық есеп, талдау және аудит.
2.1. Меншікті капиталдың есебі, талдауы, аудиті.
2.2. Ақша-қаражаттарының есебі, талдауы, аудиті.
2.3. Негізгі құралдар есебі, талдауы, аудиті.
2.4. Материалдық емес активтер есебі, талдауы, аудиті.
2.5. Тауарлық-материалдық қорлар есебі, талдауы, аудиті.
2.6. Міндеттемелер есебі, талдауы, аудиті.
2.7. Дебиторлық қарыздар есебі, талдауы, аудиті.
2.8. Еңбекақы есебі, талдауы, аудиті.
2.9. Қаржылық есеп беру: құрастыру әдісі мен тәсілі; талдау және
аудит.
3. Басқару есебі, талдауы және аудиті.
3.1. Өндірістік шығындардың есебі, талдауы, аудиті.
Қолданылған әдебиеттер.
1.1.ТОО Бадамтас кәсіпорынның есеп саясаты.
Қазақстанның бухгалтерлік есеп стандарттарында және ол бойынша
жасалған әдістемелік ұсыныстарында басқарушылық пен қаржылық есебін
жүргізудің қоғамдық тұрғысынан танылған тсілдері мен әдістері,
ережелері мен қағидалары белгіленген, онда әрбір кәсіпорындардың
техникалық базасына, олардың шешетін міндеттемлерінің күрделілігіне,
басқарушы қызметкердің біліктілігіне қарап нақтыланған.
Кәсіпорынның бастапқы бақылауын жүзеге асыру үшін таңдап алынған
тәсілдер жиынтығығ құндық өлшемдері, ағымағы топтастыруы және
бухгалтерлік есептегі шаруашылық қызметіне жасалған қорытынды шолу
фактілері кәсіпорынның есептік саясатында көрініс табуы тиіс.Басқаша
айтқанда, есептік саясат – бұл бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге
асыратын тетігі.
Бухгалтерлік есеп жүйесін жүргізудің жалпы қағидасы мен ережесі
нормативтік-құқықтық құжататрда белгіленген.
Оларды жүзеге асыру барысында нақты кәсіпорының есептік саясаты
келесідей жорамалдардан алынғаны жөн:
- кәсіпорын өз мүлкімен өзімен-өзі болушылығы (кәсіпорын қз
балансында тек заң бойынша танылған мүліктерді ғана көрсетеді, ал
қалған барлық құндылықтар мен міндеттемелер баланстан тыс шоттарда
есепке алынады);
- толассыз қызметі (есеп саясатының мәселесі бойынша қандай да
бір қабылданатын шешім, кәсіпорын өз қызметіне болашақ кезеңде
тоқтатпайтындығы немесе қызмет масштабын қысқартпайтындығы басшылыққа
алынуы керек).
- есеп саясатын пайдаланудың жүйелілігі (шаруашылық операциясын
көрсету әдісінің тұрақтылығы, есеп беру жылының барысында міндеттеме
мен мүлікті бағалау, сондай-ақ бір есептік жылдан басқасына өткен
кезде де);
- шаруашылық қызметіндегі фактілердің мерзімділік анықтылығы (әр
фактілердің түскен немесе төленген кезіне қарамастан, олар өзінің
орындалған немесе орын алған кезеңіне жатқызылуы керек).
Пайдаланатын есеп саясатының басты міндеті мен негізгі арналымы –
кәсіпорынның қызметін барынша пара-пар көрсету, іс мүддесі үшін осы
қызметтің тиімділігін реттеу мақсатында толық, объективті және шынайы
ақпаратпен қамтамасыз ету.
Ол есеп процесінің барлық тараптарын қамтуы керек: әдістемелік,
техникалық, ұйымдық жақтарын.
Әдістемелік аспектісі деп кәсіпорнда өнімнің өзіндік құнын
есептеу, амортизацияны шығару, міндеттеме мен мүлікіт бағалау үшін
пайдаланатын әдістерін айтады; техникалық деп осы әдістердің
синтетикалық шоттарында көрсету сызбасы, есеп регистрлерінде осы
әдістің қалай жүзеге асқандығын айтады; ұйымдық деп осы әдістердің
бухгалтерлік қызмет тұрғысынан жүзеге асқандығын, оның кәсіпорынды
басқару құрылымындағы алатын орнын айтады.
Есеп саясатының әдістемелік бөлігі нақты шаруашылық ахуалынан,
олардың қолдану тәртібінде белгіленген және бухгалтерлік есеп
Стандартарының біршама рұқсатымен бухгалтерлік есепті жүргізудің
белгілі бір әдістерінен таңдап алу жолымен қалыптасады. Егер де
стандартты бухгалтерлік есепті жүргізудің кейбір объектілері
көрсетілмесе, онда бухгалтерлік есеп бойынша нормативтік актілер мен
заң талаптарына сәйкес, кәсіпорынның өзі есеп жүргізудің процедурасын
дербес әзірлей алады.
Кәсіпорын бухгалтерлік есептің келесідей ережелерін өз бетінше
шешуіне болады:
- келіп түскен негізгі құралдар объектісін бағалау – бухгалтерлік
есептің №6-шы Негізгі құралдардың есебі стандарттарындағы
әдістемелік ұсынысына сәйкес, пайдалануға берілген және кәсіпорынның
сатып алуға төлеген нақты шығындар негізінде, негізгі құралдар
объектісінің бастапқы құны анықталады; құрытайшылардың берген
объектілері – олардың өзара келісімі бойынша; тегін берілген
объектілер – эксперттік жолмен немесе алыс-беріс актілерінің мәліметі
бойынша; ал кәсіпорынның өзі дайындаған объектілерін – нақты өзіндік
құны бойынша; айырбас нәтижесінде алынған объектілер – ағымдағы
бағалары бойынша анықталады;
- негізгі құралдың амортизациясы – бухгалтерлік есептің №6-шы
Негізгі құралдардың есебінің стандарттарындағы әдістемелік ұсынысына
сәйкес, амортизация есептеудің келесідей тәсілдерінің бірін немесе
бірнешеуін пайдалануына болады: құнын есептен шығарудың бірқалыпты
(түзу сызықты) әдісі; құнын есептен шығару үшін орындалған
жұмыстардың пропорционалды түрде есептелінетін әдісі. Екі және одан
да көп әдісті пайдаланған кезде, амортизацияны есептейтін тәсілін
және негізгі құралдың қандай түрі бойынша пайдаланатындығын көрсету
керек. Негізгі құралдың бір түрі бойынша амортизацияны есептеудің
бір ғана әдісі пайдаланады; негізгі құралдың бір түрі бойынша
амортизациялаудың әртүрлі әдісін пайдалануға болмайды; пайдалы қызмет
ету мерзімі-кезеңі, негізгі құралды пайдаланудан алынатын экономикалық
олжаны жобалау кезеңі, жою құны – есептен шығарылуымен байланысты
шығындары, негізгі құралды жою барысында алынған запас бөлшектердің,
қайтып пайдалануға жарайтын құндылықтардың құнын алып тастағаннан
шығады;
- негізгі құралдарды жөндеу – жөндеу жұмысын жүргізудің кезеңдігі
мен жөндеу жұмысының мерзімі; негізгі құралды жөндеуге арналған
резерв қорларн жасауы; жөндеуді жүргізудің тәсілі туралы мәселені
кәсіпорынның өзі шешеді;
- материалдық емес активтердің амортизациясы - әрбір материалдық
емес активтердің әрбір түрінің пайдалануына қарап пайдалы мерзімі
және амортизацияны есептеу әдісін әрбір кәсіпорын өз бетінше
анықтай алады;
- болашақ кезеңнің шығыстары – кезеңдері нақты анықталмаған
жағдайда, кезең барысында ол өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік
құнына жатқызылуы мүмкін, немесе басқа да көздерінің есебінен (тау-
кен дайындық жұмыстарына кеткен шығындарына, жаңа өнім түрін игеруге
кеткен шығыстарына, жерді игеруге кеткен шығындарына) есептен
шығарылуы мүмкін, бірақ аталған жағдайлардың барлығы да, яғни олардың
кезеңін және есептеп шығару тәртібін кәсіпорынның өзі анықтайды;
- алдағы шығыстар мен төлем резервтері – кәсіпорын қандай
резервтерді және қандай көлемде құруды және олардың пайдалану
тәртібін анықтап өзі шешеді (кезекті демалысқа ақы төлеу резервтері,
көп жылғы сіңірген еңбегі үшін марапаттау шығыстары, маусымдық
салаларда дайындық жұмыстарын жүргізуге кетекн өндірісітк шығындары
және басқалары);
- күмәнді қарыздар бойынша резервтері – кәсіпорын түгендеу
мәліметтерінің негізінде дебиторлық қарыздардың қандайы күмәнді болып
табылмайтындығын, резервтерді құрудың әдісін және резервтеуге жататын
шығындарын өзі таңдай алады;
- қаржылық инвестициялар- кәсіпорын ұзақ мерзімді қаржылық
инвенстицияны есепке алудың жолдарын өзі қарастырады: қайта
бағаланатын құнын ескере отырып, сатып алу құны бойынша немесе
ағымдағы мен сатып алу құндарынан алынған ең кіші бағасы бойынша;
ұзақ мерзімді инвестицияның қайта бағаланған сомасын қалай
көрсетудің мәселесін шешеді: демек ол табыс ретінде де, немесе
таратылмаған табыс ретінде болуы мүмкін.
Еншілес, тәуелді және білесіп бақыланатын шаруашылық
серіктестерінің инвестициясын есептеудің әдісін кәсіпорынның өзі
тағайындайды: үлестік қатынасу әдісін немесе құндық әдісін.
- табысты тану - №5 Табыс деп аталаын бухгалтерлік есеп
стандартын сәйкес (БЕС) табыстар келесідей жағдайларды сақтаған кезде
танылады: табыс сомасы барынша дәлденген деңгейі бойынша бағаланады;
экономикалық олжа жасалған мәмілемен байланысты, сондықтан оны алу
ықтималдығы бар болса ғана, оны субъекті алады. Жалпы қағидасымен
қатар, кейбір операциялары бойынша, табысты танудың қосымша жағдайлары
қарастырылуы мүмкін:
- тауарды сату бойынша – субъектінің сатып алушыға меншік құқығын
беру; мәміле бойынша күтілетін немесе нақты шығыстар, барынша
дәлденген деңгейде бағалануы мүмкін;
- көрсеткен қызметі бойынша – есептік күнге жасалған мәміленің
біту сатысын барынша дәлденген деңгейде анықталады; мәмілені жүргізу
кезіндегі жасалған және мәмілені аяқтау үшін қажет шығыстары
барынша дәлденген деңгейде анықталады;
- дивидентер, пайыздар түріндегі табыстар – пайыздар активтерден
алынатын нақты табыстарды ескеріп уақытша қатынастық негізде танылуы
тиіс; роялтилер келісімшарттың мазмұнына сәйкес есептелген әдісі
бойынша танылуы тиіс; дивидеттер акционерлер оны алу құқығын
белгіленген жағдайда табысты тек есептеу әдісі бойынша танылатындығы
қарастырылған. Есеп саясатының техникалық бөлігін әзірлеген кезде
келесідей мәселелер қарастырылуы керек:
- негізгі құралдарды жөндеу есебі. Негізгі құралды жөндеу
бухгалтерлік есепте, оның құнын өсірмейтін сызбасының (схемасының)
бірін қолдануы мүмкін: жөндеу жұмысының атқарылуына қарап ол өнімнің
(жұмыстың, қызметтің) нақты өзіндік құнына жатқызылуы мүмкін немесе
алдын ала құрылған жөндеу қорына жатқызылуы мүмкін. Аталған
схемалардың бірін таңдау, кәсіпорынның қай салаға жататындығымен де
байланысты болып келеді;
- материалдардың есебі. Өндіріске жатқызылатын (немесе өндіріске
есептен шығарылатын), материалдық ресурстарының нақты өзіндік құнын
анықтау тәсілі туралы шешім қабылдау қажет: орташа өлшенген құны
бойынша әдісін, ФИФО әдісін, ЛИФО әдісін немесе арнайы теңестірілген
(ұқсастырылған) әдісін таңдайды. Шаруашылық жүргізуші субъекті аталған
әдістердің бірін ғана таңдай алады және ол барлық тауарлы-
материалдық құндылықтарға пайдалануы тиіс;
- басқарушы есеп. Есептің бұл түрі сыртқы пайдаланушылардың кең
түрде пайдалануына арналмаған, сонымен қоса, оның есеп беру талабына
сай келетін үйлестірілген регистрлері де жоқ, сондықтан оны ішкі
бақылау мен жоспарлау мақсатында пайдаланады. Жалпы тұрғыдан алғанда,
кәсіпорын ол үшін шоттардың Бас жоспарындағы шоттарды немесе
өндіріс шоттарының жүйесіне қосымша немесе жекелеген шоттарын
қолдануына болады. Бірақ ол кезде кәсіпорынның құрамы, құрылымы және
ұйымдық ерекшеліктері ескеріледі;
- өндіріске кеткен шығындар мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау есебінің әдісі. Кәсіпорын калькуляциялау мен есеп
объектісін, шығындарды жанама мен тікелей көрсету тәртібін анықтайды.
Кәсіпорын өзінің негізгі қызметінің сипатына байланысты өзіндік
құнның калькуляциялауы мен өндіріске кеткен шығынын есептеу үшін
нормативтік немесе тапсырыстық, немесе бөлістік әдістерінің бірін
немесе бірнешеуінің үйлескен түрін таңдай алады.
Таңдап алынған әдістердің жинақ есебі шалафабрикаттық немесе
шалафабрикатсыз нұсқамен жүргізілуі мүмкін.
- үстеме шығыстарын есептеу және тарату. Кәсіпорын №7 Тауарлық-
материалдық қорлар бухгалтерлік есеп стандартында келтірілген
әдістемелік ұсыныстамасында үстеме шығыстарын құрайтын шығындар
тізіміне өндіріс қызметінің ерекшеліктерін ескере отырып, қосымшалар
мен өзгерістерді енгізуге құқылы; құрал-жабдық пен машинаны пайдалану
және өзгерістерді енгізуге құқылы; құрал-жабдық пен машинаны
пайдалану және күтіп ұстау шығыстары, өндірісті игеруге және
дайындауға кеткен шығыстары және басқа да осындай жағдайларға
кеткен шығыстары үстеме шығыстарының құрамында, олардың үлес салмағы
айтарлықтай көп болмаса, онда олардың есебі жекелеген субшоттарда
жүргізілуі мүмкін; үстеме шығыстарының сметалық мөлшерлемесін
есептеудің әдістемесі мен олардың тарату тәртібіне де көрсетіледі:
жоспарлы калькуляцияға енген, үстеме шығыстарының нормативтік
деңгейіне парапар (пропорционалды) етіп, тікелей материалдық
шығыстарына парапар етіп, тікелей нақты еңбек ақы шығыстарына
парапар етіп, немесе оңайлатылған экономикалық әдістерді пайдалану
арқылы жанама шығындары таратылады, мысалға, бұйымның тұтыну қасиетін
және оның өңдеу шығысынан алынған күрделендірілген коэфиценттері
бойынша;
- мүліктер мен міндеттемелерді түгендеу. Міндетті түгендеумен қоса,
құндылықтардың нақты барын тексеру үшін біршама қосымша түгендеулер
де жүргізілуі мүмкін. Бұл кезде кәсіпорын олардың кезектілігін,
түгендеу жүргізудің күнін, мүліктер мен міндеттемелердің тізімін
белгілейді;
- бухгалтерлік есеп нысаны. Кәсіпорын бухгалтерлік есеп нысанын
өзі таңдай алады, олардың тізімін және есеп регистрлерін, жүйелілігін,
жасау техникасын, өзара байланысын анықтайды;
- нақты (іс жүзіндегі) пайдаланатын шоттар жоспары. Кәсіпорын
шоттардың Бас жоспарын басшылыққа ала отырып, өздеріне пайдаланатын
шоттарын іріктей алады, яғни оның құрамына кәсіпорынның қаржылық-
шарушылық қызметін және қаржылық жағдайын, мүліктік құрамын
көрсететін синтетикалық шоттарын енгізеді. Содан кейін синтетикалық
шоттарына тиісті субшотарының тізімін жасайды. Сонымен қатар,
кәсіпорын аналитикалық есептерінің де толық номенклатуралық
объектілерін және олардың кодтық белгілерін белгілейді. Бұл кезде
басқарудың, таладудың, бақылаудың және есеп берудің мақсатымен
ескереді. Қажет болған жағдайда, арнайы операцияларды көрсету үшін,
шоттардың Бас жоспарына кәсіпорын қосымша шоттарды пайдалануына
болады. Бірақ ол жағдайда, ол шоттардың Бас жоспарында қаралған
негізгі әдістемелік қағидасын сақтауы керек;
- өндіріс ішіндегі есеп беру. Ішкі есеп беруді жүргізудің барлық
мәселесін кәсіпорынның өзі шешеді, оның кезектілігін, есеп беру
нысаны мен құрамын және есепті беру мерзімін, сондай-ақ потенциалды
пайдаланушыларын, есепті жасауға жауапты тұлғаларын анықтайды. Есеп
саясатының ұйымдастырушылық бөлігі келесідей мәселелерді қарастырады:
- бухгалтерлік қызметтің құрылымы мен ұйымдастырушылық нысаны.
Кәсіпорын құрылымдық бөлімше ретінде, өзінде бухгалтерияны ұстауы
керек пе, жоқ, әлде келісімшарттық негізде тиісті мамандарды жалдау
керек пе; бухгалтерлік қызметтің жұмысын қалай ұйымдастыру керек,
яғни есеп персоналдарының саны қандай болуы керек, қандай бөлімдер
қажет (есеп айырысу, материалдық, өндірістік, жинақ бөлімдері), олардың
бағыныштылығы қалай болуы керек деген мәселелерді өзі шешеді. Бірақ
барлық жағдайда кәсіпорынның басшысы бухгалтерлік есептің дұрыс
ұйымдастырылуына қажетті жағдайларды жасауы керек.
- есепті орталықтандыру деңгейі. Кәсіпорынның нақты қызметінің
жағдайына байланысты есеп орталықтандырылған нысанда ұйымдастырылуы
мүмкін, ол кезде кәсіпорынның барлық бөлімшелері біртұтас есептік
жұмысқа біріктіріледі; ал орталықтандырылмаған жағдайда, кәсіпорынның
жекелеген құрылымдық бөлімшелері дербес бухгалтерия құрып, балансқа
дейінгі есеп жұмысының барлық циклын толығымен аяқтап, кәсіпорынға
тек балансты жасауға тиісті мәліметтерді береді;
- ішкі өндірістік бақылау. Кәсіпорын ішкі өндірістік бақылау
жүйесінің қандай болуын және олардың басты элементтері анықтап,
олардың ішінен алғашқы есептік құжаттарды жасап және рәсімдеп
отыратын жауапты тұлғаларды белгілеп бөліп отыруын, олардың есеп
қызметіне дер кезінде берілуін және т.б. осы сияқты мәселелерін
шешеді. әрбір қызметкерлердің жауап беретін аясы мен міндеттері
айқындалады.
Есеп саясатын негіздеу және таңдау кезінде барынша жалпы
танылған талаптар мен қағидалар басшылыққа алынады және оны
сақтаған жағдайда кәсіпорын үшін де, жалпы республика бойынша да
шаруашылық жағдайына бейімделген есеп саясатын қалыптастыру
мүмкіндігі туады.
Есеп саясатын құрудың негізгі қағидалары мен талаптары №1 БЕС
жан-жақты берілген.
Атап айтқанда, есеп саясатын әзірлеген кезде кәсіпорын өз
мүліктері мен міндеттемелерін басқа кәсіпорынның мүліктері мен
міндеттемелерінен бөліп көрсетуі тиіс (яғни, мүліктік жеке дараланған
қағидасы бойынша), кәсіпорын өзінің көз жетерлік болашақ кезеңіндегі
өз қызметін жалғастыруды көздейтін болса, яғни өз қызметін тоқтату
жөнінде ниетінің жоқтығын білдірсе, онда толассыздық, үздіксіздік
қағидасын сақтағаны болып табылады, кәсіпорын өзі таңдап алған
бухгалтерлік есепті жүргізудің тәсілін жүйелі пайдаланып, тек тиімді
түзетулерді ғана жасап отырса, онда ол жүйелілік қағидасын
сақтағаны, ал егерде кәсіпорында орын алған барлық шаруашылық
фактілерін сол кезеңіне жатқызатын болса, онда мерзімділігі
анықталған (белгіленген) қағидасын ұстанғаны болып табылады. Бұдан
басқа, мынадай талаптарды да ұстанғаны жөн, атап айтқанда:
- шаруашылық қызметінің барлық фактілерін бухгалтерлік есепте
толығымен көрсету;
- сақтық жағдайын ұстауы керек, яғни бухгалтерлік есепте жоғалту
(шығыстар) мен пассивтерді көрсетуге дайын болуы тиіс, активтер мен
табыстарға қарағанда;
- шаруашылық нысанының басымдылық мазмұнын, яғни шаруашылық
қызметінің барлық фактілерін есепте көрсетілуін қамтамасыз ету
керек, демек оның тек құқықтық негізін ғана емес, сонымен қатар,
пайда болған шаруашылық ахуалын, оның экономикалық мазмұнын да
қамтуы керек;
- қайшылысыз деп әрқилы есеп түрлерінен қалыптасқан мәліметтердің
сәйкестілігін, бухгалтерлік есеп беру көрсеткіштерінің және
синтетикалық, аналитикалық есеп мәліметтерінің ұқсастылығын айтады.
- ұйымдық (рационалдық) кәсіпорынның көлемімен, оның қызмет
масштабына лайықты келетін есепті жүргізудің қолайлығын айтады.
Аталған қағидалар мен талаптар кез келген кәсіпорынның есептік
саясатын әзірлеу барысында оның негізін қалайды. Егер де олар
толығымен сақталмаса, онда бухгалтерлік есепті жүргізудің дұрыс
еместігі ретінде танылуы және кәсіпорынның мәліметтерінің бұрмалануы
мүмкін.
2.1. Меншікті капиталдың есебі, талдауы, аудиті.
Меншікті капитал есебі.
Өндіріспен, саудамен немесе кәсіпкерліктің басқадай түрлерімен
айналысатын шаруашылық субъектілері қайсылардың болса да шаруашылық
қызметпен айналысуы үшін белгілі бір мөлшерде материалдық
құндылықтарды, ақшалай қаражаттары, қаржылық саламдары, мен алдағы
уақыттарда табыс табу мақсатында жұмсаған шығындары және алашақтары
болуы қажет. Осы жоғарыда аталғандардың ақшалай жиынтығы капитал
болып саналады. Шаруашылық субъектісі алғашқы құрылған кезде оның
капиталы Қазақстан Республикасы заңында қаралған мөлшерден кем
болмауы тиіс және де ол сол субъекті құрылтайшыларының,
акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде қоғамға қосқан
үлестерінен құралады. Кейінгі уақыттарда субъектінің капиталы өзінің
қызметі барысында тапқан таза табысы және сондай-ақ басқа да
көздерден, тегін түскен мүліктер мен ақшалай қаржылар есебінен өсіп
отырады.
Жалпы шаруашылық субъектінің есебін жүргізу барысында жұмыс істеп
тұрған, қызмет атқарушы яғни қолданыстағы капиталы және оның құрамы
мен құрылымы бухгалтерлік баланстың активінде көрсетілсе, ол
капиталдың қаржыландыру көздері баланстың пассивінде көрсетіледі.
Субъект мүлкінің құрамы.
Субъект барлық мүлкі (қызмет атқарушы капиталы) айналыстан тыс
және айналыстағы активтер болып екіге бөлінеді. Мүліктерді қызмет
атқару мерзіміне қарай негізгі (айналымнан тыс) активтер және
айналымдағы активтер - деп екіге бөледі.
Негізгі (айналымнан тыс) активтер негізгі құралдардан, материалдық
емес активтерден, қаржылық (ұзақ мерзімді) инвестициялардан, аяқталмаған
құрылыстан құралады. Жалпы айналымнан тыс активтер шаруашылық
субъектінің материалдық-техникалық базасын жасауға және дамытуға
арналады.
Ал айналымдағы активтер шаруашылық субъектінің атқаратын
қызметінен пайда табу үшін пайдаланылады. Олардың қатарына ақшалай
қаржылар, қысқа мерзімдік қаржылық салымдар, тауарлы-материалдық
қорлар, дебиторлық борыштар және басқадай активтер жатады.
Субъекті мүліктерінің (капиталының) құралу көздері.
Субъектінің мүлкі оның негізгі құралдары мен айналымдағы
қаржыларының құнынан құралады. Шаруашылық субъектісі меншікті
капиталының көздері болып мыналар саналады:
- жарғылық капитал;
- резервтік капитал;
- бөлінбеген пайда.
Шаруашылық субъектілері өздерінің меншікті қаржыларынан басқа
қарыз қаражаттарында пайдаланады. Ал олардың қатарына қысқа мерзімді
несиелер, қарыздар, аванстар және кредиторлық борыштар жатқызылады.
Жарғылық қор меншік иесі субъектінің (кәсіпорынның) жарғысында
қаралған қызметтерін қамтамасыз ету үшін инвестициялаған қаржыларының
сомасы болып саналады.
Меншіктік ұйымдық – құқығының нысанына және меншік иесінің тиісті
құқығымен жауапкершілігіне қарай жарғылық қор мынадай түрлерде болуы
мүмкін:
Шаруашылық серіктестердің (толық серіктестік, сенім серіктестігі,
жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілігі бар
серіктестік, жабық және ашық акционерлік қоғам) жарғылық капиталы.
ТОО Бадамтас кәсіпорны – жауапкершілігі шектеулі серіктестік болып
табылады.
Өндірістік кооператив мүшелерінің мүлік жарналарына (үлестері).
Жарғылық қор мөлшері субъектінің жарғысында және басқа да
құрылтайшылық құжаттарында белгіленген, өкіметтің атқарушы органдарында
тіркелуі керек. Оның мөлшері құрылтайшылық құжаттарға тиісті
өзгерістер енгізілгеннен кейін ғана өзгеруі мүмкін.
Қосымша төленген капитал – қоғамның өзінің акцияларын олардың
аталуы (номиналдық) құнынан артық құнмен сатқаннан пайда болған құн
айырмашылығынан туындайды.
Қосымша төленбеген капитал – негізгі құралдар мен инвестицияларды
қайта бағалағанда олардың құнының өскен сомасынан және тағы
басқалардан туындайды.
Резервтік (сақтық, сақтау) капитал- келешекте (алдағы уақыттарда)
болуы мүмкін зяиндармен шығындардың (ысыраптардың) орнын толтыруға
арналып шаруашылық субъектісі өзінің таза пайдасынан (табысынан)
бөлінген меншіктік капиталының бір бөлігі. Резервтік (сақтық, сақтаулы)
капиталдың мөлшері мен құрылу тәртібі Қазақстан Республикасының
заңдары мен шаруашылық субъектісінің (қоғамның) жарғысында қаралады
(көрсетіледі.
Бөлінбеген пайда (табыс) – шаруашылық субъектінің (кәсіпорынның)
жалпы табысының (пайдасының) барлық шығындарын өтегеннен, бюджетке
төленген салық сомаоарынан және табыстан (пайдадан) басқадай
бағыттарға пайдаланғаннан қалған бөлігі.
Жарғылық капиталдың есебі.
Жарғылық капиталдың жалпы мөлшері, шығарылған түрлері бойынша (жәй
және артықшылығы бар) акциялардың сандары, бір акцияның номиналдық
(атаулы) құны, акционерлік қоғамның, серіктестіктердің, өндірістік
кооперативтердің жалпы жиналысында бекітіледі. Жарғы тиісті
мемлекеттік органдарда тіркеуден өткізілуі тиіс. Қоғамның акцияны
сатып алатын мүшесіне ол акцияларды қоғамға немесе үшінші тұлғаға
сатуға ұсыныс жасауға құқығы бар.
Шаруашылық субъектілерінде жарғылық капиталдың есебі:
501 - Жай акциялар;
502 – Артықшылығы бар акциялар;
503 – Қосқан үлестері мен жарналар, - деп аталатын 50-Жарғылық қор
бас шоттың бөлімше шоттарында есептелінеді.
Меншікті капиталдың ұйымдастырушылық аудиті.
Жарғылық капитал аудиті.
Жарғылық капитал кәсіпорын мүлкіне оны құрған кездегі
қатысушылардың салымының жиынтығы болып табылады. Жарғылық капиталды
белгілеу мен қалыптастыру тәртібі және пайдалану шаруашылық
жүргізуші субъектінің іс-қызметінің өрісі мен жағдайына, ұйымдастыру-
құқықтық түріне байланысты.
Жарғылық капиталды тексергенде аудитор бірінші кезекте келесі
жағдайларды қарасытрады:
А) жарғылық капитал көлемінің құқықтық-нормативтік акті талаптарына
сай болуын;
ә) жарғылық капитал мөлшерінің өзгеру ықтималдылығын;
б) бухгалтерлік есепте жарғы капиталының шамасына ықпал ететін
операцияларды көрсетудің және қолданған корреспонденциялардың
дұрыстығы, көбінесе олардың ішінде төмендегідей өткізбелерге ерекше
көңіл бөлінеді:
- Д-т 511 Төленбеген капитал шотына және К-т 503 салымдар мен
пайлар шотына қатысушылардың салымдары сомасына; - жарғы капиталы
мөлшері ұлғайғанда К-т 503 Салымдар мен пайлар шотына, 12 Негізгі
құралдар, 20 Материалдар, 22 Тауарлар, 42 Банктердегі
аккредетивтегі, чектердегі, карт-шоттардағы және басқа да шоттардағы
ақша, 45 Кассадағы қолда бар ақшалар бөлімшелердің шоттарына жазу
түседі. Жарғылық капиталды тексеру бағдарламасына мынадай аудит
процедураларыны кіреді (1-кесте).
1-кесте.
Аудит процедурасы Ақпарат көздері
1. Баланс көрсеткіштерінің Бас Баланс,501, 502, 503, 511, 521
кітап мәліметтеріне сәйкестігін шоттары бойынша Бас кітап.
тексеру.
2. Жарғылық капитал қозғалысының Бас кітап, 13 журнал-ордер,
синтетикалық және аналитикалық акционерлердің тізімі,
есебін жүргізудің дұрыстығын акционерлердің есеп карточкалары,
тексеру. құрылтайшы құжаттар, НҚ мен МЕА
қабылдау-тапсыру актілері, төлем
тапсырмалары, кірістік кассалық
ордерлер және т.б.
3. Жарғылық капиталды Қолданылып жүрген заңнама,
қалыптастырудың дұрыстығын тексеруқұрылтайшы құжаттар, бухгалтерлік
анықтама.
4. Құрылтайшылардың жарнасын НҚ мен МЕА қабылдау-тапсыру
(салымдарын) кіріске алудың актілері, ТМҚ қабылдау актілері,
толықтығы мен мерзімділігін жүкқұжаттар, төлем тапсырмалары,
тексеру. кірістік кассалық ордерлер,
бухгалтерлік есеп шоттарындағы
жазулар және т.б.
5. Жарғылық капитал өзгерісінің Құрылтайшылардың (меншік иелерінің)
негізділігін және оны құрылтайшы және акционерлердің жалпы
құжаттарға енгізудің мерзімділігінжиналысының шешім хаттамалары,
тексеру. эмиссия жобасы мен құрылтайшылық
шарты.
6. Кәсіпорынның жарғылық капиталғаТүгендеу актілері, түгендеу
жарна ретінде салынған мүліктік тізімдемесі, салыстыру тізімідемесі
құқықтарды түгендеу. (ведомость) және т.с.с.
7. Қолданыстағы заңнамамен Аудитордың тұжырымдары, есептеулері
салыстырғандағы жарғылық капитал және ұсыныстары.
есебінде анықталған ауытқуларды
жою жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу
мен негіздеу.
Меншікті капитиалды талдау.
Біздің отандық тәжірибеде кәсіпорынның меншікті капиталының құралу
көздері болып мыналар саналған: жарғылық капитал, резервтік қор,
арнайы бағыттағы қорлар, мақсатты қаржыландыру мен салымдар (келіп
түсулер), жалгерлік міндеттемелер, баланс пассивінің 1-бөлімінде
көрсетілген бөлінбеген табыс, сонымен қатар құрылтайшылармен есеп
айырысулар, тұтыну қорлары, алдағы кезең шығындары мен төлемдер
резервтері, күмәнді қарыздар бойынша резервтері, 1997 жылы құрылған
баланс пассивінің 2 –бөлімінде көрсетілген алдағы кезең табыстары.
БЕС №2 сәйкес 1998 жылдың балансында меншікті капиталға жарғылық
капитал, қосымша төленбеген капитал, қосымша төленген капитал,
резервтік капитал және бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян) кіреді.
Меншікті капиталды зерттегенде өзіндік айналым қаражаттарындағы
болған өзгерістерге ерекше назар аударылады, яғни меншікті капиталдың
қандай бөлігі иммобильдік сипаттағы құндылықтарда бекітілмегендігін
және осы құражаттарды неғұрлым азды-көпті еркін жұмсауға мүмкіндік
беретін нысанда түрғандығы анықталады. Меншікті айналым қаражаттарының
көлемін анықтау үшін, меншікті капиталдың сомасынан баланс активінің
бірінші бөлімінің жалпы сомасын қорытынды (қортындысын) алып тастау
керек.
Меншікті капиатлды талдау кезіндегі негізгі коэффиценттер:
1. Жұмсау коэффиценті:
Кж = Ма.к. Мк
Мұндағы: Кж - жұмсау коэффиценті;
Ма.к. – меншікті айналым капиталы;
Мк – меншікті капитал.
2. Тәуелсіздік коэффиценті – Кн.
Меншікті капиталдың кәсіпорын активтерінің қалыптастыру көзінің
жалпы көлеміндегі үлесін сипаттайды. Ол бойынша кәсіпорынның
қаншалықты деңгейде қарыз қаражатқа тәуелді екендігін және меншікті
қаражатын қалай пайдаланатынын білуге болады.
Кн = Меншікті капитал Жиынтық капитал (баланс валютасы)
Қолайлы мәні: 0,5-0,6.
3. Тәулділік коэффиценті:
Қарыз қаражаттарының жиынтық капиталдағы үлесін сипаттайды.
Авансталған капиталдағы қарыз үлесі неғұрлым көп болса, соғұрлым
кәсіпорын қаржыландырудың сыртқы көздері көбірек тәуелді болады.
Кз =Таратылған капитал Жиынтық капитал.
Қолайлы мәні: 0,4-0,5.
4. Қаржыландыру коэффиценті:
Меншікті және тартылған капиталдың арақатынасын сипаттайды. Ол
кәсіпорын активтерінің қай бөлігі меншікті қаражат есебінен, қай
бөлігі қарыз қаражаты есебінен қаржыландырылатынын көрсетеі.
Кф = Меншікті капитал Тартылған капитал.
Қолайлы мәні: 1-ден жоғары.
5. Инвестицияларды өтеу коэффиценті:
Жиынтық капиталдағы меншікті капитал мен ұзақ мерзімді
міндеттемелердің үлесін сипаттайды.
Ки = (Меншікті капитал + Ұзақ мерзімді міндеттемелер) Жиынтық
капитал.
Қолайлы мәні: Қалыпты = 0,9
Қауіпті = 0,75
2.2. Ақша-қаражаттарының есебі, талдауы, аудиті.
Ақша-қаражаттарының есебі.
Қазақстан Республикасы Қаржы Министрілігінің жанындағы
Бухгалтерлік есеп және аудит әдістемесі департаментінің №4 Ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы есеп - деп аталатын бухгалтерлік
есеп стандартының бірінші бабында: Кәсіпорындар мен ұйымдардың, яғни
субъектілердің ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есебі осы
деректі пайдаланушыларды түрлі операциялық және инвестициялық қаржы
қызметі бойынша есепті кезеңдегі ақша қаражаттарының келіп түсуі,
кірістелуі ол қаржылардың жұмсалуы туралы ақпараттармен қамтамасыз
етіп және оларға осы заңды тұлғаның яғни субъектінің қаржы
жағдайындағы өзгерістерін бағалауына мүмкіндік береді, - делінген. Ал
осы стандарттың екінші бабында: Заңды тұлғалар, субъектілер (банктер
мен бюджеттік мекемелерден басқа) ақша қаражаттарының қозғалысы
туралы есепті осы стандарттың талаптарына сай жүргізеді және есепті
кезеңдегі қаржы нәтижелері есептемесінің құрамында (яғни сонымен
бірге) тапсырады делінген.
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілерде өндірілген өнімді сату
барысында, сондай-ақ материалдық құндылықтарды, негізгі құралдарды,
тауарларды атып алғанда немесе бюджеттен тыс басқа да мекемелерге
әртүрлі төлемдерді төлеуге байланысты түрлі операциялар пайда
болады. Әрбір кәсіпорын, ұйым, мекеме немесе фирма әдетте бір уақытта
өндірілген өнімін сатып немесе қызмет көрсетіп, жабдықтаушы ретінде
болатын болса, екіншіден сол өнімдерді өндіріп шығару үшін қажет
болатын шикізаттар және материалдармен жабдықтайтын жабдықташылар
алдында сатып алушы болып табылады. Осындай кәсіпорындар мен
ұйымдардың, фирмалардың арасында алашақ және берешек операциялар
көбінесе қолма-қол ақща және қолма-қол ақшасыз төлеу жолы арқылы
жүргізіледі. Қолма-қол ақшамен есеп айырысу Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банк мекемесі белгілеген ережелер мен тәртіпке сәйкес
жүргізілуі тиіс. Ақшалай қаржылармен есеп айырысу операцияларының
бухгалтерлік есебін жүргізу мен оны ұйымдастырудың мақсаттары
мыналар болып табылады:
1. Ақшамен есеп айырысу операцияларын толық және уақытылы дер
кезінде есептеу.
2. Субъектідегі ақшалай қаржылардың түгелдігін және олардың дұрыс,
тиімді пайдалануды бақылау.
3. Есеп айырысу, төлеу тәртібін бақылау, кәсіпорынның, ұйымның немесе
фирманың ақшалай кірістері мен шығындарын дұрыс есептеу.
ТОО Бадамтас кәсіпорыны да ақша қаражаттарының есебін №4 Ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы есеп - деп аталатын бухгалтерлік
есеп стандартына сәйкес жүргізеді. Әрбір кәсіпорын , ұйым , мекеме
немесе фирма әдетте бір уақытта өндірілген өнімін сатып немесе
қызмет көрсетіп , жабдықтаушы ретінде болатын болса екіншіден сол
өнімдерді өндіріп шығару үшін қажет болатын шикізаттар және
материалдармен жабдықтайтын жабдықтаушылар алдында сатып алушы болып
табылады. Осындай кәсіпорындар мен ұйымдардың , фирмалардың арасында
алашақ және берешек операицялар көбіне қолма-қол ақша және қолма-
қол ақшасыз төлеу жолы арқылы жүргізіледі. Қолма-қол ақшамен есеп
айырысу Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк мекемесі белгілеген
ережелер мен тәртіпке сәйкес жүргізілуі тиіс. Ақшалай қаржылармен
есеп айырысу операцияларының бухгалтерлік есебін жүргізу мен оны
ұйымдастырудың мақсаттары мыналар болып табылады:
1.Ақшамен есеп айырысу операцияларын толық және уақытылы дер
кезінде есептеу.
2.Субъектідегі ақшалай қаржылардың түгелдігін және олардың дұрыс ,
тиімді пайдалануды бақылау.
3.Есеп айырысу , төлеу тәртібін бақылау , кәсіпорынның , ұйымның
немесе фирманың ақшалай кірістері мен шығындарын дұрыс есептеу.Ақша
қаражаттарының есебін жүргізетін ТОО Бадамтас ұйымының жұмысшы
шоттары:
411-Аударылған жолдағы ақша қаражаттары.
441-Есеп айырысу шотындағы ақшалар.
451-Кассадағы ұлттық валюта түріндегі ақшалар.
Кәсіпорындар мен ұйымдар және мекемелер өздерінің ақша
қаражаттарын өздері таңдаған яғни өздеріне қызмет көрсететін банк
мекемелерінде сақтауға міндетті. Бір кәсіпорынның немесе субьектінің
тиісінше әрбір банк мекемесінен бір ғана есеп айырысу шотын ашуына
болады. Осыған сәйкес ТОО Бадамтас ұйымының екі банкте шоттары
бар. Олар: АТФ Банк және Валют Транзит Банк.Яғни:
4411 – АТФ Банк шоты.
4412 – Валют Транзит Банк Шоты.
ТОО Бадамтас ұйымында ақша қаражаттарымен жұмыс жасалатын
негізгі құжат формалары:
Кассалық кіріс ордері
№ КО-1 нысаны.
Бюджеттік ұйымдардың қолма-қол ақша қабылдауды бас бухгалтер
немесе ол уәкілетттік берген тұлға қол қойған кассалық кіріс
ордері бойынша жүргізеді.
Касалық кіріс ордерін және оның квитанциясын бухгалтерлік сала
қызметкері бір дана етіп толтырады және ол сиямен немесе шариктік
қаламның пастасымен дәл де анық толтырылуға немесе компьютермен
терілуі тиісті. Қолма-қол ақшаны қабылдау кезінде ақшаны өткізуші
тұлғаға бас бухгалтердің немесе солар уәкілеттік берген тұлғаның
және кассирдің қолдары қойылып , кассирдің мөрімен (штампымен)
куәландырылған квитанция беріледі. Тіпті келісілген болса да , бұл
құжаттарға ешқандай тазарту жүргізуге , сызуға немесе түзетуге жол
берілмейді. Кассалық кіріс ордері қосымшаларымен бірге міндетті
түрде штамппен немесе күнін , айын , жылын көрсете отырп , Алынды
деп қояды .
Кассалық шығыс ордері
№ КО-2а нысаны.
Кассадан қолма-қол ақша беру үшін қолданылады. Кассалық шығыс
ордері бюджет ұйымы басшысының , бас бухгалтердің немесе шарикті
қаламмен нақты да анық етіп бір данада толтырады немесе
компьютермен басылады. Тіпті келісілген болса да , бұл құжаттарға
ешқандай тазарту жүргізуге , сызуға немесе түзетуге жол берілмейді.
Кассалық шығыс ордерінде оны толтырудың негізі көрсетіледі және
оған қоса тіркелген құжаттар тізіледі. Кассалық шығыс ордерін
немесе оны алмастыратын құжаттарды қолма-қол ақша алатын тұлғаның
қолына беруге тиым салынады.
Кассаға беру үшін ордерді бухгалтер қызметі журналда (№
КО-3а нысаны) тіркеуден өткізуге тиісті. Ақша алынғаннан кейін ордер
мен оған тіркелген құжаттар күні , айы , жылы көрсетіле отырып
Төленді деген штамппен дереу өтеледі.
Кассалық кіріс және шығыс құжаттарын тіркеу журналы
№ КО-3а нысаны.
Бюджеттік ұйымдарда кассалық кіріс және шығыс құжаттарын
тіркеу үшін қолданылады. Бухгалтерлік сала қызметкері онда кассаға
орындауға бергенге дейінгі кассалық кіріс және шығыс ордерлерін
немесе соны алмастырушы құжаттарды тіркейді. Кассалық кіріс және
шығыс ордерлері немесе соны алмастыратын құжаттар кірісі және
шығысы бойынша №1 басталып , бөлек-бөлек тіркеледі.
Кассалық кітап
№ КО-4 нысаны.
Қолма-қол ақшаның түсуі мен берілуін бюджет ұйымдары касса
кітабында есепке алады. Әрбір бюджет ұйымы нөмірленген , тігілген
және сүргіштік немесе мастикалық мөрмен бекітілген тек бір ғана
касса кітабын жүргізеді. Касса кітабындағы парақтар саны басшасының
, бас бухгалтердің немесе осы бюджет ұйымында бухгалтерлік есепті
қамтамасыз ететін саланы басқаратын тұлғаның қолдарымен
куәландырылады. Касса кітабындағы жазулар көшірме қағаз арқылы
шарикті қаламмен немесе сиямен 2 данада жүргізіледі. Парақтардың
екінші даналары жыртылмалы болуға тиісті және ол кассирдің есебі
міндетін атқарады. Парақтардың бірінші даналары касса кітабында
қалады. Парақтардың бірінші және екінші даналары бірдей нөмірлермен
нөмірленеді. Касса кітабына тазарту жүргізуге , келісілмеген
түзетулер енгізуге рұқсат етілмейді. Кітаптағы қателерді түзету
Түзетілді деген жазумен ескертіледі түзетілген күні көрсетіле
отырып , бюджет ұйымы кассирінің , бас бухгалтерінің немесе оны
алмастыратын тұлғаның қолдарымен куәландырылуға тиісті.
Күн сайын жұмыс күнінің аяғында кассир сол күнгі
операциялардың қорытындысын шығарады , кассадығы нақты қалдық ақшаны
келесі күнге аударады және екінші жыртылмалы парақты (касса
кітабындағы күн ішіндегі жазбалардың көшірмесін) кассалық кіріс және
шығыс құжаттарын қоса касса кітабына енгізе отырып бухгалтерлік
қызметке есеп ретінде өткізеді.
Ақша-қаражаттарының аудиті.
Төлеу циклінің және ақша қозғалысының аудит.
Ақшалай және касаалық-банктік операцияларды жүргізу заңнамалық,
жалпы мемлекеттік, ведомстволық және басқа нормативті актілермен
жеткілікті түрде қатаң реттелген. Сондықтан төлеу циклі функционалды
аудитін өткізу дайындық кезінде қабылданған заңдардың, стандартардың,
бухгалтерлік есептің, ақша тасуын, қолданылуын, қаржылық бақылаудың
нормалары мен ұйымдастыру ережелерінің талаптарын мұқият оқып-білу
қажет. Операциялық аудитор кәсіпорынның төлеу мен қозғалыс циклін
есептеу мен бақылау жүргізудің сапалы жақтары туралы анық
тұжырымдамаларын қамтамасыз ету қажеттілігіне байланысты проблемалық
сипаттағы көптеген заңдық, ұйымдастырушылық, әдіснамалық
(методологиялық), қаржылық, есептік, экономикалық мәселерді шешудің
баламалы мүмкіндіктерін қарастырған жөн.
Дегенмен жалпы аудитте ақшалай операцияларды тексеру мен
ревизиялау тәсілдерінің өзіндік ерекшеліктері бар. Олар жалпы әдістер
арқылы жасалса да, бұл операцияларды уақытылы және тиімді атқаруға
ерекше көңіл аударатын төлеу циклінің функционалдық аудиттен бұлар
шынында жеткіліксіз. Сондықтан ғылыми зерттеулердің күн талабына сай
бағыты ақшаны басқарудың функционалды аудиттің ерекше тәсілдерін
анықтау мен ізденістерін болып саналады.
Ақшалай ағымның төлем мен қозғалысы циклі функционалды аудитінде
экономикалық талдау, бақылау мен статистиканың классикалық әдістерімен
қатар сарапшылық бағалау, жай және күрделі процент есептеулері,
дисконттау, интегралды, сараланған (дифференциалды) және матрицалық
тәсілдер, желілік (линейный), желілік емес және өсіңкі (динамикалық)
бағдарламалау әдістерін, операцияларды, ойын теориялын, шешім қабылдау
және т.б. кеңінен қолданылуы керек. Функционалды аудиттің арнайы
әдіс тәсілдерінің көмегімен ақшаны басқару мен құнды қағаздардың
тиімділігін арттыру мен ұйымдастыруды жақсартудың әр түрлі
резервтерін ашуға болады. Мәсселен, инкассация мен төлемді тездету,
флоутты, электронды ақша аударуды, сейф жүйесін, репо мәмілесін,
бақылау шегі теориясын (Миллер-Орра үлгісі) және т.б. ең көп шамаға
молайту сияқты тәсілдерді дұрыс және уақытылы қолдану нақты ақша
мен құнды қағаздарды шапшаң және ұтымды пайдалануға мүмкіндік
береді.
Операциялық аудитор төлем мен ақша қозғалысы циклін функционалды
аудитін өткізгенде мыналарды анықтайды:
▪ Касса-банк операцияларын атқаратын қызметкерлердің сандық және
сапалық құрамы;
▪ Касса-банк құжаттарын жасап, өңдейтін адамдар үшін есеп пен
ақша бақылауды әдістемелік және ереже белгілейтін (нормативті)
қаматмасыз етдің бар-жоғы;
▪ Бұл жұмыс учаскесінің қызметкерлері кімге есеп береді;
▪ Касса-банк және ақшалай операциялардың дұрыстығын кім, қашан
және қалай тексереді?
▪ Кәсіпорында кассадағы ақшаның бар-жоғын кенетен тексеруді
жүйелі жүргізугеарналған тұрақты жұмыс істейтін комиссияны
тағайындау туралы басшының бұйрығы бар ма?
▪ Бұл бұйрық орындала ма, кассаны кенеттен тексеру, актілері бар
мажәне олардың мазмұны қандай?
▪ Аналитикалық және синтетикалық есеп, шаруашылық-ішілік бақылау
мен ақшалай операцияларды жедел қолдау жолға қалай қойылған?
Ақшалай ақражатпен, әсіресе оның жылжымалы бөлігі – қолма-қол
ақшамен (еңбек ақы бергенде, өндірістік шығыстарды төлегенде, есеп
берілетін соманы беру мен пайдалануда және т.б.) жасалатын
операциялар – міндетті тұтастай тексеруді талап етеді. Ықтимал
бұрмалаулар мен қызмет бабын теріс пайдалану – касса-банк
операцияларын бақылаудың маңызды міндеті.
Іс-тәжірибеде кездесетін, жасалу тәсілдері бойынша касса-банк
операцияларының атқарылуы мен шот төлемдері процесіндегі қызмет
бабын теріс пайдалану ме бұрмалаулар былайша жіктеледі:
1. Рәсімделген құжаттармен және қолхаттармен жасырлған және
ештеңемен жасырылмаған ақшалай қаражатты тікелей ұрлау.
2. Банктен, әртүрлі тұлғалар мен ұйымдардан сенімхат бойынша түскен
ақшаны кіріске алмау және иемдену.
3. Кассадағы ақшаны есептен шығару; бір құжатты қайтадан пайдалану;
кассалық құжаттар мен есептерде жиынтықты дұрыс есептемеу.
4. Ақшаның жалған құжаттар бойынша негізсіз есептен шығару сомасын
көбейтіп, заңды рәсімделген құжаттардағы жалғандық.
5. Әр түрлі тұлғалар мен ұйымдарға заңды есептелген соманы
сіңіріп кету, соның ішінде еңбекақыны, депонентты соманы
негізсіз иелену.
6. Контрагенттермен дайын өнім, тауар үшін қолма-қол ақшамен есеп
айрысу, бақылаушы-кассалық ақпараттарды қолданбай, жұмыс орындау
мен қызмет көрсету және т.с.с.
Мұндай бұрмалаулар мен теріс пайдаланулар кассирді дұрыс
іріктемеу, (тәжірибесіз және сенімсіз), кассаны жүйелі тексермеу, ішкі
бақылаудың нашарлығы және т.с.с. салдарынан болады.
Төлем циклінің функционалды аудиттінің күрделі учаскелерінің бірі
– кассалық операцияларды кім және қалай атқаратынын білу керек.
Тексерудің қорытындылары аудитор, бас бухгалтер және кассир қол
қоятын акті жасаумен рәсімделеді. Ақшалай қаражаттың немесе ақшалай
құжаттың және басқа құндылықтардың артық шығуы немесе кем шығуы
анықталған жағдайда кассирден жазбаша түсініктеме алу керек. Ақшалай
қаражаттың көп жетпеуі табылғанда, аудитор кәсіпорын басшысына
кассирді тексеру анықталғанша міндеттерін шеттету туралы мәселе
қояды.
Жол-жөнекей ақша ақша есебі аудитінде бухгалтерлік есепте
саналатын сомалардың шынайлығын, контрагенттер аударған, алайда
тексерілетін кәсіпорынның есеп шотына есепті айда түспеген
сомалардың қалайша көрсетілуін тапсыру керек.
Бұрмалаулар мен теріс пайдаланулардың алдын алу үшін мыналар
талап етіледі:
• Банктегі есеп шот бойынша жазбаарды көшірмелерге тіркелген
негіздемелермен үнемі салыстыру;
• Жабдықтаушылармен құжаттарды қарама-қарсы тексеру өткізіп,
құжаттарды рәсімдеуге талапты арттыру;
• Дебиторлармен және кредиторлармен, қызметкерлермен және басқа
контрагенттермен есеп айырысуларды қайта тексеруді жүйелі
жүргізу.
Төлем циклін аудиторлық тексеру мен шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қызметін сараптау іс-тәжірибесін талдау есептеулерді
жүргізудегі типтік бұрмалаулар туралы тұжырым жасауға және олардың
ақшасын басқаруды жақсарту жөніндегі ұсыныстарды әзірлеуге мүмкіндік
береді.
Ақшаның есеп шот бойынша қозғалысын төлеу циклін тексеру үшін
кәсіпорын банк көшірмелері мен бастапқы құжаттардың мәліметтерін
салыстыруы қажет. Сонымен бірге көшірмелердің өңделетіндігін (шот
корреспонденциялары жазыла ма), құжаттардың нөмірленетінін, ақшаны
есептен шығару толық, жеткілікті расталғандығын тексеру керек.
Сол уақытта қолма-қол емес ақшалай, қаражаттың қозғалысы бойынша
операцияларды көрсетудің ұсынылған тәртібінен айырмашылықтарды
айқындау қажет.
Тағы бір өрескел қате – ақшаны кәсіпорын кассасына кіріске алмау.
Тексеру кезінде аудитор бар ақшаның қозғалысын талдауы, іс жүзінде
жасалған төлемді дебиторлық борышты өтеу сомасы мен касса есебіне
алынған сома арасындағы айырмашылықты анықтауы керек.
Түсімді банкке тапсырудң мерзімділігін мұқият зерттеп, бақылау
және оның әр түрлі қажеттіліктерге шығыс жағдайларын анықтау керек.
Тексерудің жеке объектісі – нақты мақсаттарға, сонымен бірге
еңбекақы төлеуге, іссапар шығыстарын жабуға, шаруашылық қажеттіліктерге
және т.б. чек кітапшасы бойынша банктен алынған ақша қозғалысы.
Тексеруде ақша алу мен істен шығу туралы мәліметтерді салыстыру
қажет.
Кассалық тәртіпті сақтау мен төлем циклі функционалды аудит
бағдарламасын түп-түгел орындау үшін тестілеу өткізуге болады.
Сұрақтар тізбесін тексеруші аудитор кәсіпорындағы нақтылы жағдай мен
көлем циклі функционалды аудиттің қойған мақсаттарына сәйкес
қалыптастырады. Тестілеу ішкі бақылаудың жағдайын анықтауға, ақшаның
сақталуын қамтамасыз етуге, бухгалтерлік есепте кассалық операцияларды
түгел және анық сенімді көрсету үшін талдауға мүмкіндік береді.
Мұндйда төлеу циклі мен ақша басқарудың тиімділігін бағалаудың
балдық, индекстік немесе процедуралық тәсілдері қолданылуы мүмкін.
Мысалы, бағалаудың балдық тәсілінде ия жауабы үшін ақша қозғалысын
ұйымдастыру деңгейіне байланысты 1-ден 3 балағ дейін қойылады, ал
жоққа - 0 балл. Субъектінің ақшасы аудару жағдайын тестілеу
қорытындыларын жалпы бағалауда қойылған балдар сомасы бойынша: 50
балға дейін өте төмен, 51-65 төмен, 66-80 - орта; 81-90 – жоғары, 91
балдан жоғары - өте жоғары.
Кассалық операцияларды тексеру
Кассада сақталатын ақша 451 Ұлттық валюта түрінде кассадағы
қолда бар ақшалар және 452 Шетел валюта түріндегі кассадағы
қолда бар ақшалар 45 бөлімшесінің Кассадағы қолда бар ақшалар
шоттарында ескерілуі тиісті. Осы шоттардың дебитіне кассаға түсетін
ақша, ал кредитіне – кассалық есептен шығатын ақша жазылады. Бұл
шоттар бойынша жазбалар кірістік және шығыстық кассалық ордерлер
негізінде жасалады.
Кассалық операцияларды аудиторлық тексеру бағдарламасы.
Аудит процедуралары Ақпарат көздері
1. Ақша мен кассадағы басқа Касса ревизиясы бойынша
құндылықтардың бар жоғы мен комиссияны тағайындау, кассирді
жағдайын түгендеу. тағайындау туралы кәсіпорын
басшысының бұйрықтары: кассирмен
материалдық жауапкершілік туралы
шарт, кассалық құжаттар (КО-1,
КО-5), аванстық есептер, кассаны
түгендеу актілері, 1 тізімдеме
(ведомость), 1 журнал-ордер, Бас
кітап және т.б.
2. Кассалық операцияларды құжаттықКассалық құжаттар (КО-1, КО-5),
рәсімдеудің дұрыстығын тексеру. аванстық есептер, кассаны
түгендеу, 1 журнал-ордерге 1
тізімдеме (ведомость), Бас кітап
және т.б.
3. Қолма-қол ақшаны кіріске Банк көшірмелері, чек кітапшалары,
алудың мерзімділігі мен заңды және жеке тұлғалармен
толықтығының дұрыстығын тексеру. шарттар, банк көшірмелеріне
тіркелген бастапқы құжаттар
кассалық құжаттар (КО-1, КО-5), 1
журнал-ордерге 1 тізімдеме
(ведомость), Бас кітап және т.б.
4. Ақшаны шығысқа есептен КО-1, КО-2, КО-3, КО-4, КО-5, 1
шығарудың дұрыстығын тексеру. журнал-ордер, Бас кітап және т.б.
5. Бухгалтерлік есептегі шоттарда Бастапқы құжаттар, 1 журнал-ордерге
операцияларды көрсетудің 1 тізімдеме (ведомость), Бас кітап
дұрыстығын тексеру. және т.б. Аналитикалық кестені
әзірлеу және тұжырымдар мен
ұсыныстарды негіздеу.
6. Кассалық операциялар аудитінің Кассаны тексеру актісі,
қорытындылары ескертулер, оларды жою жөніндегі
ұсыныстар.
Кәсіпорынның кассадағы ақша қозғалысын ішкі бақылаудың болмауы
немесе жеткіліксіздігін білдіретін белгілері мыналар:
• Кассадағы ақшаны толықтай парақтап қайта санау мен басқа
құндылықтарды тексеретін кенетен боалтын ревизияның кәсіпорында
жолға қойылмауы;
• Кәсіпорында тексерудің мерзімділгін белгілейтін басшы бұйрығының
жоқтығы;
• Кассаға ревизияны немқұрайды өткізудің барлығы – ревизия
өткізетін комиссияға тұрақты тек бір адамдардың ғана
тағайындалуы, банкнотты парақтап қайта санауды айғақтайтын,
ревизия комиссиясы актісіне тіркелетін жұмыс жазбаларының
болмауы және т.б.
• Кәсіпорын басшысы өкімінде көрсетілмеген бас бухгалтер мен
кәсіпорын басшысын жанай өтіп, басқа адамдарға кірістік және
шығыстық құжаттарға қол қою құқығын беру;
• Кассир ауысқанда (жұмыстан шыққанда) кассаға ревизияны сырт
көзге ғана (формалды) өткізу;
• Штатта кассирдің болмауы, бұл функциялар кәсіпорын басшысының
жазбаша өкімінсіз есеп қызметкеріне жүктелсе;
• Кассирмен толық материалдық жауапкершілік туралы шарттың
жоқтығы;
• Мұндай процедура ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz