Ежелгі Қытай мәдениетіндегі қолданылған цифрлар
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ТАРАУ. ҚЫТАЙ ИЕРОГЛИФТІК САНЫНЫҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ.
1.1 Қытай нумерологиясының қысқаша даму тарихы ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Қытай нумерологиясындағы «күрделі жазу» формасының ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3 Қытай нумерологиясындағы «жеңіл (кіші) жазу» үлгісінің даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2 ТАРАУ. ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ 1.10 ға ДЕЙІНГІ САН МӘДЕНИЕТІ.
2.1 1.5 ке дейінгі сан әлемі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...17
2.2 5.10 ға дейінгі сан әлемі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.3 Араб сандарының Қытайға енуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ҚОСЫМША
1 ТАРАУ. ҚЫТАЙ ИЕРОГЛИФТІК САНЫНЫҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ.
1.1 Қытай нумерологиясының қысқаша даму тарихы ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Қытай нумерологиясындағы «күрделі жазу» формасының ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3 Қытай нумерологиясындағы «жеңіл (кіші) жазу» үлгісінің даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2 ТАРАУ. ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ 1.10 ға ДЕЙІНГІ САН МӘДЕНИЕТІ.
2.1 1.5 ке дейінгі сан әлемі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...17
2.2 5.10 ға дейінгі сан әлемі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.3 Араб сандарының Қытайға енуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ҚОСЫМША
Көне дәуір кезінде әріптер болмаған. Адам ойын, сөзін жартастардың, үңгір қабырғаларының, тастардың беттеріне салған суреттері арқылы білдірген. Күнделікті өмірімізде қолданылатын сандар шамамен бұдан 1500 жыл бұрын Үндістанда пайда болған. Қытай ғалымдарының ойынша санды білдіретін таңбалар жарық көрмей тұрып, сөзсіз адамдардың өз ойын дыбыспен, дене мүшемен білдіретін әдістері дүниеге келген, кейін олар сызып, таңбалау жүйесін қалыптастырған. Егер дыбыспен, қолмен білдіретін болмаса санның таңбалары қайталанып, ешқандай мағынасы жоқ өзгерістер ретінде сақталар еді, тіпті тану да қиын болар еді. Ең алғашқы сандар, яғни цифрлар б.з.д. 2 мыңжылдықта болған деседі. Әрбір сан, цифрдың түбінде қандай да бір ой, идея жатыр. Сол идеяның мән-мағынасын тү¬сіну үшін ғалымдар арнайы ғылым - нумерологияны ашқан. Нумерология арқылы әр санның шығу төркінін, мән-мағынасын, оның адам өміріне деген әсерін ұғынуға болады. Нумерология¬ны зерттеген ғалымдардың ойынша әр адамның жаны өзінің нумероло¬гиялық кодымен тікелей байла¬ныс¬ты. Ол кодты шеше білген адам өз тағдырының толық иесі бола алады деп қаралған. Қарап отырсақ, әркімнің өзі сенетін бақытты және бақытсыз сандары болады. Біреудің ба¬қытты саны - 13 , бақытсыз саны - 9 делік. Мұндайға шын көңі¬лімен сенетіндер айдың 13-і күні кез келген тірлігін сенімділікпен іске асырады. Ал 9-ы күні әр қадамын абайлап басып, тіпті үйден шықпай, төрт қабырғаның ішінде күн ұзаққа қамалып отырып алатындар да бар. Cөйтіп, ол 13 саны байқалған жерде ба¬тыл жүрсе, 9-дан үнемі сақтанады. Санның жазбаша жазылуы Қытай мәдениетімен өте тығыз байланысты болған. Ол тек таңбалауға ғана емес, қытайлардың тұрмыстық өмірімен де тығыз байланысқан. Қытайлар өздерінің төрт түлігі түгел болуын армандайды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Нумерологияның қазіргі таңдағы қытай мәдениетіндегі маңызы біршама. Бұл жұмыстың өзектілігі ‒ адам өміріне сандардың қандай қатысы бар екенін анықтау, сандардың даму тарихын зерттей отырып оған деген қызығушылықты арттыру, қытай нумерологиясын жан жақты зерттеу, сол арқылы сандардың даму тарихы мен ұғымдарына кеңірек тоқталу болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты және міндеті. Ерте Қытай мемлекетіндегі сандардың пайда болуы туралы ғалымдардың, ойшылдардың айтқан сөздері негізге алынып, Қытай нумерологиясының даму тарихына жалпы сипаттама берілді. Сол арқылы зерттеу жұмысымыздың басты міндеті етіп алған Қытай нумерологиясының даму тарихы нақты мәліметтермен тиянақталып, қызықты мағлұматтармен ерекшеленеді. Осы мақсатты жүзеге асыруда төмендегі міндеттерді шешу көзделеді:
Алдымен қытай тарихындағы сандарының шығу тарихын қарастыру;
Оның жазылу формасының мағынасын ұғыну;
Сандардың күнделікті өмірде адамдардың қолдануы;
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Нумерологияның қазіргі таңдағы қытай мәдениетіндегі маңызы біршама. Бұл жұмыстың өзектілігі ‒ адам өміріне сандардың қандай қатысы бар екенін анықтау, сандардың даму тарихын зерттей отырып оған деген қызығушылықты арттыру, қытай нумерологиясын жан жақты зерттеу, сол арқылы сандардың даму тарихы мен ұғымдарына кеңірек тоқталу болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты және міндеті. Ерте Қытай мемлекетіндегі сандардың пайда болуы туралы ғалымдардың, ойшылдардың айтқан сөздері негізге алынып, Қытай нумерологиясының даму тарихына жалпы сипаттама берілді. Сол арқылы зерттеу жұмысымыздың басты міндеті етіп алған Қытай нумерологиясының даму тарихы нақты мәліметтермен тиянақталып, қызықты мағлұматтармен ерекшеленеді. Осы мақсатты жүзеге асыруда төмендегі міндеттерді шешу көзделеді:
Алдымен қытай тарихындағы сандарының шығу тарихын қарастыру;
Оның жазылу формасының мағынасын ұғыну;
Сандардың күнделікті өмірде адамдардың қолдануы;
1． 李志江 神秘的数字. —上海：商务印社馆，1999年. -487б.
2． 刘庆龙 神话数字. —北京：知识出版社，2003年. -256б.
3． 黄华 数字的意义. —北京：北京大学出版社，2000年.-298б.
4． 王伟 数字在中国. —上海：华东师范大学出版社，2000年.-501б.
5． 李雷 数字的文化. —吉林：吉林大学出版社，2002年.-756б.
6． 王乔 鹏 数字里的中国文化. —北京：团结出版社，2005年.-609б.
7． 王泊 数字里的中国文化. —北京：知识出版社，2004年.-701б.
8． 司马云杰 绵延论：关于中国文化绵延之理的研究. —陕西：人民出版社，2003年.599б.
9． 张丹 中国数字. —上海：商务印社馆，2002年 -487б.
10． 曹兰萍 数字的故事. —北京：北京大学出版社，2000年-450б.
11． 王萍 数字的秘密. —上海：华东师范大学出版社，2004年-500б.
12． 郭地 数字在中国. —上海：商务印书馆，2003年-475б.
13． 王力 数字的神秘. —北京：北京大学出版社，2005年-497б.
14． 张兵 数字的奇妙. —北京：知识出版社，2004年-520б.
15． 黄成稳 数字的秘密. —北京：团结出版社，2003年-607б.
16． 新华字典，北京：人民教育出版社出版, 2002年.3000б.
17． 现代汉语词典, 北京：人民教育出版社出版，2004年.4000б.
18． 现代汉语词典，—上海：商务印书馆，2005年.3500б.
19． 古代汉语字典，—上海：商务印书馆，2004年.2000б.
20． 古代汉语词典，—吉林：吉林大学出版社，2005年.3000б.
21． 现代汉语词典, —上海：华东师范大学出版社，2004年.2500б.
22． 现代汉语词典, — 北京：北京大学出版社，2003年.4000б.
23． 古代汉语字典，—北京：团结出版社，2003年.4500б.
24． 古代汉语字典，—上海：商务印社馆，2005年.4000б.
25．htttp://baidu.com. 张果梁 数字的解释. 2006年.
26．htttp://baidu.com. 王红云 文化. 2005年.
27．htttp://baidu.com. 郭云杰 数字世界. 2003年.
28．htttp://baidu.com. 曹雪琴 数字的使用. 2000年.
2． 刘庆龙 神话数字. —北京：知识出版社，2003年. -256б.
3． 黄华 数字的意义. —北京：北京大学出版社，2000年.-298б.
4． 王伟 数字在中国. —上海：华东师范大学出版社，2000年.-501б.
5． 李雷 数字的文化. —吉林：吉林大学出版社，2002年.-756б.
6． 王乔 鹏 数字里的中国文化. —北京：团结出版社，2005年.-609б.
7． 王泊 数字里的中国文化. —北京：知识出版社，2004年.-701б.
8． 司马云杰 绵延论：关于中国文化绵延之理的研究. —陕西：人民出版社，2003年.599б.
9． 张丹 中国数字. —上海：商务印社馆，2002年 -487б.
10． 曹兰萍 数字的故事. —北京：北京大学出版社，2000年-450б.
11． 王萍 数字的秘密. —上海：华东师范大学出版社，2004年-500б.
12． 郭地 数字在中国. —上海：商务印书馆，2003年-475б.
13． 王力 数字的神秘. —北京：北京大学出版社，2005年-497б.
14． 张兵 数字的奇妙. —北京：知识出版社，2004年-520б.
15． 黄成稳 数字的秘密. —北京：团结出版社，2003年-607б.
16． 新华字典，北京：人民教育出版社出版, 2002年.3000б.
17． 现代汉语词典, 北京：人民教育出版社出版，2004年.4000б.
18． 现代汉语词典，—上海：商务印书馆，2005年.3500б.
19． 古代汉语字典，—上海：商务印书馆，2004年.2000б.
20． 古代汉语词典，—吉林：吉林大学出版社，2005年.3000б.
21． 现代汉语词典, —上海：华东师范大学出版社，2004年.2500б.
22． 现代汉语词典, — 北京：北京大学出版社，2003年.4000б.
23． 古代汉语字典，—北京：团结出版社，2003年.4500б.
24． 古代汉语字典，—上海：商务印社馆，2005年.4000б.
25．htttp://baidu.com. 张果梁 数字的解释. 2006年.
26．htttp://baidu.com. 王红云 文化. 2005年.
27．htttp://baidu.com. 郭云杰 数字世界. 2003年.
28．htttp://baidu.com. 曹雪琴 数字的使用. 2000年.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ТАРАУ. ҚЫТАЙ ИЕРОГЛИФТІК САНЫНЫҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ.
1.1 Қытай нумерологиясының қысқаша даму тарихы ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Қытай нумерологиясындағы күрделі жазу формасының
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...8
1.3 Қытай нумерологиясындағы жеңіл (кіші) жазу үлгісінің даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2. ТАРАУ. ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ 1-10 ға ДЕЙІНГІ САН МӘДЕНИЕТІ.
2.1 1-5 ке дейінгі сан әлемі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...17
2.2 5-10 ға дейінгі сан әлемі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.3 Араб сандарының Қытайға енуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..45
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Көне дәуір кезінде әріптер болмаған. Адам ойын, сөзін жартастардың,
үңгір қабырғаларының, тастардың беттеріне салған суреттері арқылы
білдірген. Күнделікті өмірімізде қолданылатын сандар шамамен бұдан 1500 жыл
бұрын Үндістанда пайда болған. Қытай ғалымдарының ойынша санды білдіретін
таңбалар жарық көрмей тұрып, сөзсіз адамдардың өз ойын дыбыспен, дене
мүшемен білдіретін әдістері дүниеге келген, кейін олар сызып, таңбалау
жүйесін қалыптастырған. Егер дыбыспен, қолмен білдіретін болмаса санның
таңбалары қайталанып, ешқандай мағынасы жоқ өзгерістер ретінде сақталар
еді, тіпті тану да қиын болар еді. Ең алғашқы сандар, яғни цифрлар б.з.д. 2
мыңжылдықта болған деседі. Әрбір сан, цифрдың түбінде қандай да бір ой,
идея жатыр. Сол идеяның мән-мағынасын түсіну үшін ғалымдар арнайы ғылым -
нумерологияны ашқан. Нумерология арқылы әр санның шығу төркінін, мән-
мағынасын, оның адам өміріне деген әсерін ұғынуға болады. Нумерологияны
зерттеген ғалымдардың ойынша әр адамның жаны өзінің нумерологиялық кодымен
тікелей байланысты. Ол кодты шеше білген адам өз тағдырының толық иесі бола
алады деп қаралған. Қарап отырсақ, әркімнің өзі сенетін бақытты және
бақытсыз сандары болады. Біреудің бақытты саны - 13 , бақытсыз саны - 9
делік. Мұндайға шын көңілімен сенетіндер айдың 13-і күні кез келген
тірлігін сенімділікпен іске асырады. Ал 9-ы күні әр қадамын абайлап басып,
тіпті үйден шықпай, төрт қабырғаның ішінде күн ұзаққа қамалып отырып
алатындар да бар. Cөйтіп, ол 13 саны байқалған жерде батыл жүрсе, 9-дан
үнемі сақтанады. Санның жазбаша жазылуы Қытай мәдениетімен өте тығыз
байланысты болған. Ол тек таңбалауға ғана емес, қытайлардың тұрмыстық
өмірімен де тығыз байланысқан. Қытайлар өздерінің төрт түлігі түгел болуын
армандайды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Нумерологияның қазіргі таңдағы қытай
мәдениетіндегі маңызы біршама. Бұл жұмыстың өзектілігі ‒ адам өміріне
сандардың қандай қатысы бар екенін анықтау, сандардың даму тарихын зерттей
отырып оған деген қызығушылықты арттыру, қытай нумерологиясын жан жақты
зерттеу, сол арқылы сандардың даму тарихы мен ұғымдарына кеңірек тоқталу
болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты және міндеті. Ерте Қытай мемлекетіндегі сандардың
пайда болуы туралы ғалымдардың, ойшылдардың айтқан сөздері негізге алынып,
Қытай нумерологиясының даму тарихына жалпы сипаттама берілді. Сол арқылы
зерттеу жұмысымыздың басты міндеті етіп алған Қытай нумерологиясының даму
тарихы нақты мәліметтермен тиянақталып, қызықты мағлұматтармен
ерекшеленеді. Осы мақсатты жүзеге асыруда төмендегі міндеттерді шешу
көзделеді:
• Алдымен қытай тарихындағы сандарының шығу тарихын қарастыру;
• Оның жазылу формасының мағынасын ұғыну;
• Сандардың күнделікті өмірде адамдардың қолдануы;
• Сандарға қатысты қытай мәдениетіндегі сөз тіркестерін аудару;
• Сандардың психологиялық және философиялық мән-мағынасын ашу.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Қытай нумерологиясының даму тарихын мына
авторлар зерттеген：李志江атты жазушының еңбектерінде былый жазылған
Даостық ілімді ұстанған қытай ғұламалары жер жүзі үш бастаумен басқарылады
деп сенген. Олар - жұлдыздар, шам-шырақ және сандар. 刘庆龙жазушының
еңбектерінде былай жазылған Ғұламаларға сүйенсек, планеталар циклы
сандарға байланысты құрылған. Түрлі табиғи құбылыстар, мемлекеттердің,
материктердің орналасуы, тіпті дыбыс, түс, сезім түрлері де сандарға
байланысты бөлінген екен. Ол аз болса, империя ішіндегі император сарайының
салынатын орны, император мен оның қызметшілерінің міндеттері де сандардың
қасиетіне орай анықталған. Адам өміріне, жалпы, айналадағы қоршаған ортаға
әсер ететін цифрлардың ішіндегі ең құрметтісі 12 болған. 12 жыл, 12 ай, 12
жануар... тағы басқа. Осы 12-ге дейінгі сандардың әрқайсысының да қытайлар
үшін қасиеті, мағынасы зор. Сол он екі санның ішінен бірден онға дейінгі
сандарды таныстырып өтейік.
黄华атты жазушының еңбектерінде былый жазылған 1 cаны. Бұл - Даос ілімін
ұстанғандар үшін жасампаздық саны. Қандай да бір құбылыстың, тіршіліктің,
әлем жаратылысының бастауын білдіреді. Қай тілде болсын, бірлік сөзінің
түпкі түбірі саналады. Адам өмірін басқаратын, әр пенде ұмтылатын сан болып
есептеледі. 12 санның циклында бұл цифр жаңа туған нәресте мағынасын
білдіреді. Даостық ұғымда бірлік тынысы, рух үйі, барлық тіршіліктің
ортасы мағынасын аңғартады.
王伟атты жазушының еңбектерінде былый жазылған 2 саны. Қосылу, толықтыру
символы. Даостық ұғымда Жер мен Аспан, адамзат ұрпағын жалғастыратын еркек
пен әйелдің киелі одағы, ақ пен қара, жарық пен қараңғылық, күн мен түн,
жер шарының тепе-теңдігін сақтап тұратын екі энергия: инь мен янь
ұғымдарын білдіреді. Өсу мен дамудың белгісі, 12-лік цикл бойынша өсіп
келе жатқан ұрпақ болып саналады. Юпитермен басқарылады. Бамбук ағашына
теңеледі. Өсу жылдамдығы өте тез, қолданылу мүмкіндігі өте кең. Оңай
сөзінің омонимі.
王萍атты жазушының еңбектерінде былый жазылған 3 саны. Көптеген
елдердегідей бұл да қасиетті сан болып есептеледі. Бір мен екінің қосындысы
ретінде қандай да бір істің бастамасын да, жалғасын да білдіреді.
Қытайларда үш саны біраз құбылыстың символикасы болып табылады. Жарықтың үш
көзі - Жұлдыз, Күн, Ай. Үш бастау - Аспан, Жер, Адам. Үш жер - қасиетті
жер, ақиқат жер, шексіз өмір жері. Отбасының негізгі үш элементі - еркек,
әйел, ұрпақ. Үш бағыныштылық - патша мен қызметкер, әке мен бала, күйеу мен
әйел. Қытайлардың ең қалаулы үш арманы - ұзақ өмір, мол байлық, көп ұрпақ.
Қытайлар тұтынған негізгі үш дін мен ілім - конфуцийлік, даосизм және
буддизм. Марс арқылы басқарылады. Жалынға теңеледі. Мінезі болжаусыз,
қызуқанды, тынымсыз келеді. Қандай да бір жаратылысты тудыра да, жоя да
алады. Өсу сөзінің омонимі.
张兵атты жазушының еңбектерінде былый жазылған 4 саны. Қытайлардың
үрейін ұшыратын сан. Олар 4 саны бар жерге жоламауға тырысады. Өйткені бұл
- өлім сөзінің омонимі. Шынымен де қытайлар осы санды көп қолдана
бермейді. Тіпті кейбір биік ғимараттардан 4 және 14 нөмірлі қабаттарды таба
алмайсың. Сонымен, 4 қасірет саны болып саналады. Дегенмен бұл санның да
өзіндік мағынасы зор. 4 мифологиялық бастаманы білдіреді: Жер, Аспан, Күн
және Ай. Жылдың 4 мезгілі бар. 4 мифологиялық жануар бар - Жалғызмүйіз,
Феникс, Панголин және Айдаһар. Жарықтың 4 көзі бар - жұлдыздар, планеталар,
Күн мен Ай. Қандай да бір сандармен байланысты бал ашу кезінде төрт саны
шықса шенеунік немесе офицерлік ұғымын білдірген. Яғни бал аштырған адамның
қызметінің өсуі барысы осы бағытта өрбімек. 4 саны шамға теңелген - бір
қалыпты, жарық, ішінде жалын болса да, сырты жайма-шуақ. Одан сырт Қытай
нумерологиясы тарихында мынадай жазушылардың еңбегі жарыққа шыққан: 李雷 ，
王乔鹏，王泊，张丹，曹兰萍, 郭地 ，王力，黄成稳.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Зерттеу нәтижесі бойынша мынадай
тұжырымдар ұсынылды:
• Алдымен қытай нумерология тарихындағы сандарының шығу тегі;
• Оның жазылу формасының мағынасы;
• Сандардың күнделікті адам өміріндегі маңыздылығы;
• Сандарға қатысты қытай мәдениетіндегі сөз тіркестері;
Бітіру жұмысының пәні мен нысаны. Қытай нумерологиясының даму тарихындағы
сандарды талдау, мысалдармен түсіндіру арқылы орынын сипаттау.
Бітіру жұмысының құрылысы. Бұл жұмыс кіріспе, негізгі тарау, қорытынды,
глоссарий және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші тарауда
қытай иероглифтік санының шығу тарихы баяндалса, келесі тақырыпшаларында
күрделі, жеңіл жазудың даму тарихы қарастырылады. Екінші тарауда сандардың
мәдениеті мен Араб сандарының Қытайға енуі туралы толық қанды жазылған.
1 ТАРАУ. ҚЫТАЙ ИЕРОГЛИФТІК САНЫНЫҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ
1.1 Қытай нумерологиясының қысқаша даму тарихы.
Тағы бір деректерде ең алғашқы сандар, яғни цифрлар б.з.д. 2 мыңжылдықта
болған деседі. Тарихқа жүгінсек, дерек көздері сандардың ежелгі Вавилонда
қолданылғанын айғақтайды. Ол кезде сандар1 мен 0-ден ғана тұрған. Бірлік,
ондық, жүздікті құрайтын санақ жүйесі болған. Кейіннен атақты ойшыл Пифагор
сандарды 1-ден 9-ға дейін қысқартқан. Бірнеше бірліктерге бөлген. Ол өз
шәкірттеріне сандар әлемді билейді деп үйреткен. Оған қоса күллі әлем
жаратылысының құпиясын сандар арқылы жасырылған кодтың шешімін табу арқылы
түсінуге болады деп тұжырымдаған. Әрбір сан, цифрдың түбінде қандай да бір
ой, идея жатыр. Сол идеяның мән-мағынасын түсіну үшін ғалымдар арнайы ғылым
- нумерологияны ашқан. Нумерология арқылы әр санның шығу төркінін, мән-
мағынасын, оның адам өміріне деген әсерін ұғынуға болады. Нумерологияшыл
ғалымдардың ойынша әр адамның жаны өзінің нумерологиялық кодымен тікелей
байланысты. Ол кодты шеше білген адам өз тағдырының толық иесі бола алады.
Қарап отырсақ, әркімнің өзі сенетін бақытты және бақытсыз сандары болады.
Біреудің бақытты саны - 13 , бақытсыз саны - 9 делік. Мұндайға шын
көңілімен сенетіндер айдың 13-і күні кез келген тірлігін сенімділікпен іске
асырады. Ал 9-ы күні әр қадамын абайлап басып, тіпті үйден шықпай, төрт
қабырғаның ішінде күн ұзаққа қамалып отырып алатындар да бар. Cөйтіп, ол 13
саны байқалған жерде батыл жүрсе, 9-дан үнемі сақтанады. Жеке адамды қойшы,
мұндай құбылыстарға жаппай халық боп сенетініміз де бар емес пе? Өзіміздегі
жеті қазына, ер кезегі үшке дейін, сәрсенбінің сәтті күні ұғымдары,
тұрақты көршіміз - орыстардың қасиетті үштігі, америкалықтардың естігенде
жандары түршігетін, күні бойы үреймен өткізетін айдың 13-дегі жұмасы тағы
басқа түсініктер жоғарыда айтқанымызға дәлел бола алады. Осы наным-сенімдер
мен ырымдар бізге де, басқаларға да ерте кезде өмір сүрген ата-
бабаларымыздан жеткен. Көзбен көріп, қолмен ұстап көрмесе ештеңеге
сенбейтін бүгінгінің жастары үшін бұл өткен ғасырлардың мәдениеті ретінде
қабылданады. Дегенмен мұндай сенімдерді әлі күнге дейін жас-кәрісі қосыла,
түгел құрметтейтін ұлт, жалпақ жұрт бар. Олар-салт-дәстүр мен наным-сенімге
бай аспан асты мемлекетінің тұрғындары - қытайлар.
Ежелгі Қытай елінде нумерологияға ерекше көңіл бөлінген. Даостық ілімді
ұстанған қытай ғұламалары жер жүзі үш бастаумен басқарылады деп сенген.
Олар - жұлдыздар, шам-шырақ және сандар.［1, 47б.］ Ғұламаларға сүйенсек,
планеталар циклы сандарға байланысты құрылған. Түрлі табиғи құбылыстар,
мемлекеттердің, материктердің орналасуы, тіпті дыбыс, түс, сезім түрлері де
сандарға байланысты бөлінген екен.［1，50б.］ Ол аз болса, империя ішіндегі
император сарайының салынатын орны, император мен оның қызметшілерінің
міндеттері де сандардың қасиетіне орай анықталған. Адам өміріне, жалпы,
айналадағы қоршаған ортаға әсер ететін цифрлардың ішіндегі ең құрметтісі 12
болған. 12 жыл, 12 ай, 12 жануар... тағы басқа. Осы 12-ге дейінгі сандардың
әрқайсысының да қытайлар үшін қасиеті, мағынасы зор. Сол он екі санның
ішінен бірден онға дейінгі сандарды таныстырып өтейік.
1 cаны. Бұл - Даос ілімін ұстанғандар үшін жасампаздық саны. Қандай да
бір құбылыстың, тіршіліктің, әлем жаратылысының бастауын білдіреді. Қай
тілде болсын, бірлік сөзінің түпкі түбірі саналады. Адам өмірін басқаратын,
әр пенде ұмтылатын сан болып есептеледі. 12 санның циклында бұл цифр жаңа
туған нәресте мағынасын білдіреді. Даостық ұғымда бірлік тынысы, рух
үйі, барлық тіршіліктің ортасы мағынасын аңғартады. ［2，48б.］1 саны
шыршамен теңестіріледі. Жаймен болса да басқалардан биік, көркем боп өсіп,
ұзақ жыл сақталып, кез келгеннің көзіне жоғарыдан, алыстан-ақ ілінеді. 1
санының омонимдері - намыс, ұтыс болып саналады.
2 саны. Қосылу, толықтыру символы. Даостық ұғымда Жер мен Аспан, адамзат
ұрпағын жалғастыратын еркек пен әйелдің киелі одағы, ақ пен қара, жарық пен
қараңғылық, күн мен түн, жер шарының тепе-теңдігін сақтап тұратын екі
энергия: инь мен янь ұғымдарын білдіреді.［2，68б.］Өсу мен дамудың
белгісі, 12-лік цикл бойынша өсіп келе жатқан ұрпақ болып саналады.
Юпитермен басқарылады. Бамбук ағашына теңеледі. Өсу жылдамдығы өте тез,
қолданылу мүмкіндігі өте кең. Оңай сөзінің омонимі.
3 саны. Көптеген елдердегідей бұл да қасиетті сан болып есептеледі. Бір
мен екінің қосындысы ретінде қандай да бір істің бастамасын да, жалғасын да
білдіреді. Қытайларда үш саны біраз құбылыстың символикасы болып табылады.
Жарықтың үш көзі - Жұлдыз, Күн, Ай. Үш бастау - Аспан, Жер, Адам. Үш жер -
қасиетті жер, ақиқат жер, шексіз өмір жері. Отбасының негізгі үш элементі -
еркек, әйел, ұрпақ. Үш бағыныштылық - патша мен қызметкер, әке мен бала,
күйеу мен әйел. ［3，74б.］ Қытайлардың ең қалаулы үш арманы - ұзақ өмір,
мол байлық, көп ұрпақ. Қытайлар тұтынған негізгі үш дін мен ілім -
конфуцийлік, даосизм және буддизм. Марс арқылы басқарылады. Жалынға
теңеледі. Мінезі болжаусыз, қызуқанды, тынымсыз келеді. Қандай да бір
жаратылысты тудыра да, жоя да алады. ［4，50б.］ Өсу сөзінің омонимі.
4 саны. Қытайлардың үрейін ұшыратын сан. Олар 4 саны бар жерге жоламауға
тырысады. Өйткені бұл - өлім сөзінің омонимі. Шынымен де қытайлар осы
санды көп қолдана бермейді. Тіпті кейбір биік ғимараттардан 4 және 14
нөмірлі қабаттарды таба алмайсың. Сонымен, 4 қасірет саны болып саналады.
［4，90б.］ Дегенмен бұл санның да өзіндік мағынасы зор. 4 мифологиялық
бастаманы білдіреді: Жер, Аспан, Күн және Ай. Жылдың 4 мезгілі бар. 4
мифологиялық жануар бар - Жалғызмүйіз, Феникс, Панголин және Айдаһар.
Жарықтың 4 көзі бар - жұлдыздар, планеталар, Күн мен Ай. Қандай да бір
сандармен байланысты бал ашу кезінде төрт саны шықса шенеунік немесе
офицерлік ұғымын білдірген. Яғни бал аштырған адамның қызметінің өсуі
барысы осы бағытта өрбімек. 4 саны шамға теңелген - бір қалыпты, жарық,
ішінде жалын болса да, сырты жайма-шуақ. ［4，81б.］
5 - аса құрметті сан. Жоғарыда айтылған төрт бастаманың ортасында
орналасып, жан-жағын басқарып тұрады. Айналадағы болатын барлық құбылыстар
мен өзгерістерді қадағалайды деп саналатын негізгі бес планета бар -
Меркурий, Венера, Марс, Юпитер және Сатурн. Жер бетінде бес негізгі элемент
бар - су, металл, от, ағаш және топырақ. Адамда бес негізгі сезім мүшесі
бар, бес негізгі мүше бар. Негізгі бес түс бар, бес дәм бар. Бал ашу
кезінде бестік императорлықты білдірген. Шарықтау шегіне жетудің белгісі. 5
саны ауқатты, күшті, белсенді де сабырлы және биіктен көрінер сан болып
есептеледі. Сондықтан оны белеске теңейді. Қытайша бес сөзінің омонимі
ештеңе де емес, бос деген ұғымды білдіреді. Жалпы, қытайларда ерекше
көңіл мен сипатқа ие негізгі сандар осы бес сан болып табылады. Өйткені
бұлар он екілік циклдың негізгі іргетасы делінеді. ［5，64б.］
6 саны. 6-дан 12-ге дейінгі сандар осы негізгі бестіктің қайталанып
қосылуы болып саналады. Дегенмен олардың да өзіндік ерекшеліктері бар.
Мәселен, 6 саны дыбысталғанда байлық дегенді білдіріп, құрмет тұтатын
сандар қатарына кіреді. ［5，70б.］
7-ге ерекше көңіл бөлінетін себебі, ол өміріміздің негізгі циклы -
аптаны, сол апта ішіндегі 7 күнді білдіреді. ［6，80б.］
8 саны да дыбысталуының арқасында ерекше құрметке ие. Оның омонимi -
гүлдену. Екі өлімнің (төрт) қосындысы соңында бәрібір де гүлденуге
жетелеп әкеледі. ［6，90б.］ Бұл - қытайлардың ең сүйікті саны. Сондықтан
Арты гүлденуге әкелсін деген ниетпен 2008 жылғы Бейжің Олимпиадасының
ашылу уақыты 8-ші айдың 8-ші жұлдызы, сағат 8-ден 8 минут 8 секунд өткен
мезгілге белгіленді.
9 санын қасиетті сан деп санайды.Қытайлардың жер бетіндегі ең көп халық
саналуы бір жылдары болған демографиялық дүмпудің арқасы екені анық. Ал
осының қосалқы себептерінің бірі олардың өздерін баптап, күтінуінің
арқасында қол жеткізген ұзақ өмір сүру үрдісі екендігіне дау жоқ. 9 санының
омонимі - ұзақ өмір. ［6，87б.］ Кейбіреулер мұны қасиетті сан деп
санайды.
Қытайлар 10 санын аса құрмет тұтпаса да, оған да айтарлықтай көңіл
бөлінеді. 10 қандай да бір құбылыстың аяғын, соңын білдіреді. Санақ
циклының соңы. Құрамы бір мен нөлден тұрады. Яғни ұлы бастамамен (1)
басталса, аяғы боc кеңістікке (0) әкеліп соғады. 5-тің екі рет
қайталануынан шыққан сан нәтижесінде ештеңеге әкелмейді. ［6, 102б.］Міне,
әдетте соншалықты маңыз берілмей, өз жөнімен қолданыла беретін сандардың
бәрінің мән-мағынасы бар екен.
1.2 Қытай нумерологиясындағы күрделі жазу формасының ерекшелігі.
Санның Қытайша екі түрлі жазылу формасы бар,олар күрделі жазу формасы
және жеңіл (кіші) жазу жазылу формасы болып екі түрге бөлінеді. Күрделі
жазылу формасы, негізінен экономикалық қазынаны есептеп жазғанда
қолданылады. Мысалы: почтаға барып төлем төлегенде, олар үлкен жазылу
формасын қолданады. Мұнда шотта жазылған сан өзгертілуден сақтандыру үшін
күрделі жазылу формасы қолданылады. Егер санды қытайша жеңіл (кіші) жазу
үшін болса, жазылу түрін қолданады. Мысалы: 765ж бұл араб саны, қытайша
жазылуы былай жазылған “七百六十五” .
Қытай санының бірден онға дейінгі жазбаша жазылуының күрделі жазу
формасы ：
Бір 壹 (yi)
Екі 贰 (er)
Үш 叁 ( san )
Төрт 肆 ( si )
Бес 伍 ( wu )
Алты 陆 ( liu )
Жеті 柒 ( qi )
Сегіз 捌 ( ba )
Тоғыз 玖 ( jiu)
Он 拾 ( shi )
Деректер бойынша Қытай санының бірден онға дейінгі жазбаша жазылуының
күрделі жазу формасын Жу Юань Жаң тапқан. Тарихтарда жазылу бойынша Жу Юань
Жаң Миң дәуірінің бастапқы кезеңдерінде саяси жұмыстарымен айналысқан.
Үлкен пара жеу оқиғасы болған. Оны Гуо Хың ісі деп атаған. Гуо Хың
бұрын шаруаларды басқарған. Ол өзінің құқығын пайдалана отырып,
шаруалардың, өкіметтің астық қазынасын көп мөлшерде өз меншігіне
айналдырған. Қымқырған астығының мөлшері 24 миллион тонна мөлшердегі
астықты құраған. Бұл сан көрсеткіші мемлекеттің сол кездегі күздік барлық
астығының жиынымен тең. Осы делоға 12 өкілетті орган мен мемлекеттік
органда жұмыс жасайтын алты қызметкер және мемлекеттегі көп санды
помешиктер байланысқан. Жу Юань Жаң бұған қатты таңғалып, осы Гуо Хың
делосына қатысты барлық сыбайлас жемқорлыққа қатысқан адамдарды тұтқынға
алуға бұйрық берген. Сонымен қатар оларды мемлекеттің экономикасына терең
түрде зиян келтірді деп айыптап, мемлекеттің қазынасын ретке келтіру
шараларын жүргізген. Ішіндегі ең маңызды біреуі астықтың санын жазбаша жазу
формасын өзгертті. Санның қытайша жазу формасы күрделі және жеңіл (кіші)
жазу болып екі түрге бөлінеді. Олардың бәрі Қытай эроглифтерінің құрылуының
маңызды бір бөлігі болды. Қытай жазуындағы иероглифтер табыла сала бірден
онға дейінгі сандар шартты түрде белгіленді. Осы шартты белгілер санның
күрделі жазу формасы болып қалыптасты. ［7，84б.］
“壹” оқылуы：“yi”, мағынасы：бір. Чун Чю дәуірі кезінде ол сан болып
белгіленген. Бұны Гуан Зы-ның ішінен көруге болады. “叁”-
Оқылуы：“san”, мағынасы：үш, бұрыннан бері үш деген санды білдірген. Оны
Зуо Жуан ның ішінен көруге болады. Алғашында үш “参”түрінде жазылған, қай
уақытта екені белгісіз, оның жазылу формасы “叁” болып өзгерді. “伍”
оқылуы：“wu”, мағынасы：бес, ол салдаттарды білдіреді. Бес адам бір сапқа
тұрады. Оның бес деген санды білдіретінін И Жиң-нан көруге болады. “陆”
оқылуы：“liu”, мағынасы：алты. “柒”оқылуы：“qi”, мағынасы：жеті. Жазуды
түсіндіру кітабі-нда былай жазылған, алты мен жеті саны ағаштың аты, ол
қай кезеңде сан болып белгіленгені туралы нақты мәлімет жоқ. “贰”
оқылуы：“er” мағынасы：екі. “ 肆 ” оқылуы：“si” мағынасы：“төрт”. “捌”
оқылуы：“ba” мағынасы：сегіз. “玖” оқылуы：“jiu” мағынасы：тоғыз. “拾”
оқылуы：“shi”, мағынасы：он. Екі, төрт, сегіз , тоғыз, он бұл бес сан Таң
дәуірінен бастап сан болып қолдануға бекітілген, тоғыз санының үлкен жазу
формасы, қара түсті әдемі тастың аты. Он санының мағынасы алып беру.
［7，94б.］
Қарағанда Узы тиән дәуірінде мемлекеттің барлық жерінде жемқорлық істер
көп болып мемлекеттің экономикасына терең түрде зиян келтірді. Узы тиән
мемлекеттің қаржысын басқару үшін, жемқорлардың жолын тосып, экономикалық
зияндардың алдын алу үшін және санды белгілеу үшін сандардың бір тұтас
Қытайша үлкен жазу формасын қолдануға бұйрық берді. Олар 10 иэроглиф тапты.
Бұл иэроглифтердің оқылуы бірдей, кілттері қиын болды. Бұл он эроглифті
санның үлкен жазу формасы етіп бекітті. Сондықтан Узы тиән дәуірінде қытай
санының үлкен жазу формасы жарыққа шықты. Осы кезден бастап санның үлкен
жазу формасын санның кіші жазу формасының орнына қолданды. Бұл туралы
ертеде басқаша айтылған, онда былай айтылған: Миң дәуірінің алдында адамдар
сандарды есепке алу үшін Қытай санының кіші жазу формасын өздері тауып
қолданған. Мұндай санды жазып қалдыру оңай және қолайлы болды, ең кемшілігі
өте оңай, тез өзгертуге болады, бұлай жазу жемқорларға жақсы болды. Мысалы
“三” Үш ті “五” беске, “一“ бір ді “三” үш ке тез өзгертуге
болады.
Гуо Хың ісінен кейін Жу Юань Жаң жемқорларға қатал,ауыр жаза
берді. Содан бастап есепке санның үлкен жазу формасын қолданды. Ол қазірге
дейін қолданыста. ［7，98б.］
“壹” оқылуы：“yi”, мағынасы：бір.Қытайда билет, талондарда және шоттарда
бұл санның осы жазу формасын қолданды.
“贰” оқылуы：“er”мағынасы：екі. Қытайда билет, талондарда және шоттарда бұл
санның үлкен жазу формасын қолданды.
“叁” оқылуы：“san” мағынасы：Үш. Қытайда билет, талондарда және шоттарда
бұл санның үлкен жазу формасын қолданды.
“ 肆 ” оқылуы：“si” мағынасы：төрт. Қытайда билет, талондарда және
шоттарда бұл санның үлкен жазу формасын қолданды.
“伍” оқылуы：“wu”, мағынасы：бес. Қытайда билет, талондарда және шоттарда
бұл санның үлкен жазу формасын қолданды.
“陆” оқылуы：“liu”, мағынасы：алты. Қытайда билет, талондарда және шоттарда
бұл санның үлкен жазу формасын қолданды.
“柒” оқылуы：“qi”, мағынасы：жеті. Қытайда билет, талондарда және шоттарда
бұл санның үлкен жазу формасын қолданды.
“捌” оқылуы：“ba” мағынасы：сегіз. Қытайда билет, талондарда және шоттарда
бұл санның үлкен жазу формасын қолданды.
“玖” оқылуы：“jiu” мағынасы：тоғыз. Қытайда билет, талондарда және шоттарда
бұл санның үлкен жазу формасын қолданды.
“拾” оқылуы：“shi”, мағынасы：он. Қытайда билет, талондарда және шоттарда
бұл санның үлкен жазу формасын қолданды.
1.3 Қытай нумерологиясындағы жеңіл (кіші) жазу үлгісінің даму тарихы.
Қытай ғалымдарының ойынша көне дәуір кезінде әріптер болмаған. Бұрынғы
адамдар ойын, сөзін жартастардың, үңгір қабырғаларының, тастардың беттеріне
салған суреттері арқылы білдірген. Сандарды есте сақтау үшін адам
ағаштарға, таяқтарға шертіп белгі салуды және жіптерге түйіндер жасауды
қолданған. Мұнан кейін бір санын бір сызықшамен, екі санын екі сызықшамен
белгілеген. Бірақ үлкен сандарды сызықшалармен белгілеу қолайсыз болған.
Сонда жеке сандарды белгілеу үшін ерекше таңбамен, иероглифпен белгілеген.
Мысалы, мұны қытайдың иероглиф цифрларынан көруге болады. Кейін қоғам және
экономиканың дамуына байланысты есептеу жұмыстары да күрделіленніп отырған,
ал затқа сызық салып белгілеу негізінде жазу және иероглифтер жарыққа
шықты.
Адамдар затқа сызық салып ойын білдірген. Егер бірді білдіру керек болса
бір сызық салған, оны бір деп түсінген. Ал екіні білдіретін екі сызық әр
түрлі болып саналады. Бұны сүйекке салған суреттерден көруге болады. Сан
Қытай жазуының яғни иероглифтердің шығуына негіз болған. Шиау Жуанға
қарасақ иероглифтің “三” бұдан артық кілттер қайталанып келуі жоқ болған.
Бұлай болудағы себебі біз көргенде қайсы санды білдіргенін өте тез тани
алмаймыз. Жеті санын сауыт суйет жазуында былай көрсеткен “十 ”, бұл не
мағына білдіреді? Бұл кездегі алғашқы адамдар сан санағанда беске дейін
білген олар жеті санын білдіру үшін алдымен беске дейін санап алып одан,
қайтадан бір екі деп санаған, “十” бұл белгі екіні білдіреді.
Сауыт сүйек жазуында бес саны былай белгіленген, бұл сауыт сүйек
жазуындағы ең үлкен жазу. Ол адам бейнесіне ұқсайды.
Сауыт сүйек жазуында екіге төртті қосу арқылы алты саны келген, ол
ағаштардың ішіндегі тал ағашымен бірдей дыбысталады. Сауыт сүйек жазуында
екіге жеті санын қосу арқылы келген, оның оқылуы былай: сауыт сүйек
жазуының кейінгі дәуірінде былай өзгерген, ол екі санымен сегіз санының
қосындысы бұл жазудың тоғыз, Шиау Жуәнда былай жазылған.
Сауыт сүйек жазуында он деп оқылған. Көне адамдар аспан мен жердің
қозғалысы төрт маусымның алмасуы, адамның өмірге келуі және өлуі т.б. Осы
секілді құбылыстарға осыларға сандарды қосып Ижиң ды шығарды. Қыш
ыдысындағы тоғыз саны былай белгіленген: ［7，103б.］
Біз табылған қыш ыдыстар мен сауыт сүйектерге қарайтын болсақ, олардың
сыртына ойылып жазылған жазуларды көре аламыз. Бұрынғы адамдар сандарды
есте қалдыру үшін сызықтарды қолданған. Әрбір сызық белгілі бір санды
бейнелеген. Сандар бірден онға дейінгі цифрлардан тұрады. Әрбір санды
белгілейтін таңбалар 10 сызықтан аспаған, ал бірден онға дейінгі сандадарда
сызықтар әр түрлі болып қосылып отырған. Әр түрлі болып қосылып отырған
сызықтар әр түрлі сандарды белгілеген. Сүйектердегі санға байланысты
таңбалар, санды және санмен байланысты сөзді белгілеген.
Төменде зат деген сөздің қоғамның дамуына қарай өзгергенін көруге
болады. Бұл жазудың ішінен санның таңбалауын көруге болады.
Бір, ол ең кішкене иррационал сан, 《史记·律书》 Шы жи Ли шу да былай
айтылған. “数始于一” Санның басталуы бір. Қандай ұлт және мемлекет
болмасын, жер шарындары тұрғындарының барлығында сан бірдей бірдей цифрмен
жазылады. Бірақ, Қытай мәдениетінің ерекшелігі： оларда сандарды да
иероглифмен жазады. Иероглифтердің ішіндегі бір“一” : барлығының бастауы.
“一” Бір барлық сандардың ішіндегі ең оңайы. Ол сандардың
басталуы бұдан тыс және оның оқылуы мен жазылу формасы өте оңай; Егерде бір
деген барлық сандардың ішіндегі ең қиын десек оның қиындығы мағынасында.
“一” Бір оқылуы, тоны, дыбысталуы бәрі оңай иероглифтің бірі:
онда қатаң дыбыс жоқ, ең оңай ұяң дыбыс. Ол еріннің аз ғана ашылуы арқылы
дыбысталады. Ал оның тоны бірінші тон ешқандай жоғарғы төменгі тон жоқ.
“一” Бір -дің жазылу формасы бір сызық: солдан оңға қарай бір сызық
сызсаңыз болды, ол ең оңай сан және ең оңай иероглиф. Бәрі қазіргі
иероглифтің ішіндегі бір сызық, тек “一” бір және “乙” миллион және 0
ғана бір кілтпен аяқталады. Бірақ миллионды жазу үшін қаламның ұшы үш рет
айналады. 0 оңай жазылатын шеңбер. “乙”Миллион мен 0 -ның жазылуы
бір-дің жазылуына қарағанда қиын, сондықтан бір оңай сан және ең оңай
иероглиф.
Бірдің оқылуы мен жазылуына қорытынды жасасақ, қоғамның дамуымен
бірге, адамдардың күнделікті тұрмысы да техникалармен тығыз байланыса
түсуде, сандардың маңызы артуда. Адамдар барған сайын санға мән беріп келе
жатыр. Бұрынғы заманда сан адамдардың тұрмысында өте маңызды роль ойнаған.
Бүгінге дейін жалғасып келген әр түрлі мәдениеттен біз санның ерекшелігін
көре аламыз. Қытайлықтар санды тек есептеу үшін қолданбаған, оларға өте
үлкен мән берген.
Қытай тілінде бірге байланысты мақалдар өте көп. Мысалы: жолың сәтті
болсын, бет алған жағыңнан табысқа кенел, өмір бойы бай болып өмір
сүр т.б.
Екінің кілтіне қарасақ екі бір-бірімен қиылспайтын, параллель екі
сызық. Бұл екі сызықты әлем екіге бөлінген, аспан және жер, олар өзара
қиылыспайды деп екі “二”санындағы екі сызықты аспан мен жердің символы
ретінде қараған. Ал қытай тілінде екі мен бірге келетін сөздер өте көп.
Мысалы: екі үй, бұл сөз көне дәуірде кең қолданыста болған. Оның мағынасы
кіші әйелдің үйі,яғни тоқалдың үйі.
Қытай тілінде үш саны көптеген мағынаны білдіреді. Бұл үш саны Қытай
философтарына көп ой туғызған, Лау зы былай дейді: “道生一，一生二，二生三”
, мағынасы: Дау бірді әкелді, бір екіні әкелді, екі үшті әкелді. Лау зы
үш санын шек жоқ, ұзын, көп деп білген.
Қытайлықтар үш санын өте қатты жақсы көрген. Бір әлемді
білдірсе, екі аспан, жерді білдірсе, ал үш аспан мен жердің ортасындағы
адамды білдірген.
Қытай философтарының ойы бойынша санның ең соңы үш әлем заттан үш
шыққан. Лаз қырық екінші тарауы. Дау бірді жарыққа шығарды, бір екіні,
ал екі үшті жарыққа әкелді. Үш барлық затты әкелді. Шы жи, Лу шу да былай
айтылған: сан бірден басталады, он мен аяқталады, үште жетіледі.
4 мифологиялық бастаманы білдіреді: Жер, Аспан, Күн және Ай. Жылдың 4
мезгілі бар. 4 мифологиялық жануар бар - Жалғызмүйіз, Феникс, Панголин және
Айдаһар. Жарықтың 4 көзі бар - жұлдыздар, планеталар, Күн мен Ай. Қандай да
бір сандармен байланысты бал ашу кезінде төрт саны шықса шенеунік немесе
офицерлік ұғымын білдірген. Яғни бал аштырған адамның қызметінің өсуі
барысы осы бағытта өрбімек. 4 саны шамға теңелген - бір қалыпты, жарық,
ішінде жалын болса да, сырты жайма-шуақ.
Бес саны бұрын сүйектердің үстіне былай таңбалаған. Оның мағынасы Үсті
мен асты аспан мен жер. Ортасындағы қиылысқан екі сызықтың мағынасы өзара
қиылысуды білдірген. Ол төрт санына бірді қосқанда жарыққа келді және бір
мағынасында бес жылдың ортақ орны деп түсіндірген. Бұлай айтуының себебі:
шығыс, батыс, солтүстік, оңтүстік, орталық сынды бес жолдың қиылысқан
жерін білдіреді.
Алты саны бес санына бірді қосу арқылы пайда болған. Алты саны: шығыс,
оңтүстік, батыс, солтүстік, үсті, асты осыларды білдіреді, былай айтқанда
аспан жер және ғарыш.
Қытай тіліндегі дыбысталуына байланысты болар, қытайлықтар жеті санын
ұнатпайды. Жеті саны алтыға бірді қосу арқылы жарыққа келген. Қытайда
билет, талондарда және шоттарда бұл санның үлкен жазу формасын қолданды.
Көне қытай заманында қайтыс болған адамға жеті күнде бір рет сиынып,
құрбандық шалып, моласының басына тамақ, арақ апарып отырған және жалпы
жеті рет баратын болған.
8 саны да дыбысталуының арқасында ерекше құрметке ие. Оның омонимi -
гүлдену. Екі өлімнің (төрт) қосындысы соңында бәрібір де гүлденуге
жетелеп әкеледі. Қытай мәдениетіндегі сегіз санының орны өте жоғары.
Өйткені 8 санының оқылуы “发” байыу деген сөзіне жақын келеді,
адамдардың бәрі жақсы өмір сүру үшін 8 санын жақсы көрген. Қазіргі заманда
адамдар машина номерін және телефон номерін алуда 8 санына деген сұраныс
өте жоғары. Қытайлар номерлерінің соңғы сандары (8, 88, 888, 8888) болып
келуін армандайды.
Қытайлар тоғыз санын ең соңғы сан деп түсінген. Оны тәңір саны деп
білген тоғыз саны Қытай мемлкетінде ең мәртебелі сан, ол басқа сандарға
қарағанда дара, жоғары бағаға ие. Қытайдың көне дәуірінде бұл сан өте құпия
болған, бұл санның жазылу тәсілі айдаһар суретінен немесе жылан суретінен
өзгеру арқылы келген, одан кейін оны құдірет күші ретінде суреттеп салған.
Сондықтан қытайдың көне дәуірінде Патшалар тоғыз санын өзіне тәуелдеп
алған. Өзін күшті, мықты деп, мәртебесін тоғыз санымен байланыстырып
отырған. Өзін аспан ұлымын деп әр жылы аспанға тасаттық беріп отырған, бір
жылдың ішінде тоғыз рет садақа беріп отырған. Ең қызықтысы Патша сарайының
құрылысында тоғыз санымен байланысқан. Қазіргі заман қытай тіл сөздігінде
тоғыз санының үш түрлі мағынасы бар. Бірінші мағынасы бұл сан, ол сегізге
бірді қосу арқылы жарық көрген сан. Екінші мағынасы қыстан бастап әр бір
тоғыз күн бір тоғыз болады. Бірінші тоғыз дан бастап санап Екінші
тоғыз, Үшінші тоғыз содан тоғыз, тоғыз сонымен тоқтайды. Қыс үш тоғыз
делінеді. Үшінші мағынасы: көп немесе көп рет дегенді білдіреді. Тоғыз
бұлақ, ұш рет айналып тоғыз рет бұрылады. Сондықтан, қытай тілінде тоғыз
санымен бірге келетін мақал мәтелде көп. Тоғыз сиыр бір жау, бір өмірде
тоғыз рет өлесің, тоғыз сиырдың қуаты екі жолбарыстың күшіндей т.б. Тоғыз
саны қытайда ең кең қолданысқа түскен санның бірі. Тоғыз санымен бірге
келетін сөздерде өте көп, олардың мағынасы да кең. Мысалы: “九州” Тоғыз
жоу ол ертегідегі қытайдың бір районы, кейін оны “中国” Жоң Гуо деп
өзгертті. Сондықтан, қытай мемлекеті бойынша телевизордағы барлық қойылымды
“九州方圆” Тоғыз жоу шеңбері және “九族” тоғыз ұлт деп атаған.
Он санын толық болудың символы ретінде қарайды. Сондықтан қытайлар
туылған күннен бастап той және мерекелер т.б бәрін он күнге толғанда
өткізетін болған. Бұл Қытай мемлекетінің дәстүрі болып саналады, сонымен
қатар ұлттың мінезіндегі маңызды бір бөлігі болға. Адамдар он жетістікке
жеткен жастарды талдайды. Табиғат районынан он үлкен районды белгілеген,
сондықтан адамдар он жан жақтылы толық деп білген.
Біз енді қыш ыдыстан табылған сандарға қарасақ, Ши Ән қаласымен Лин Жуан
қаласынан табылған қыш ыдыстардың сыртында санның таңбалары өте көп. Ши Ән
қаласынан табылған сынық қыш ыдыстардың үстіндегі таңбалар мынадай болады：
Мұндай қыш ыдыстың үстіне сурет салғанда, ернеуіне жақын жерлерге салған.
Дәл осындай таңба және сурет салу өнері бізге дейін алты, жеті мың жыл
уақыт бұрын болған. ［8，93б.］
2 ТАРАУ. ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ 1-10 ҒА ДЕЙІНГІ САН МӘДЕНИЕТІ.
2. 1 1-5 ке дейінгі сан әлемі.
1 cаны. Бұл - Даос ілімін ұстанғандар үшін жасампаздық саны. Қандай да
бір құбылыстың, тіршіліктің, әлем жаратылысының бастауын білдіреді. Қай
тілде болсын, бірлік сөзінің түпкі түбірі саналады. Адам өмірін басқаратын,
әр пенде ұмтылатын сан болып есептеледі. 12 санның циклында бұл цифр жаңа
туған нәресте мағынасын білдіреді. Даостық ұғымда бірлік тынысы, рух
үйі, барлық тіршіліктің ортасы мағынасын аңғартады. 1 саны шыршамен
теңестіріледі. Жаймен болса да басқалардан биік, көркем боп өсіп, ұзақ жыл
сақталып, кез келгеннің көзіне жоғарыдан, алыстан-ақ ілінеді. 1 саны
шыршамен теңестіріледі. Жаймен болса да басқалардан биік, көркем боп өсіп,
ұзақ жыл сақталып, кез келгеннің көзіне жоғарыдан, алыстан-ақ ілінеді. 1
санының омонимдері - намыс, ұтыс болып саналады.
Мәдениеттің басталуы ：жазу, жазудың басталуы：сан, ал санның
басталуы：бір. Қытайдың көне дәуір тарихында үнемі осылай айтады. Сан
бірден басталады, бір：сан және иероглиф. Ол мың істің, мың заттың, мың
санның басталуы және негізі, мағынасы көп және қиын. Бір тал, бірінші
реткі, әр біреуі, бір тұтас, бөлуге болмайды, барлығы, жалпы, түгел
т.б.сөздердің барлығында осы бір қолданылады.
Бір, ол ең кішкене иррационал сан, 《史记·律书》 Шы жи Ли шу да былай
айтылған. “数始于一” Санның басталуы бір. ［8，104б.］ Қандай ұлт және
мемлекет болмасын, жер шарындары тұрғындарының барлығында сан бірдей
бірдей цифрмен жазылады. Бірақ, Қытай мәдениетінің ерекшелігі： оларда
сандарды да иероглифмен жазады. Иероглифтердің ішіндегі бір“一” :
барлығының бастауы. ［8，40б.］
“一” Бір барлық сандардың ішіндегі ең оңайы. Ол сандардың басталуы
бұдан тыс және оның оқылуы мен жазылу формасы өте оңай; Егерде бір деген
барлық сандардың ішіндегі ең қиын десек оның қиындығы мағынасында.
“一” Бір оқылуы, тоны, дыбысталуы бәрі оңай иероглифтің бірі: онда
қатаң дыбыс жоқ, ең оңай ұяң дыбыс. Ол еріннің аз ғана ашылуы арқылы
дыбысталады. Ал оның тоны бірінші тон ешқандай жоғарғы төменгі тон жоқ.
“一” Бір -дің жазылу формасы бір сызық: солдан оңға қарай бір сызық
сызсаңыз болды, ол ең оңай сан және ең оңай иероглиф. Бәрі қазіргі
иероглифтің ішіндегі бір сызық, тек “一” бір және “乙” миллион және 0
ғана бір кілтпен аяқталады. Бірақ миллионды жазу үшін қаламның ұшы үш рет
айналады. 0 оңай жазылатын шеңбер. “乙”Миллион мен 0 -ның жазылуы
бір-дің жазылуына қарағанда қиын, сондықтан бір оңай сан және ең оңай
иероглиф. ［9，69б.］
Бірдің оқылуы мен жазылуына қорытынды жасасақ, қоғамның дамуымен бірге,
адамдардың күнделікті тұрмысы да техникалармен тығыз байланыса түсуде,
сандардың маңызы артуда. Адамдар барған сайын санға мән беріп келе жатыр.
Бұрынғы заманда сан адамдардың тұрмысында өте маңызды роль ойнаған. Бүгінге
дейін жалғасып келген әр түрлі мәдениеттен біз санның ерекшелігін көре
аламыз. Қытайлықтар санды тек есептеу үшін қолданбаған, оларға өте үлкен
мән берген.
Қытай тілінде бірге байланысты мақалдар өте көп. Мысалы: жолың сәтті
болсын, бет алған жағыңнан табысқа кенел, өмір бойы бай болып өмір
сүр т.б. ［9，94б.］
“一” бір ең оңай иероглиф болып табылады. Егерде біз әлемдегі тілдерде
бірдің жазылуын көрсек, онда Қытайдың жазбашадағы бірі ең оңай болып
табылады. Қазіргі заманда Қытайша сөздік-те бірдің 8 түрлі мағынасын
берген, ішінде алтыншы түрдегі мағынасын екі түрге бөлген. Оны қосқанда 9
түрлі мағынасы бар. Қытай тілі үлкен сөздігінде бірдің 20 түрлі мағынасы
бар, ішнде 17 түрінде етістік болған, оның төмен жағында 9 түрлі мағынасы
бар, бәрін қосқанда 28 түрлі мағынасы бар. ［9，78б.］
Қоғамның дамуына байланысты дәуірдің өзгеруі, жаңа зат, жаңа өмір, жаңа
табыстар үздіксіз шығып жатыр, көне зат, бұрынғы жетістіктер ақырындап
жоғалуда, сөздің мағынасы заттарды естелікке қалдыру үшін қолданылады. Тіл
мамандарының ойы бойынша сөздер көне дәуір алмасқанда сөзсіз өзгеріске
түседі. Көбінде жаңа сөздер жаңа мағына береді, көне сөздер ақырындап
қолданыстан шығады, сөздердің мағынасы кеңейеді немесе азаяды. Бір тұрақты
сөзді алып айтсақ көне дәуірден қазіргі заманға дейін ең қалыпты өзгеріс
ондағы көне мағыналар ақырында жоқ болады. ［9，25б.］ Ал бір санының
көптеген мағынасы қазірге дейін қолданыста. Мысалы:
1) Ең кіші иррационал сан, негізгі сан, ол үнемі адам немесе оқиғаны және
заттың мөлшерін білдіретін ең кіші сан.
2) Аз мөлшерді білдіретін сан есім. Мысалы: “一问无知” yi wen wu zhi”
ештеңе білмеймін, т.б.
3) Бірінші: Санның ретін білдіреді, мысалы: “五月一日” wu yue yi ri
мамырдың бірі, “第一名” бірінші т.б.
4) Көп бөлшектің бір бөлшегі. Мысалы: “四分之一” Төрттен бірі
“这个东西该分我一份吧” мына заттың бір бөлігін маған бер
5) Ұқсас, бір тұтас. Мысалы: “众口一词” Халықтың ауыз біршілігі бір,
“说法不一” көзқарасы бірдей емес
6) Жалпы, жеке, мысалы: “一家之言” бір үйді алып айтсақ .
7) Толық, бәрі: “一家之主” Бір үйдің отағасы, “一校之长”Бір мектептің
директоры
8) Зейін қою, мысалы: “一心一意” зейінін шоғырландыру. ［16，45б.］
Осы жоғарыдағы мағыналардан тыс және басқа мағыналары да бар. Сонымен
қатар бір: әлемнің ең алғашқы кезеңі деп те айтуға болады. Яғни адам жан
жануарлар, өсімдіктер бәрі жаратылмай тұрғанда әлем бір сызықтың бойында
тұрған-делінеді қытай аңыздарында. 《皇极经世》 huang ji jing shi-да: отыз
жыл бір ғасыр, 20 ғасыр бір Иун, 30 иун бір Хуй, 20 Хуи бір Иуән, яғни
ақырзаман деп білген. ［10，91б.］
Лау Зы-да былай жазылған. Даудан бір шығады, бірден екі, екеуден үш,
үшеуден барлық зат шығады. Лау Зы-ның қырық екінші бөлімінде мынадай
мысал келтірілген: бір-әлемнің ең алғашқы кезі. Қытайдың көне дәуірдегі
философтары бірді барлық заттың жаратылмай тұрған кезі деп білген.
［10，105б.］
“一心一意” Тек шын пейіліңмен, басқаша ойламау.
“一步登天” Бұл негізінен әсерлеу сөз, адамды бір аттап жоғарғы орынға
жеткізу мағынасын білдіреді.
“一哄而散” Көп адамдар бірігіп айғайлап тарасқанды білдіреді.
“一挥而就” Негізінен жазу жазғанда, шығарма жазғанда сурет салғанда тез
екенін білдіреді.
“一窍不通” Бұл сөз негізінен ештеңке білмейтінді дегенді білдіреді.
Көбінде бұл сөз ұстаз оқушыларға қолданады. Ата-анасы баласына қолданады.
“一清二白” Бұл сөз өте таза, өте ақ екенін білдіреді. Бұл сөз
негізінен кінәсі жоқ болса да, жазықсыз кінәланып, жәбір көрген және
өзін өте тазамын деп ойлайтындарға қолданылады.
“ 一尘不染 ”Бұл сөз де таза дегенді білдіреді, бірақ бұл сөз заттардың
таза екеніне қолданылады. Үйдің таза екенін, көшенің таза екенін айтатын
болса осы сөзді қолданады.
“一目了然” Бұл сөз көз алдында жоқ болып кету деген мағынаны береді. Бұл
сөз өзара қарым – қатынасты үзу, енді бір-бірімен араласпау деген сияқты
мағынаны білдіреді.
“一丝不苟” Бұл сөз жұмыс істегенде өте мұқияттылықпен істеу, зейін қойып
тыңдау деген мағынаны береді.
“一毛不拔” Бұл сөз адамның өте пысық, дүние қоңыз екенін білдіреді.
Бұрынғы заманда соғыс кездерінде аттар ең алдыңғы сапта тұратын болған.
Бұл сөзді қолдану арқылы адамдар жұмыс істегенде басқалардың алдында болып
өзін көрсете білу керек дегенді білдіреді.
“一败涂地” Бұл сөздің мағынасы жеңіліске ұшырағанда артын жинау қиын
екенін білдіреді. ［17，82б.］
“一见钟情” ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ТАРАУ. ҚЫТАЙ ИЕРОГЛИФТІК САНЫНЫҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ.
1.1 Қытай нумерологиясының қысқаша даму тарихы ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Қытай нумерологиясындағы күрделі жазу формасының
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...8
1.3 Қытай нумерологиясындағы жеңіл (кіші) жазу үлгісінің даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2. ТАРАУ. ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ 1-10 ға ДЕЙІНГІ САН МӘДЕНИЕТІ.
2.1 1-5 ке дейінгі сан әлемі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...17
2.2 5-10 ға дейінгі сан әлемі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.3 Араб сандарының Қытайға енуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..45
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Көне дәуір кезінде әріптер болмаған. Адам ойын, сөзін жартастардың,
үңгір қабырғаларының, тастардың беттеріне салған суреттері арқылы
білдірген. Күнделікті өмірімізде қолданылатын сандар шамамен бұдан 1500 жыл
бұрын Үндістанда пайда болған. Қытай ғалымдарының ойынша санды білдіретін
таңбалар жарық көрмей тұрып, сөзсіз адамдардың өз ойын дыбыспен, дене
мүшемен білдіретін әдістері дүниеге келген, кейін олар сызып, таңбалау
жүйесін қалыптастырған. Егер дыбыспен, қолмен білдіретін болмаса санның
таңбалары қайталанып, ешқандай мағынасы жоқ өзгерістер ретінде сақталар
еді, тіпті тану да қиын болар еді. Ең алғашқы сандар, яғни цифрлар б.з.д. 2
мыңжылдықта болған деседі. Әрбір сан, цифрдың түбінде қандай да бір ой,
идея жатыр. Сол идеяның мән-мағынасын түсіну үшін ғалымдар арнайы ғылым -
нумерологияны ашқан. Нумерология арқылы әр санның шығу төркінін, мән-
мағынасын, оның адам өміріне деген әсерін ұғынуға болады. Нумерологияны
зерттеген ғалымдардың ойынша әр адамның жаны өзінің нумерологиялық кодымен
тікелей байланысты. Ол кодты шеше білген адам өз тағдырының толық иесі бола
алады деп қаралған. Қарап отырсақ, әркімнің өзі сенетін бақытты және
бақытсыз сандары болады. Біреудің бақытты саны - 13 , бақытсыз саны - 9
делік. Мұндайға шын көңілімен сенетіндер айдың 13-і күні кез келген
тірлігін сенімділікпен іске асырады. Ал 9-ы күні әр қадамын абайлап басып,
тіпті үйден шықпай, төрт қабырғаның ішінде күн ұзаққа қамалып отырып
алатындар да бар. Cөйтіп, ол 13 саны байқалған жерде батыл жүрсе, 9-дан
үнемі сақтанады. Санның жазбаша жазылуы Қытай мәдениетімен өте тығыз
байланысты болған. Ол тек таңбалауға ғана емес, қытайлардың тұрмыстық
өмірімен де тығыз байланысқан. Қытайлар өздерінің төрт түлігі түгел болуын
армандайды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Нумерологияның қазіргі таңдағы қытай
мәдениетіндегі маңызы біршама. Бұл жұмыстың өзектілігі ‒ адам өміріне
сандардың қандай қатысы бар екенін анықтау, сандардың даму тарихын зерттей
отырып оған деген қызығушылықты арттыру, қытай нумерологиясын жан жақты
зерттеу, сол арқылы сандардың даму тарихы мен ұғымдарына кеңірек тоқталу
болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты және міндеті. Ерте Қытай мемлекетіндегі сандардың
пайда болуы туралы ғалымдардың, ойшылдардың айтқан сөздері негізге алынып,
Қытай нумерологиясының даму тарихына жалпы сипаттама берілді. Сол арқылы
зерттеу жұмысымыздың басты міндеті етіп алған Қытай нумерологиясының даму
тарихы нақты мәліметтермен тиянақталып, қызықты мағлұматтармен
ерекшеленеді. Осы мақсатты жүзеге асыруда төмендегі міндеттерді шешу
көзделеді:
• Алдымен қытай тарихындағы сандарының шығу тарихын қарастыру;
• Оның жазылу формасының мағынасын ұғыну;
• Сандардың күнделікті өмірде адамдардың қолдануы;
• Сандарға қатысты қытай мәдениетіндегі сөз тіркестерін аудару;
• Сандардың психологиялық және философиялық мән-мағынасын ашу.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Қытай нумерологиясының даму тарихын мына
авторлар зерттеген：李志江атты жазушының еңбектерінде былый жазылған
Даостық ілімді ұстанған қытай ғұламалары жер жүзі үш бастаумен басқарылады
деп сенген. Олар - жұлдыздар, шам-шырақ және сандар. 刘庆龙жазушының
еңбектерінде былай жазылған Ғұламаларға сүйенсек, планеталар циклы
сандарға байланысты құрылған. Түрлі табиғи құбылыстар, мемлекеттердің,
материктердің орналасуы, тіпті дыбыс, түс, сезім түрлері де сандарға
байланысты бөлінген екен. Ол аз болса, империя ішіндегі император сарайының
салынатын орны, император мен оның қызметшілерінің міндеттері де сандардың
қасиетіне орай анықталған. Адам өміріне, жалпы, айналадағы қоршаған ортаға
әсер ететін цифрлардың ішіндегі ең құрметтісі 12 болған. 12 жыл, 12 ай, 12
жануар... тағы басқа. Осы 12-ге дейінгі сандардың әрқайсысының да қытайлар
үшін қасиеті, мағынасы зор. Сол он екі санның ішінен бірден онға дейінгі
сандарды таныстырып өтейік.
黄华атты жазушының еңбектерінде былый жазылған 1 cаны. Бұл - Даос ілімін
ұстанғандар үшін жасампаздық саны. Қандай да бір құбылыстың, тіршіліктің,
әлем жаратылысының бастауын білдіреді. Қай тілде болсын, бірлік сөзінің
түпкі түбірі саналады. Адам өмірін басқаратын, әр пенде ұмтылатын сан болып
есептеледі. 12 санның циклында бұл цифр жаңа туған нәресте мағынасын
білдіреді. Даостық ұғымда бірлік тынысы, рух үйі, барлық тіршіліктің
ортасы мағынасын аңғартады.
王伟атты жазушының еңбектерінде былый жазылған 2 саны. Қосылу, толықтыру
символы. Даостық ұғымда Жер мен Аспан, адамзат ұрпағын жалғастыратын еркек
пен әйелдің киелі одағы, ақ пен қара, жарық пен қараңғылық, күн мен түн,
жер шарының тепе-теңдігін сақтап тұратын екі энергия: инь мен янь
ұғымдарын білдіреді. Өсу мен дамудың белгісі, 12-лік цикл бойынша өсіп
келе жатқан ұрпақ болып саналады. Юпитермен басқарылады. Бамбук ағашына
теңеледі. Өсу жылдамдығы өте тез, қолданылу мүмкіндігі өте кең. Оңай
сөзінің омонимі.
王萍атты жазушының еңбектерінде былый жазылған 3 саны. Көптеген
елдердегідей бұл да қасиетті сан болып есептеледі. Бір мен екінің қосындысы
ретінде қандай да бір істің бастамасын да, жалғасын да білдіреді.
Қытайларда үш саны біраз құбылыстың символикасы болып табылады. Жарықтың үш
көзі - Жұлдыз, Күн, Ай. Үш бастау - Аспан, Жер, Адам. Үш жер - қасиетті
жер, ақиқат жер, шексіз өмір жері. Отбасының негізгі үш элементі - еркек,
әйел, ұрпақ. Үш бағыныштылық - патша мен қызметкер, әке мен бала, күйеу мен
әйел. Қытайлардың ең қалаулы үш арманы - ұзақ өмір, мол байлық, көп ұрпақ.
Қытайлар тұтынған негізгі үш дін мен ілім - конфуцийлік, даосизм және
буддизм. Марс арқылы басқарылады. Жалынға теңеледі. Мінезі болжаусыз,
қызуқанды, тынымсыз келеді. Қандай да бір жаратылысты тудыра да, жоя да
алады. Өсу сөзінің омонимі.
张兵атты жазушының еңбектерінде былый жазылған 4 саны. Қытайлардың
үрейін ұшыратын сан. Олар 4 саны бар жерге жоламауға тырысады. Өйткені бұл
- өлім сөзінің омонимі. Шынымен де қытайлар осы санды көп қолдана
бермейді. Тіпті кейбір биік ғимараттардан 4 және 14 нөмірлі қабаттарды таба
алмайсың. Сонымен, 4 қасірет саны болып саналады. Дегенмен бұл санның да
өзіндік мағынасы зор. 4 мифологиялық бастаманы білдіреді: Жер, Аспан, Күн
және Ай. Жылдың 4 мезгілі бар. 4 мифологиялық жануар бар - Жалғызмүйіз,
Феникс, Панголин және Айдаһар. Жарықтың 4 көзі бар - жұлдыздар, планеталар,
Күн мен Ай. Қандай да бір сандармен байланысты бал ашу кезінде төрт саны
шықса шенеунік немесе офицерлік ұғымын білдірген. Яғни бал аштырған адамның
қызметінің өсуі барысы осы бағытта өрбімек. 4 саны шамға теңелген - бір
қалыпты, жарық, ішінде жалын болса да, сырты жайма-шуақ. Одан сырт Қытай
нумерологиясы тарихында мынадай жазушылардың еңбегі жарыққа шыққан: 李雷 ，
王乔鹏，王泊，张丹，曹兰萍, 郭地 ，王力，黄成稳.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Зерттеу нәтижесі бойынша мынадай
тұжырымдар ұсынылды:
• Алдымен қытай нумерология тарихындағы сандарының шығу тегі;
• Оның жазылу формасының мағынасы;
• Сандардың күнделікті адам өміріндегі маңыздылығы;
• Сандарға қатысты қытай мәдениетіндегі сөз тіркестері;
Бітіру жұмысының пәні мен нысаны. Қытай нумерологиясының даму тарихындағы
сандарды талдау, мысалдармен түсіндіру арқылы орынын сипаттау.
Бітіру жұмысының құрылысы. Бұл жұмыс кіріспе, негізгі тарау, қорытынды,
глоссарий және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші тарауда
қытай иероглифтік санының шығу тарихы баяндалса, келесі тақырыпшаларында
күрделі, жеңіл жазудың даму тарихы қарастырылады. Екінші тарауда сандардың
мәдениеті мен Араб сандарының Қытайға енуі туралы толық қанды жазылған.
1 ТАРАУ. ҚЫТАЙ ИЕРОГЛИФТІК САНЫНЫҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ
1.1 Қытай нумерологиясының қысқаша даму тарихы.
Тағы бір деректерде ең алғашқы сандар, яғни цифрлар б.з.д. 2 мыңжылдықта
болған деседі. Тарихқа жүгінсек, дерек көздері сандардың ежелгі Вавилонда
қолданылғанын айғақтайды. Ол кезде сандар1 мен 0-ден ғана тұрған. Бірлік,
ондық, жүздікті құрайтын санақ жүйесі болған. Кейіннен атақты ойшыл Пифагор
сандарды 1-ден 9-ға дейін қысқартқан. Бірнеше бірліктерге бөлген. Ол өз
шәкірттеріне сандар әлемді билейді деп үйреткен. Оған қоса күллі әлем
жаратылысының құпиясын сандар арқылы жасырылған кодтың шешімін табу арқылы
түсінуге болады деп тұжырымдаған. Әрбір сан, цифрдың түбінде қандай да бір
ой, идея жатыр. Сол идеяның мән-мағынасын түсіну үшін ғалымдар арнайы ғылым
- нумерологияны ашқан. Нумерология арқылы әр санның шығу төркінін, мән-
мағынасын, оның адам өміріне деген әсерін ұғынуға болады. Нумерологияшыл
ғалымдардың ойынша әр адамның жаны өзінің нумерологиялық кодымен тікелей
байланысты. Ол кодты шеше білген адам өз тағдырының толық иесі бола алады.
Қарап отырсақ, әркімнің өзі сенетін бақытты және бақытсыз сандары болады.
Біреудің бақытты саны - 13 , бақытсыз саны - 9 делік. Мұндайға шын
көңілімен сенетіндер айдың 13-і күні кез келген тірлігін сенімділікпен іске
асырады. Ал 9-ы күні әр қадамын абайлап басып, тіпті үйден шықпай, төрт
қабырғаның ішінде күн ұзаққа қамалып отырып алатындар да бар. Cөйтіп, ол 13
саны байқалған жерде батыл жүрсе, 9-дан үнемі сақтанады. Жеке адамды қойшы,
мұндай құбылыстарға жаппай халық боп сенетініміз де бар емес пе? Өзіміздегі
жеті қазына, ер кезегі үшке дейін, сәрсенбінің сәтті күні ұғымдары,
тұрақты көршіміз - орыстардың қасиетті үштігі, америкалықтардың естігенде
жандары түршігетін, күні бойы үреймен өткізетін айдың 13-дегі жұмасы тағы
басқа түсініктер жоғарыда айтқанымызға дәлел бола алады. Осы наным-сенімдер
мен ырымдар бізге де, басқаларға да ерте кезде өмір сүрген ата-
бабаларымыздан жеткен. Көзбен көріп, қолмен ұстап көрмесе ештеңеге
сенбейтін бүгінгінің жастары үшін бұл өткен ғасырлардың мәдениеті ретінде
қабылданады. Дегенмен мұндай сенімдерді әлі күнге дейін жас-кәрісі қосыла,
түгел құрметтейтін ұлт, жалпақ жұрт бар. Олар-салт-дәстүр мен наным-сенімге
бай аспан асты мемлекетінің тұрғындары - қытайлар.
Ежелгі Қытай елінде нумерологияға ерекше көңіл бөлінген. Даостық ілімді
ұстанған қытай ғұламалары жер жүзі үш бастаумен басқарылады деп сенген.
Олар - жұлдыздар, шам-шырақ және сандар.［1, 47б.］ Ғұламаларға сүйенсек,
планеталар циклы сандарға байланысты құрылған. Түрлі табиғи құбылыстар,
мемлекеттердің, материктердің орналасуы, тіпті дыбыс, түс, сезім түрлері де
сандарға байланысты бөлінген екен.［1，50б.］ Ол аз болса, империя ішіндегі
император сарайының салынатын орны, император мен оның қызметшілерінің
міндеттері де сандардың қасиетіне орай анықталған. Адам өміріне, жалпы,
айналадағы қоршаған ортаға әсер ететін цифрлардың ішіндегі ең құрметтісі 12
болған. 12 жыл, 12 ай, 12 жануар... тағы басқа. Осы 12-ге дейінгі сандардың
әрқайсысының да қытайлар үшін қасиеті, мағынасы зор. Сол он екі санның
ішінен бірден онға дейінгі сандарды таныстырып өтейік.
1 cаны. Бұл - Даос ілімін ұстанғандар үшін жасампаздық саны. Қандай да
бір құбылыстың, тіршіліктің, әлем жаратылысының бастауын білдіреді. Қай
тілде болсын, бірлік сөзінің түпкі түбірі саналады. Адам өмірін басқаратын,
әр пенде ұмтылатын сан болып есептеледі. 12 санның циклында бұл цифр жаңа
туған нәресте мағынасын білдіреді. Даостық ұғымда бірлік тынысы, рух
үйі, барлық тіршіліктің ортасы мағынасын аңғартады. ［2，48б.］1 саны
шыршамен теңестіріледі. Жаймен болса да басқалардан биік, көркем боп өсіп,
ұзақ жыл сақталып, кез келгеннің көзіне жоғарыдан, алыстан-ақ ілінеді. 1
санының омонимдері - намыс, ұтыс болып саналады.
2 саны. Қосылу, толықтыру символы. Даостық ұғымда Жер мен Аспан, адамзат
ұрпағын жалғастыратын еркек пен әйелдің киелі одағы, ақ пен қара, жарық пен
қараңғылық, күн мен түн, жер шарының тепе-теңдігін сақтап тұратын екі
энергия: инь мен янь ұғымдарын білдіреді.［2，68б.］Өсу мен дамудың
белгісі, 12-лік цикл бойынша өсіп келе жатқан ұрпақ болып саналады.
Юпитермен басқарылады. Бамбук ағашына теңеледі. Өсу жылдамдығы өте тез,
қолданылу мүмкіндігі өте кең. Оңай сөзінің омонимі.
3 саны. Көптеген елдердегідей бұл да қасиетті сан болып есептеледі. Бір
мен екінің қосындысы ретінде қандай да бір істің бастамасын да, жалғасын да
білдіреді. Қытайларда үш саны біраз құбылыстың символикасы болып табылады.
Жарықтың үш көзі - Жұлдыз, Күн, Ай. Үш бастау - Аспан, Жер, Адам. Үш жер -
қасиетті жер, ақиқат жер, шексіз өмір жері. Отбасының негізгі үш элементі -
еркек, әйел, ұрпақ. Үш бағыныштылық - патша мен қызметкер, әке мен бала,
күйеу мен әйел. ［3，74б.］ Қытайлардың ең қалаулы үш арманы - ұзақ өмір,
мол байлық, көп ұрпақ. Қытайлар тұтынған негізгі үш дін мен ілім -
конфуцийлік, даосизм және буддизм. Марс арқылы басқарылады. Жалынға
теңеледі. Мінезі болжаусыз, қызуқанды, тынымсыз келеді. Қандай да бір
жаратылысты тудыра да, жоя да алады. ［4，50б.］ Өсу сөзінің омонимі.
4 саны. Қытайлардың үрейін ұшыратын сан. Олар 4 саны бар жерге жоламауға
тырысады. Өйткені бұл - өлім сөзінің омонимі. Шынымен де қытайлар осы
санды көп қолдана бермейді. Тіпті кейбір биік ғимараттардан 4 және 14
нөмірлі қабаттарды таба алмайсың. Сонымен, 4 қасірет саны болып саналады.
［4，90б.］ Дегенмен бұл санның да өзіндік мағынасы зор. 4 мифологиялық
бастаманы білдіреді: Жер, Аспан, Күн және Ай. Жылдың 4 мезгілі бар. 4
мифологиялық жануар бар - Жалғызмүйіз, Феникс, Панголин және Айдаһар.
Жарықтың 4 көзі бар - жұлдыздар, планеталар, Күн мен Ай. Қандай да бір
сандармен байланысты бал ашу кезінде төрт саны шықса шенеунік немесе
офицерлік ұғымын білдірген. Яғни бал аштырған адамның қызметінің өсуі
барысы осы бағытта өрбімек. 4 саны шамға теңелген - бір қалыпты, жарық,
ішінде жалын болса да, сырты жайма-шуақ. ［4，81б.］
5 - аса құрметті сан. Жоғарыда айтылған төрт бастаманың ортасында
орналасып, жан-жағын басқарып тұрады. Айналадағы болатын барлық құбылыстар
мен өзгерістерді қадағалайды деп саналатын негізгі бес планета бар -
Меркурий, Венера, Марс, Юпитер және Сатурн. Жер бетінде бес негізгі элемент
бар - су, металл, от, ағаш және топырақ. Адамда бес негізгі сезім мүшесі
бар, бес негізгі мүше бар. Негізгі бес түс бар, бес дәм бар. Бал ашу
кезінде бестік императорлықты білдірген. Шарықтау шегіне жетудің белгісі. 5
саны ауқатты, күшті, белсенді де сабырлы және биіктен көрінер сан болып
есептеледі. Сондықтан оны белеске теңейді. Қытайша бес сөзінің омонимі
ештеңе де емес, бос деген ұғымды білдіреді. Жалпы, қытайларда ерекше
көңіл мен сипатқа ие негізгі сандар осы бес сан болып табылады. Өйткені
бұлар он екілік циклдың негізгі іргетасы делінеді. ［5，64б.］
6 саны. 6-дан 12-ге дейінгі сандар осы негізгі бестіктің қайталанып
қосылуы болып саналады. Дегенмен олардың да өзіндік ерекшеліктері бар.
Мәселен, 6 саны дыбысталғанда байлық дегенді білдіріп, құрмет тұтатын
сандар қатарына кіреді. ［5，70б.］
7-ге ерекше көңіл бөлінетін себебі, ол өміріміздің негізгі циклы -
аптаны, сол апта ішіндегі 7 күнді білдіреді. ［6，80б.］
8 саны да дыбысталуының арқасында ерекше құрметке ие. Оның омонимi -
гүлдену. Екі өлімнің (төрт) қосындысы соңында бәрібір де гүлденуге
жетелеп әкеледі. ［6，90б.］ Бұл - қытайлардың ең сүйікті саны. Сондықтан
Арты гүлденуге әкелсін деген ниетпен 2008 жылғы Бейжің Олимпиадасының
ашылу уақыты 8-ші айдың 8-ші жұлдызы, сағат 8-ден 8 минут 8 секунд өткен
мезгілге белгіленді.
9 санын қасиетті сан деп санайды.Қытайлардың жер бетіндегі ең көп халық
саналуы бір жылдары болған демографиялық дүмпудің арқасы екені анық. Ал
осының қосалқы себептерінің бірі олардың өздерін баптап, күтінуінің
арқасында қол жеткізген ұзақ өмір сүру үрдісі екендігіне дау жоқ. 9 санының
омонимі - ұзақ өмір. ［6，87б.］ Кейбіреулер мұны қасиетті сан деп
санайды.
Қытайлар 10 санын аса құрмет тұтпаса да, оған да айтарлықтай көңіл
бөлінеді. 10 қандай да бір құбылыстың аяғын, соңын білдіреді. Санақ
циклының соңы. Құрамы бір мен нөлден тұрады. Яғни ұлы бастамамен (1)
басталса, аяғы боc кеңістікке (0) әкеліп соғады. 5-тің екі рет
қайталануынан шыққан сан нәтижесінде ештеңеге әкелмейді. ［6, 102б.］Міне,
әдетте соншалықты маңыз берілмей, өз жөнімен қолданыла беретін сандардың
бәрінің мән-мағынасы бар екен.
1.2 Қытай нумерологиясындағы күрделі жазу формасының ерекшелігі.
Санның Қытайша екі түрлі жазылу формасы бар,олар күрделі жазу формасы
және жеңіл (кіші) жазу жазылу формасы болып екі түрге бөлінеді. Күрделі
жазылу формасы, негізінен экономикалық қазынаны есептеп жазғанда
қолданылады. Мысалы: почтаға барып төлем төлегенде, олар үлкен жазылу
формасын қолданады. Мұнда шотта жазылған сан өзгертілуден сақтандыру үшін
күрделі жазылу формасы қолданылады. Егер санды қытайша жеңіл (кіші) жазу
үшін болса, жазылу түрін қолданады. Мысалы: 765ж бұл араб саны, қытайша
жазылуы былай жазылған “七百六十五” .
Қытай санының бірден онға дейінгі жазбаша жазылуының күрделі жазу
формасы ：
Бір 壹 (yi)
Екі 贰 (er)
Үш 叁 ( san )
Төрт 肆 ( si )
Бес 伍 ( wu )
Алты 陆 ( liu )
Жеті 柒 ( qi )
Сегіз 捌 ( ba )
Тоғыз 玖 ( jiu)
Он 拾 ( shi )
Деректер бойынша Қытай санының бірден онға дейінгі жазбаша жазылуының
күрделі жазу формасын Жу Юань Жаң тапқан. Тарихтарда жазылу бойынша Жу Юань
Жаң Миң дәуірінің бастапқы кезеңдерінде саяси жұмыстарымен айналысқан.
Үлкен пара жеу оқиғасы болған. Оны Гуо Хың ісі деп атаған. Гуо Хың
бұрын шаруаларды басқарған. Ол өзінің құқығын пайдалана отырып,
шаруалардың, өкіметтің астық қазынасын көп мөлшерде өз меншігіне
айналдырған. Қымқырған астығының мөлшері 24 миллион тонна мөлшердегі
астықты құраған. Бұл сан көрсеткіші мемлекеттің сол кездегі күздік барлық
астығының жиынымен тең. Осы делоға 12 өкілетті орган мен мемлекеттік
органда жұмыс жасайтын алты қызметкер және мемлекеттегі көп санды
помешиктер байланысқан. Жу Юань Жаң бұған қатты таңғалып, осы Гуо Хың
делосына қатысты барлық сыбайлас жемқорлыққа қатысқан адамдарды тұтқынға
алуға бұйрық берген. Сонымен қатар оларды мемлекеттің экономикасына терең
түрде зиян келтірді деп айыптап, мемлекеттің қазынасын ретке келтіру
шараларын жүргізген. Ішіндегі ең маңызды біреуі астықтың санын жазбаша жазу
формасын өзгертті. Санның қытайша жазу формасы күрделі және жеңіл (кіші)
жазу болып екі түрге бөлінеді. Олардың бәрі Қытай эроглифтерінің құрылуының
маңызды бір бөлігі болды. Қытай жазуындағы иероглифтер табыла сала бірден
онға дейінгі сандар шартты түрде белгіленді. Осы шартты белгілер санның
күрделі жазу формасы болып қалыптасты. ［7，84б.］
“壹” оқылуы：“yi”, мағынасы：бір. Чун Чю дәуірі кезінде ол сан болып
белгіленген. Бұны Гуан Зы-ның ішінен көруге болады. “叁”-
Оқылуы：“san”, мағынасы：үш, бұрыннан бері үш деген санды білдірген. Оны
Зуо Жуан ның ішінен көруге болады. Алғашында үш “参”түрінде жазылған, қай
уақытта екені белгісіз, оның жазылу формасы “叁” болып өзгерді. “伍”
оқылуы：“wu”, мағынасы：бес, ол салдаттарды білдіреді. Бес адам бір сапқа
тұрады. Оның бес деген санды білдіретінін И Жиң-нан көруге болады. “陆”
оқылуы：“liu”, мағынасы：алты. “柒”оқылуы：“qi”, мағынасы：жеті. Жазуды
түсіндіру кітабі-нда былай жазылған, алты мен жеті саны ағаштың аты, ол
қай кезеңде сан болып белгіленгені туралы нақты мәлімет жоқ. “贰”
оқылуы：“er” мағынасы：екі. “ 肆 ” оқылуы：“si” мағынасы：“төрт”. “捌”
оқылуы：“ba” мағынасы：сегіз. “玖” оқылуы：“jiu” мағынасы：тоғыз. “拾”
оқылуы：“shi”, мағынасы：он. Екі, төрт, сегіз , тоғыз, он бұл бес сан Таң
дәуірінен бастап сан болып қолдануға бекітілген, тоғыз санының үлкен жазу
формасы, қара түсті әдемі тастың аты. Он санының мағынасы алып беру.
［7，94б.］
Қарағанда Узы тиән дәуірінде мемлекеттің барлық жерінде жемқорлық істер
көп болып мемлекеттің экономикасына терең түрде зиян келтірді. Узы тиән
мемлекеттің қаржысын басқару үшін, жемқорлардың жолын тосып, экономикалық
зияндардың алдын алу үшін және санды белгілеу үшін сандардың бір тұтас
Қытайша үлкен жазу формасын қолдануға бұйрық берді. Олар 10 иэроглиф тапты.
Бұл иэроглифтердің оқылуы бірдей, кілттері қиын болды. Бұл он эроглифті
санның үлкен жазу формасы етіп бекітті. Сондықтан Узы тиән дәуірінде қытай
санының үлкен жазу формасы жарыққа шықты. Осы кезден бастап санның үлкен
жазу формасын санның кіші жазу формасының орнына қолданды. Бұл туралы
ертеде басқаша айтылған, онда былай айтылған: Миң дәуірінің алдында адамдар
сандарды есепке алу үшін Қытай санының кіші жазу формасын өздері тауып
қолданған. Мұндай санды жазып қалдыру оңай және қолайлы болды, ең кемшілігі
өте оңай, тез өзгертуге болады, бұлай жазу жемқорларға жақсы болды. Мысалы
“三” Үш ті “五” беске, “一“ бір ді “三” үш ке тез өзгертуге
болады.
Гуо Хың ісінен кейін Жу Юань Жаң жемқорларға қатал,ауыр жаза
берді. Содан бастап есепке санның үлкен жазу формасын қолданды. Ол қазірге
дейін қолданыста. ［7，98б.］
“壹” оқылуы：“yi”, мағынасы：бір.Қытайда билет, талондарда және шоттарда
бұл санның осы жазу формасын қолданды.
“贰” оқылуы：“er”мағынасы：екі. Қытайда билет, талондарда және шоттарда бұл
санның үлкен жазу формасын қолданды.
“叁” оқылуы：“san” мағынасы：Үш. Қытайда билет, талондарда және шоттарда
бұл санның үлкен жазу формасын қолданды.
“ 肆 ” оқылуы：“si” мағынасы：төрт. Қытайда билет, талондарда және
шоттарда бұл санның үлкен жазу формасын қолданды.
“伍” оқылуы：“wu”, мағынасы：бес. Қытайда билет, талондарда және шоттарда
бұл санның үлкен жазу формасын қолданды.
“陆” оқылуы：“liu”, мағынасы：алты. Қытайда билет, талондарда және шоттарда
бұл санның үлкен жазу формасын қолданды.
“柒” оқылуы：“qi”, мағынасы：жеті. Қытайда билет, талондарда және шоттарда
бұл санның үлкен жазу формасын қолданды.
“捌” оқылуы：“ba” мағынасы：сегіз. Қытайда билет, талондарда және шоттарда
бұл санның үлкен жазу формасын қолданды.
“玖” оқылуы：“jiu” мағынасы：тоғыз. Қытайда билет, талондарда және шоттарда
бұл санның үлкен жазу формасын қолданды.
“拾” оқылуы：“shi”, мағынасы：он. Қытайда билет, талондарда және шоттарда
бұл санның үлкен жазу формасын қолданды.
1.3 Қытай нумерологиясындағы жеңіл (кіші) жазу үлгісінің даму тарихы.
Қытай ғалымдарының ойынша көне дәуір кезінде әріптер болмаған. Бұрынғы
адамдар ойын, сөзін жартастардың, үңгір қабырғаларының, тастардың беттеріне
салған суреттері арқылы білдірген. Сандарды есте сақтау үшін адам
ағаштарға, таяқтарға шертіп белгі салуды және жіптерге түйіндер жасауды
қолданған. Мұнан кейін бір санын бір сызықшамен, екі санын екі сызықшамен
белгілеген. Бірақ үлкен сандарды сызықшалармен белгілеу қолайсыз болған.
Сонда жеке сандарды белгілеу үшін ерекше таңбамен, иероглифпен белгілеген.
Мысалы, мұны қытайдың иероглиф цифрларынан көруге болады. Кейін қоғам және
экономиканың дамуына байланысты есептеу жұмыстары да күрделіленніп отырған,
ал затқа сызық салып белгілеу негізінде жазу және иероглифтер жарыққа
шықты.
Адамдар затқа сызық салып ойын білдірген. Егер бірді білдіру керек болса
бір сызық салған, оны бір деп түсінген. Ал екіні білдіретін екі сызық әр
түрлі болып саналады. Бұны сүйекке салған суреттерден көруге болады. Сан
Қытай жазуының яғни иероглифтердің шығуына негіз болған. Шиау Жуанға
қарасақ иероглифтің “三” бұдан артық кілттер қайталанып келуі жоқ болған.
Бұлай болудағы себебі біз көргенде қайсы санды білдіргенін өте тез тани
алмаймыз. Жеті санын сауыт суйет жазуында былай көрсеткен “十 ”, бұл не
мағына білдіреді? Бұл кездегі алғашқы адамдар сан санағанда беске дейін
білген олар жеті санын білдіру үшін алдымен беске дейін санап алып одан,
қайтадан бір екі деп санаған, “十” бұл белгі екіні білдіреді.
Сауыт сүйек жазуында бес саны былай белгіленген, бұл сауыт сүйек
жазуындағы ең үлкен жазу. Ол адам бейнесіне ұқсайды.
Сауыт сүйек жазуында екіге төртті қосу арқылы алты саны келген, ол
ағаштардың ішіндегі тал ағашымен бірдей дыбысталады. Сауыт сүйек жазуында
екіге жеті санын қосу арқылы келген, оның оқылуы былай: сауыт сүйек
жазуының кейінгі дәуірінде былай өзгерген, ол екі санымен сегіз санының
қосындысы бұл жазудың тоғыз, Шиау Жуәнда былай жазылған.
Сауыт сүйек жазуында он деп оқылған. Көне адамдар аспан мен жердің
қозғалысы төрт маусымның алмасуы, адамның өмірге келуі және өлуі т.б. Осы
секілді құбылыстарға осыларға сандарды қосып Ижиң ды шығарды. Қыш
ыдысындағы тоғыз саны былай белгіленген: ［7，103б.］
Біз табылған қыш ыдыстар мен сауыт сүйектерге қарайтын болсақ, олардың
сыртына ойылып жазылған жазуларды көре аламыз. Бұрынғы адамдар сандарды
есте қалдыру үшін сызықтарды қолданған. Әрбір сызық белгілі бір санды
бейнелеген. Сандар бірден онға дейінгі цифрлардан тұрады. Әрбір санды
белгілейтін таңбалар 10 сызықтан аспаған, ал бірден онға дейінгі сандадарда
сызықтар әр түрлі болып қосылып отырған. Әр түрлі болып қосылып отырған
сызықтар әр түрлі сандарды белгілеген. Сүйектердегі санға байланысты
таңбалар, санды және санмен байланысты сөзді белгілеген.
Төменде зат деген сөздің қоғамның дамуына қарай өзгергенін көруге
болады. Бұл жазудың ішінен санның таңбалауын көруге болады.
Бір, ол ең кішкене иррационал сан, 《史记·律书》 Шы жи Ли шу да былай
айтылған. “数始于一” Санның басталуы бір. Қандай ұлт және мемлекет
болмасын, жер шарындары тұрғындарының барлығында сан бірдей бірдей цифрмен
жазылады. Бірақ, Қытай мәдениетінің ерекшелігі： оларда сандарды да
иероглифмен жазады. Иероглифтердің ішіндегі бір“一” : барлығының бастауы.
“一” Бір барлық сандардың ішіндегі ең оңайы. Ол сандардың
басталуы бұдан тыс және оның оқылуы мен жазылу формасы өте оңай; Егерде бір
деген барлық сандардың ішіндегі ең қиын десек оның қиындығы мағынасында.
“一” Бір оқылуы, тоны, дыбысталуы бәрі оңай иероглифтің бірі:
онда қатаң дыбыс жоқ, ең оңай ұяң дыбыс. Ол еріннің аз ғана ашылуы арқылы
дыбысталады. Ал оның тоны бірінші тон ешқандай жоғарғы төменгі тон жоқ.
“一” Бір -дің жазылу формасы бір сызық: солдан оңға қарай бір сызық
сызсаңыз болды, ол ең оңай сан және ең оңай иероглиф. Бәрі қазіргі
иероглифтің ішіндегі бір сызық, тек “一” бір және “乙” миллион және 0
ғана бір кілтпен аяқталады. Бірақ миллионды жазу үшін қаламның ұшы үш рет
айналады. 0 оңай жазылатын шеңбер. “乙”Миллион мен 0 -ның жазылуы
бір-дің жазылуына қарағанда қиын, сондықтан бір оңай сан және ең оңай
иероглиф.
Бірдің оқылуы мен жазылуына қорытынды жасасақ, қоғамның дамуымен
бірге, адамдардың күнделікті тұрмысы да техникалармен тығыз байланыса
түсуде, сандардың маңызы артуда. Адамдар барған сайын санға мән беріп келе
жатыр. Бұрынғы заманда сан адамдардың тұрмысында өте маңызды роль ойнаған.
Бүгінге дейін жалғасып келген әр түрлі мәдениеттен біз санның ерекшелігін
көре аламыз. Қытайлықтар санды тек есептеу үшін қолданбаған, оларға өте
үлкен мән берген.
Қытай тілінде бірге байланысты мақалдар өте көп. Мысалы: жолың сәтті
болсын, бет алған жағыңнан табысқа кенел, өмір бойы бай болып өмір
сүр т.б.
Екінің кілтіне қарасақ екі бір-бірімен қиылспайтын, параллель екі
сызық. Бұл екі сызықты әлем екіге бөлінген, аспан және жер, олар өзара
қиылыспайды деп екі “二”санындағы екі сызықты аспан мен жердің символы
ретінде қараған. Ал қытай тілінде екі мен бірге келетін сөздер өте көп.
Мысалы: екі үй, бұл сөз көне дәуірде кең қолданыста болған. Оның мағынасы
кіші әйелдің үйі,яғни тоқалдың үйі.
Қытай тілінде үш саны көптеген мағынаны білдіреді. Бұл үш саны Қытай
философтарына көп ой туғызған, Лау зы былай дейді: “道生一，一生二，二生三”
, мағынасы: Дау бірді әкелді, бір екіні әкелді, екі үшті әкелді. Лау зы
үш санын шек жоқ, ұзын, көп деп білген.
Қытайлықтар үш санын өте қатты жақсы көрген. Бір әлемді
білдірсе, екі аспан, жерді білдірсе, ал үш аспан мен жердің ортасындағы
адамды білдірген.
Қытай философтарының ойы бойынша санның ең соңы үш әлем заттан үш
шыққан. Лаз қырық екінші тарауы. Дау бірді жарыққа шығарды, бір екіні,
ал екі үшті жарыққа әкелді. Үш барлық затты әкелді. Шы жи, Лу шу да былай
айтылған: сан бірден басталады, он мен аяқталады, үште жетіледі.
4 мифологиялық бастаманы білдіреді: Жер, Аспан, Күн және Ай. Жылдың 4
мезгілі бар. 4 мифологиялық жануар бар - Жалғызмүйіз, Феникс, Панголин және
Айдаһар. Жарықтың 4 көзі бар - жұлдыздар, планеталар, Күн мен Ай. Қандай да
бір сандармен байланысты бал ашу кезінде төрт саны шықса шенеунік немесе
офицерлік ұғымын білдірген. Яғни бал аштырған адамның қызметінің өсуі
барысы осы бағытта өрбімек. 4 саны шамға теңелген - бір қалыпты, жарық,
ішінде жалын болса да, сырты жайма-шуақ.
Бес саны бұрын сүйектердің үстіне былай таңбалаған. Оның мағынасы Үсті
мен асты аспан мен жер. Ортасындағы қиылысқан екі сызықтың мағынасы өзара
қиылысуды білдірген. Ол төрт санына бірді қосқанда жарыққа келді және бір
мағынасында бес жылдың ортақ орны деп түсіндірген. Бұлай айтуының себебі:
шығыс, батыс, солтүстік, оңтүстік, орталық сынды бес жолдың қиылысқан
жерін білдіреді.
Алты саны бес санына бірді қосу арқылы пайда болған. Алты саны: шығыс,
оңтүстік, батыс, солтүстік, үсті, асты осыларды білдіреді, былай айтқанда
аспан жер және ғарыш.
Қытай тіліндегі дыбысталуына байланысты болар, қытайлықтар жеті санын
ұнатпайды. Жеті саны алтыға бірді қосу арқылы жарыққа келген. Қытайда
билет, талондарда және шоттарда бұл санның үлкен жазу формасын қолданды.
Көне қытай заманында қайтыс болған адамға жеті күнде бір рет сиынып,
құрбандық шалып, моласының басына тамақ, арақ апарып отырған және жалпы
жеті рет баратын болған.
8 саны да дыбысталуының арқасында ерекше құрметке ие. Оның омонимi -
гүлдену. Екі өлімнің (төрт) қосындысы соңында бәрібір де гүлденуге
жетелеп әкеледі. Қытай мәдениетіндегі сегіз санының орны өте жоғары.
Өйткені 8 санының оқылуы “发” байыу деген сөзіне жақын келеді,
адамдардың бәрі жақсы өмір сүру үшін 8 санын жақсы көрген. Қазіргі заманда
адамдар машина номерін және телефон номерін алуда 8 санына деген сұраныс
өте жоғары. Қытайлар номерлерінің соңғы сандары (8, 88, 888, 8888) болып
келуін армандайды.
Қытайлар тоғыз санын ең соңғы сан деп түсінген. Оны тәңір саны деп
білген тоғыз саны Қытай мемлкетінде ең мәртебелі сан, ол басқа сандарға
қарағанда дара, жоғары бағаға ие. Қытайдың көне дәуірінде бұл сан өте құпия
болған, бұл санның жазылу тәсілі айдаһар суретінен немесе жылан суретінен
өзгеру арқылы келген, одан кейін оны құдірет күші ретінде суреттеп салған.
Сондықтан қытайдың көне дәуірінде Патшалар тоғыз санын өзіне тәуелдеп
алған. Өзін күшті, мықты деп, мәртебесін тоғыз санымен байланыстырып
отырған. Өзін аспан ұлымын деп әр жылы аспанға тасаттық беріп отырған, бір
жылдың ішінде тоғыз рет садақа беріп отырған. Ең қызықтысы Патша сарайының
құрылысында тоғыз санымен байланысқан. Қазіргі заман қытай тіл сөздігінде
тоғыз санының үш түрлі мағынасы бар. Бірінші мағынасы бұл сан, ол сегізге
бірді қосу арқылы жарық көрген сан. Екінші мағынасы қыстан бастап әр бір
тоғыз күн бір тоғыз болады. Бірінші тоғыз дан бастап санап Екінші
тоғыз, Үшінші тоғыз содан тоғыз, тоғыз сонымен тоқтайды. Қыс үш тоғыз
делінеді. Үшінші мағынасы: көп немесе көп рет дегенді білдіреді. Тоғыз
бұлақ, ұш рет айналып тоғыз рет бұрылады. Сондықтан, қытай тілінде тоғыз
санымен бірге келетін мақал мәтелде көп. Тоғыз сиыр бір жау, бір өмірде
тоғыз рет өлесің, тоғыз сиырдың қуаты екі жолбарыстың күшіндей т.б. Тоғыз
саны қытайда ең кең қолданысқа түскен санның бірі. Тоғыз санымен бірге
келетін сөздерде өте көп, олардың мағынасы да кең. Мысалы: “九州” Тоғыз
жоу ол ертегідегі қытайдың бір районы, кейін оны “中国” Жоң Гуо деп
өзгертті. Сондықтан, қытай мемлекеті бойынша телевизордағы барлық қойылымды
“九州方圆” Тоғыз жоу шеңбері және “九族” тоғыз ұлт деп атаған.
Он санын толық болудың символы ретінде қарайды. Сондықтан қытайлар
туылған күннен бастап той және мерекелер т.б бәрін он күнге толғанда
өткізетін болған. Бұл Қытай мемлекетінің дәстүрі болып саналады, сонымен
қатар ұлттың мінезіндегі маңызды бір бөлігі болға. Адамдар он жетістікке
жеткен жастарды талдайды. Табиғат районынан он үлкен районды белгілеген,
сондықтан адамдар он жан жақтылы толық деп білген.
Біз енді қыш ыдыстан табылған сандарға қарасақ, Ши Ән қаласымен Лин Жуан
қаласынан табылған қыш ыдыстардың сыртында санның таңбалары өте көп. Ши Ән
қаласынан табылған сынық қыш ыдыстардың үстіндегі таңбалар мынадай болады：
Мұндай қыш ыдыстың үстіне сурет салғанда, ернеуіне жақын жерлерге салған.
Дәл осындай таңба және сурет салу өнері бізге дейін алты, жеті мың жыл
уақыт бұрын болған. ［8，93б.］
2 ТАРАУ. ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ 1-10 ҒА ДЕЙІНГІ САН МӘДЕНИЕТІ.
2. 1 1-5 ке дейінгі сан әлемі.
1 cаны. Бұл - Даос ілімін ұстанғандар үшін жасампаздық саны. Қандай да
бір құбылыстың, тіршіліктің, әлем жаратылысының бастауын білдіреді. Қай
тілде болсын, бірлік сөзінің түпкі түбірі саналады. Адам өмірін басқаратын,
әр пенде ұмтылатын сан болып есептеледі. 12 санның циклында бұл цифр жаңа
туған нәресте мағынасын білдіреді. Даостық ұғымда бірлік тынысы, рух
үйі, барлық тіршіліктің ортасы мағынасын аңғартады. 1 саны шыршамен
теңестіріледі. Жаймен болса да басқалардан биік, көркем боп өсіп, ұзақ жыл
сақталып, кез келгеннің көзіне жоғарыдан, алыстан-ақ ілінеді. 1 саны
шыршамен теңестіріледі. Жаймен болса да басқалардан биік, көркем боп өсіп,
ұзақ жыл сақталып, кез келгеннің көзіне жоғарыдан, алыстан-ақ ілінеді. 1
санының омонимдері - намыс, ұтыс болып саналады.
Мәдениеттің басталуы ：жазу, жазудың басталуы：сан, ал санның
басталуы：бір. Қытайдың көне дәуір тарихында үнемі осылай айтады. Сан
бірден басталады, бір：сан және иероглиф. Ол мың істің, мың заттың, мың
санның басталуы және негізі, мағынасы көп және қиын. Бір тал, бірінші
реткі, әр біреуі, бір тұтас, бөлуге болмайды, барлығы, жалпы, түгел
т.б.сөздердің барлығында осы бір қолданылады.
Бір, ол ең кішкене иррационал сан, 《史记·律书》 Шы жи Ли шу да былай
айтылған. “数始于一” Санның басталуы бір. ［8，104б.］ Қандай ұлт және
мемлекет болмасын, жер шарындары тұрғындарының барлығында сан бірдей
бірдей цифрмен жазылады. Бірақ, Қытай мәдениетінің ерекшелігі： оларда
сандарды да иероглифмен жазады. Иероглифтердің ішіндегі бір“一” :
барлығының бастауы. ［8，40б.］
“一” Бір барлық сандардың ішіндегі ең оңайы. Ол сандардың басталуы
бұдан тыс және оның оқылуы мен жазылу формасы өте оңай; Егерде бір деген
барлық сандардың ішіндегі ең қиын десек оның қиындығы мағынасында.
“一” Бір оқылуы, тоны, дыбысталуы бәрі оңай иероглифтің бірі: онда
қатаң дыбыс жоқ, ең оңай ұяң дыбыс. Ол еріннің аз ғана ашылуы арқылы
дыбысталады. Ал оның тоны бірінші тон ешқандай жоғарғы төменгі тон жоқ.
“一” Бір -дің жазылу формасы бір сызық: солдан оңға қарай бір сызық
сызсаңыз болды, ол ең оңай сан және ең оңай иероглиф. Бәрі қазіргі
иероглифтің ішіндегі бір сызық, тек “一” бір және “乙” миллион және 0
ғана бір кілтпен аяқталады. Бірақ миллионды жазу үшін қаламның ұшы үш рет
айналады. 0 оңай жазылатын шеңбер. “乙”Миллион мен 0 -ның жазылуы
бір-дің жазылуына қарағанда қиын, сондықтан бір оңай сан және ең оңай
иероглиф. ［9，69б.］
Бірдің оқылуы мен жазылуына қорытынды жасасақ, қоғамның дамуымен бірге,
адамдардың күнделікті тұрмысы да техникалармен тығыз байланыса түсуде,
сандардың маңызы артуда. Адамдар барған сайын санға мән беріп келе жатыр.
Бұрынғы заманда сан адамдардың тұрмысында өте маңызды роль ойнаған. Бүгінге
дейін жалғасып келген әр түрлі мәдениеттен біз санның ерекшелігін көре
аламыз. Қытайлықтар санды тек есептеу үшін қолданбаған, оларға өте үлкен
мән берген.
Қытай тілінде бірге байланысты мақалдар өте көп. Мысалы: жолың сәтті
болсын, бет алған жағыңнан табысқа кенел, өмір бойы бай болып өмір
сүр т.б. ［9，94б.］
“一” бір ең оңай иероглиф болып табылады. Егерде біз әлемдегі тілдерде
бірдің жазылуын көрсек, онда Қытайдың жазбашадағы бірі ең оңай болып
табылады. Қазіргі заманда Қытайша сөздік-те бірдің 8 түрлі мағынасын
берген, ішінде алтыншы түрдегі мағынасын екі түрге бөлген. Оны қосқанда 9
түрлі мағынасы бар. Қытай тілі үлкен сөздігінде бірдің 20 түрлі мағынасы
бар, ішнде 17 түрінде етістік болған, оның төмен жағында 9 түрлі мағынасы
бар, бәрін қосқанда 28 түрлі мағынасы бар. ［9，78б.］
Қоғамның дамуына байланысты дәуірдің өзгеруі, жаңа зат, жаңа өмір, жаңа
табыстар үздіксіз шығып жатыр, көне зат, бұрынғы жетістіктер ақырындап
жоғалуда, сөздің мағынасы заттарды естелікке қалдыру үшін қолданылады. Тіл
мамандарының ойы бойынша сөздер көне дәуір алмасқанда сөзсіз өзгеріске
түседі. Көбінде жаңа сөздер жаңа мағына береді, көне сөздер ақырындап
қолданыстан шығады, сөздердің мағынасы кеңейеді немесе азаяды. Бір тұрақты
сөзді алып айтсақ көне дәуірден қазіргі заманға дейін ең қалыпты өзгеріс
ондағы көне мағыналар ақырында жоқ болады. ［9，25б.］ Ал бір санының
көптеген мағынасы қазірге дейін қолданыста. Мысалы:
1) Ең кіші иррационал сан, негізгі сан, ол үнемі адам немесе оқиғаны және
заттың мөлшерін білдіретін ең кіші сан.
2) Аз мөлшерді білдіретін сан есім. Мысалы: “一问无知” yi wen wu zhi”
ештеңе білмеймін, т.б.
3) Бірінші: Санның ретін білдіреді, мысалы: “五月一日” wu yue yi ri
мамырдың бірі, “第一名” бірінші т.б.
4) Көп бөлшектің бір бөлшегі. Мысалы: “四分之一” Төрттен бірі
“这个东西该分我一份吧” мына заттың бір бөлігін маған бер
5) Ұқсас, бір тұтас. Мысалы: “众口一词” Халықтың ауыз біршілігі бір,
“说法不一” көзқарасы бірдей емес
6) Жалпы, жеке, мысалы: “一家之言” бір үйді алып айтсақ .
7) Толық, бәрі: “一家之主” Бір үйдің отағасы, “一校之长”Бір мектептің
директоры
8) Зейін қою, мысалы: “一心一意” зейінін шоғырландыру. ［16，45б.］
Осы жоғарыдағы мағыналардан тыс және басқа мағыналары да бар. Сонымен
қатар бір: әлемнің ең алғашқы кезеңі деп те айтуға болады. Яғни адам жан
жануарлар, өсімдіктер бәрі жаратылмай тұрғанда әлем бір сызықтың бойында
тұрған-делінеді қытай аңыздарында. 《皇极经世》 huang ji jing shi-да: отыз
жыл бір ғасыр, 20 ғасыр бір Иун, 30 иун бір Хуй, 20 Хуи бір Иуән, яғни
ақырзаман деп білген. ［10，91б.］
Лау Зы-да былай жазылған. Даудан бір шығады, бірден екі, екеуден үш,
үшеуден барлық зат шығады. Лау Зы-ның қырық екінші бөлімінде мынадай
мысал келтірілген: бір-әлемнің ең алғашқы кезі. Қытайдың көне дәуірдегі
философтары бірді барлық заттың жаратылмай тұрған кезі деп білген.
［10，105б.］
“一心一意” Тек шын пейіліңмен, басқаша ойламау.
“一步登天” Бұл негізінен әсерлеу сөз, адамды бір аттап жоғарғы орынға
жеткізу мағынасын білдіреді.
“一哄而散” Көп адамдар бірігіп айғайлап тарасқанды білдіреді.
“一挥而就” Негізінен жазу жазғанда, шығарма жазғанда сурет салғанда тез
екенін білдіреді.
“一窍不通” Бұл сөз негізінен ештеңке білмейтінді дегенді білдіреді.
Көбінде бұл сөз ұстаз оқушыларға қолданады. Ата-анасы баласына қолданады.
“一清二白” Бұл сөз өте таза, өте ақ екенін білдіреді. Бұл сөз
негізінен кінәсі жоқ болса да, жазықсыз кінәланып, жәбір көрген және
өзін өте тазамын деп ойлайтындарға қолданылады.
“ 一尘不染 ”Бұл сөз де таза дегенді білдіреді, бірақ бұл сөз заттардың
таза екеніне қолданылады. Үйдің таза екенін, көшенің таза екенін айтатын
болса осы сөзді қолданады.
“一目了然” Бұл сөз көз алдында жоқ болып кету деген мағынаны береді. Бұл
сөз өзара қарым – қатынасты үзу, енді бір-бірімен араласпау деген сияқты
мағынаны білдіреді.
“一丝不苟” Бұл сөз жұмыс істегенде өте мұқияттылықпен істеу, зейін қойып
тыңдау деген мағынаны береді.
“一毛不拔” Бұл сөз адамның өте пысық, дүние қоңыз екенін білдіреді.
Бұрынғы заманда соғыс кездерінде аттар ең алдыңғы сапта тұратын болған.
Бұл сөзді қолдану арқылы адамдар жұмыс істегенде басқалардың алдында болып
өзін көрсете білу керек дегенді білдіреді.
“一败涂地” Бұл сөздің мағынасы жеңіліске ұшырағанда артын жинау қиын
екенін білдіреді. ［17，82б.］
“一见钟情” ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz