Дағдарысқа қарсы басқару
КІРІСПЕ
1.БӨЛІМ. ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУДЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫ ҚОЛДАНУДЫҢ МАҢЫЗЫ
1.1. Әлеуметтік.экономикалық дамудағы дағдарыс
1.2. Дағдарысқа қарсы басқарудың мәні, қажеттілігі және проблематикасы
1.3 Дағдарысқа қарсы басқарудың шетелдік тәжірибесі.
2.БӨЛIМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ДАҒДАРЫСТЫҚ ДАМУ
2.1. Нарықтық экономикаға өту кезіндегі Қазақстан экономикасындағы дағдарыс және одан шығу жолдары
2.2. Қазақстан экономикасы дамуының қазіргі жағдайын бағалау
3.БӨЛIМ. «ҰРЖАР ЕТ КОМБИНАТЫ» ЖШС.ТІҢ ЖАҒДАЙЫН ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАҒАЛАУ
3.1 «Ұржар ет комбинаты» ЖШС туралы жалпы мәлімет
3.2. Кәсіпорынның дағдарыстық қаупін диагностикалау
3.3. Ұйымның дағдарысқа қарсы бағдарламасын дайындау
ҚОРЫТЫНДЫ
Негізгі әдебиеттер
1.БӨЛІМ. ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУДЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫ ҚОЛДАНУДЫҢ МАҢЫЗЫ
1.1. Әлеуметтік.экономикалық дамудағы дағдарыс
1.2. Дағдарысқа қарсы басқарудың мәні, қажеттілігі және проблематикасы
1.3 Дағдарысқа қарсы басқарудың шетелдік тәжірибесі.
2.БӨЛIМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ДАҒДАРЫСТЫҚ ДАМУ
2.1. Нарықтық экономикаға өту кезіндегі Қазақстан экономикасындағы дағдарыс және одан шығу жолдары
2.2. Қазақстан экономикасы дамуының қазіргі жағдайын бағалау
3.БӨЛIМ. «ҰРЖАР ЕТ КОМБИНАТЫ» ЖШС.ТІҢ ЖАҒДАЙЫН ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАҒАЛАУ
3.1 «Ұржар ет комбинаты» ЖШС туралы жалпы мәлімет
3.2. Кәсіпорынның дағдарыстық қаупін диагностикалау
3.3. Ұйымның дағдарысқа қарсы бағдарламасын дайындау
ҚОРЫТЫНДЫ
Негізгі әдебиеттер
Әрбір ұйымда кез келген жағдайда дағдарыс болмағанның өзінде оның туу қаупі болады. Басқаруда әрқашан әлеуметтік-экономикалық жүйенің циклдық дамуы туралы, басқарылатын және басқарылмайтын процестердің қатынасы туралы, адам, оның қажеттіліктері мен қызығушылықтарының өзгеруі туралы тәуекел болады.
Сондықтан, әлеуметтік-экономикалық жүйені басқару белгілі бір дәрежеде дағдарысқа қарсы құрылуы тиіс.
Дағдарысқа қарсы басқару – дағдарыстың қаупін алдын-ала көре білуді, оның симптомдарын, теріс салдарларын төмендету шаралары бойынша және одан әрі даму үшін оның факторларын қолдануды алдыға қойған басқару түрі.
Дағдарысқа қарсы басқарудың мүмкіндігі, ең алдымен, адам факторымен анықталады. Адамның саналы қызметі критикалық жағдайлардан шығу жолдарын іздеу мен табуға, күрделі мәселелерді шешуге барлық күштерді жұмылдыруға, дағдарыстан шығудың мыңжылдық тәжірибесін қолдануға мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде дамыған, алдыңғы қатарлы елдер басқарудың осы түрін қолданудың ерекше маңызын атайды. Себебі, олар өзгермелі, жаңалықтарға толы ортада ұйымда дағдарыстың пайда болу қаупін біледі. Осыған сәйкес біздің Қазақстан ұйымдары шетелдік тәжірибені негізге ала отырып, енді ғана оның маңызын түсініп, тәжірибеде қолдана бастады.
Сонымен, бұл тақырып қазіргі Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастарының қалыптасу жағдайында өте маңызды, көкейкесті және қызықты тақырып болып табылады. Бұл тақырыпты таңдап алған себебім қазіргі нарықтық экономика жағдайында қызмет ететін кәсіпорындар мен компаниялардың пайда болуы мүмкін дағдарыстық жағдайларға төтеп беруі, банкроттыққа ұшырамауы үшін олардың дұрыс ұйымдастырылып, басқарылуының көкейкестілігі, ғылыми және тәжірибелік маңызды өте жоғары болып табылады. Ал дипломдық жұмысты жазу үшін пайдаланылған зерттеу объектісі «Ұржар ет комбинаты» ЖШС болып табылады, себебі бұл шарушылық субъект, Ұржар өңіріндегі ірі кәсіпорын болып болып саналады. Онда өндірілетін өнімдердің көлемін, кәсіпорын стратегиясын, оның ішкі және сыртқы ортасын анықтаумен, қаржылық тұрақтылығын зерттеумен айналыстым.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – кәсіпорынның дағдарысқа қарсы бағдарламасын талдау және шетелдік тәжірибені зерттеу негізінде өндірістік кәсіпорынның болашақтағы дағдарыстық жағдайын бағалау, дағдарысты тудырмау бойынша ұсыныстар жасап шығару.
Сондықтан, әлеуметтік-экономикалық жүйені басқару белгілі бір дәрежеде дағдарысқа қарсы құрылуы тиіс.
Дағдарысқа қарсы басқару – дағдарыстың қаупін алдын-ала көре білуді, оның симптомдарын, теріс салдарларын төмендету шаралары бойынша және одан әрі даму үшін оның факторларын қолдануды алдыға қойған басқару түрі.
Дағдарысқа қарсы басқарудың мүмкіндігі, ең алдымен, адам факторымен анықталады. Адамның саналы қызметі критикалық жағдайлардан шығу жолдарын іздеу мен табуға, күрделі мәселелерді шешуге барлық күштерді жұмылдыруға, дағдарыстан шығудың мыңжылдық тәжірибесін қолдануға мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде дамыған, алдыңғы қатарлы елдер басқарудың осы түрін қолданудың ерекше маңызын атайды. Себебі, олар өзгермелі, жаңалықтарға толы ортада ұйымда дағдарыстың пайда болу қаупін біледі. Осыған сәйкес біздің Қазақстан ұйымдары шетелдік тәжірибені негізге ала отырып, енді ғана оның маңызын түсініп, тәжірибеде қолдана бастады.
Сонымен, бұл тақырып қазіргі Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастарының қалыптасу жағдайында өте маңызды, көкейкесті және қызықты тақырып болып табылады. Бұл тақырыпты таңдап алған себебім қазіргі нарықтық экономика жағдайында қызмет ететін кәсіпорындар мен компаниялардың пайда болуы мүмкін дағдарыстық жағдайларға төтеп беруі, банкроттыққа ұшырамауы үшін олардың дұрыс ұйымдастырылып, басқарылуының көкейкестілігі, ғылыми және тәжірибелік маңызды өте жоғары болып табылады. Ал дипломдық жұмысты жазу үшін пайдаланылған зерттеу объектісі «Ұржар ет комбинаты» ЖШС болып табылады, себебі бұл шарушылық субъект, Ұржар өңіріндегі ірі кәсіпорын болып болып саналады. Онда өндірілетін өнімдердің көлемін, кәсіпорын стратегиясын, оның ішкі және сыртқы ортасын анықтаумен, қаржылық тұрақтылығын зерттеумен айналыстым.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – кәсіпорынның дағдарысқа қарсы бағдарламасын талдау және шетелдік тәжірибені зерттеу негізінде өндірістік кәсіпорынның болашақтағы дағдарыстық жағдайын бағалау, дағдарысты тудырмау бойынша ұсыныстар жасап шығару.
1. Друкер П.Ф. Новые реальности. М., 1996.
2. Абалкин Л.К. К цели через кризис. М.: Луч, 1992.
3. Буайе Робер. Теория регуляции: Критический анализ: М.: РГГУ, 1997.
4. Клейнер Г.Б., Качалов Р.М., Тамбовцев В.Л. Предприятие в нестабильной экономической среде: риски, стратегии, безопасность. М.: Экономика,1997.
5. Эконмическая стратегия фирмы / Под ред. Градова СПб, Специальная литература.1995.
6. Теория и практика антикризисного управления /Под.редак.С.Г.Беляева и В.И. Кошкина.-М.,1996.
Қосымша әдебиеттер:
1. Бенг Карлоф Деловая стратегия.-М.,1993
2. Маевский В.И. Макроэкономические аспекты становления социально-рыночного хозяйства.
3. Атамчук Г.В. Новое государство: поиски, иллюзии,возможности. М.: Славянский диалог,1996.
4. Лэнд П.Э. Менеджмент – искусство управлять /Пер. с англ.-М:1995.
5. Гончаров В.В. Руководство для высшего управленческого персонала/Опыт лучших промышленных фирм США,Японии и стран Западной Европы-М.: «Сувенир»,1993.
2. Абалкин Л.К. К цели через кризис. М.: Луч, 1992.
3. Буайе Робер. Теория регуляции: Критический анализ: М.: РГГУ, 1997.
4. Клейнер Г.Б., Качалов Р.М., Тамбовцев В.Л. Предприятие в нестабильной экономической среде: риски, стратегии, безопасность. М.: Экономика,1997.
5. Эконмическая стратегия фирмы / Под ред. Градова СПб, Специальная литература.1995.
6. Теория и практика антикризисного управления /Под.редак.С.Г.Беляева и В.И. Кошкина.-М.,1996.
Қосымша әдебиеттер:
1. Бенг Карлоф Деловая стратегия.-М.,1993
2. Маевский В.И. Макроэкономические аспекты становления социально-рыночного хозяйства.
3. Атамчук Г.В. Новое государство: поиски, иллюзии,возможности. М.: Славянский диалог,1996.
4. Лэнд П.Э. Менеджмент – искусство управлять /Пер. с англ.-М:1995.
5. Гончаров В.В. Руководство для высшего управленческого персонала/Опыт лучших промышленных фирм США,Японии и стран Западной Европы-М.: «Сувенир»,1993.
Кіріспе
Әрбір ұйымда кез келген жағдайда дағдарыс болмағанның өзінде оның
туу қаупі болады. Басқаруда әрқашан әлеуметтік-экономикалық жүйенің циклдық
дамуы туралы, басқарылатын және басқарылмайтын процестердің қатынасы
туралы, адам, оның қажеттіліктері мен қызығушылықтарының өзгеруі туралы
тәуекел болады.
Сондықтан, әлеуметтік-экономикалық жүйені басқару белгілі бір дәрежеде
дағдарысқа қарсы құрылуы тиіс.
Дағдарысқа қарсы басқару – дағдарыстың қаупін алдын-ала көре білуді,
оның симптомдарын, теріс салдарларын төмендету шаралары бойынша және одан
әрі даму үшін оның факторларын қолдануды алдыға қойған басқару түрі.
Дағдарысқа қарсы басқарудың мүмкіндігі, ең алдымен, адам факторымен
анықталады. Адамның саналы қызметі критикалық жағдайлардан шығу жолдарын
іздеу мен табуға, күрделі мәселелерді шешуге барлық күштерді жұмылдыруға,
дағдарыстан шығудың мыңжылдық тәжірибесін қолдануға мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде дамыған, алдыңғы қатарлы елдер басқарудың осы түрін
қолданудың ерекше маңызын атайды. Себебі, олар өзгермелі, жаңалықтарға толы
ортада ұйымда дағдарыстың пайда болу қаупін біледі. Осыған сәйкес біздің
Қазақстан ұйымдары шетелдік тәжірибені негізге ала отырып, енді ғана оның
маңызын түсініп, тәжірибеде қолдана бастады.
Сонымен, бұл тақырып қазіргі Қазақстан Республикасының нарықтық
қатынастарының қалыптасу жағдайында өте маңызды, көкейкесті және қызықты
тақырып болып табылады. Бұл тақырыпты таңдап алған себебім қазіргі нарықтық
экономика жағдайында қызмет ететін кәсіпорындар мен компаниялардың пайда
болуы мүмкін дағдарыстық жағдайларға төтеп беруі, банкроттыққа ұшырамауы
үшін олардың дұрыс ұйымдастырылып, басқарылуының көкейкестілігі, ғылыми
және тәжірибелік маңызды өте жоғары болып табылады. Ал дипломдық жұмысты
жазу үшін пайдаланылған зерттеу объектісі Ұржар ет комбинаты ЖШС болып
табылады, себебі бұл шарушылық субъект, Ұржар өңіріндегі ірі кәсіпорын
болып болып саналады. Онда өндірілетін өнімдердің көлемін, кәсіпорын
стратегиясын, оның ішкі және сыртқы ортасын анықтаумен, қаржылық
тұрақтылығын зерттеумен айналыстым.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – кәсіпорынның дағдарысқа қарсы
бағдарламасын талдау және шетелдік тәжірибені зерттеу негізінде өндірістік
кәсіпорынның болашақтағы дағдарыстық жағдайын бағалау, дағдарысты тудырмау
бойынша ұсыныстар жасап шығару.
Осы жұмыста келесідей міндеттер анықталған:
1. Кәсіпорынның дағдарысқа қарсы құрылған ағымдағы бағдарламасын
талдау;
2. Дағдарысқа қарсы басқарудың тиімділігін анықтайтын негізгі
факторларды анықтау;
3. Дағдарысқа қарсы басқарудың атқаратын қызметтерін қарастыру;
4. Дағдарыстан шығу бойынша шетелдік тәжірибені зерттеу;
5. Кәсіпорында дағдарысты болдырмау жолдарын ұсыну.
Берілген дипломдық жұмыстың зерттеу объектсі болып Ұржар ет
комбинаты ЖШС өндірістік кәсіпорны табылады, ол негізінде ет өнімдерін
өндірумен айналысады. Берілген өндірістік және қаржылық есептердің
негізінде негізгі экономикалық көрсеткіштер есептелді, кәсіпорынның
қаржылық жағдайы бағаланды, өндірістік қызмет тиімділігінің, өтімділік және
қаржылық тұрақтылық көрсеткіштері анықталды. Кәсіпорынның стратегиясы
талданды.
Дипломдық жұмысты жазған кезде бірнеше заңдар қолданылды, оалрдың
негізгілері болып Қазақстан Республикасының банкроттық туралы заңы,
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік туралы Заң және Жекешелендіру
туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар Жарлығы табылады.
Сол сияқты, 2005 жылғы Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан
халқына Жолдауының кейбір аспектілері қолданылды.
Талдау барысында келесі статистикалық әдістер қолданылды: топтау,
динамикалық қатар, орташа шамалар, салыстырмалы талдау, сонымен қатар
графикалық әдістер. Жұмыс қазіргі компьютерлік бағдарламаларды пайдалану
арқылы жазылған: Word, Excel.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың бірінші бөлімінде әлеуметтік-
экономикалық жүйедегі дағдарыстар түрлері талданып, дағдарысқа қарсы
басқарудың мәні ашылды, сонымен қатар дағдарысқа қарсы басқарудың шетелдік
тәжірибесі зерттелді.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы дағдарыстық даму
тенденциялары, олардан шығу үшін жасалған мемлекеттік бағдарламалар,
олардың қолданылуы қарастырылды. 90-жылдары елімізде болған экономикалық,
саяси дағдарыс неге әкеліп соққаны, қазіргі кездегі Қазақстан
экономикасының даму жағдайы бағаланды.
Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде Ұржар ет комбинаты ЖШС-тің
өндірістік-шаруашылық және қаржылық қызметі бағаланды, кәсіпорынның
дағдарысқа қарсы басқарылуының жаңа жолдары ұсынылды.
Қорытындыда түйіндер мен ұсыныстар берілді.
1-бӨлім. Дағдарысқа қарсы басқарудың мӘні жӘне оны қолданудың маңызы
1. Әлеуметтік-экономикалық дамудағы дағдарыс
Әлеуметтік-экономикалық жүйенің дамуында дағдарыс туралы жалпыға
бірдей ұғым әлі толығымен қалыптаса қоймаған. Дағдарыс капиталистік
әдістің сипатты белгісі болып табылады және социалистік жүйеде болмауы
тиіс деген пікір болған. Біздің елде көптеген жылдар бойы бұл ұғым
өндірісті дамытудың экономикалық саясатын жасау факторы ретінде емес,
идеология деп қарастырылды. Алайда, барлық көзқарастарды талдай келе,
бүгінгі күнге сәйкес ұғым қалыптасты. Дағдарыс - әлеуметтік-экономикалық
жүйеде (ұйымда) оның қоршаған ортада өмір сүру тұрақтылығына қауіп
төндіретін қарама-қайшылықтардың шиеленісуі.
Дағдарыстың себебі түрлі болады. Олар объективті және субъективті
болып бөлінеді. Объективті себептер модернизация және қайта құрудың циклдық
қажеттіліктерімен байланысты. Ал субъективті себептер басқарудағы қателер
мен волюнтаризмді білдіреді. Сонымен қатар, климаттың құбылыстарын, жер
сілкінісін және т.б. сипаттайтын табиғи себептерді атауға болады (1-сурет).
Дағдарыс себептері ішкі және сыртқы болады. Сыртқы себептер
макроэкономикалық және әлемдік экономикалық дамудың тенденциялары және
стратегиясымен, бәсекемен, елдегі саяси жағдаймен байланысты болса, ішкі
себептер тәуекелі жоғары маркетинг стратегиясымен , өндірістік ұйымда
жетіспеушіліктермен, ішкі конфликтпен, басқарудың жетілмеуімен,
инновациялық және инвестициялық саясатпен сипатталады.
Сонымен, дағдарыс қаупі әрқашан болады, оны алдын-ала көре білу және
болжау қажет.
Дағдарысты түсіну үшін оның себептерімен қоса, түрлі дағдарыстық
салдарларды қарастырған дұрыс. Жалпы, дағдарыстың салдары екі факторға
байланысты: оның себептеріне және дағдарыстық даму процесін басқару
мүмкіндіктеріне (2- сурет).
Дағдарыстың түрлі салдарлары дағдарыс белгілерімен, сол сияқты
дағдарысты шиеленістіретін немесе әлсірететін дағдарысқа қарсы басқарумен
анықталады. Осы қатынаста басқару мүмкіндіктері басқару мақсаттарына,
кәсібилігіне, мотивация белгісіне, себеп пен салдарды ұғынуға,
жауапкершілікке байланысты болады.
Көп жағдайда энтузиазм көмектеседі. Бірақ, ол үзіліссіз әсер бермесе
де, дағдарысқа қарсы басқару бағдарламаларында ескеріледі. Энтузиазм өзінің
қайнар көзі, ұлттық ерекшеліктері, мәдениеттің дәстүрлері бойынша әртүрлі
болады. Энтузиазм ірі қателер мен мақсаттарды жабу үшін қолданылады да,
дағдарыстық қысымды жоғалтпайды.
Дағдарыс себептері.
1-сурет.
Дағдарыстың салдарлары.
2-сурет.
Тәжірибе көрсеткендей, дағдарыс тек себептері мен салдарлары бойынша
ғана емес, өзінің мәні бойынша да әртүрлі. Егер дағдарыс типологиясы болса,
оны әлсіретуге, уақытты үнемдеуге және ауыртпалықтың аз болуына мүмкіндік
туады.
Жалпы және жергілікті дағдарыстар болады. Жалпы дағдарыстар жалпы
әлеуметтік-экономикалық жүйені қамтыса, жергілікті оның бөлігін ғана
қамтиды. Бұл дағдарыстардың көріну масштабы бойынша бөлінуі.
Дағдарыс проблематикасы бойынша макро- және микродағдарыс болып
бөлінеді. Макродағдарысқа көп көлемді және масштабты проблематика тән.
Микордағдарыс жеке проблема мен проблемалар тобын қамтиды (3-сурет).
Жергілікті немесе микродағдарыс тізбекті реакция ретінде болса да,
жалпы жүйеге немесе дамудың барлық проблематикасына таралады, себебі жүйеде
барлық элементтердің органикалық өзара байланысы болады және проблемалар
жекелеп шешілмейді. Бұл дағдарыс жағдайларын басқарудың жоқтығы, дағдарысты
локализациялау және оның өткірлігін азайту шараларының жоқтығы, дағдарысты
дамытудың әдейі мотивациясын жасау кезінде туындайды.
Әлеуметтік-экономикалық жүйедегі құрылымдық қатынастарға, оның даму
проблематикасының дифференциациясына байланысты экономикалық, әлеуметтік,
ұйымдық, психологиялық, технологиялық дағдарыстарды бөлуге болады.
Экономикалық дағдарыс елдің экономикасында немесе кәсіпорын мен
фирманың экономикалық жағдайында болатын өткір қарама-қайшылықтарды
білдіреді. Олар: өндірістік, тауар сату, төлемсіздік дағдарыстар, бәсекелік
қабілетті жоғалту, банкроттық және т.б.
Экономикалық дағдарыс тобында қаржылық дағдарыстар ерекше. Олар
фирманың қаржылық мүмкіндіктеріндегі және қаржылық жүйе жағдайындағы қарама-
қайшылықтарды білдіреді. Ол экономикалық процестердің ақшалай мағынадағы
дағдарыстары.
Әлеуметтік дағдарыстар түрлі әлеуметтік топтардың немесе құрылымдардың
– жұмысшы мен жұмыс беруші, кәсіподақ пен кәсіпкерлердің – мүдделерінің
шиеленісуі кезінде туады. Көбінесе әлеуметтік дағдарыстар экономикалық
дағдарыстардың жалғасы немесе толықтырушысы ретінде дамиды, алайда олар
басқару стилі, еңбек жағдайларына көнікпеушілік, экологиялық проблемаларға
қатынас, патриоттық сезімдер себебінен де туындайды.
Әлеуметтік дағдарыс тобында саяси дағдарыстар маңызды болып келеді.
Бұл – қоғамның саяси құрылымындағы, биліктегі, әлеуметтік топтар мен
кластардың мүдделерді жүзеге асырудағы, қоғамды басқарудағы дағдарыстар.
Саяси дағдарыстар қоғамның әр қырын сырып өтіп, экономикалыққа ұласады.
Ұйымдық дағдарыстар – қызметтің бөлінуі және интеграциясы,
функцияларды бөлу, жеке бөлімшелер қызметін регламенттеу, әкімшілік
бірліктерді, аймақтарды, филиалдарды бөлу кезінде болатын дағдарыстар.
Дағдарыс типологиясы.
3-сурет.
Психологиялық дағдарыстар – адамның психологиялық жағдайының
күйзелісі: стресс, сенімділік сезімінің жоғалуы, паника, болашағы үшін
қорқыныш, жұмыспен, құқықтық қауіпсіздікпен, әлеуметтік жағдаймен
қанағаттанбаушылық. Ол қоғамның, ұжымның және жеке топтың әлеуметтік-
психологиялық климатында болады.
Технологиялық дағдарыс жаңа технологияны анық қажет ететін
жағдайларда жаңа технологиялық идеялар дағдарысы ретінде туындайды. Ол
–бұйымның технологиялық сәйкессіздігі, жаңа технологиялық шешімдерді
қолдамау. Жалпы бұндай дағдарыстар ғылыми-техникалық прогрестің
дағдарыстары болып көрінеді – оның тенденциялары, мүмкіндіктері, салдарлары
арасындағы қарама-қайшылықтар. Мысалы, қазіргі кезде атом энергиясын бейбіт
қолдану, атом электр станциялары мен корабльдерін салу идеясы дағдарысқа
ұшырап отыр.
Дағдарыстың пайда болуының басқа да себептеріне байланысты табиғи,
қоғамдық, экологиялық болады. Алғашқысы өмірдің табиғи жағдайларынан,
адамның қызметінен туады. Себептері: жер сілкінісі, боран, өрт, климаттық
өзгерістер, су тасқыны. Бұлар экономикаға, адам психологиясына әсер етпей
қоймайды. Белгілі масштабтағы бұл құбылыстар дағдарыстың пайда болуына алып
келеді.
Дағдарыс қоғамдық қатынастардың барлық көріністерінен де пайда
болады.
Қазір адам мен қоршаған ортаның, яғни экологияның қарым-қатынасында
да қауіп-қатер болады. Бұл адам қызметінің әсерінен болатын табиғи
жағдайдың өзгерісі кезінде туатын дағдарыстар – ресурстардың сарқылуы,
қоршаған ортаның ластануы, қауіпті технологияны ойлап табу, табиғи тепе-
теңдік заңдарының талаптарын орындамау.
Дағдарыстар тағы заңды және кездейсоқ болады. Заңды дағдарыстар даму
кезеңі ретінде туады, олар болжанады және дағдарысты тудыру факторлары
есебінен объективті себептермен өндірісті қайта құру қажеттілігі, ғылыми-
техникалық прогрестің әсерінен мүдделер құрылымын өзгерту шақырылады.
Кездейсоқ дағдарыстар – басқарудағы үлкен қателіктің немесе табиғи
құбылыстың нәтижесі, жергілікті дағдарыстың кеңеюі мен таралуына әкелетін
экономикалық тәуелділік нәтижесі.
Айқын дағдарыстар белгілі болады және жеңіл көрінеді. Ал жасырын
дағдарыстар көрінбейді, сондықтан қауіпті болып саналады.
Дағдарыс терең және жеңіл болады. Терең, өткір дағдарыстар әлеуметтік-
экономикалық жүйенің түрлі құрылымдарының құлдырауына әкеп соғады. Олар
қиын және қалыпсыз жүреді, көбіне басқа қарама-қайшылықтарды өзіне қосып
алады, оларды өзімен ала жүреді. Жеңіл дағдарыстар тізбектеліп,
ауыртпалықсыз жүреді, оларды көре білуге, басқаруға болады.
Уақыт факторы дағдарыстық жағдайларда маңызды роль атқарады. Ұзақ
мерзімдік дағдарыстар, әдетте, ауыр және қиын жүреді. Олар дағдарыс
жағдайларын дұрыс басқара алмаудың, дағдарыс мәні мен сипатын, себептері
мен мүмкін салдарларын түсіне алмаудың әсерінен пайда болады.
Дағдарыс типологиясы оны анықтауда, оны жемісті басқаруда маңызды
роль атқарады. Нақты дағдарыстың классификациялық белгілері жағдайдың
бағаларын, жемісті басқарушылық шешімдерді дайындау және таңдауды
анықтайтын параметрлер ретінде қарастырылады. Дағдарыс болмаса да, оның
қаупі әрқашан болады. Сондықтан қателік жағдайлардың туу белгілерін білу
мен оның алдын алу мүмкіндіктерін бағалау маңызды.
Дағдарыстың алдын алу – басқарылатын процесс. Басқарудың жемісі оны
уақтылы тануға, симптомдарына байланысты болады. Дағдарыс белгілері оның
типологиясы бойынша бөлінеді: масштабы, проблематикасы, өткірлігі, даму
аймағы, себебі, мүмкін салдары, көріну фазасы.
Әлеуметтік-экономикалық жүйені басқаруда дағдарысқа қарсы дамудың
мониторингі қызмет етуі тиіс. Бұл – даму процестерін бақылау және олардың
тенденциясын дағдарысқа қарсы басқару критериі бойынша барлау. Мысалы, ауа
райын, жер сілкінісін болжайтын арнайы службалар бар. Неге басқару
жүйесінде осы сияқты қызметті ойлап таппасқа?
Болжау үшін дағдарыстық дамудың белгілері мен көрсеткіштерінің нақты
жинағы, оларды есептеу әдістемесі және талдауда қолдану қажет. Дағдарысты
болжау жағдай мен тенденцияны арнайы талдау негізінде ғана мүмкін болады.
Дағдарысты тануда әлеуметтік-экономикалық жүйенің жағдайын бағалаудың
барлық көрсеткіштері қатысады.
Дағдарысты тану әдістемесі мамандардың болуын, олардың қызметтерін,
ұсыныс немесе шешімдер мәртебесін, басқару жүйесіндегі өзара байланысы
білдіретін жұмысты ұйымдастырумен тығыз байланысты. Мұндай мамандар туралы
айтқан кезде, дағдарысқа қарсы менеджерлер немесе арбитражды басқарушылар
дайындығы ғана емес, сол сияқты осы қызметке маманданған аналитиктер
қарастырылады.
Бүгінгі күні дағдарысты тану және болжау басқарудың күрделілігі мен
өндірістік қызмет масштабының кеңеюі есебінен кәсіби негізге қойылуы тиіс.
Дағдарыстың алдын алу оны талдау әдістемесіне, дағдарысқа қарсы басқару
саласында мамандардың болуына байланысты. Басқарудың кәсібилігі қалыпты,
жемісті басқару дағдысымен шектелмейді, ол жоғары тәуекелді, экстремалды,
дағдарыстық жағдайларда да көрінуі тиіс.
Қоғамдық ұдайы өндірістің классикалық циклы төрт фазадан тұрады:
1. Дағдарыс (құлдырау). Өндіріс көлемі және іскерлік белсенділік
қысқарады, баға төмендейді, тауар іркіледі, жұмыссыздық өседі және
банкроттық саны артады. Экономикалық дағдарыстың жеке салаларға негативті
әсер ету дәрежесінде ерекешеліктер болатынын атап кету қажет. Күнделікті
сұраныс заттарын жеткізетін салаларда өндіріс салыстырмалы аз масштабта
қысқарады. Қолайсыз экономикалық жағдайда тұтынушылар жақсы уақытты күтіп,
жабдықтар мен тұрмыстық техниканы сатып алуды мүлдем тоқтатуы мүмкін.
Сәйкесінше, металлургияда, ауыр машина жасауда, тоңазытқыш, автомобиль және
т.б. шығаратын салаларда өндіріс көлемі тамақ және жеңіл өнеркәсібіне
қарағанда күрделірек төмендейді. Монополия және экономиканың монополиялық
емес секторларындағы дағдарысқа әсер етуде айырмашылықтар бар. Жоғары
монополиялық салаларда дағдарыс кезінде өндіріс көлемі күрт төмендегенде
баға төмендемейді, ал капиталдың төмен концентрациясы салаларында өнім
шығару көлемі аз ғана қысқарғанда баға көп төмендейді. Басқаша айтсақ,
монополия өзінің экономикалық билігіне жүктеліп, дағдарыстан аз
шығындарымен шығады.
2. Тоқырау (стагнация). Жарты жылдан үш жылға дейін созылады.
Шаруашылық өмірдің жаңа жағдайларға және қажеттіліктерге бейімделу фазасы,
жаңа тепе-теңдікке жету фазасы болып табылады. Оған сенімсіздік, тәртіпсіз
іс-әрекеттер тән. Кәсіпкердің конъюнктураға сенімі әзер қалпына келеді,
шаруашылық жүргізу бағасы мен шарттары тұрақтанса да, бизнеске үлкен
қаржыны тәуекелге бармай отырып, қарайлайды. Бұл фаза көп жағдайларда пайыз
нормасының төмендеуімен сипатталады.
3. Жандану – қалыпқа келу фазасы. Капитал салымы басталады, баға,
өндіріс, жұмысбастылық, пайыздық қойылым өседі. Жандану, ең алдымен,
өндіріс құралдарын жеткізетін салаларды қамтиды. Жаңа кәсіпорындар
құрылады. Яғни, жандану макроэкономикалық көрсеткіштер бойынша дағдарысқа
дейінгі деңгейге қол жеткізумен аяқталады. Содан кейін бұрынғыға қарағанда
жаңа, жоғарырақ өрлеу басталады.
4. Өрлеу (серпіліс) – жаңалықтар және жаңа тауарлар мен
кәсіпорындардың пайда болу сериясында, капитал салымдарының, акция және
басқа құнды қағаздардың бағамының, пайыздық қойылымның, баға және жалақының
қарқынды өсуінде экономикалық дамудың жеделдеуі байқалатын фаза. Банктік
баланстың қысымы артады, тауарлық қорлар көлемі өседі. Экономиканы дамудың
жаңа деңгейіне алып келген өрлеу базаны жаңа деңгейге, периодикалық
дағдарысқа дайындайды.
Жаңа периодикалық дағдарыстың алғашқы себебі жиынтық сұраныстың
қысқаруы болып табылады. Қайтадан өндіріс құлдырайды, жұмысбастылық
төмендейді, табыстар азаяды, шығындар мен сұраныс қысқарады.
Жиынтық сұраныстың қысқаруына әсер ететін факторлар: тозған жабдықты
ауыстыру (шикізатты, материалдарды, қосымша бөлшектерді бұрынғыдай сатып
алу қысқарады), жеке өнімдерге сұраныстың азаюы, салықтар мен несие
пайызының өсуі, ақша айналыс заңын бұзу, түрлі саяси жағдай, кездейсоқ
жағдайлар. Бұлардың барлығы қалыптасқан нарықтық тепе-теңдікті бұзады және
келесі экономикалық дағдарысқа түрткі болады.
Дағдарыс тұрақты (циклдық) немесе периодикалық және тұрақсыз болады.
Тұрақты дағдарыс белгілі бір заңдылықпен қайталанып отырады, жаңа циклға
бастама береді, осыдан экономика төрт фазадан өтіп, базаны келесі циклға
дайындайды. Олар экономиканың барлық салаларын терең және үздіксіз
қамтуымен сипатталады. Тұрақсыз экономикалық дағдарыстар: аралық,
бөлшектік, салалық және құрылымдық. Аралық дағдарыс жаңа циклға бастама
бермейді, өрлеу және жандану фазасының ағымын белгілі бір уақытқа бөледі.
Ол тұрақты дағдарысқа қарағанда терең емес және үздікті болып келеді де,
локальды сипатта болады. Осындай дағдарыс капиталистік елдерде 1924 және
1927 жылдары орын алды, ал 1953-1954 және 1960-1961 жылдар мұндай дағдарыс
тек АҚШ пен Канаданы ғана қамтыды.
Бөлшектік дағдарыс аралық дағдарыстан барлық экономиканы емес, ұдайы
қоғамдық өндірістің қандай да бір саласын қамтуымен ерекшеленеді. Оған 1932
жылы Германияда болған оқиғаны мысалға келтіруге болады.
Салалық дағдарыс халық шаруашылығының тек бір саласын ғана қамтиды.
Оның тууының негізгі себептері: саланың дамуындағы диспропорция, құрылымдық
қайта құру, қайта өндіріс. Бұл дағдарыстар ұлттық және халықаралық болып
бөлінеді. Соңғысына 1958-1962 жылдардағы әлемдік судоход дағдарысын және
1977 жылғы тігін өнеркәсібіндегі дағдарысты жатқызуға болады.
Құрылымдық дағдарыс – қоғамдық өндірістің пропорционалды даму заңын
бұзу. Бұл, бір жағынан, салалар арасындағы маңызды диспропорцияда көрінсе,
екінші жағынан, балансталған даму үшін қажетті өнімдердің маңызды түрлерін
натуралды өлшемде шығаруда көрінеді. 70-жылдары Батыс экономикасын
энергетикалық, шикізаттық және азық-түлік дағдарыстары жаулап алды.
Келесі периодикалық дағдарыстың басталуы алдында өндіріс жоғарғы
деңгейге жетеді де, қайта өндіріске ұшырайды.
Жеке ұйымның қызметінде дағдарыстың тууы мүмкін бе? Бұл басқару
проблематикасындағы маңызды сұрақ. Тәжірибеге сүйенсек, дағдарыс тек мүмкін
болып қана қоймай, әр жеке ұйымның басқа ұйымның даму ритмімен сәйкес
келмейтін жеке даму ритмін де сипаттайды. Әрбір ұйымның өзінің даму
потенциалы, оны іске асырудың өз шарттары болады, жалпы әлеуметтік-
экономикалық жүйенің циклдық дамуының заңдылықтарына сүйенеді. Сондықтан,
ұйым өзіндік циклдар дағдарыстық дамуын иемдене отырып, экономикалық жалпы
циклдарға белгілі қатынаста болады. Ол сыртқы және ішкі, жалпы және
спецификалық факторлар болуы мүмкін.
Сыртқы факторлар ұйым қызмет ететін және оған әрқашан тәуелді болатын
экономикалық ортаны сипаттайды. Егер экономика жүйелік дағдарыс қалпында
болса, бұл ұйымға әсер етпей қоймайды. Әрбіреуіне әрқалай әсер етеді.
Барлығы ұйымның белгісіне және қызмет ету аймағына (мемлекеттік, жеке, ірі,
шағын, коммерциялық, өндірістік, т.б.), оның ішкі жағдайына (мемлекеттік,
жеке, ірі, шағын, коммерциялық, өндірістік және басқа) байланысты.
Ұйымда дағдарыстың пайда болу факторлары әртүрлі болады. Дағдарысқа
қарсы басқару бағдарламаларын уақтылы іске асыру мүмкіндігін алу үшін,
дағдарыстық дамудың симптомдарын көру маңызды. Факторларды, симптомдарды,
себептерді бір-бірімен шатыстыруға болмайды.
Симптомдар ұйымның қызмет етуін және дамуын бейнелейтін өзгеріс
тенденциясында және көрсеткіштерінде көрінеді. Қор қайтарым, өнімділік,
тиімділік, энергиямен қамтылу, қаржылық жағдай көрсеткіштерін, яғни
персоналдың ағылуы, тәртіп, еңбекпен қанағаттану, конфликтілік сияқты
көрсеткіштерді талдау ұйымның өндірістік жағдайында дағдарыс туғанын не
тумағанын сипаттай алады. Қаржылық-экономикалық және әлеуметтік-
экономикалық көрсеткіштерді талдаудың маңызы зор.
Көрсеткіш жағдайы, оның өзгеру тенденциясы дағдарыс симптомы болып
табылады.
Дағдарыстың симптомы болып тағы көрсеткіштердің заңды қатынастарға
сәйкес келмеуі, уақыт параметрлері табылады. Мысалы, еңбек өнімділігінің
өсу қарқыны жалақының өсу қарқынынан артық болу керек. Егер бұлай болмаса,
дағдарыс қаупі төнеді.
Симптомдар дағдарыс себебін әрқашан көрсете бермейді. Симптом –
дағдарыстың ақиқат себептерін әрқашан сипаттай бермейтін, алайда себептерді
бекіте алатын дағдарыстық жағдайдың алғашқы және сыртқы көрінуі. Дағдарысты
тек симптомдары бойынша ғана емес, себептері мен нақты факторлары бойынша
да бағалау керек.
Дағдарыстың факторы – дағдарыстың тууын дәлелдейтін оқиға, бекітілген
қалып немесе бекітілген тенденция.
Дағдарыстың себебі – нәтижесінде дағдарыс факторы пайда болатын оқиға
немесе құбылыс.
Мысалы, инфляция – дағдарыс факторы, ал инфляцияның себебі белгілі
уақытта мемлекеттік қарызды өтей алмауымен байланысты ақша массасының
көбеюі болып саналады. Дағдарыс симптомына есепті операцияларды долларды
қолдану, жалақының нәтижесіз және қалыпсыз өсуі, бағаның өсуі және т.б.
жатады.
Ұйымдағы дағдарыс факторы:
• өнім сапасының төмендеуі;
• технологиялық тәртіптің бұзылуы;
• техникалық құралдардың ескіруі;
• несие бойынша үлкен борыштар.
Дағдарыстың себептері:
• қаржылық-экономикалық дұрыс есептемеу;
• экономикалық жалпы дағдарыс;
• персоналдың төмен кәсібилігі;
• мотивациялау жүйесінің жетіспеушіліктері.
Дағдарыстың симптомдары:
• теріс тенденциялардың алғашқы белгілерінің көрінуі;
• осы тенденцияның тұрақтылығы;
• іскерлік конфликттер;
• қаржылық проблемалардың өршуі.
Ұйымда дағдарыстың пайда болу проблемасына систематологиялық жағынан
қарауға болады. Кез келген ұйым жүйе болып табылады, себебі ол бір-бірімен
байланысты элементтерден, бөлшектерден, компоненттерден тұрады және бір
бүтінді құрайды. Осы жерде ұйымның дамуы сандық өсімнің болуына қарамастан,
оның тұтастығының жалпы белгілерін өзгертпейді, егер ұйым құрамаса.
Жүйе өзінің өмір сүруінде тұрақты немесе тұрақсыз қалыпта болуы
мүмкін. Тұрақтылық статикалық және динамикалық деп бөлінеді. Жүйенің
тұрақтылығына әсер ететін факторларды ішкі және сыртқы деп жіктейміз. Егер
тұрақтылық сыртқы факторлар әсерінен болса, онда ол сыртқы, ал егер ішкі
факторлар әсер етсе – ішкі болып есептеледі.
Жоспарлы шаруашылық қызмет ету жүйесі жағдайында өндірістік-
экономикалық құрылымның тұрақтылығы негізінен сыртқы факторлар есебінен
орнады, яғни кез келген тұрақсыз процестерден еш нәрсенің жұмсалуынсыз
құтылуға болатын. Жүйені тұрақты немесе квазитұрақты жағдайға әкелу
механизмі әртүрлі болатын: қосымша экономикалық қолдау, директорды
ауыстыру, жоспарларды түзету, өндірісті әкімшілік қайта құру және т.б.
Осылайша, кәсіпорын қызметінің тұрақтылығына еш нәрсені басқармай-ақ
қол жеткізуге болатын, ал дағдарыс болса, туындамайтын. Тұрақтылық мәселесі
салалық, аймақтық және мемлекеттік деңгейге ауысып, жоғарыдан шешілетін.
Жүргізілген реформалар жоғары деңгейге ғана, яғни мемлекеттік (аймақтық)
және салалық қана қатысты болды. Тұрақтылық жүйеде санкцияланбаған кез
келген ауытқуларды жоюмен, экономиканы мемлекеттік басқару механизмін іске
қосумен қамтамасыз етіледі.
Ал нарықтық экономика ұйымның қызмет ету және дамуының тұрақтылығын
қамтамасыз ететін сыртқы механизмдермен қоса, ішкіні талап етедi. Ол - өзі
ұйымдастырылатын жүйенің қызмет ету принципі. Бұл кезде ұйымды басқару
қоршаған ортада өз іс-әрекеттерін талдау негізінде жүргізеді.
Жүйенің тұрақты жағдайы, өз алдына, қалыпты және квазиқалыпты болып
бөлінеді. Жүйенің қалыпты жағдайы оның ешбір құрылымдық құраушысы өтпелі
кезеңде орналаспаған жағдайды білдіреді, басқаша айтсақ, барлық құрылымдық
құраушысы тұрақты қызмет етеді, өмір сүру процестерін жүзеге асырады.
Квазиқалыпты жағдай жүйенің құраушыларының біреуі өтпелі кезеңде орналасып,
бірақ жүйеге ешқандай әсер етпейді, немесе біраз әсер етеді.
Систематологияда күрделі жүйелер квазиқалыпты жағдайда ораласуы
керектігі туралы ұғым қалыптасқан. Әлеуметтік-экономикалық жүйе - өте
күрделі жүйе, сондықтан оларға тұрақты жүйе қызметімен байланысты заңдар
әсер етпейді.
Өтпелі кезең деп жүйе немесе оның белгілі бір маңызды көрсеткіші
сапалы түрде өзгеретін уақытты айтамыз.
Өтпелі кезең жүйеге теріс немесе оң әсер етуі мүмкін, яғни оның
жағдайын нашарлатады, не жақсартады.
1.2. Дағдарысқа қарсы басқарудың мәні, қажеттілігі және
проблематикасы
Кез келген жағдайда кез келген ұйымда дағдарыс болмағанның өзінде
оның туу қаупі болады. Басқаруда әрқашан әлеуметтік-экономикалық
жүйенің циклдық дамуы туралы, басқарылатын және басқарылмайтын
процестердің қатынасы туралы, адам, оның қажеттіліктері мен
қызығушылықтарының өзгеруі туралы тәуекел болады.
Әлеуметтік-экономикалық жүйені басқару белгілі бір дәрежеде
дағдарысқа қарсы болуы тиіс.
Дағдарысқа қарсы басқару – дағдарыстың қаупін алдын-ала көре білуді,
оның симптомдарын, теріс салдарларын төмендету шаралары бойынша және одан
әрі даму үшін оның факторларын қолдануды алдыға қойған басқару түрі.
Дағдарысқа қарсы басқару мүмкіндігі, ең алдымен, адам факторымен
анықталады. Адамның саналы қызметі критикалық жағдайлардан шығу жолдарын
іздеу мен табуға, күрделі мәселелерді шешуге барлық күштерді жұмылдыруға,
дағдарыстан шығудың мыңжылдық тәжірибесін қолдануға мүмкіндік береді.
Сондай-ақ, дағдарысқа қарсы басқару мүмкіндігі әлеуметтік-
экономикалық жүйенің дамуының циклдық сипаты туралы біліммен де анықталады.
Бұл дағдарыстық жағдайларды болжауға, оларға дайындалуға мүмкіндік береді.
Дағдарысқа қарсы басқарудың қажеттілігі дамудың мақсаттарымен
анықталады. Мысалы, адамның өмір сүруіне, оның денсаулығына қауіпті
экологиядағы дағдарыстық жағдайлардың туындауы технологияны өзгерту туралы
шешімдерді қабылдауға қатысты дағдарысқа қарсы басқарудың жаңа құралдарын
іздеу мен табуға мәжбүрлейді
Дағдарысқа қарсы басқарудың проблематкасы кең және әр алуан. Барлық
мәселелер жиынтығын төрт топқа бөліп қарастыруға болады.
Бірінші топқа дағдарыс алды жағдайларын тану (зерттеу) мәселелері
жатады. Дағдарыстың туындауын уақытында көре білу, оның алғашқы белгілерін
табу, оның сипатын түсіну оңай емес. Дағдарыстың алдын алу механизмін
құрып, оны іске қосу да басқару мәселесі болып табылады. Басқару дағдарыс
кезіндегі ұйымның өмір сүруінің мәселелерін шешеді, дағдарыстан шығу мен
оның салдарларымен байланысты. Бұл, ең алдымен, оның өмір сүруінің
әдістемелік мәселелері. Оларды шешу процесінде дағдарыстық жағдайда
басқарудың миссиясы мен мақсаттары құрылып, басқарудың жолдары, құралдары
мен әдістері анықталады. Бұл топқа қаржылық- экономикалық сипаттағы
мәселелер кешені кіреді. Мысалы, дағдарысқа қарсы экономикалық басқаруда
өндіріс дивесификациясы мен конверсия жүгізу типтерін анықтау қажеттілігі
туындайды. Бұл қосымша ресурстарды, қаржыландыру көздерін іздеуді талап
етеді.
Дағдарысқа қарсы басқарудың проблематкасы басқару технологиясының
дивесификациясын көрсетеді (мәселелердің үшінші тобы). Жалпы көрінісінде
ол дағдарыстарды болжау мәселелерін және дағдарыстық жағдайда әлеуметтік-
экономикалық жүйенің қызмет ету варианттарын, қажетті ақпаратты іздестіру
мәселелерін қамтиды.
Дағдарыстық жағдайларды талдау мен бағалау мәселесі де маңызды.
Ұйымды дағдарыстан шығаруға көмектесетін инновациялық стратегия құру
мәселесін қарастыруға да болады.
Төртінші топ мәселелерге әрқашан дағдарыс жағдайларын туғызатын
персоналдар конфликтологиясы мен селекциясын жатқызуға болады. Сонымен
бірге дағдарысқа қарсы шараларды инвестициялау, маркетинг мәселелері,
кәсіпорынның банкроттығы мәселелері қарастырылады.
Сонымен, дағдарысқа қарсы басқару басқаруға қажетті жалпы белгілермен
бірге, оның спецификациялық сипаттамаларына ие басқарудың ерекше типі
болып табылады.
Кез келген басқарудың сипаттамаларының бірі - оның пәні. Дағдарысқа
қарсы басқарудың пәні - мәселелер және дағдарыстың нақты және болжамды
факторлары, яғни дағдарыстың болуының көрінісі, қаупін тудыратын қарама-
қайшылықтардың шиеленісуінің барлық қолайсыз көріністері.
Дағдарысқа қарсы басқарудың мәнін келесідей ашуға болады:
• дағдарыстарды болжауға, күтуге және тудыруға болады;
• дағдарыстарды белгілі бір дәрежеде тездетуге немесе шегіндіруге
болады;
• дағдарыстарды жеңілдетуге болады;
• дағдарыстық жағдайдағы басқару арнайы білімді, тәжірибені және
өнерді талап етеді;
• дағдарыстық процестер белгілі бір дәрежеге дейін басқарылуға
болады;
• дағдарыстан шығу процестерін басқару бұл процестерді тездетуге
және оның салдарларын азайтуға көмектеседі.
Дағдарыстар әртүрлі және оларды басқару да әртүрлі болады. Бұл
әртүрлілік басқарудың жүйесінде, процесінде және механизмінде көрініс
алады.
Дағдарысқа қарсы басқару жүйесі ерекше қасиеттерге ие болуы керек.
Олардың маңыздылары мыналар:
• икемділік және бейімділік, ол көбінесе басқарудың матрицалық
жүйелеріне тән;
• бейресми басқаруды нығайтуға күш жұмсау, ұстамдылықты,
энтузиазмды мотивациялау;
• басқаруды диверсификациялау, қиын жағдайларда тиімді басқаруды
қолдануға неғұрлым ыңғайлы типологиялық белгілерді іздеу;
• туындаған мәселелерге уақтылы шара қолдануды қамтамасыз ету үшін
орталықтандыру деңгейін төмендету;
• интеграциялық процестерді нығайту.
Дағдарысқа қарсы басқарудың процестері мен технологиясының өзіне
тән ерекшеліктері бар. Олардың маңыздылары:
• ресурстарды қолданудағы, өзгерістерді жүргізудегі инновациялық
бағдарламаларды жүзеге асырудағы мобильділік және динамикалық;
• басқарушылық шешімдерін қабылдау мен іске асыру технологиясында
бағдарламалық мақсатта тәсілдерді жүзеге асыру;
• басқару процесіндегі уақыт факторына, жағдайдың динамикасы бойынша
уақтылы іс-әрекеттің жүзеге асырылуына жоғарғы көңіл бөлу;
• іс-әрекеттің баламаларын таңдауға алдын-ала және ағымдағы
бағалауға назар аудару;
• шешімдерді дайындау және жүзеге асыру кезінде олардың сапасына
дағдарысқа қарсы басқару критериін қолдану.
Әсер ету құралдарын сипаттайтын басқару механизмі де өзіндік
ерекшеліктерге ие. Дағдарысқа дейінгі немесе дағдарыстық кезеңде
қолданыстағы әсер ету құралдары қажетті нәтижеге жеткізе бермейді.
Дағдарысқа қарсы басқару механизмінде басымдылық мыналарға берілуі тиіс:
• дағдарысқа қарсы шараларға бағытталған мотивация ресурстарды
үнемдеу, қателерді болдырмау, абайлық жағдайды терең талдау,
кәсіпшілік;
• іс-әрекеттің оптимизмі мен оған деген сенімділікті, әлеуметтік-
экономикалық тұрақтылықты орнату;
• кәсіпшіліктің құндылықтары бойынша интеграция;
• мәселелерді шешуге бастамашылдық пен дамудың ең жақсы варианттарын
іздеу;
• корпоративтілік инновацияны іздеу мен қолдау.
Бұлар дың жиынтығы тек менеджер қызметінің сипаттамасы емес, барлық
басқарудың жалпылама сипаттамасы ретінде түсіндірілетін басқару стилінде
көрініс табуы тиіс.
Дағдарысқа қарсы басқару стилі келесілермен сипатталуы керек: кәсіби
сеніммен, мақсатқа бағытталғандығымен, бюрократияға қарсы ұйымдасуымен,
зерттеу тәсілдерімен, өзін-өзі ұйымдастыру қабілетімен, жауапкершілікті
қабылдауымен.
Дағдарысқа қарсы басқару кейбір сипаттамаларын толығырақ қарастырған
жөн:
1. Дағдарысқа қарсы басқару функциялары - бұл басқару пәнін
білдіретін және оның нәтижелерін анықтайтын қызмет түрі. Бұл функциялар
Дағдарыс алды, дағдарыс кезіндегі және одан кейінгі жағдайларда дұрыс
басқару үшін не істеу керек? деген қарапайым сұраққа жауап береді. Осыған
байланысты алты функцияны қарастыруға болады: дағдарысқа дейінгі басқару,
дағдарыс жағдайындағы басқару, дағдарыстан шығу процестерін басқару,
тұрақсыз жағдайларын тұрақтандыру (басқарылуды қамтамасыз ету), жоғалтулар
мен мүмкіндіктердің жіберілуін азайту, уақтылы шешім қабылдау.
Қызметтің (басқару функцияларының ) әр түрінің өзіне тән ерекшеліктері
бар, олардың жиынтығы дағдарысқа қарсы басқаруды сипаттайды.
2. Кез келген басқарудың дамуында оның екі қарама-қайшылығы –
интеграция мен дифференциация – диалектикалық байланыста интеграцияның
күшеюі дифференциацияның әлсіреуіне әкеледі және керісінше. Бұл процестер
логистикалық қисық тенденциясын білдіреді (4-сурет). Қисық өзгерісінің
құлдырау кезіндегі интеграция мен дифференциацияның байланысы басқарудың
жаңа ұйымдық формасын немесе жаңа типтегі ұйымды құруды сипаттайды. Бұл
байланысты ұйымның дағдарыс нүктелері бар. Олар ұйымдық негіздің құлдырау,
құлау қаупін білдіретін нүктелер. Дағдарыстан шығу – жаңа ұйымдық негізде
басқарудың интеграциясы мен дифференциациясының ара-қатынасының өзгеруі.
Ұйымды басқарудың негізгі факторларының әсер ету динамикасы.
4-сурет.
3. Басқарудың ішкі және сыртқы шектеулері болады. Шектеулердің бұл екі
тобы белгілі бір өзгермелі ара-қатынаста болады. Осы ара-қатынастың
өзгеруіне байланысты дағдарыстық құбылыстар ықтималдығы да өзгереді (5-
сурет).
Алайда шектеулерді реттеуге болады, дағдарысқа қарсы басқарудың мәні
де осында. Ішкі шектеулер персоналдарды таңдау, ротациялау, оқыту арқасында
немесе мотивация жүйесін жетілдірудің арқасында жойылады. Басқарудың
ақпараттық қамтамасыз етілуі де тиімді басқарудың ішкі шектеулерді жоюға
мүмкіндік береді.
Сыртқы шектеулер маркетинг және паблик рилейшнз жүйесін дамытумен
реттеледі.
4. Дағдарысқа қарсы басқарудың маңызды сипаттамаларының бірі ресми
және бейресми басқарудың үйлесімділігі.
Мұндай үйлесімділіктің түрлі түрлерінде дағдарысқа қарсы басқаруды
рационалды ұйымдастыру зонасы болады (6-сурет).
Ол кеңеюi және кішіреюі мүмкін. Зонаның кішіреюі дағдарыс қаупінің
артуын білдіреді.
5. Дағдарысқа қарсы басқару үшін рационалды даму стратегиясын таңдау
мен құру перспективасы және мүмкіндігі маңызды болып келеді.
Шектеулер және проблеманы шешу.
5-сурет.
Дағдарысқа қарсы басқарудың түрлі стратегиялары бар. Олардың ішіндегі
маңыздылары:
• дағдарыс және оның пайда болуына дайындық жайлы ескерту;
• дағдарыстың алдын алу мәселелерін дұрыс шешу үшін дағдарыстың
өршуін күту;
• дағдарыстық құбылыстарға қарсы келу, олардың процестерін баяулату;
• резервтер мен қосымша ресурстарды қолдану арқылы жағдайды
тұрақтандыру;
• есептелген тәуекел;
• дағдарыстан ақырындап шығу;
• дағдарыс салдарларын жою шараларын құру.
Стратегияның қай түрін болмасын таңдау дағдарыстың сипаты мен
тереңділігіне байланысты (7 - сурет).
Басқару даму үшін оның тиімділігiн арттырған жөн. Өз кезегінде
басқарудың тиімділігін артыру оның потенциалының өсуімен, яғни позитивті
өзгерістер мүмкіндігі мен қажетті ресурстардың және оларды қолдану
жағдайлардың бар болуымен анықталады (8-сурет).
Басқару потенциалы мен тиімділігінің өзгеру тенденциясында да
дағдарыс қаупі жасырынады.
Ресми және бейресми басқарудың үйлесуі:
үйлесу және тәуелділікті талдау.
6-сурет.
Басқа да басқару тәрізді, дағдарысқа қарсы басқару да өте тиімді
немесе тиімділігі аз болуы мүмкін. Дағдарысқа қарсы басқарудың тиімділігін
анықтайтын негізгі факторларды бөлуге болады. Оларды түсінігі мен
дифференциациясын басқаруды талдауға, жемісті жүзеге асыруға көмектеседі.
1. Дағдарысқа қарсы басқарудың кәсібилігі және арнайы дайындық. Бұл
жағдайда тек басқарудың жалпы кәсібилігі емес, сондай-ақ дағдарысқа қарсы
басқарудың ерекшеліктерін білдіретін кәсіби білім мен дағдыларды ескеру
керек. Мұндай кәсібилік дағдарыстық жағдайларда арнайы білім беру,
тәжірибенің мақсатқа бағытталуы және басқару өнерін дамыту процстерінде
туады.
Дағдарысқа қарсы басқару: стратегияның баламалары.
7-сурет.
Басқарудың даму тенденциясы.
8-сурет.
Дағдарысқа қарсы басқару кез келген басқарудың қажетті элементі болуы
тиіс: стратегиялық, креативті, өндірістік, экологиялық, қаржылық және т.б.
2. Табиғатпен берілген және арнайы дайындық процесінде қалыптасқан басқару
өнері. Көптеген дағдарыстық жағдайларда басқарудың жеке өнері дағдарыстан
шығудың немесе оны жеңілдетудің негізгі факторы болып табылады. Сондықтан
дағдарысқа қарсы басқару үшін менеджерлерді психологиялық тестілеу,
дағдарыстың жақындауына әсер беру және қиын жағдайларда басқара алу
қабілетіне ие тұлғаларды таңдау өте маңызды.
3. Тәуекелді шешімдерді жасау әдістемесі. Мұндай әдістеме жасалуы және
игерілуі қажет, себебі ол басқарушылық шешімдердің уақтылық мәселені
ашудың толықтығы, нақтылық, ұйымдастырушылық, мәнділік сияқты қасиеттерін
белгілі бір дәрежеде анықтайды. Бұл қасиеттердің дағдарысқа қарсы
басқаруда ерекше маңызы бар.
4. Жағдайды ғылыми талдау, тенденцияны болжау. Болашақты субъективті емес,
нақты, ғылыми талдауға негіздеп көре білу дағдарыстың жақындаған немесе
өтіп кеткен көріністерін әрқашан бақылап отыруға мүмкіндік береді.
5. Корпоративтілік дағдарысқа қарсы басқару тиімділігінің маңызды факторы
болып келеді. Ол ұйымда немесе фирмада әртүрлі дәрежеде көрінеді.
Корпоративтілік – бұл барлық жұмысшылардың ұйым мақсаттарын түсіну мен
қабылдауы, оларға жету үшін жан-тәнімен жұмыс істеуге дайындық, сол
сияқты бұл іскерлік, әлеуметтік-психологиялық және ұйымдық қатынастардың
интерграциясының ерекше түрі, бұл ішкі патриотизм және энтузиазм.
Корпоративтілік дағдарысқа қарсы басқарудың негізгі арқауы болып
саналады. Ол өздігінен пайда болмайды, басқару нәтижесі, оның
мақсаттарының элементі, сол сияқты басқару механизміндегі құрал болып
табылады.
6. Лидерлік те дағдарысқа қарсы басқару тиімділігінің факторлар жиынтығына
кіреді. Бірақ кез келген лидерлік емес. Оның көптеген модификациялары
болады. Лидерлік тек менеджердің тұлғасымен ғана емес, сонымен бірге
жұмыстың бекітілген стилімен, басқару персоналының құрамымен, менеджерге
деген нығайтылған сеніммен, биліктің беделдігімен, сенімділікпен де
анықталады.
Лидерлікке арқау дағдарыстың алдын алу мен оны жеңілдетуде негізгі
рөлді атқаруы мүмкін. Бірақ ол үшін лидерлікті іздеу мен жобалау қажет.
Сонымен. Лидердік – бұл тек менеджердің тұлғалық қасиеті емес, сонымен
бірге басқарудың барлық барлық жүйесінің, басқаруды ұйымдастырудың
сипаттамасы.
7. Басқарудың оперативтілігі мен икемділігі. Дағдарыстық жағдайда тез
және шешімді іс-әрекеттерге, оперативті шараларға, қалыптасқан жағдайлар
бойынша басқаруды өзгертуге, дағдарыс жағдайларына бейімделуге қажеттілік
туындайды. Бұл кезде инерттілік кері әсер етуі мүмкін.
8. Стратегия және дағдарысқа қарсы бағдарламалардың сапасы. Көп
жағдайда басқару стратегиясын өзгертуді, дағдарысқа қарсы дамудың арнайы
бағдарламасын жасауды қажет етуі мүмкін. Бағдарламалар мен стратегиялық
қойылымдардың сапасы әртүрлі болуы ықтимал. Дағдарысқа қарсы басқару осыған
да байланысты болады.
9. Ерекше пункт ретінде адам факторын қарастырады. Белгілі бір дәрежеде
ол корпоративтілік, лидерлік және басқару өнері факторларын көрсетеді.
Дағдарысқа қарсы басқаруда дағдарысқа қарсы топ деген ұғым бар. Ол
дағдарысқа қарсы менеджердің ерекше сеніміне ие, дағдарысқа қарсы басқару
бағдарламасын үйлесіп, әрі мақсатқа сай іске асыратын жақын көмекшілер
тобы.
10. Дағдарыс жағдайларының мониторинг жүйесі – тиімділікті анықтайтын
маңызды фактор. Ол дағдарыстың туындауының ықтималдығы мен нақтылығын
анықтау бойынша арнайы ұйымдасқан іс-әрекетті білдіреді, дағдарысты уақтылы
байқау мен анықтау үшін қажет. Дағдарысқа қарсы басқару жүйесінде
компьютерлерді қолдану және арнайы маманданған операторлар жұмысы тиімді
болып саналады.
1.3 Дағдарысқа қарсы басқарудың шетелдік тәжірибесі.
Әлемнің көптеген, соның ішінде ірі мемлекеттердің әлеуметтік-
экономикалық даму тарихы өндірістік құлдырау, қаржылық тұрақсыздық, жаппай
жұмыссыздық, өткір әлеуметтік және саяси конфликттерді басынан кешіргеніне
дәлел болып отыр. Кейбір елдер экономикадағы дағдарыс себебінен туындаған
кедергілерді көп күш және шығындар жұмсап жойса, ал кейбіреуі әлеуметтік
және экономикалық қарама-қайшылықтарды оңай, әрі аз уақыт аралығында жоя
біліп, дағдарыстан шыға алды.
Ф. Д Рузвельттің Жаңа бағыты - американ экономикасын дағдарыстан
шығару бағдарламасы.
ХХ ғасырдың 20-жылдардың соғы мен 30-жылдардың басында американ
экономикасы терең дағдарыста болған еді. Экономикалық дамудың құлдырауының
ең төменгі нүктесі 1933 жылы тіркелген, ол кездегі ЖҰӨ 1929 жылмен
салыстырғанда 2 есеге дейін төмендеді, яғни дағдарысқа дейінгі кезеңнен
54%. Елде жұмыссыздар саны 17 млн.-ға жетті, 3 мыңға жуық банктер жабылды.
Қаржылық дағдарыс АҚШ-тың қаржылық-өнеркәсіптік магнаттарын үрейге салды.
У. Липпман айтқан: Өткен бес жылда Американың өнеркәсіптік және қаржылық
лидерлері биліктің жоғары ұстанымдарынанкетуге мәжбүр болды.9 Монополистік
капиталдың өкілдерінің бірде-біреуі дағдарыстан шығудың ешқандай шараларын
ұсына алмады.
1932 жылғы президенттік сайлауда елге Жаңа бағыт деп аталатын
реформалар сериясын ұсынған. Демократиялық партияның басында отырған Ф.Д
Рузвельт жеңіп шықты. Жаңа бағыттың теориялық негізін нарықтық
қатынастарды дамыту арқылы капиталистік экономиканы мемлекеттік реттеудің
қажеттілігі туралы ағылшын экономисті Дж.М. Кейнстің көзқарасы құрады.
Елдегі экономикалық жағдай реформаларды қаржы-несиелік мәселелерді
шешуден бастауды қажет етті. Рузвельттің бастамашылдығымен Конгреске
Банктер туралы жылдам заң ұсынылды. Федералды резервтік жүйе банктерге
займдарды берді, қаржы министрі салымдарды жаппай алуды жою құқығына ие
болды. Заңға сәйкес банктердің жағдайы жақсарған жағдайда ғана, оларды
ашуға болды. Алтынды экспорттауға тыйым салынды. Арнайы жарлық АҚШ
азаматтарын 100 доллардан жоғары құны бар алтын қорларын тапсыруды
міндеттеді. Бір уақытта алтынмен қамтамасыз етілмеген жаңа банкноталар
шығаруға келісім болды. Осыдан кейін Ф. Рузвельт үкіметі АҚШ пен шетел
арасында айналыста жүретін алтынға эмбарго қойды.
Екінші маңызды банктік заң 1933 жылы 16 маусымда қабылданған қызмет
туралы заң болып табылады. Осы заң бойынша банктің депозиттік және
инвестициялық қызметтері бөлініп, депозиттерді сақтаудың федералды
корпорациясы құрылды. 1934 жылдың басында көптеген салымшылардың мұндай
қорғануды қажет еткендігін ескере отырып, АҚШ банктерінің 80%-і өз
депозиттерін сақтандырды. Заңның бекітуі бойынша 10 мыңғ доллар көлеміндегі
депозит 100% сақтандырылады. Ал 10 мыңнан 50 мыңға дейін - 75%, 50 мыңнан
жоғары болса, 50% сақтандырылады. Банк жүйесіне деген сенім қайта қалпына
келе бастады.
1934 жылы қаңтарда алтындық құрамын 41%-ке төмендеткен доллардың
девальвациясы жүрді. Күміс монетасын жасау басталды, елде биметаллизм
енгізіле бастады. Доллар девальвациясы алтындық монеталарды ығыстыру, несие
алудың жеңілдеуі бағаның көтерілуіне әкеп соқты, американ экономикасына
инфляциялық даму механизмін тудырды, бұл мемлекетке басқа салаларда
реформалар жүргізуге қаражат берді. АҚШ-тың қаржы-несиелік жүйесін
тұрақтандыруға құрғақ заңнан бас тарту оң әсерін тигізді.
Екінші маңызды банктік заң 1933 жылы 16 маусымда қабылданған банктік
қызмет туралы заң болып табылады. Осы зай бойынша бнктің депозиттік және
инвестициялық қызметтері бөлініп, депозиттерді сақтаудың федералды
корпорациясы құрылды. 1934 жылдың басында көптеген салымшылардың мұндай
қорғануды қажет еткендігін ескере отырып, АҚШ банктерінің 80%-ы өз
депозиттерін сақтандырды. Заңның бекітуі бойынша 10 мың доллар көлеміңндегі
депозит 100% сақтандырылады, ал 10 мыңнан 50 мыңға дейін – 75%, 50 мыңнан
жоғары болса, 50% сақтандырылады. Банк жүйесіне деген сенім қайта қалпына
келе бастады.
1934 жылы қаңтарда алтындық құрамын 41%-ға төмендеткен доллардың
девльвациясы жүрді. Күміс монетасын жасау басталды, елде биметаллизм
енгізіле бастады. Доллар девальвациясы, алтындық монеталарды ығыстыру,
несие алудың жеңілдеуі бағаның көтерілуіне әкеліп соқты, американ
экономикасының инфляциялық даму механизмін тудырды, бұл мемлекетке басқа
салаларды реформалар жүргізуге қаражат берді. АҚШ-тың қаржы-несиелік
жүйесін тұрақтандыруға құрғақ заңнан бас тарту оң әсерін тигізді.
Алкогольді сусындарға тыйымнан бас тарту нәтижесінде олрды сатуға салық
енгізілді.
Жаңа бағыт реформалар жүйесінде ресурстарды сақтаудың Азаматтық
корпус мекемесі ерекше орын алды. Ф. Рузвельттің ұсынысымен Конгресс
жұмыссыз қалған жастарды орманды аудандарға жұмысқа жіберу туралы заң
қабылдады. Президенттің пікірі бойынша, бұл туралы табиғи ресурстарын
жақсартуға және жастардың денсаулығын арттыруға мүмкіндік берді. 1933
жылдың жазында көмек алатын және жұмыссыз ардагерлер отбасынан 18-25 жас
аралығындағы 250 мың жас адамдар үшін лагерьлер құрылды. Лагерьде олардың
бір күндәік ақысыз тағамы, ұйықтайтын жері, формасы және ақшасы болды.
Жұмыс инженерлік-техникалық персоналдың және офицерлердің бақылауымен
жүрді. Лагерьде тіпті әскери тәртіп болды, лагерьлерді құрудың тиімділігі
Рузвельттің күткеніндей болды. 1935 жылы лагерьлер екі есе, 500 мыңға дейін
жетті. Онда 3 млн.-ға жуық адам болып көрген. Лагерь жастарының күшімен 200
млн.-дай ағаш егілді, көптеген мелиоративті мекемелер және көпірлер
салынды, мыңдаған километр жол жасалды және т.б. 8.
Экономикалық дағдарыстан шығуға негіз болған басты заң – Өнеркәсіпті
қалпына келтіру туралы Заң. Осы заңға сәйкес өнеркәсіптің әрбір
саласындағы кәсіпкерлерге ерікті түрде бірігуге және Шынайы бәсекелестік
кодексін шығаруға ұсыныс жасалды, онда, біріншіден, өндіріс көлемін
тағайындау, екіншіден, еңбек ақы деңгейін және жұмыс күнінің ұзақтылығын
анықтау, үшіншіден, жекелеген бәсекелестер арасында өткізу нарығын бөлу
туралы мәселелерді қарастыру көзделген. Екі жылмен шектелген бұл заңның
қызмет етуі кезінде антитресттік зайңдылықтардың қолданылуы тоқтатылды.
Өнеркәсіпті қалпына келтіру туралы заңда еңбектік қатынастар да
қарастырылған. Оған сәйкес жұмысшыларға ұжымдық келісім-шарттар мен
кәсіподақтарға қатысу құқығы берілді. Заңда басты үш еңбек жағдайы
қарастырылған:
1) минималды жалақы көлемі аптасына 12-15 доллар;
2) максималды жұмыс күшінің ұзақтылығы 8 сағат;
3) бала еңбегіне тыйым салу.
Бұл екі жыл қолданыста болып, сосын АҚШ Жоғары Сотымен алынып
тасталды, себебі жеке меншік құқықтарына араласу АҚШ Конституциясына қайшы
болды. Бірақ осы заңның қызмет еткен уақыт аралығында өнеркәсіп саласындағы
хаос жойылып, өндіріс индексі 10%-ға көтерілген болатын.
Жаңа бағыт аграрлық қатынастарды да қамтыған болатын. Фермерлердің
сатып алу мүмкіндіктерін қалпына келтіру және ауыл шаруашылық өнімдерінің
бағасын қолдау мақсатында Үкімет 2 млрд. доллардан аспайтын фермерлік қарыз
пайызын төлеуге кепілдік бере отырып, фермерлерге жайылымдық жерлер мен мал
басын қысқартуды ұсынды.
Аграрлық саясаттағы Жаңа бағыт 1938 жылғы заңда дамыды, ондағы басты
концепция Әрқашан қалыпты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әрбір ұйымда кез келген жағдайда дағдарыс болмағанның өзінде оның
туу қаупі болады. Басқаруда әрқашан әлеуметтік-экономикалық жүйенің циклдық
дамуы туралы, басқарылатын және басқарылмайтын процестердің қатынасы
туралы, адам, оның қажеттіліктері мен қызығушылықтарының өзгеруі туралы
тәуекел болады.
Сондықтан, әлеуметтік-экономикалық жүйені басқару белгілі бір дәрежеде
дағдарысқа қарсы құрылуы тиіс.
Дағдарысқа қарсы басқару – дағдарыстың қаупін алдын-ала көре білуді,
оның симптомдарын, теріс салдарларын төмендету шаралары бойынша және одан
әрі даму үшін оның факторларын қолдануды алдыға қойған басқару түрі.
Дағдарысқа қарсы басқарудың мүмкіндігі, ең алдымен, адам факторымен
анықталады. Адамның саналы қызметі критикалық жағдайлардан шығу жолдарын
іздеу мен табуға, күрделі мәселелерді шешуге барлық күштерді жұмылдыруға,
дағдарыстан шығудың мыңжылдық тәжірибесін қолдануға мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде дамыған, алдыңғы қатарлы елдер басқарудың осы түрін
қолданудың ерекше маңызын атайды. Себебі, олар өзгермелі, жаңалықтарға толы
ортада ұйымда дағдарыстың пайда болу қаупін біледі. Осыған сәйкес біздің
Қазақстан ұйымдары шетелдік тәжірибені негізге ала отырып, енді ғана оның
маңызын түсініп, тәжірибеде қолдана бастады.
Сонымен, бұл тақырып қазіргі Қазақстан Республикасының нарықтық
қатынастарының қалыптасу жағдайында өте маңызды, көкейкесті және қызықты
тақырып болып табылады. Бұл тақырыпты таңдап алған себебім қазіргі нарықтық
экономика жағдайында қызмет ететін кәсіпорындар мен компаниялардың пайда
болуы мүмкін дағдарыстық жағдайларға төтеп беруі, банкроттыққа ұшырамауы
үшін олардың дұрыс ұйымдастырылып, басқарылуының көкейкестілігі, ғылыми
және тәжірибелік маңызды өте жоғары болып табылады. Ал дипломдық жұмысты
жазу үшін пайдаланылған зерттеу объектісі Ұржар ет комбинаты ЖШС болып
табылады, себебі бұл шарушылық субъект, Ұржар өңіріндегі ірі кәсіпорын
болып болып саналады. Онда өндірілетін өнімдердің көлемін, кәсіпорын
стратегиясын, оның ішкі және сыртқы ортасын анықтаумен, қаржылық
тұрақтылығын зерттеумен айналыстым.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – кәсіпорынның дағдарысқа қарсы
бағдарламасын талдау және шетелдік тәжірибені зерттеу негізінде өндірістік
кәсіпорынның болашақтағы дағдарыстық жағдайын бағалау, дағдарысты тудырмау
бойынша ұсыныстар жасап шығару.
Осы жұмыста келесідей міндеттер анықталған:
1. Кәсіпорынның дағдарысқа қарсы құрылған ағымдағы бағдарламасын
талдау;
2. Дағдарысқа қарсы басқарудың тиімділігін анықтайтын негізгі
факторларды анықтау;
3. Дағдарысқа қарсы басқарудың атқаратын қызметтерін қарастыру;
4. Дағдарыстан шығу бойынша шетелдік тәжірибені зерттеу;
5. Кәсіпорында дағдарысты болдырмау жолдарын ұсыну.
Берілген дипломдық жұмыстың зерттеу объектсі болып Ұржар ет
комбинаты ЖШС өндірістік кәсіпорны табылады, ол негізінде ет өнімдерін
өндірумен айналысады. Берілген өндірістік және қаржылық есептердің
негізінде негізгі экономикалық көрсеткіштер есептелді, кәсіпорынның
қаржылық жағдайы бағаланды, өндірістік қызмет тиімділігінің, өтімділік және
қаржылық тұрақтылық көрсеткіштері анықталды. Кәсіпорынның стратегиясы
талданды.
Дипломдық жұмысты жазған кезде бірнеше заңдар қолданылды, оалрдың
негізгілері болып Қазақстан Республикасының банкроттық туралы заңы,
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік туралы Заң және Жекешелендіру
туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар Жарлығы табылады.
Сол сияқты, 2005 жылғы Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан
халқына Жолдауының кейбір аспектілері қолданылды.
Талдау барысында келесі статистикалық әдістер қолданылды: топтау,
динамикалық қатар, орташа шамалар, салыстырмалы талдау, сонымен қатар
графикалық әдістер. Жұмыс қазіргі компьютерлік бағдарламаларды пайдалану
арқылы жазылған: Word, Excel.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың бірінші бөлімінде әлеуметтік-
экономикалық жүйедегі дағдарыстар түрлері талданып, дағдарысқа қарсы
басқарудың мәні ашылды, сонымен қатар дағдарысқа қарсы басқарудың шетелдік
тәжірибесі зерттелді.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы дағдарыстық даму
тенденциялары, олардан шығу үшін жасалған мемлекеттік бағдарламалар,
олардың қолданылуы қарастырылды. 90-жылдары елімізде болған экономикалық,
саяси дағдарыс неге әкеліп соққаны, қазіргі кездегі Қазақстан
экономикасының даму жағдайы бағаланды.
Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде Ұржар ет комбинаты ЖШС-тің
өндірістік-шаруашылық және қаржылық қызметі бағаланды, кәсіпорынның
дағдарысқа қарсы басқарылуының жаңа жолдары ұсынылды.
Қорытындыда түйіндер мен ұсыныстар берілді.
1-бӨлім. Дағдарысқа қарсы басқарудың мӘні жӘне оны қолданудың маңызы
1. Әлеуметтік-экономикалық дамудағы дағдарыс
Әлеуметтік-экономикалық жүйенің дамуында дағдарыс туралы жалпыға
бірдей ұғым әлі толығымен қалыптаса қоймаған. Дағдарыс капиталистік
әдістің сипатты белгісі болып табылады және социалистік жүйеде болмауы
тиіс деген пікір болған. Біздің елде көптеген жылдар бойы бұл ұғым
өндірісті дамытудың экономикалық саясатын жасау факторы ретінде емес,
идеология деп қарастырылды. Алайда, барлық көзқарастарды талдай келе,
бүгінгі күнге сәйкес ұғым қалыптасты. Дағдарыс - әлеуметтік-экономикалық
жүйеде (ұйымда) оның қоршаған ортада өмір сүру тұрақтылығына қауіп
төндіретін қарама-қайшылықтардың шиеленісуі.
Дағдарыстың себебі түрлі болады. Олар объективті және субъективті
болып бөлінеді. Объективті себептер модернизация және қайта құрудың циклдық
қажеттіліктерімен байланысты. Ал субъективті себептер басқарудағы қателер
мен волюнтаризмді білдіреді. Сонымен қатар, климаттың құбылыстарын, жер
сілкінісін және т.б. сипаттайтын табиғи себептерді атауға болады (1-сурет).
Дағдарыс себептері ішкі және сыртқы болады. Сыртқы себептер
макроэкономикалық және әлемдік экономикалық дамудың тенденциялары және
стратегиясымен, бәсекемен, елдегі саяси жағдаймен байланысты болса, ішкі
себептер тәуекелі жоғары маркетинг стратегиясымен , өндірістік ұйымда
жетіспеушіліктермен, ішкі конфликтпен, басқарудың жетілмеуімен,
инновациялық және инвестициялық саясатпен сипатталады.
Сонымен, дағдарыс қаупі әрқашан болады, оны алдын-ала көре білу және
болжау қажет.
Дағдарысты түсіну үшін оның себептерімен қоса, түрлі дағдарыстық
салдарларды қарастырған дұрыс. Жалпы, дағдарыстың салдары екі факторға
байланысты: оның себептеріне және дағдарыстық даму процесін басқару
мүмкіндіктеріне (2- сурет).
Дағдарыстың түрлі салдарлары дағдарыс белгілерімен, сол сияқты
дағдарысты шиеленістіретін немесе әлсірететін дағдарысқа қарсы басқарумен
анықталады. Осы қатынаста басқару мүмкіндіктері басқару мақсаттарына,
кәсібилігіне, мотивация белгісіне, себеп пен салдарды ұғынуға,
жауапкершілікке байланысты болады.
Көп жағдайда энтузиазм көмектеседі. Бірақ, ол үзіліссіз әсер бермесе
де, дағдарысқа қарсы басқару бағдарламаларында ескеріледі. Энтузиазм өзінің
қайнар көзі, ұлттық ерекшеліктері, мәдениеттің дәстүрлері бойынша әртүрлі
болады. Энтузиазм ірі қателер мен мақсаттарды жабу үшін қолданылады да,
дағдарыстық қысымды жоғалтпайды.
Дағдарыс себептері.
1-сурет.
Дағдарыстың салдарлары.
2-сурет.
Тәжірибе көрсеткендей, дағдарыс тек себептері мен салдарлары бойынша
ғана емес, өзінің мәні бойынша да әртүрлі. Егер дағдарыс типологиясы болса,
оны әлсіретуге, уақытты үнемдеуге және ауыртпалықтың аз болуына мүмкіндік
туады.
Жалпы және жергілікті дағдарыстар болады. Жалпы дағдарыстар жалпы
әлеуметтік-экономикалық жүйені қамтыса, жергілікті оның бөлігін ғана
қамтиды. Бұл дағдарыстардың көріну масштабы бойынша бөлінуі.
Дағдарыс проблематикасы бойынша макро- және микродағдарыс болып
бөлінеді. Макродағдарысқа көп көлемді және масштабты проблематика тән.
Микордағдарыс жеке проблема мен проблемалар тобын қамтиды (3-сурет).
Жергілікті немесе микродағдарыс тізбекті реакция ретінде болса да,
жалпы жүйеге немесе дамудың барлық проблематикасына таралады, себебі жүйеде
барлық элементтердің органикалық өзара байланысы болады және проблемалар
жекелеп шешілмейді. Бұл дағдарыс жағдайларын басқарудың жоқтығы, дағдарысты
локализациялау және оның өткірлігін азайту шараларының жоқтығы, дағдарысты
дамытудың әдейі мотивациясын жасау кезінде туындайды.
Әлеуметтік-экономикалық жүйедегі құрылымдық қатынастарға, оның даму
проблематикасының дифференциациясына байланысты экономикалық, әлеуметтік,
ұйымдық, психологиялық, технологиялық дағдарыстарды бөлуге болады.
Экономикалық дағдарыс елдің экономикасында немесе кәсіпорын мен
фирманың экономикалық жағдайында болатын өткір қарама-қайшылықтарды
білдіреді. Олар: өндірістік, тауар сату, төлемсіздік дағдарыстар, бәсекелік
қабілетті жоғалту, банкроттық және т.б.
Экономикалық дағдарыс тобында қаржылық дағдарыстар ерекше. Олар
фирманың қаржылық мүмкіндіктеріндегі және қаржылық жүйе жағдайындағы қарама-
қайшылықтарды білдіреді. Ол экономикалық процестердің ақшалай мағынадағы
дағдарыстары.
Әлеуметтік дағдарыстар түрлі әлеуметтік топтардың немесе құрылымдардың
– жұмысшы мен жұмыс беруші, кәсіподақ пен кәсіпкерлердің – мүдделерінің
шиеленісуі кезінде туады. Көбінесе әлеуметтік дағдарыстар экономикалық
дағдарыстардың жалғасы немесе толықтырушысы ретінде дамиды, алайда олар
басқару стилі, еңбек жағдайларына көнікпеушілік, экологиялық проблемаларға
қатынас, патриоттық сезімдер себебінен де туындайды.
Әлеуметтік дағдарыс тобында саяси дағдарыстар маңызды болып келеді.
Бұл – қоғамның саяси құрылымындағы, биліктегі, әлеуметтік топтар мен
кластардың мүдделерді жүзеге асырудағы, қоғамды басқарудағы дағдарыстар.
Саяси дағдарыстар қоғамның әр қырын сырып өтіп, экономикалыққа ұласады.
Ұйымдық дағдарыстар – қызметтің бөлінуі және интеграциясы,
функцияларды бөлу, жеке бөлімшелер қызметін регламенттеу, әкімшілік
бірліктерді, аймақтарды, филиалдарды бөлу кезінде болатын дағдарыстар.
Дағдарыс типологиясы.
3-сурет.
Психологиялық дағдарыстар – адамның психологиялық жағдайының
күйзелісі: стресс, сенімділік сезімінің жоғалуы, паника, болашағы үшін
қорқыныш, жұмыспен, құқықтық қауіпсіздікпен, әлеуметтік жағдаймен
қанағаттанбаушылық. Ол қоғамның, ұжымның және жеке топтың әлеуметтік-
психологиялық климатында болады.
Технологиялық дағдарыс жаңа технологияны анық қажет ететін
жағдайларда жаңа технологиялық идеялар дағдарысы ретінде туындайды. Ол
–бұйымның технологиялық сәйкессіздігі, жаңа технологиялық шешімдерді
қолдамау. Жалпы бұндай дағдарыстар ғылыми-техникалық прогрестің
дағдарыстары болып көрінеді – оның тенденциялары, мүмкіндіктері, салдарлары
арасындағы қарама-қайшылықтар. Мысалы, қазіргі кезде атом энергиясын бейбіт
қолдану, атом электр станциялары мен корабльдерін салу идеясы дағдарысқа
ұшырап отыр.
Дағдарыстың пайда болуының басқа да себептеріне байланысты табиғи,
қоғамдық, экологиялық болады. Алғашқысы өмірдің табиғи жағдайларынан,
адамның қызметінен туады. Себептері: жер сілкінісі, боран, өрт, климаттық
өзгерістер, су тасқыны. Бұлар экономикаға, адам психологиясына әсер етпей
қоймайды. Белгілі масштабтағы бұл құбылыстар дағдарыстың пайда болуына алып
келеді.
Дағдарыс қоғамдық қатынастардың барлық көріністерінен де пайда
болады.
Қазір адам мен қоршаған ортаның, яғни экологияның қарым-қатынасында
да қауіп-қатер болады. Бұл адам қызметінің әсерінен болатын табиғи
жағдайдың өзгерісі кезінде туатын дағдарыстар – ресурстардың сарқылуы,
қоршаған ортаның ластануы, қауіпті технологияны ойлап табу, табиғи тепе-
теңдік заңдарының талаптарын орындамау.
Дағдарыстар тағы заңды және кездейсоқ болады. Заңды дағдарыстар даму
кезеңі ретінде туады, олар болжанады және дағдарысты тудыру факторлары
есебінен объективті себептермен өндірісті қайта құру қажеттілігі, ғылыми-
техникалық прогрестің әсерінен мүдделер құрылымын өзгерту шақырылады.
Кездейсоқ дағдарыстар – басқарудағы үлкен қателіктің немесе табиғи
құбылыстың нәтижесі, жергілікті дағдарыстың кеңеюі мен таралуына әкелетін
экономикалық тәуелділік нәтижесі.
Айқын дағдарыстар белгілі болады және жеңіл көрінеді. Ал жасырын
дағдарыстар көрінбейді, сондықтан қауіпті болып саналады.
Дағдарыс терең және жеңіл болады. Терең, өткір дағдарыстар әлеуметтік-
экономикалық жүйенің түрлі құрылымдарының құлдырауына әкеп соғады. Олар
қиын және қалыпсыз жүреді, көбіне басқа қарама-қайшылықтарды өзіне қосып
алады, оларды өзімен ала жүреді. Жеңіл дағдарыстар тізбектеліп,
ауыртпалықсыз жүреді, оларды көре білуге, басқаруға болады.
Уақыт факторы дағдарыстық жағдайларда маңызды роль атқарады. Ұзақ
мерзімдік дағдарыстар, әдетте, ауыр және қиын жүреді. Олар дағдарыс
жағдайларын дұрыс басқара алмаудың, дағдарыс мәні мен сипатын, себептері
мен мүмкін салдарларын түсіне алмаудың әсерінен пайда болады.
Дағдарыс типологиясы оны анықтауда, оны жемісті басқаруда маңызды
роль атқарады. Нақты дағдарыстың классификациялық белгілері жағдайдың
бағаларын, жемісті басқарушылық шешімдерді дайындау және таңдауды
анықтайтын параметрлер ретінде қарастырылады. Дағдарыс болмаса да, оның
қаупі әрқашан болады. Сондықтан қателік жағдайлардың туу белгілерін білу
мен оның алдын алу мүмкіндіктерін бағалау маңызды.
Дағдарыстың алдын алу – басқарылатын процесс. Басқарудың жемісі оны
уақтылы тануға, симптомдарына байланысты болады. Дағдарыс белгілері оның
типологиясы бойынша бөлінеді: масштабы, проблематикасы, өткірлігі, даму
аймағы, себебі, мүмкін салдары, көріну фазасы.
Әлеуметтік-экономикалық жүйені басқаруда дағдарысқа қарсы дамудың
мониторингі қызмет етуі тиіс. Бұл – даму процестерін бақылау және олардың
тенденциясын дағдарысқа қарсы басқару критериі бойынша барлау. Мысалы, ауа
райын, жер сілкінісін болжайтын арнайы службалар бар. Неге басқару
жүйесінде осы сияқты қызметті ойлап таппасқа?
Болжау үшін дағдарыстық дамудың белгілері мен көрсеткіштерінің нақты
жинағы, оларды есептеу әдістемесі және талдауда қолдану қажет. Дағдарысты
болжау жағдай мен тенденцияны арнайы талдау негізінде ғана мүмкін болады.
Дағдарысты тануда әлеуметтік-экономикалық жүйенің жағдайын бағалаудың
барлық көрсеткіштері қатысады.
Дағдарысты тану әдістемесі мамандардың болуын, олардың қызметтерін,
ұсыныс немесе шешімдер мәртебесін, басқару жүйесіндегі өзара байланысы
білдіретін жұмысты ұйымдастырумен тығыз байланысты. Мұндай мамандар туралы
айтқан кезде, дағдарысқа қарсы менеджерлер немесе арбитражды басқарушылар
дайындығы ғана емес, сол сияқты осы қызметке маманданған аналитиктер
қарастырылады.
Бүгінгі күні дағдарысты тану және болжау басқарудың күрделілігі мен
өндірістік қызмет масштабының кеңеюі есебінен кәсіби негізге қойылуы тиіс.
Дағдарыстың алдын алу оны талдау әдістемесіне, дағдарысқа қарсы басқару
саласында мамандардың болуына байланысты. Басқарудың кәсібилігі қалыпты,
жемісті басқару дағдысымен шектелмейді, ол жоғары тәуекелді, экстремалды,
дағдарыстық жағдайларда да көрінуі тиіс.
Қоғамдық ұдайы өндірістің классикалық циклы төрт фазадан тұрады:
1. Дағдарыс (құлдырау). Өндіріс көлемі және іскерлік белсенділік
қысқарады, баға төмендейді, тауар іркіледі, жұмыссыздық өседі және
банкроттық саны артады. Экономикалық дағдарыстың жеке салаларға негативті
әсер ету дәрежесінде ерекешеліктер болатынын атап кету қажет. Күнделікті
сұраныс заттарын жеткізетін салаларда өндіріс салыстырмалы аз масштабта
қысқарады. Қолайсыз экономикалық жағдайда тұтынушылар жақсы уақытты күтіп,
жабдықтар мен тұрмыстық техниканы сатып алуды мүлдем тоқтатуы мүмкін.
Сәйкесінше, металлургияда, ауыр машина жасауда, тоңазытқыш, автомобиль және
т.б. шығаратын салаларда өндіріс көлемі тамақ және жеңіл өнеркәсібіне
қарағанда күрделірек төмендейді. Монополия және экономиканың монополиялық
емес секторларындағы дағдарысқа әсер етуде айырмашылықтар бар. Жоғары
монополиялық салаларда дағдарыс кезінде өндіріс көлемі күрт төмендегенде
баға төмендемейді, ал капиталдың төмен концентрациясы салаларында өнім
шығару көлемі аз ғана қысқарғанда баға көп төмендейді. Басқаша айтсақ,
монополия өзінің экономикалық билігіне жүктеліп, дағдарыстан аз
шығындарымен шығады.
2. Тоқырау (стагнация). Жарты жылдан үш жылға дейін созылады.
Шаруашылық өмірдің жаңа жағдайларға және қажеттіліктерге бейімделу фазасы,
жаңа тепе-теңдікке жету фазасы болып табылады. Оған сенімсіздік, тәртіпсіз
іс-әрекеттер тән. Кәсіпкердің конъюнктураға сенімі әзер қалпына келеді,
шаруашылық жүргізу бағасы мен шарттары тұрақтанса да, бизнеске үлкен
қаржыны тәуекелге бармай отырып, қарайлайды. Бұл фаза көп жағдайларда пайыз
нормасының төмендеуімен сипатталады.
3. Жандану – қалыпқа келу фазасы. Капитал салымы басталады, баға,
өндіріс, жұмысбастылық, пайыздық қойылым өседі. Жандану, ең алдымен,
өндіріс құралдарын жеткізетін салаларды қамтиды. Жаңа кәсіпорындар
құрылады. Яғни, жандану макроэкономикалық көрсеткіштер бойынша дағдарысқа
дейінгі деңгейге қол жеткізумен аяқталады. Содан кейін бұрынғыға қарағанда
жаңа, жоғарырақ өрлеу басталады.
4. Өрлеу (серпіліс) – жаңалықтар және жаңа тауарлар мен
кәсіпорындардың пайда болу сериясында, капитал салымдарының, акция және
басқа құнды қағаздардың бағамының, пайыздық қойылымның, баға және жалақының
қарқынды өсуінде экономикалық дамудың жеделдеуі байқалатын фаза. Банктік
баланстың қысымы артады, тауарлық қорлар көлемі өседі. Экономиканы дамудың
жаңа деңгейіне алып келген өрлеу базаны жаңа деңгейге, периодикалық
дағдарысқа дайындайды.
Жаңа периодикалық дағдарыстың алғашқы себебі жиынтық сұраныстың
қысқаруы болып табылады. Қайтадан өндіріс құлдырайды, жұмысбастылық
төмендейді, табыстар азаяды, шығындар мен сұраныс қысқарады.
Жиынтық сұраныстың қысқаруына әсер ететін факторлар: тозған жабдықты
ауыстыру (шикізатты, материалдарды, қосымша бөлшектерді бұрынғыдай сатып
алу қысқарады), жеке өнімдерге сұраныстың азаюы, салықтар мен несие
пайызының өсуі, ақша айналыс заңын бұзу, түрлі саяси жағдай, кездейсоқ
жағдайлар. Бұлардың барлығы қалыптасқан нарықтық тепе-теңдікті бұзады және
келесі экономикалық дағдарысқа түрткі болады.
Дағдарыс тұрақты (циклдық) немесе периодикалық және тұрақсыз болады.
Тұрақты дағдарыс белгілі бір заңдылықпен қайталанып отырады, жаңа циклға
бастама береді, осыдан экономика төрт фазадан өтіп, базаны келесі циклға
дайындайды. Олар экономиканың барлық салаларын терең және үздіксіз
қамтуымен сипатталады. Тұрақсыз экономикалық дағдарыстар: аралық,
бөлшектік, салалық және құрылымдық. Аралық дағдарыс жаңа циклға бастама
бермейді, өрлеу және жандану фазасының ағымын белгілі бір уақытқа бөледі.
Ол тұрақты дағдарысқа қарағанда терең емес және үздікті болып келеді де,
локальды сипатта болады. Осындай дағдарыс капиталистік елдерде 1924 және
1927 жылдары орын алды, ал 1953-1954 және 1960-1961 жылдар мұндай дағдарыс
тек АҚШ пен Канаданы ғана қамтыды.
Бөлшектік дағдарыс аралық дағдарыстан барлық экономиканы емес, ұдайы
қоғамдық өндірістің қандай да бір саласын қамтуымен ерекшеленеді. Оған 1932
жылы Германияда болған оқиғаны мысалға келтіруге болады.
Салалық дағдарыс халық шаруашылығының тек бір саласын ғана қамтиды.
Оның тууының негізгі себептері: саланың дамуындағы диспропорция, құрылымдық
қайта құру, қайта өндіріс. Бұл дағдарыстар ұлттық және халықаралық болып
бөлінеді. Соңғысына 1958-1962 жылдардағы әлемдік судоход дағдарысын және
1977 жылғы тігін өнеркәсібіндегі дағдарысты жатқызуға болады.
Құрылымдық дағдарыс – қоғамдық өндірістің пропорционалды даму заңын
бұзу. Бұл, бір жағынан, салалар арасындағы маңызды диспропорцияда көрінсе,
екінші жағынан, балансталған даму үшін қажетті өнімдердің маңызды түрлерін
натуралды өлшемде шығаруда көрінеді. 70-жылдары Батыс экономикасын
энергетикалық, шикізаттық және азық-түлік дағдарыстары жаулап алды.
Келесі периодикалық дағдарыстың басталуы алдында өндіріс жоғарғы
деңгейге жетеді де, қайта өндіріске ұшырайды.
Жеке ұйымның қызметінде дағдарыстың тууы мүмкін бе? Бұл басқару
проблематикасындағы маңызды сұрақ. Тәжірибеге сүйенсек, дағдарыс тек мүмкін
болып қана қоймай, әр жеке ұйымның басқа ұйымның даму ритмімен сәйкес
келмейтін жеке даму ритмін де сипаттайды. Әрбір ұйымның өзінің даму
потенциалы, оны іске асырудың өз шарттары болады, жалпы әлеуметтік-
экономикалық жүйенің циклдық дамуының заңдылықтарына сүйенеді. Сондықтан,
ұйым өзіндік циклдар дағдарыстық дамуын иемдене отырып, экономикалық жалпы
циклдарға белгілі қатынаста болады. Ол сыртқы және ішкі, жалпы және
спецификалық факторлар болуы мүмкін.
Сыртқы факторлар ұйым қызмет ететін және оған әрқашан тәуелді болатын
экономикалық ортаны сипаттайды. Егер экономика жүйелік дағдарыс қалпында
болса, бұл ұйымға әсер етпей қоймайды. Әрбіреуіне әрқалай әсер етеді.
Барлығы ұйымның белгісіне және қызмет ету аймағына (мемлекеттік, жеке, ірі,
шағын, коммерциялық, өндірістік, т.б.), оның ішкі жағдайына (мемлекеттік,
жеке, ірі, шағын, коммерциялық, өндірістік және басқа) байланысты.
Ұйымда дағдарыстың пайда болу факторлары әртүрлі болады. Дағдарысқа
қарсы басқару бағдарламаларын уақтылы іске асыру мүмкіндігін алу үшін,
дағдарыстық дамудың симптомдарын көру маңызды. Факторларды, симптомдарды,
себептерді бір-бірімен шатыстыруға болмайды.
Симптомдар ұйымның қызмет етуін және дамуын бейнелейтін өзгеріс
тенденциясында және көрсеткіштерінде көрінеді. Қор қайтарым, өнімділік,
тиімділік, энергиямен қамтылу, қаржылық жағдай көрсеткіштерін, яғни
персоналдың ағылуы, тәртіп, еңбекпен қанағаттану, конфликтілік сияқты
көрсеткіштерді талдау ұйымның өндірістік жағдайында дағдарыс туғанын не
тумағанын сипаттай алады. Қаржылық-экономикалық және әлеуметтік-
экономикалық көрсеткіштерді талдаудың маңызы зор.
Көрсеткіш жағдайы, оның өзгеру тенденциясы дағдарыс симптомы болып
табылады.
Дағдарыстың симптомы болып тағы көрсеткіштердің заңды қатынастарға
сәйкес келмеуі, уақыт параметрлері табылады. Мысалы, еңбек өнімділігінің
өсу қарқыны жалақының өсу қарқынынан артық болу керек. Егер бұлай болмаса,
дағдарыс қаупі төнеді.
Симптомдар дағдарыс себебін әрқашан көрсете бермейді. Симптом –
дағдарыстың ақиқат себептерін әрқашан сипаттай бермейтін, алайда себептерді
бекіте алатын дағдарыстық жағдайдың алғашқы және сыртқы көрінуі. Дағдарысты
тек симптомдары бойынша ғана емес, себептері мен нақты факторлары бойынша
да бағалау керек.
Дағдарыстың факторы – дағдарыстың тууын дәлелдейтін оқиға, бекітілген
қалып немесе бекітілген тенденция.
Дағдарыстың себебі – нәтижесінде дағдарыс факторы пайда болатын оқиға
немесе құбылыс.
Мысалы, инфляция – дағдарыс факторы, ал инфляцияның себебі белгілі
уақытта мемлекеттік қарызды өтей алмауымен байланысты ақша массасының
көбеюі болып саналады. Дағдарыс симптомына есепті операцияларды долларды
қолдану, жалақының нәтижесіз және қалыпсыз өсуі, бағаның өсуі және т.б.
жатады.
Ұйымдағы дағдарыс факторы:
• өнім сапасының төмендеуі;
• технологиялық тәртіптің бұзылуы;
• техникалық құралдардың ескіруі;
• несие бойынша үлкен борыштар.
Дағдарыстың себептері:
• қаржылық-экономикалық дұрыс есептемеу;
• экономикалық жалпы дағдарыс;
• персоналдың төмен кәсібилігі;
• мотивациялау жүйесінің жетіспеушіліктері.
Дағдарыстың симптомдары:
• теріс тенденциялардың алғашқы белгілерінің көрінуі;
• осы тенденцияның тұрақтылығы;
• іскерлік конфликттер;
• қаржылық проблемалардың өршуі.
Ұйымда дағдарыстың пайда болу проблемасына систематологиялық жағынан
қарауға болады. Кез келген ұйым жүйе болып табылады, себебі ол бір-бірімен
байланысты элементтерден, бөлшектерден, компоненттерден тұрады және бір
бүтінді құрайды. Осы жерде ұйымның дамуы сандық өсімнің болуына қарамастан,
оның тұтастығының жалпы белгілерін өзгертпейді, егер ұйым құрамаса.
Жүйе өзінің өмір сүруінде тұрақты немесе тұрақсыз қалыпта болуы
мүмкін. Тұрақтылық статикалық және динамикалық деп бөлінеді. Жүйенің
тұрақтылығына әсер ететін факторларды ішкі және сыртқы деп жіктейміз. Егер
тұрақтылық сыртқы факторлар әсерінен болса, онда ол сыртқы, ал егер ішкі
факторлар әсер етсе – ішкі болып есептеледі.
Жоспарлы шаруашылық қызмет ету жүйесі жағдайында өндірістік-
экономикалық құрылымның тұрақтылығы негізінен сыртқы факторлар есебінен
орнады, яғни кез келген тұрақсыз процестерден еш нәрсенің жұмсалуынсыз
құтылуға болатын. Жүйені тұрақты немесе квазитұрақты жағдайға әкелу
механизмі әртүрлі болатын: қосымша экономикалық қолдау, директорды
ауыстыру, жоспарларды түзету, өндірісті әкімшілік қайта құру және т.б.
Осылайша, кәсіпорын қызметінің тұрақтылығына еш нәрсені басқармай-ақ
қол жеткізуге болатын, ал дағдарыс болса, туындамайтын. Тұрақтылық мәселесі
салалық, аймақтық және мемлекеттік деңгейге ауысып, жоғарыдан шешілетін.
Жүргізілген реформалар жоғары деңгейге ғана, яғни мемлекеттік (аймақтық)
және салалық қана қатысты болды. Тұрақтылық жүйеде санкцияланбаған кез
келген ауытқуларды жоюмен, экономиканы мемлекеттік басқару механизмін іске
қосумен қамтамасыз етіледі.
Ал нарықтық экономика ұйымның қызмет ету және дамуының тұрақтылығын
қамтамасыз ететін сыртқы механизмдермен қоса, ішкіні талап етедi. Ол - өзі
ұйымдастырылатын жүйенің қызмет ету принципі. Бұл кезде ұйымды басқару
қоршаған ортада өз іс-әрекеттерін талдау негізінде жүргізеді.
Жүйенің тұрақты жағдайы, өз алдына, қалыпты және квазиқалыпты болып
бөлінеді. Жүйенің қалыпты жағдайы оның ешбір құрылымдық құраушысы өтпелі
кезеңде орналаспаған жағдайды білдіреді, басқаша айтсақ, барлық құрылымдық
құраушысы тұрақты қызмет етеді, өмір сүру процестерін жүзеге асырады.
Квазиқалыпты жағдай жүйенің құраушыларының біреуі өтпелі кезеңде орналасып,
бірақ жүйеге ешқандай әсер етпейді, немесе біраз әсер етеді.
Систематологияда күрделі жүйелер квазиқалыпты жағдайда ораласуы
керектігі туралы ұғым қалыптасқан. Әлеуметтік-экономикалық жүйе - өте
күрделі жүйе, сондықтан оларға тұрақты жүйе қызметімен байланысты заңдар
әсер етпейді.
Өтпелі кезең деп жүйе немесе оның белгілі бір маңызды көрсеткіші
сапалы түрде өзгеретін уақытты айтамыз.
Өтпелі кезең жүйеге теріс немесе оң әсер етуі мүмкін, яғни оның
жағдайын нашарлатады, не жақсартады.
1.2. Дағдарысқа қарсы басқарудың мәні, қажеттілігі және
проблематикасы
Кез келген жағдайда кез келген ұйымда дағдарыс болмағанның өзінде
оның туу қаупі болады. Басқаруда әрқашан әлеуметтік-экономикалық
жүйенің циклдық дамуы туралы, басқарылатын және басқарылмайтын
процестердің қатынасы туралы, адам, оның қажеттіліктері мен
қызығушылықтарының өзгеруі туралы тәуекел болады.
Әлеуметтік-экономикалық жүйені басқару белгілі бір дәрежеде
дағдарысқа қарсы болуы тиіс.
Дағдарысқа қарсы басқару – дағдарыстың қаупін алдын-ала көре білуді,
оның симптомдарын, теріс салдарларын төмендету шаралары бойынша және одан
әрі даму үшін оның факторларын қолдануды алдыға қойған басқару түрі.
Дағдарысқа қарсы басқару мүмкіндігі, ең алдымен, адам факторымен
анықталады. Адамның саналы қызметі критикалық жағдайлардан шығу жолдарын
іздеу мен табуға, күрделі мәселелерді шешуге барлық күштерді жұмылдыруға,
дағдарыстан шығудың мыңжылдық тәжірибесін қолдануға мүмкіндік береді.
Сондай-ақ, дағдарысқа қарсы басқару мүмкіндігі әлеуметтік-
экономикалық жүйенің дамуының циклдық сипаты туралы біліммен де анықталады.
Бұл дағдарыстық жағдайларды болжауға, оларға дайындалуға мүмкіндік береді.
Дағдарысқа қарсы басқарудың қажеттілігі дамудың мақсаттарымен
анықталады. Мысалы, адамның өмір сүруіне, оның денсаулығына қауіпті
экологиядағы дағдарыстық жағдайлардың туындауы технологияны өзгерту туралы
шешімдерді қабылдауға қатысты дағдарысқа қарсы басқарудың жаңа құралдарын
іздеу мен табуға мәжбүрлейді
Дағдарысқа қарсы басқарудың проблематкасы кең және әр алуан. Барлық
мәселелер жиынтығын төрт топқа бөліп қарастыруға болады.
Бірінші топқа дағдарыс алды жағдайларын тану (зерттеу) мәселелері
жатады. Дағдарыстың туындауын уақытында көре білу, оның алғашқы белгілерін
табу, оның сипатын түсіну оңай емес. Дағдарыстың алдын алу механизмін
құрып, оны іске қосу да басқару мәселесі болып табылады. Басқару дағдарыс
кезіндегі ұйымның өмір сүруінің мәселелерін шешеді, дағдарыстан шығу мен
оның салдарларымен байланысты. Бұл, ең алдымен, оның өмір сүруінің
әдістемелік мәселелері. Оларды шешу процесінде дағдарыстық жағдайда
басқарудың миссиясы мен мақсаттары құрылып, басқарудың жолдары, құралдары
мен әдістері анықталады. Бұл топқа қаржылық- экономикалық сипаттағы
мәселелер кешені кіреді. Мысалы, дағдарысқа қарсы экономикалық басқаруда
өндіріс дивесификациясы мен конверсия жүгізу типтерін анықтау қажеттілігі
туындайды. Бұл қосымша ресурстарды, қаржыландыру көздерін іздеуді талап
етеді.
Дағдарысқа қарсы басқарудың проблематкасы басқару технологиясының
дивесификациясын көрсетеді (мәселелердің үшінші тобы). Жалпы көрінісінде
ол дағдарыстарды болжау мәселелерін және дағдарыстық жағдайда әлеуметтік-
экономикалық жүйенің қызмет ету варианттарын, қажетті ақпаратты іздестіру
мәселелерін қамтиды.
Дағдарыстық жағдайларды талдау мен бағалау мәселесі де маңызды.
Ұйымды дағдарыстан шығаруға көмектесетін инновациялық стратегия құру
мәселесін қарастыруға да болады.
Төртінші топ мәселелерге әрқашан дағдарыс жағдайларын туғызатын
персоналдар конфликтологиясы мен селекциясын жатқызуға болады. Сонымен
бірге дағдарысқа қарсы шараларды инвестициялау, маркетинг мәселелері,
кәсіпорынның банкроттығы мәселелері қарастырылады.
Сонымен, дағдарысқа қарсы басқару басқаруға қажетті жалпы белгілермен
бірге, оның спецификациялық сипаттамаларына ие басқарудың ерекше типі
болып табылады.
Кез келген басқарудың сипаттамаларының бірі - оның пәні. Дағдарысқа
қарсы басқарудың пәні - мәселелер және дағдарыстың нақты және болжамды
факторлары, яғни дағдарыстың болуының көрінісі, қаупін тудыратын қарама-
қайшылықтардың шиеленісуінің барлық қолайсыз көріністері.
Дағдарысқа қарсы басқарудың мәнін келесідей ашуға болады:
• дағдарыстарды болжауға, күтуге және тудыруға болады;
• дағдарыстарды белгілі бір дәрежеде тездетуге немесе шегіндіруге
болады;
• дағдарыстарды жеңілдетуге болады;
• дағдарыстық жағдайдағы басқару арнайы білімді, тәжірибені және
өнерді талап етеді;
• дағдарыстық процестер белгілі бір дәрежеге дейін басқарылуға
болады;
• дағдарыстан шығу процестерін басқару бұл процестерді тездетуге
және оның салдарларын азайтуға көмектеседі.
Дағдарыстар әртүрлі және оларды басқару да әртүрлі болады. Бұл
әртүрлілік басқарудың жүйесінде, процесінде және механизмінде көрініс
алады.
Дағдарысқа қарсы басқару жүйесі ерекше қасиеттерге ие болуы керек.
Олардың маңыздылары мыналар:
• икемділік және бейімділік, ол көбінесе басқарудың матрицалық
жүйелеріне тән;
• бейресми басқаруды нығайтуға күш жұмсау, ұстамдылықты,
энтузиазмды мотивациялау;
• басқаруды диверсификациялау, қиын жағдайларда тиімді басқаруды
қолдануға неғұрлым ыңғайлы типологиялық белгілерді іздеу;
• туындаған мәселелерге уақтылы шара қолдануды қамтамасыз ету үшін
орталықтандыру деңгейін төмендету;
• интеграциялық процестерді нығайту.
Дағдарысқа қарсы басқарудың процестері мен технологиясының өзіне
тән ерекшеліктері бар. Олардың маңыздылары:
• ресурстарды қолданудағы, өзгерістерді жүргізудегі инновациялық
бағдарламаларды жүзеге асырудағы мобильділік және динамикалық;
• басқарушылық шешімдерін қабылдау мен іске асыру технологиясында
бағдарламалық мақсатта тәсілдерді жүзеге асыру;
• басқару процесіндегі уақыт факторына, жағдайдың динамикасы бойынша
уақтылы іс-әрекеттің жүзеге асырылуына жоғарғы көңіл бөлу;
• іс-әрекеттің баламаларын таңдауға алдын-ала және ағымдағы
бағалауға назар аудару;
• шешімдерді дайындау және жүзеге асыру кезінде олардың сапасына
дағдарысқа қарсы басқару критериін қолдану.
Әсер ету құралдарын сипаттайтын басқару механизмі де өзіндік
ерекшеліктерге ие. Дағдарысқа дейінгі немесе дағдарыстық кезеңде
қолданыстағы әсер ету құралдары қажетті нәтижеге жеткізе бермейді.
Дағдарысқа қарсы басқару механизмінде басымдылық мыналарға берілуі тиіс:
• дағдарысқа қарсы шараларға бағытталған мотивация ресурстарды
үнемдеу, қателерді болдырмау, абайлық жағдайды терең талдау,
кәсіпшілік;
• іс-әрекеттің оптимизмі мен оған деген сенімділікті, әлеуметтік-
экономикалық тұрақтылықты орнату;
• кәсіпшіліктің құндылықтары бойынша интеграция;
• мәселелерді шешуге бастамашылдық пен дамудың ең жақсы варианттарын
іздеу;
• корпоративтілік инновацияны іздеу мен қолдау.
Бұлар дың жиынтығы тек менеджер қызметінің сипаттамасы емес, барлық
басқарудың жалпылама сипаттамасы ретінде түсіндірілетін басқару стилінде
көрініс табуы тиіс.
Дағдарысқа қарсы басқару стилі келесілермен сипатталуы керек: кәсіби
сеніммен, мақсатқа бағытталғандығымен, бюрократияға қарсы ұйымдасуымен,
зерттеу тәсілдерімен, өзін-өзі ұйымдастыру қабілетімен, жауапкершілікті
қабылдауымен.
Дағдарысқа қарсы басқару кейбір сипаттамаларын толығырақ қарастырған
жөн:
1. Дағдарысқа қарсы басқару функциялары - бұл басқару пәнін
білдіретін және оның нәтижелерін анықтайтын қызмет түрі. Бұл функциялар
Дағдарыс алды, дағдарыс кезіндегі және одан кейінгі жағдайларда дұрыс
басқару үшін не істеу керек? деген қарапайым сұраққа жауап береді. Осыған
байланысты алты функцияны қарастыруға болады: дағдарысқа дейінгі басқару,
дағдарыс жағдайындағы басқару, дағдарыстан шығу процестерін басқару,
тұрақсыз жағдайларын тұрақтандыру (басқарылуды қамтамасыз ету), жоғалтулар
мен мүмкіндіктердің жіберілуін азайту, уақтылы шешім қабылдау.
Қызметтің (басқару функцияларының ) әр түрінің өзіне тән ерекшеліктері
бар, олардың жиынтығы дағдарысқа қарсы басқаруды сипаттайды.
2. Кез келген басқарудың дамуында оның екі қарама-қайшылығы –
интеграция мен дифференциация – диалектикалық байланыста интеграцияның
күшеюі дифференциацияның әлсіреуіне әкеледі және керісінше. Бұл процестер
логистикалық қисық тенденциясын білдіреді (4-сурет). Қисық өзгерісінің
құлдырау кезіндегі интеграция мен дифференциацияның байланысы басқарудың
жаңа ұйымдық формасын немесе жаңа типтегі ұйымды құруды сипаттайды. Бұл
байланысты ұйымның дағдарыс нүктелері бар. Олар ұйымдық негіздің құлдырау,
құлау қаупін білдіретін нүктелер. Дағдарыстан шығу – жаңа ұйымдық негізде
басқарудың интеграциясы мен дифференциациясының ара-қатынасының өзгеруі.
Ұйымды басқарудың негізгі факторларының әсер ету динамикасы.
4-сурет.
3. Басқарудың ішкі және сыртқы шектеулері болады. Шектеулердің бұл екі
тобы белгілі бір өзгермелі ара-қатынаста болады. Осы ара-қатынастың
өзгеруіне байланысты дағдарыстық құбылыстар ықтималдығы да өзгереді (5-
сурет).
Алайда шектеулерді реттеуге болады, дағдарысқа қарсы басқарудың мәні
де осында. Ішкі шектеулер персоналдарды таңдау, ротациялау, оқыту арқасында
немесе мотивация жүйесін жетілдірудің арқасында жойылады. Басқарудың
ақпараттық қамтамасыз етілуі де тиімді басқарудың ішкі шектеулерді жоюға
мүмкіндік береді.
Сыртқы шектеулер маркетинг және паблик рилейшнз жүйесін дамытумен
реттеледі.
4. Дағдарысқа қарсы басқарудың маңызды сипаттамаларының бірі ресми
және бейресми басқарудың үйлесімділігі.
Мұндай үйлесімділіктің түрлі түрлерінде дағдарысқа қарсы басқаруды
рационалды ұйымдастыру зонасы болады (6-сурет).
Ол кеңеюi және кішіреюі мүмкін. Зонаның кішіреюі дағдарыс қаупінің
артуын білдіреді.
5. Дағдарысқа қарсы басқару үшін рационалды даму стратегиясын таңдау
мен құру перспективасы және мүмкіндігі маңызды болып келеді.
Шектеулер және проблеманы шешу.
5-сурет.
Дағдарысқа қарсы басқарудың түрлі стратегиялары бар. Олардың ішіндегі
маңыздылары:
• дағдарыс және оның пайда болуына дайындық жайлы ескерту;
• дағдарыстың алдын алу мәселелерін дұрыс шешу үшін дағдарыстың
өршуін күту;
• дағдарыстық құбылыстарға қарсы келу, олардың процестерін баяулату;
• резервтер мен қосымша ресурстарды қолдану арқылы жағдайды
тұрақтандыру;
• есептелген тәуекел;
• дағдарыстан ақырындап шығу;
• дағдарыс салдарларын жою шараларын құру.
Стратегияның қай түрін болмасын таңдау дағдарыстың сипаты мен
тереңділігіне байланысты (7 - сурет).
Басқару даму үшін оның тиімділігiн арттырған жөн. Өз кезегінде
басқарудың тиімділігін артыру оның потенциалының өсуімен, яғни позитивті
өзгерістер мүмкіндігі мен қажетті ресурстардың және оларды қолдану
жағдайлардың бар болуымен анықталады (8-сурет).
Басқару потенциалы мен тиімділігінің өзгеру тенденциясында да
дағдарыс қаупі жасырынады.
Ресми және бейресми басқарудың үйлесуі:
үйлесу және тәуелділікті талдау.
6-сурет.
Басқа да басқару тәрізді, дағдарысқа қарсы басқару да өте тиімді
немесе тиімділігі аз болуы мүмкін. Дағдарысқа қарсы басқарудың тиімділігін
анықтайтын негізгі факторларды бөлуге болады. Оларды түсінігі мен
дифференциациясын басқаруды талдауға, жемісті жүзеге асыруға көмектеседі.
1. Дағдарысқа қарсы басқарудың кәсібилігі және арнайы дайындық. Бұл
жағдайда тек басқарудың жалпы кәсібилігі емес, сондай-ақ дағдарысқа қарсы
басқарудың ерекшеліктерін білдіретін кәсіби білім мен дағдыларды ескеру
керек. Мұндай кәсібилік дағдарыстық жағдайларда арнайы білім беру,
тәжірибенің мақсатқа бағытталуы және басқару өнерін дамыту процстерінде
туады.
Дағдарысқа қарсы басқару: стратегияның баламалары.
7-сурет.
Басқарудың даму тенденциясы.
8-сурет.
Дағдарысқа қарсы басқару кез келген басқарудың қажетті элементі болуы
тиіс: стратегиялық, креативті, өндірістік, экологиялық, қаржылық және т.б.
2. Табиғатпен берілген және арнайы дайындық процесінде қалыптасқан басқару
өнері. Көптеген дағдарыстық жағдайларда басқарудың жеке өнері дағдарыстан
шығудың немесе оны жеңілдетудің негізгі факторы болып табылады. Сондықтан
дағдарысқа қарсы басқару үшін менеджерлерді психологиялық тестілеу,
дағдарыстың жақындауына әсер беру және қиын жағдайларда басқара алу
қабілетіне ие тұлғаларды таңдау өте маңызды.
3. Тәуекелді шешімдерді жасау әдістемесі. Мұндай әдістеме жасалуы және
игерілуі қажет, себебі ол басқарушылық шешімдердің уақтылық мәселені
ашудың толықтығы, нақтылық, ұйымдастырушылық, мәнділік сияқты қасиеттерін
белгілі бір дәрежеде анықтайды. Бұл қасиеттердің дағдарысқа қарсы
басқаруда ерекше маңызы бар.
4. Жағдайды ғылыми талдау, тенденцияны болжау. Болашақты субъективті емес,
нақты, ғылыми талдауға негіздеп көре білу дағдарыстың жақындаған немесе
өтіп кеткен көріністерін әрқашан бақылап отыруға мүмкіндік береді.
5. Корпоративтілік дағдарысқа қарсы басқару тиімділігінің маңызды факторы
болып келеді. Ол ұйымда немесе фирмада әртүрлі дәрежеде көрінеді.
Корпоративтілік – бұл барлық жұмысшылардың ұйым мақсаттарын түсіну мен
қабылдауы, оларға жету үшін жан-тәнімен жұмыс істеуге дайындық, сол
сияқты бұл іскерлік, әлеуметтік-психологиялық және ұйымдық қатынастардың
интерграциясының ерекше түрі, бұл ішкі патриотизм және энтузиазм.
Корпоративтілік дағдарысқа қарсы басқарудың негізгі арқауы болып
саналады. Ол өздігінен пайда болмайды, басқару нәтижесі, оның
мақсаттарының элементі, сол сияқты басқару механизміндегі құрал болып
табылады.
6. Лидерлік те дағдарысқа қарсы басқару тиімділігінің факторлар жиынтығына
кіреді. Бірақ кез келген лидерлік емес. Оның көптеген модификациялары
болады. Лидерлік тек менеджердің тұлғасымен ғана емес, сонымен бірге
жұмыстың бекітілген стилімен, басқару персоналының құрамымен, менеджерге
деген нығайтылған сеніммен, биліктің беделдігімен, сенімділікпен де
анықталады.
Лидерлікке арқау дағдарыстың алдын алу мен оны жеңілдетуде негізгі
рөлді атқаруы мүмкін. Бірақ ол үшін лидерлікті іздеу мен жобалау қажет.
Сонымен. Лидердік – бұл тек менеджердің тұлғалық қасиеті емес, сонымен
бірге басқарудың барлық барлық жүйесінің, басқаруды ұйымдастырудың
сипаттамасы.
7. Басқарудың оперативтілігі мен икемділігі. Дағдарыстық жағдайда тез
және шешімді іс-әрекеттерге, оперативті шараларға, қалыптасқан жағдайлар
бойынша басқаруды өзгертуге, дағдарыс жағдайларына бейімделуге қажеттілік
туындайды. Бұл кезде инерттілік кері әсер етуі мүмкін.
8. Стратегия және дағдарысқа қарсы бағдарламалардың сапасы. Көп
жағдайда басқару стратегиясын өзгертуді, дағдарысқа қарсы дамудың арнайы
бағдарламасын жасауды қажет етуі мүмкін. Бағдарламалар мен стратегиялық
қойылымдардың сапасы әртүрлі болуы ықтимал. Дағдарысқа қарсы басқару осыған
да байланысты болады.
9. Ерекше пункт ретінде адам факторын қарастырады. Белгілі бір дәрежеде
ол корпоративтілік, лидерлік және басқару өнері факторларын көрсетеді.
Дағдарысқа қарсы басқаруда дағдарысқа қарсы топ деген ұғым бар. Ол
дағдарысқа қарсы менеджердің ерекше сеніміне ие, дағдарысқа қарсы басқару
бағдарламасын үйлесіп, әрі мақсатқа сай іске асыратын жақын көмекшілер
тобы.
10. Дағдарыс жағдайларының мониторинг жүйесі – тиімділікті анықтайтын
маңызды фактор. Ол дағдарыстың туындауының ықтималдығы мен нақтылығын
анықтау бойынша арнайы ұйымдасқан іс-әрекетті білдіреді, дағдарысты уақтылы
байқау мен анықтау үшін қажет. Дағдарысқа қарсы басқару жүйесінде
компьютерлерді қолдану және арнайы маманданған операторлар жұмысы тиімді
болып саналады.
1.3 Дағдарысқа қарсы басқарудың шетелдік тәжірибесі.
Әлемнің көптеген, соның ішінде ірі мемлекеттердің әлеуметтік-
экономикалық даму тарихы өндірістік құлдырау, қаржылық тұрақсыздық, жаппай
жұмыссыздық, өткір әлеуметтік және саяси конфликттерді басынан кешіргеніне
дәлел болып отыр. Кейбір елдер экономикадағы дағдарыс себебінен туындаған
кедергілерді көп күш және шығындар жұмсап жойса, ал кейбіреуі әлеуметтік
және экономикалық қарама-қайшылықтарды оңай, әрі аз уақыт аралығында жоя
біліп, дағдарыстан шыға алды.
Ф. Д Рузвельттің Жаңа бағыты - американ экономикасын дағдарыстан
шығару бағдарламасы.
ХХ ғасырдың 20-жылдардың соғы мен 30-жылдардың басында американ
экономикасы терең дағдарыста болған еді. Экономикалық дамудың құлдырауының
ең төменгі нүктесі 1933 жылы тіркелген, ол кездегі ЖҰӨ 1929 жылмен
салыстырғанда 2 есеге дейін төмендеді, яғни дағдарысқа дейінгі кезеңнен
54%. Елде жұмыссыздар саны 17 млн.-ға жетті, 3 мыңға жуық банктер жабылды.
Қаржылық дағдарыс АҚШ-тың қаржылық-өнеркәсіптік магнаттарын үрейге салды.
У. Липпман айтқан: Өткен бес жылда Американың өнеркәсіптік және қаржылық
лидерлері биліктің жоғары ұстанымдарынанкетуге мәжбүр болды.9 Монополистік
капиталдың өкілдерінің бірде-біреуі дағдарыстан шығудың ешқандай шараларын
ұсына алмады.
1932 жылғы президенттік сайлауда елге Жаңа бағыт деп аталатын
реформалар сериясын ұсынған. Демократиялық партияның басында отырған Ф.Д
Рузвельт жеңіп шықты. Жаңа бағыттың теориялық негізін нарықтық
қатынастарды дамыту арқылы капиталистік экономиканы мемлекеттік реттеудің
қажеттілігі туралы ағылшын экономисті Дж.М. Кейнстің көзқарасы құрады.
Елдегі экономикалық жағдай реформаларды қаржы-несиелік мәселелерді
шешуден бастауды қажет етті. Рузвельттің бастамашылдығымен Конгреске
Банктер туралы жылдам заң ұсынылды. Федералды резервтік жүйе банктерге
займдарды берді, қаржы министрі салымдарды жаппай алуды жою құқығына ие
болды. Заңға сәйкес банктердің жағдайы жақсарған жағдайда ғана, оларды
ашуға болды. Алтынды экспорттауға тыйым салынды. Арнайы жарлық АҚШ
азаматтарын 100 доллардан жоғары құны бар алтын қорларын тапсыруды
міндеттеді. Бір уақытта алтынмен қамтамасыз етілмеген жаңа банкноталар
шығаруға келісім болды. Осыдан кейін Ф. Рузвельт үкіметі АҚШ пен шетел
арасында айналыста жүретін алтынға эмбарго қойды.
Екінші маңызды банктік заң 1933 жылы 16 маусымда қабылданған қызмет
туралы заң болып табылады. Осы заң бойынша банктің депозиттік және
инвестициялық қызметтері бөлініп, депозиттерді сақтаудың федералды
корпорациясы құрылды. 1934 жылдың басында көптеген салымшылардың мұндай
қорғануды қажет еткендігін ескере отырып, АҚШ банктерінің 80%-і өз
депозиттерін сақтандырды. Заңның бекітуі бойынша 10 мыңғ доллар көлеміндегі
депозит 100% сақтандырылады. Ал 10 мыңнан 50 мыңға дейін - 75%, 50 мыңнан
жоғары болса, 50% сақтандырылады. Банк жүйесіне деген сенім қайта қалпына
келе бастады.
1934 жылы қаңтарда алтындық құрамын 41%-ке төмендеткен доллардың
девальвациясы жүрді. Күміс монетасын жасау басталды, елде биметаллизм
енгізіле бастады. Доллар девальвациясы алтындық монеталарды ығыстыру, несие
алудың жеңілдеуі бағаның көтерілуіне әкеп соқты, американ экономикасына
инфляциялық даму механизмін тудырды, бұл мемлекетке басқа салаларда
реформалар жүргізуге қаражат берді. АҚШ-тың қаржы-несиелік жүйесін
тұрақтандыруға құрғақ заңнан бас тарту оң әсерін тигізді.
Екінші маңызды банктік заң 1933 жылы 16 маусымда қабылданған банктік
қызмет туралы заң болып табылады. Осы зай бойынша бнктің депозиттік және
инвестициялық қызметтері бөлініп, депозиттерді сақтаудың федералды
корпорациясы құрылды. 1934 жылдың басында көптеген салымшылардың мұндай
қорғануды қажет еткендігін ескере отырып, АҚШ банктерінің 80%-ы өз
депозиттерін сақтандырды. Заңның бекітуі бойынша 10 мың доллар көлеміңндегі
депозит 100% сақтандырылады, ал 10 мыңнан 50 мыңға дейін – 75%, 50 мыңнан
жоғары болса, 50% сақтандырылады. Банк жүйесіне деген сенім қайта қалпына
келе бастады.
1934 жылы қаңтарда алтындық құрамын 41%-ға төмендеткен доллардың
девльвациясы жүрді. Күміс монетасын жасау басталды, елде биметаллизм
енгізіле бастады. Доллар девальвациясы, алтындық монеталарды ығыстыру,
несие алудың жеңілдеуі бағаның көтерілуіне әкеліп соқты, американ
экономикасының инфляциялық даму механизмін тудырды, бұл мемлекетке басқа
салаларды реформалар жүргізуге қаражат берді. АҚШ-тың қаржы-несиелік
жүйесін тұрақтандыруға құрғақ заңнан бас тарту оң әсерін тигізді.
Алкогольді сусындарға тыйымнан бас тарту нәтижесінде олрды сатуға салық
енгізілді.
Жаңа бағыт реформалар жүйесінде ресурстарды сақтаудың Азаматтық
корпус мекемесі ерекше орын алды. Ф. Рузвельттің ұсынысымен Конгресс
жұмыссыз қалған жастарды орманды аудандарға жұмысқа жіберу туралы заң
қабылдады. Президенттің пікірі бойынша, бұл туралы табиғи ресурстарын
жақсартуға және жастардың денсаулығын арттыруға мүмкіндік берді. 1933
жылдың жазында көмек алатын және жұмыссыз ардагерлер отбасынан 18-25 жас
аралығындағы 250 мың жас адамдар үшін лагерьлер құрылды. Лагерьде олардың
бір күндәік ақысыз тағамы, ұйықтайтын жері, формасы және ақшасы болды.
Жұмыс инженерлік-техникалық персоналдың және офицерлердің бақылауымен
жүрді. Лагерьде тіпті әскери тәртіп болды, лагерьлерді құрудың тиімділігі
Рузвельттің күткеніндей болды. 1935 жылы лагерьлер екі есе, 500 мыңға дейін
жетті. Онда 3 млн.-ға жуық адам болып көрген. Лагерь жастарының күшімен 200
млн.-дай ағаш егілді, көптеген мелиоративті мекемелер және көпірлер
салынды, мыңдаған километр жол жасалды және т.б. 8.
Экономикалық дағдарыстан шығуға негіз болған басты заң – Өнеркәсіпті
қалпына келтіру туралы Заң. Осы заңға сәйкес өнеркәсіптің әрбір
саласындағы кәсіпкерлерге ерікті түрде бірігуге және Шынайы бәсекелестік
кодексін шығаруға ұсыныс жасалды, онда, біріншіден, өндіріс көлемін
тағайындау, екіншіден, еңбек ақы деңгейін және жұмыс күнінің ұзақтылығын
анықтау, үшіншіден, жекелеген бәсекелестер арасында өткізу нарығын бөлу
туралы мәселелерді қарастыру көзделген. Екі жылмен шектелген бұл заңның
қызмет етуі кезінде антитресттік зайңдылықтардың қолданылуы тоқтатылды.
Өнеркәсіпті қалпына келтіру туралы заңда еңбектік қатынастар да
қарастырылған. Оған сәйкес жұмысшыларға ұжымдық келісім-шарттар мен
кәсіподақтарға қатысу құқығы берілді. Заңда басты үш еңбек жағдайы
қарастырылған:
1) минималды жалақы көлемі аптасына 12-15 доллар;
2) максималды жұмыс күшінің ұзақтылығы 8 сағат;
3) бала еңбегіне тыйым салу.
Бұл екі жыл қолданыста болып, сосын АҚШ Жоғары Сотымен алынып
тасталды, себебі жеке меншік құқықтарына араласу АҚШ Конституциясына қайшы
болды. Бірақ осы заңның қызмет еткен уақыт аралығында өнеркәсіп саласындағы
хаос жойылып, өндіріс индексі 10%-ға көтерілген болатын.
Жаңа бағыт аграрлық қатынастарды да қамтыған болатын. Фермерлердің
сатып алу мүмкіндіктерін қалпына келтіру және ауыл шаруашылық өнімдерінің
бағасын қолдау мақсатында Үкімет 2 млрд. доллардан аспайтын фермерлік қарыз
пайызын төлеуге кепілдік бере отырып, фермерлерге жайылымдық жерлер мен мал
басын қысқартуды ұсынды.
Аграрлық саясаттағы Жаңа бағыт 1938 жылғы заңда дамыды, ондағы басты
концепция Әрқашан қалыпты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz