Дебиторлық берешектер есебі

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4

1 ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІСІ ЖӘНЕ ҰЙЫМНЫҢ ТЕХНИКО . ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ...
7
1.1 Дебиторлық берешектің экономикалық мәні, маңызы және түрлері ... ... . 7
1.2 «Казхром»ТҰК» АҚ бухгалтерлік есебін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... .. 11
1.3 «Казхром»ТҰК» АҚ көрсеткіштеріне технико . экономикалық сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18

2 «КАЗХРОМ» ТҰК» АҚ ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР ЕСЕБІ ... ... ... ... ... 28
2.1 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі ... ... ... ... ... 28
2.2 Есеп беруге тиіс тұлғалардың есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3 Өзге де дебиторлық берешектер есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46

3 ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТІ АУДИТОРЛЫҚ ТЕКСЕРУ ӘДІСТЕМЕСІ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
53
3.1 Дебиторлық берешек талдауы негізінде ішкі аудит бағдарламасын жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
53
3.2 Дебиторлық берешектің ішкі аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 62
3.3 Бағдарлама негізінде дебиторлық берешектер есебін жетілдіру жолдары 72

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 81

ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83

Зерттеу мәселесінің өзектілігі. Қазақстан экономикасының нарықтық қатынастарға енуі объективті түрде ақпараттық нарықтың құрылуын талап етеді. Көптеген дамыған елдерде ақпараттық нарық материалдық өндіріс пен қызмет көрсету салаларын нәтижелі түрде қамтамасыз етіп отыр. Ақпарат қазіргі кезде ұлттық стратегиялық ресурстың бір түріне айналды, және де ол айрықша тауар ретінде жалпы ұлттық өнімнің айрылмас бөлігі бола тұра, ақпараттық өнімдер мен қызметтер нарығында өз сұранысы мен ұсынысына ие.
Қазақстан Республикасы экономикасының ақпараттық аспектісінің қызмет етуі мен дамуы уақыт өте келе аса маңызды орын алуда, сондықтан экономиканың барлық нақты жағдайларын ақпараттық кеңістікте жариялау арқылы, оны Қазақстан Республикасының барлық ресурстарының тиімді әсерлесуін қамтамасыз ететін ғылымға негізделген ақпараттық технология- лардың көмегімен басқаруға мүмкіндік береді.
Көптеген кәсіпорындар нарықтық жағдайда ақпаратты кез келген мүлік секілді сақтауды, қорғауды және пайдалануды талап ететін бағалы ресурс ретінде қарастырады. Өндірістік және шаруашылық қызметті басқаруға қажетті ақпарат алу мақсатында кәсіпорын бухгалтерлік ақпараттық жүйесін құрады.
Бухгалтерлік есептегі ақпараттық жүйе - бұл экономикалық объектті бас- қаруға қажетті ақпаратты жинау, сақтау, жаңарту, өңдеу, қайта өңдеу және оны сыртқа шығару жүйесі.
Бухгалтерлік есептегі ақпараттық жүйесінің қазіргі нарығы өте үлкен қарқынмен дамуда. Оның даму тенденциясын келесідей факторлар арқылы айқындауға болады.
Біріншісі - Қазақстан Республикасының экономикалық басқару құрылым- дарын қайта құрумен және қайта ұйымдастырумен, яғни көптеген шағын кәсіп- орындардың, фирмалардың және әр түрлі мүлік нысанындағы банктердің пайда болуымен байланысты.
Екіншісі - барлық есеп саясатының, есеп әдістемелері мен әдістерінің өзгеруіне алып келген халықаралық есеп талаптарына сай, Қазақстан Респуб- ликасының Бухгалтерлік есеп стандарттарының жасалуы мен енгізілуіне байла- нысты.
Үшіншісі - бұл қарқынды түрде дербес компьютерлер мен программалық өнімдердің сырттан әкелінуі.
Төртіншісі - бұл телекоммуникация құралдарын пайдалану арқылы тех-никалық және программалық - ақпараттық платформалардың енгізілуіне негіз- делген жаңа ақпараттық технологиялардың пайда болуы.
Өндірістің күрт төмендеуі, халық шаруашылығының жекелеген салала-рының жабылуы Қазақстанда инфляция өсімі, жұмыссыздық, ал ең бастысы шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында нарықтық байланыстарының тұрақсыздығы, олардың қаржылық жағдайының нашарлауына алып келді.

Пән: Бухгалтерлік іс
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 89 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...

1 ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІСІ ЖӘНЕ ҰЙЫМНЫҢ
ТЕХНИКО - ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ... 7
1.1 Дебиторлық берешектің экономикалық мәні, маңызы және 7
түрлері ... ... .
1.2 КазхромТҰК АҚ бухгалтерлік есебін 11
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ...
1.3 КазхромТҰК АҚ көрсеткіштеріне технико - экономикалық
сипаттама ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...

2 КАЗХРОМ ТҰК АҚ ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР ЕСЕБІ ... ... ... ... ... 28
2.1 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының 28
есебі ... ... ... ... ...
2.2 Есеп беруге тиіс тұлғалардың 36
есебі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Өзге де дебиторлық берешектер 46
есебі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..

3 ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТІ АУДИТОРЛЫҚ ТЕКСЕРУ ӘДІСТЕМЕСІ ЖӘНЕ
ТАЛДАУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Дебиторлық берешек талдауы негізінде ішкі аудит бағдарламасын
жасау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
3.2 Дебиторлық берешектің ішкі 62
аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3 Бағдарлама негізінде дебиторлық берешектер есебін жетілдіру жолдары 72

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН 81
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...

ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...83
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...

КІРІСПЕ

Зерттеу мәселесінің өзектілігі. Қазақстан экономикасының нарықтық
қатынастарға енуі объективті түрде ақпараттық нарықтың құрылуын талап
етеді. Көптеген дамыған елдерде ақпараттық нарық материалдық өндіріс пен
қызмет көрсету салаларын нәтижелі түрде қамтамасыз етіп отыр. Ақпарат
қазіргі кезде ұлттық стратегиялық ресурстың бір түріне айналды, және де ол
айрықша тауар ретінде жалпы ұлттық өнімнің айрылмас бөлігі бола тұра,
ақпараттық өнімдер мен қызметтер нарығында өз сұранысы мен ұсынысына ие.
Қазақстан Республикасы экономикасының ақпараттық аспектісінің қызмет
етуі мен дамуы уақыт өте келе аса маңызды орын алуда, сондықтан
экономиканың барлық нақты жағдайларын ақпараттық кеңістікте жариялау
арқылы, оны Қазақстан Республикасының барлық ресурстарының тиімді
әсерлесуін қамтамасыз ететін ғылымға негізделген ақпараттық технология-
лардың көмегімен басқаруға мүмкіндік береді.
Көптеген кәсіпорындар нарықтық жағдайда ақпаратты кез келген мүлік
секілді сақтауды, қорғауды және пайдалануды талап ететін бағалы ресурс
ретінде қарастырады. Өндірістік және шаруашылық қызметті басқаруға қажетті
ақпарат алу мақсатында кәсіпорын бухгалтерлік ақпараттық жүйесін құрады.
Бухгалтерлік есептегі ақпараттық жүйе - бұл экономикалық объектті бас-
қаруға қажетті ақпаратты жинау, сақтау, жаңарту, өңдеу, қайта өңдеу және
оны сыртқа шығару жүйесі.
Бухгалтерлік есептегі ақпараттық жүйесінің қазіргі нарығы өте үлкен
қарқынмен дамуда. Оның даму тенденциясын келесідей факторлар арқылы
айқындауға болады.
Біріншісі - Қазақстан Республикасының экономикалық басқару құрылым-
дарын қайта құрумен және қайта ұйымдастырумен, яғни көптеген шағын кәсіп-
орындардың, фирмалардың және әр түрлі мүлік нысанындағы банктердің пайда
болуымен байланысты.
Екіншісі - барлық есеп саясатының, есеп әдістемелері мен әдістерінің
өзгеруіне алып келген халықаралық есеп талаптарына сай, Қазақстан Респуб-
ликасының Бухгалтерлік есеп стандарттарының жасалуы мен енгізілуіне байла-
нысты.
Үшіншісі - бұл қарқынды түрде дербес компьютерлер мен программалық
өнімдердің сырттан әкелінуі.
Төртіншісі - бұл телекоммуникация құралдарын пайдалану арқылы тех-
никалық және программалық - ақпараттық платформалардың енгізілуіне негіз-
делген жаңа ақпараттық технологиялардың пайда болуы.
Өндірістің күрт төмендеуі, халық шаруашылығының жекелеген салала-рының
жабылуы Қазақстанда инфляция өсімі, жұмыссыздық, ал ең бастысы шаруашылық
жүргізуші субъектілер арасында нарықтық байланыстарының тұрақсыздығы,
олардың қаржылық жағдайының нашарлауына алып келді.
Қазіргі таңда барлық шаруашылықтардың есеп айырысу - төлем опера-
цияларымен тікелей байланысты болғандықтан, ең өзекті болып тұрған сұрақ
бұл шаруашылық жүргізуші субъектінің жұмысын жалпы реттейтін - дебитор-лық
берешектердің есебі.
Дебиторлық берешек шаруашылық жүргізуші субъекті активінің маңыз-ды
бөлігі болып табылады. Ал сонымен қатар Қазақстандық ұйым балансының
қазіргі құрылымында ол бөлімдердің біріншісінде де, екіншісінде де орын ала-
ды.
Дебиторлық берешек - бұл дамып жатқан Қазақстандық нарықтық эконо-
микадағы шаруашылық жүргізуші субъектінің расымен де өзекті тақырыбы.
Дебиторлық берешектің өзгеру динамикасы, оның құрамы, құрылымы мен са-пасы,
және де ұлғаюы немесе азаюының интенсивтілігі ағымдағы активтерге салынған
капиталдың айналымдылығына қатты әсер етеді. Бұдан туындайтыны ұйымның
қаржылық жағдайына да кесірі тиеді.
Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыра отырып меншіктік айналым қатысу-
шылары шаруашылық операцияларды жүргізу шарасына қарай салған құрал -
салымдарды қайтарып қана қоймай, онымен қоса кіріс аламыз деп жорамал-
дайды.
Алайда тәжірибеде, әсіресе нарықтық қатынасқа көшу мен өндірістің тө-
мендеуі жағдайында сирек емес, нақтырақ айтатын болсақ әрдайым әр түрлі се-
бептерге байланысты ұйым контрагенттерден өз қарыздарын қайтара алмайды.
Дебиторлық берешектер көптеген айларға, кейде жылдарға дейін тұрып
қалады. Дебиторлық берешектер өсімі ұйымдардың қаржылық жағдайын
нашарлатады, ал кей кезде банкротқа әкеледі.
Айналыс құралдарының, ал дәлірек айналым қорларының бөлігі болған-
дықтан дебиторлық берешек, әсіресе өтелмей тұрып қалған айналыс құралда-
рының айналымдылығын тез қысқартып, және сол себепті ұйым кірісін азай-
тады.
Сондықтан қазіргі таңда шешімі шаруашылық жүргізуші субъектінің қар-
жылық жағдайының жақсаруына себеп болатын мәселелер мыналар болып та-
былады:
1) Дебиторлық берешектер есебінің дұрыс ұйымдастырылуы
2) Дебиторлық берешектер талдауы. Талдау дебиторлық берешектер өсімі
және өтелмей тұрып қалған берешекке бағытталған резервтерді анықтау мен
оның өсімін төмендетуіне әсер ететін факторларды анықтауға бағытталуы ке-
рек.
Дебиторлық берешектер есебі, ішкі аудиті мен талдауы тақырыбын таңда-
уымның негізгі себептері:
Біріншіден, дебиторлық берешектер ұйым активтерінің қозғалғыш және тез
іске асырылатын қатарына жатады;
Екіншіден, дебиторлық берешектер жалпылама және кең таралған сипат-та
болады;
Үшіншіден, дебиторлық берешектер қозғалғыштығы мен олар бойынша
операциялардың кең таралғандығы субъектінің кәсіпкерлік қызметтегі бұл бөлі-
гін әр түрлі тәртіп бұзушылықтар және қызмет бабын асыра пайдалану көзқара-
сынан әлсіз қылдырады.
Төртіншіден, дұрыс жүргізілген жүйе барлық экономиканы қамтитын
кірістер мен шығындардың айналымдылығына әсер етеді.
Жоғарыда айтылғандар зерттеу жұмысының өзектілігін дәлелдейді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - ұйымдағы дебиторлық берешектің есе-бі,
ішкі аудиті мен талдауының ерекшеліктерін ашып көрсету және кешенді
зерттеу.
Диплом жұмысының қойылған мақсаты бойынша келесі мәселелерді шешу
керек:
- дебиторлық берешек есебінің теориялық аспектілерін ашу;
- ұйымдағы дебиторлық берешектердің синтетикалық және талдамалық
есебін жүргізудің ерекшеліктерін қарастыру;
- дебиторлық берешектер талдауын жүргізу;
- дебиторлармен есеп айырысудың жетілдіру жолдарын анықтау.
Бірінші бөлімде дебиторлық берешектер есебінің теориялық аспектісі
және ұйымның технико-экономикалық сипаттамасы қарастырылады.
Екінші бөлім КазхромТҰК АҚ дебиторлық берешектер есебін жүргізуге
арналған.
Үшінші бөлімде дебиторлық берешектің аудиті мен талдауы жүргізіледі.
Дебиторлық берешектердің есебі, ішкі аудиті мен талдауын зерттеудің
практикалық мәнділігі алынған нәтижелер КазхромТҰК АҚ дебиторлық
берешектерін басқаруда басқару шешімдерін ойластыруда қолдану ұсынылады.

1 ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІСІ ЖӘНЕ ҰЙЫМНЫҢ
ТЕХНИКО - ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ

1. Дебиторлық берешектің экономикалық мәні, маңызы және түрлері

Дебиторлық берешек ұйымның қарызды өтеуді талап ету құқығын білді-
реді. Азаматтық заңнамаға сәйкес, құқық пен міндет мүлікті жасау немесе са-
тып алу және ҚР Азаматтық кодексінің 7 бабымен қаралған өзге жағдайлар
нәтижесінде жасалынған келісім - шарт және мәмленің өзге түрлерінен пайда
болуы мүмкін. ҚР Азаматтық кодексі 16 бөлімінің жағдайлармен сәйкес Мін-
деттеме күшіне орай бір жақ (борышкер) екінші жақтың (кредитор) пайдасына
белгілі бір әрекет жасауға міндетті: мүлікті өткізу, жұмыс орындау, ақша
төлеу және т.с.с. [1].
Дебиторлық берешек деп осы ұйым алдында ақшалай формада көрсе-тілген
жекелеген азаматтардың, ұйымдардың және өзге дебиторлардың міндет-темесі
түсіндіріледі. Дебиторлық берешек қалыпты жағдайда тауар, өнім, жұ-мыс,
қызметті сату, яғни, шаруашылық операцияны іске асыру нәтижесінде ту-
ындайды [2].
Ұйым балансында дебиторлық берешектердің бар болуы дабыл қағар фактор
болып саналады. Баланс валютасы өскенде олар бір уақытта ұйым қызметінің
өтімділік, тәуелсіздік және төлем қабілеттілік секілді қаржылық
көрсеткіштерін нашарлатады.
Дебиторлық берешекті уақытылы алу - ұйымның жағымды қаржылық жағдайын
қамтамасыз ететін қажетті шарт.
Экономикалық мазмұны бойынша дебиторлық берешек құралы қаржы-лық
есептілік элементтерінің бірі – активті білдіреді. Қаржылық есептілікті да-
йындау мен ұсынудың концептуалды негізіне сәйкес дебиторлық берешек
түріндегі активтер субъектімен иелену құқығын қоса алғанда заңды
құқықтармен байланысқан. Ұйым активі болып мүлік, мүліктік және құндық
бағасы бар мүліктік емес субъект құқығы болып табылады [3].
ҚР Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы Заңының 14
бабына сәйкес, активтерді бағалау - бұл қаржылық есептілікте активтердің мо-
йындалуы және танылуы үшін ақшалай соманы анықтау әдісі [4].
Кәсіпкерлік қызмет саласында дебиторлық берешек шынайы актив ретін-де
өте маңызды рөл ойнайтынын есте ұстау қажет.
Дебиторлық берешек өзінің мәні жағынан 2 айтарлықтай қасиетке ие:
- бір жағынан дебитор үшін - ол тегін қаржы көзі;
- басқа жағынан кредитор үшін - бұл оның өнім таратылымының артуы, жұмыс
және қызмет көрсету таратылымы нарығының кеңею мүмкіндігі.
Үшінші аспект негізінен айтылмайды - бұл өзара қарыз схемасы бо-
йынша салықтық төлемдердің кейінге қалдырылуы.
Алынуға тиісті шоттар бойынша дебиторлық берешектің пайда болуы
қабылданған табысты мойындау әдістемесімен - есептеу қағидатымен түсіндірі-
леді. Қағидатқа сай табыс деп төлем алынған кез емес, төлем алуға құқық
пайда болған кез саналады. ҚР Азаматтық кодексінің 1бөлім, 178 бабына
сәйкес төлемді талап етудің жалпы мерзімі үш жыл болып белгіленген. Үш жыл
өтісі-мен бухгалтерлік есепте тұрған ұзақ мерзімді дебиторлық берешекті
шығысқа жатқызуға және екі жыл аралығында баланстан тыс шоттарда жүргізуге
бола-ды.
Дебиторлық берешек бухгалтерлік есепте әр түрлі себептерден пайда бол-
ған контрагент қарызы ретінде көрініс табатын бухгалтерлік көрсеткіш болып
табылады. Ережеге сай бұл берешек материалдық қорлардың қозғалысы, қыз-мет
көрсету және жұмыстың орындалуымен байланысты жүргізілген қаржы -шаруашылық
операцияның жүргізілуінен, сонымен қатар заңды және жеке тұл-ғалардың
төлемеуі мен қарыздарынан туындайды [5].
Бухгалтерік есептің синтетикалық шоттар тобының тізімінде дебиторлық
берешекке екі бөлімше берілген: 1200 Қысқа мерзімді дебиторлық берешек,
2100 Ұзақ мерзімді дебиторлық берешек. Бухгалтерлік есеп жүйесінің ҚЕХС
көшуіне байланысты шоттардың жұмыс жоспары төлем қабілеттілігінің азаю
принципі бойынша құрастырылғандықтан, бұл екі бөлімше арасында айырма-шылық
бар. Дебиторлық берешек қысқа мерзімді активтер құрамына толықтай кіреді,
егер бір жыл ішінде алынбаған сома ашылса. Сонымен бірге бір жылдан аса
ұзақ мерзімді активтер құрамында тұрған дебиторлық берешек Ұзақ мер-зімді
дебиторлық берешектер бабына қосуға болады [6].
Сонымен, бухгалтерлік баланста дебиторлық берешек қалыптасу мерзімі-не
қарай екі топқа бөлінеді:
- қысқа мерзімді, яғни бұл бойынша төлем есеп беру уақытынан кейін он
екі ай ішінде күтіледі;
- ұзақ мерзімді, бұл берешек бойынша төлем есеп беру уақытынан кейін он
екі айдан аса мерзімде күтіледі.
Дебиторлық берешек көлемі әр түрлі бағыттағы факторлармен анықтала-ды.
Шартты түрде бұл факторларды ішкі және сыртқы деп бөлуге болады.
Сыртқы факторларға жатқызу керек:
- елдегі экономикалық жағдай - өндірістің төмендеуі, әрине, дебиторлық
берешек көлемін арттырады;
- елдегі есеп айырысудың жалпы жағдайы - төлемеу кризисі сөзсіз деби-
торлық берешектің өсіміне алып келеді;
- ҰБ ақша - несие саясатының тиімділігі, өйткені эмиссияны шектеу ақ-
шалай аштыққа алып келеді, бұның нәтижесі ұйымдар арасындағы есеп айы-
рысуды қиындатады;
- елдегі инфляция деңгейі, жоғары инфляция деңгейінде көптеген ұйым-дар
өз қарыздарын өтеуге асықпайды, себебі неғұрлым кеш төлесең, соғұрлым
оның сомасы азаяды деген қағиданы басшылыққа алады;
- өнім түрі - егер бұл маусымдық өнім болса, онда дебиторлық берешектің
өсу қаупі әділ шарттандырылған;
- нарық сыйымдылығы және оның алуан түрлілік дәрежесі, нарықтың шағын
сыйымдылығында және өнімнің осы түрінің алуан түрлілік дәрежесі жоғары
болған жағдайда оны сатумен қиындықтар туындайды, өз кезегінде бұл
дебиторлық берешектің өсуіне алып келеді.
Ішкі факторлар:
- ұйымның несие саясатының орынды болуы несие ұсынудың мерзімі мен
шарттары орнатылуының экономикалық дұрыстығын, тұтынушылардың несие
қабілеттілігі мен төлем қабілеттілігі критерийлерін әділ анықтау,
шоттарды мерзімінен бұрын төлеушілерге жеңілдіктерді ұсынуды орынды
үйлестіру, дебиторлық берешек өсіміне тәжірибелік әсері бар өзге
қатерлердің есебін жүр-гізуді білдіреді. Сонымен, несиелеудің мерзімі
мен шарттарының дұрыс емес орнатылуы, мерзімінен бұрын төлеуші
тұтынушыларға жеңілдікті ұсынбау, өзге қатерлердің есебін жүргізбеу
дебиторлық берешектің қарқынды өсуіне алып келеді;
- дебиторлық берешекті бақылау жүйесінің болуы;
- кәсіпорын дебиторлық берешегін басқарумен айналысатын компания
менеджментінің кәсіби және іскерлік қасиеттері;
- өзге факторлар.
Сыртқы факторлар ұйым қызметінің ұйымдастырылуына байланыссыз және
олардың әсерін шектеу мүмкіндігі аз немесе жекелеген жағдайда мүмкін емес.
Ішкі факторлар тұтастай және толығымен компанияның қаржылық
менеджментінің кәсібилігінен, олардың дебиторлық берешекті басқару өнерін
меңгергендігімен байланысты.
Қысқа мерзімді дебиторлық берешек - бұл ағымдағы активтердің элемен-
ті, яғни ағымдағы кезеңде заңды немесе жеке тұлғалардан ұйымға тиесілі
қарыздарының сомасы. Негізінен дебиторлық берешектің артуы ұйым айналы-
мынан қаржы құралдарының алынуын білдіреді.
Бухгалтерлік баланс баптары бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек
келесі түрлерге бөлінеді:
- сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық
берешегі;
- еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі;
- қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың қысқа мерзімді деби-торлық
берешегі;
- филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің қысқа мерзімді дебиторлық
берешегі;
- қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі;
- жалдау бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек;
- алуға қысқа мерзімді сыйақылар;
- өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешек;
- күмәнді талаптар бойынша резерв.
Дебиторлық берешектер - ол қарыз сомасы, ұйымға басқа заңды
жә-не жеке тұлғалардың түсімі, сәйкесінше халықаралық және
Қазақстанның бухгалтерлік есеп стандарттарымен ұйымға сатып
алушылардан түсетін түсім деп анықталады.
Дебиторлық берешек ұйымның активі болып табылады. Ол заңдық
құқықтармен және иелік ету құқығымен байланысты.
Активтерге салынған алдағы кезең экономикалық табысы - бұл по-
тенциалды, ұйымның ақша - қаражаттарының ағымына тура және жанама
салым. Яғни, дебиторлық берешектер - бұл алдағы кезеңнің экономикалық та-
быстары, активке орналастырылған және заңдық құқықтары бар, иелік
ету құқығын қосқанда. Активтерді бұлайша түсіну, дебиторлық берешектерді
қоса алғанда, көп жерінде шетелдік көзқарастар критериіне ұқсас.
Мысалы, қаржылық есеп стандартарын ұйымдастыру бірлестігіне ұқсас
дебиторлық берешектер үш әсерлі сипаттамаға ие:
- ол алдағы кезең табыстарын құрайды, ақша - қаражаттардың өсімін ту-
ра және жанама тәсілмен құру;
- активтер ресурстар ретінде көрсетіледі, оларды ұйым басқарады.
Соның өзінде алу құқықтарына немесе потенциалды қызметке заңның
болуы немесе оларды алуға заңдық кепілдеме болу керек.
Мысалға, активтің сатылуын көрсеткен кезде сатушыда дебиторлық бе-
решек қалыптасады. Сату - сатып алу туралы келісімшарт алдағы кезең табыс-
тарын анықтауға мүмкіндік береді. Бірақ егер сатып алушы дебиторлық бере-
шекті жабу үшін қажетті соманы салмаса, нарықтық құнмен бекітілген
пайыз болып анықталып, онда сатушы өз ресурстарының бақылауын жоғал-тады,
потенциалды іс - әрекетпен, нәтижесінде активтер актив болмай қалады.
Қазіргі уақытта ұйымның бақылауының астында тұрған бірақ, алдағы
кезеңде алынатын пайда активтерге жатқызылмайды. Соның өзінде күтпеген
кезең болып бухгалтердің ойы саналады, ол бір немесе басқада шаруашылық
операция болатындығы жайлы келісім шартқа қол қою арқылы ұйымның алдағы
кезең табыстарын орнатады, ол бухгалтердің қол астына түседі. Тағы бір
маңызды жай болып саналатын ол ұйымның активтерін көрсетуге маңыздылығы
жеткілікті ме жеткіліксіз бе бұны бухгалтер анықтайды. Көп жағдайда
маңыздылық мәселенің аяқталғандығын білдіреді.
Сонымен активтерді есептеудегі айтылғандардың бір мінездемесі шет
елдік есеп жүйесінде болмайды, олай болса бұл обьект актив болып саналмай-
ды.
Нәтижесінде жоғарыда көрсетілгендердің бізге осы уақытта жүріп жатқан
Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және есеп беру жүйесі,
стандарттар мен типтік шоттар жоспарын қосқанда, бухгалтерлік есеп
Халықаралық стандарттарға белгілі бір дәрежеде икемделген.
Қаржылық есептіліктің халықаралық стандартына сәйкес дебиторлық
берешектер төмендегілер болып саналады:
- қысқа мерзімді активтерді сатып алу үшін аванстық төлемдер;
- алынуға тиісті шоттар;
- дебиторлық берешек, ішкі топтың шаруашылық және еншілес Казхром ТҰК
АҚ арасындағы операциялардан туындайтын нәтиже;
- ұйымның қарыз тұлғаларының дебиторлық берешектері;
- басқа да дебиторлық берешектері.
Дебиторлық берешектер - сатып алушылардың немесе тапсырыс беруші-
лердің (бизнес контрагенттерінің) шаруашылық жүргізуші субъект алдындағы
өткізілген тауар (жұмыс, көрсетілген қызмет) үшін ақша төлеу бойынша мін-
деттемелері. Ол қысқа мерзімді (өтеу мерзімі бір жыл бойы) немесе операция-
лық циклді және ағымдағы емес болып бөлінеді. Есепте саудалық және сауда-
лық емес дебиторлық берешекті бөліп көрсетеді.
Саудалық дебитор берешегі - негізгі іс - әрекет нәтижесінде өткізілген
тауарлармен көрсетілген қызмет үшін сатып алушылардың міндеттеме сомасы.
Саудалық емес дебиторлық берешек іс - әрекеттің басқа түрлері нәти-
жесінде (субъект қызметкерлеріне немесе филиалдарына аванстар, шығынды
жабуға арналған депозиттер, алуға арналған девиденттер мен проценттер,
үкімет органдарына салықтарды қайтару жөніндегі тілек-талап және басқалар)
пайда болады [7].

1.2 КазхромТҰК АҚ бухгалтерлік есебін ұйымдастыру

Нарықтық экономикаға өту барлық басқару жүйесін өзгеріске ұшырауы-на
алып келді. Кез - келген басқару жүйесі сәйкесінше белгілі бір мәліметтерге
сәйкес орнықтырылады. Ұйымның кез - келген түрінде мәліметтер жүйесінің
негізін бухгалтерлік есеп құрастырады.
Ұйымдарды иелік етудің түрлі меншік түрлерінің пайда болуы, нарықтық
құрылымның пайда болуы, яғни әр ұйымның есеп саясаты болуы керек. Есеп
саясаты - бухгалтерлік есеп принциптері бойынша ұйымның бухгалтерлік есепті
жүргізу әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы, яғни алғашқы бақылау, құндық
өлшеу, ағымдағы топтау мен шаруашылық (жарғылық және басқа) қызметтің
фактілерін жинақтап қорытындылау жолдарын айтады.
Есеп саясаты - бұл ұйымның есептік нұсқасын, нұсқалар рұқсат еткен
есеп объектілерін бағалаудың, сондай - ақ белгіленген нормалардың талаптары-
на және ұйым қызметінің ерекшеліктеріне орай бухгалтерлік есепті жүргізу
мен ұйымдастырудың техникасының нысандарын таңдау [8].
Казхром ТҰК АҚ есеп саясаты жалпылама қабылданған, белгілі бір
қағидалар жиынына негізделеді. Ол бас бухгалтермен жасалынып, ұйым
басшысымен бекітіледі.
Есеп саясатының басты міндеттері:
- ұйымның қаржы - шаруашылық қызметін объективті көрсету;
- ұйым қызметін тиімді басқару мақсатында ұйым қызметі туралы
толық және шынайы ақпараттарды қалыптастыру.
Есеп саясатын қалыптастыру кезеңдері: бухгалтерлік есептің
объектілерін анықтау; бухгалтерлік есепті жүргізу тәсілдерін таңдауға әсер
ететін фактор-ларды табу, талдау және бағалау; есеп саясатын құрудың
бастапқы ережесін таңдау және негіздеу; нақты ұйым үшін бухгалтерлік есепті
жүргізу тәсілдерін таңдау; таңдап алынған есеп саясатын рәсімдеу.
Есеп саясатын қалыптастырған және қолданған кезде есептің мынадай
принциптерін сақтау керек:
1) Есептеу - ұйымның табыстары мен шығыстары олардың келіп түсуіне
немесе туындауына қарай танылады және бухгалтерлік есепте көрсетіледі.
2) Үздіксіздік - яғни объектілер үздіксіз әрекет ететін, болашақта да
жұмыс жасайтын болып саналады. Оның таратылуға немесе қызмет көлемін едәуір
қысқартуға ешқандай ниеті де, мұқтаждығы да жоқ деп болжамданады.
3) Түсініктілік - қаржы есептемелеріндегі барлық ақпараттар пайдала-
нушыларға түсінікті болуға тиіс.
4) Маңыздылық. Пайдаланушылар негізделген басқару шешімдерін
қабылдауды және ұйымның шаруашылық қызметін бағалауы үшін қаржылық ақпарат
маңызды болуы керек.
5) Мәнділік. Ақпарат мәнді болуға тиіс. Егер біз қаржылық есептемеде
қандай да бір мәліметті жіберіп алсақ, не дұрыс ұсынбасақ, онда бұл
ақпаратты пайдаланушылардың экономикалық шешіміне әсер етуі мүмкін.
6) Растық. Ақпаратта қателік немесе жалғандық жоқ болса, ол рас болып
табылады және оған пайдаланушылар сене алады.
7) Бейтараптық. Қаржылық ақпарат тәуелсіз болуға тиіс.
8) Сақтық, яғни активтер мен кірістер артық бағаланбас үшін шешім
қабылдағын кезде қауіпсіздік жағдайын сақтау, абайлау.
Бұл принциптер ұйымның есеп саясатын әзірлеуге және қабылдауға
негіздемені қамтамасыз етеді. Бұларды сақтамау ұйымның мүліктік және қаржы
жағдайы туралы көріністі бұрмалайды. Бухгалтерлік есептің стандарттары есеп
саясатын қалыптастыруға база болып саналады.
Бухгалтерлік есеп принциптері бойынша кәсіпорынның есеп саясаты деп
ұйымның бухгалтерлік есепті жүргізу әдісінің жиынтығын, яғни алғашқы
бақылау, құндық өлшеу, ағымдағы топтау мен шаруашылық (жарғылық және басқа)
қызметтің фактілерін жинақтап қорытындылау жолдарын айтады.
Бухгалтерлік есепті жүргізу әдістеріне шаруашылық қызмет фактілерін
топтау мен бағалау әдістері, активтердің құнын есептеу, құжат айналымын
қабылдауды ұйымдастыру, түгендеу (инвентаризациялау), бухгалтерлік есеп
шоттарын қолдану әдістері, бухгалтерлік есептің тіркелім жүйесі, мәліметті
өңдеу мен басқа да сәйкес әдістер мен амалдар кіреді.
Ұйымның өзінің есеп саясатын өңдеу мүмкіндігі мен қажеттілігі бухгал-
терлік есеп пен басқа екінші деңгейлі нормативтік құжаттар бойынша баптарда
(стандарттарда) қарастырылған бухгалтерлік есептің кез келген мәселелерін
шешудің көп түрлілігімен анықталады. Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп
беру туралы Қазақстан Республикасының заңы мен бухгалтерлік есеп прин-
циптерінде кәсіпорын өзінің есеп саясатын құруы барысында бұйрық немесе
жарлық бойынша қажетті құжаттар тізімін бекітуі керек екендігі көрсетілген.
Бұл бекітілген құжаттардың қатарына мыналар жатады:
- бухгалтерлік есептің уақтылы және есеп берудің толық тиісті
талаптары-на сәйкес жүргізілуі;
- бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізуде қолданылатын синтетикалық
және аналитикалық шоттарының жұмыс жоспары;
- алғашқы есеп құжаттарының типтік нысандары;
- ұйымның ішкі бухгалтерлік қорытынды есеп құрудағы құжат
нысандары;
- актив пен міндеттемелер түгендеуін (инвентаризациясын) өткізу
тәртібі;
- актив пен міндеттемелерді бағалау әдістері;
- құжат айналымы ережелері мен есеп ақпараттарын өңдеу
технологиясы;
- шаруашылық операцияларды бақылау тәртібі;
- бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға қажетті басқа шешімдер.
Кәсіпорынның қабылдаған есеп саясаты сол ұйымдағы бухгалтерлік есептің
маңызда мәселелерінің бірі.
Ұйымның есеп саясатын таңдауы мен негіздеуіне келесі негізгі факторлар
әсер етеді:
- меншік нысаны мен құықтық - ұйымдастырушылық нысаны;
- салалық қызметінің түрі (өнеркәсіп, құрылыс, сауда, көлік, ауыл
шаруашылығы және т.б.);
- қызметінің көлемі, жұмысшылары мен қызметкерлерінің орташа
тізімдік саны және тағы басқа;
- салық салу жүйесі мен арақатынасы (әртүрлі салық түрлері бойынша
жеңілдіктер немесе салық салудан босату, салық мөлшері және тағы
басқа);
- қаржы-шаруашылық қызметін дамыту стратегиясы ;
- ұйымның ақпараттық қамсыздандыру жүйесі (оның тиімді әрекетіне
қажетті барлық бағыттары бойынша );
- материалдық базасының болуы;
- кәсіпорындағы бухгалтер мамандарының біліктілігі және
басшылардың экономикалық батылдылығы, ынталылығы мен тапқырлық
деңгейі.
Кез келген ұйымның өзінің қызметін іске асыру үшін таңдап бекіткен
есеп саясаты толықтылық, уақыттылық, сақтық, қарама - қайшылықсыздығы мен
орындылық талаптарына сай болуы қажет.
Кәсіпорынның есеп саясаты сол кәсіпорында қолданылатын бухгалтерлік
есеп жүйесінің тұтастығын және оны құраушы әдістемелік, техникалық, ұйым-
дастырушылық жақтардың барлығын қамтиды.
Есеп саясатының әдістемелік жағына мына элементтер кіреді: мүлік пен
міндеттемелерді бағалау әдістері, мүліктің әрбір түрлері бойынша
амортизация есептеу әдістері, табысты (түсімді) есептеу әдістері және тағы
сол сияқты.
Осылайша белгіленген заңға сәйкес кез келген заңды тұлға болып табыла-
тын ұйым өзінің есеп саясатын құрастыратын уақытта төменде аталған бухгал-
терлік есептің негізгі әдістемелік аспектілерін айқындауы қажет.
- негізгі құралдарына амортизациялық аударым сомасын есептеу
әдістері;
- материалдық емес активтеріне амортизациялық аударым сомасын
есептеу және оларды есептен шығару жолдары;
- шығындарды топтау мен өндіріс шығындарына жатқызу (апару)
есептеу әдістері;
- өндіріс шығындарын және өнімнің өзіндік құнын есептеу, яғни
кальку-ляциялау жүйесі;
- жанама шығындарды анықтау және оларды объектілер арасында тарату
әдісі;
- дайын өнімдерді кіріске алудың есебі;
- аяқталмаған өндірісті анықтау және бағалау жолдары;
- материалдық қорларды бағалау есептеу әдістері;
- негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындар есебін ұйымдастыру;
- курстық айырманы есептеу;
- тағы да басқалар.
Өндірістік шығындарды есептеу мен өнімнің өзіндік құнын есептеу, яғни
калькуляциялау жүйесі.
Өндірістің технологиялық және ұйымдастырушылық ерекшеліктеріне,
өндірістік циклдың ұзақтығына, өнім түріне, оның күрделілігіне, өндірістің
түрі мен сипатына байланысты кәсіпорындар шығындарды есептеу мен өнім құнын
калькуляциялаудың келесі негізгі әдістерін қолдана алады:
- нормативтік әдіс;
- өндірістік өңдеу сатысы;
- тапсырыстық әдіс.
Үстеме шығындарды калькуляциялау объектілері арасында тарату әдісі.
Үстеме шығындарды тарату базасы ретінде кәсіпорын мына төменде аталған
әдістерді пайдалана алады:
- өндірістік жұмысшылардың еңбекақысын төлеуге байланысты тікелей
шығындар;
- тікелей шығындардың жалпы сомасы;
- материалдық шығындардың сомасы;
- сметалық мөлшерлеме;
- өткізілген (шығарылған) өнім көлемі.
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы Қазақстан Респуб-
ликасының заңы бойынша кәсіпорындардағы бухгалтерлік есепте қолданыла-тын
тіркелімдердің мазмұны және бухгалтерлік ішкі есеп мәліметтері коммер-
циялық құпия болып есептеледі.
Кәсіпорынның есеп саясаты осы ұйымның құрылған уақытында дайында-лады.
Оны дайындаумен кәсіпорынның бас бухгалтері немесе арнайы есеп (эко-
номикалық) бөлімі айналысады. Дайындалған есеп саясатын кәсіпорынның бас-
шысы өзінің бұйрығымен немесе өкімімен бекітеді.
Бұйрықтың құрамында есеп саясатының есеп беру жылына қабылданған
барлық пункттерінің мазмұны толық ашылып жазылады. Сонымен қатар әр пунктке
тоқтала келіп қандай нормативтік құжат бойынша немесе қандай заң негізінде
есеп саясатының дайындалғандығы көрсетіледі. Қазақстан Республи-касының
заңдарымен қатар есеп саясатын дайындауда ұйымның ішкі құжатта-ры негізге
алынған болса (лауазымды тұлғалар туралы, ішкі ережелер, бұйрық-тар мен
өкімдер тағы да басқа) міндетті түрде ол турал түсініктеме берілуі қажет.
Кәсіпорынның есеп саясатына енгізілген өзгертулер осы ұйымның басқа-ру
құжаттарымен, яғни бұйрық, өкім немесе қаулыларымен рәсімделуі қажет.
Ұйымның қабылдап бекіткен есеп саясаты сол кәсіпорынның қызмет атқаруы
барысында қолданылады. Оған өзгеріс енгізу мынадай жағдайларда жүргізілуі
мүмкін:
- Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп
беру туралы заңының өзгеруіне сәйкес;
- бухгалтерлік есеп бойынша нормативтік актілердің өзгеруі
салдарынан;
- жаңа бухгалтерлік есеп стандартына көшуге байланысты және тағы
да басқа.
Кәсіпорынның бухгалтерлік есепті жүргізу жолдары ұйымның есеп
саясатының дайындалған кезінде таңдалып алынады. Бұл есеп саясаты кәсіп-
орынның барлық құрылымдық бөлімшелерінде олардың орналасқан орындары-на
қарамастан қолданылады. Ұйымның филиалдарының , еншілес және тәуелді
серіктестерінің және тағы басқа бөлімшелерінің өзіндік бухгалтерлік есеп
сая-сатын таңдауына құқығы жоқ.
Бас кәсіпорын қаржылық қызметінің бөлімшелерін есеп саясатындағы
болған өзгерістер туралы алдын ала қамтамасыз етуі қажет.
Ұйымдардың түсініктеме жазуларында жыл бойы орындалған жұмыстар
бойынша жасалынған қаржылық талдаудың мәтінімен қатар бухгалтерлік
қорытынды есеп туралы шығарылған шешім және таза табысты бөлу тәртібі
жазылады. Сонымен қатар осы түсініктеме жазуда кәсіпорынның келесі жылға
қабылдаған есеп саясаты (егер оған, яғни есеп беру жылына өзгерістер
енгізіл-ген болса) жазылады.
Казхром қоғамында бухгалтерлік есеп журнал - ордерлі формада жүр-
гізіледі. КазхромТҰК АҚ негізгі құралдар есебі №16 Негізгі құралдар
есебі ҚЕХС сәйкес жүргізіледі. Барлық негізгі құралдар типтік формадағы
бланкілерде жүргізіледі. Негізгі құралдар кірістелген сәтінде стандартқа
сәйкес бастапқы құнымен бағаланады. Нысаналы бағыты мен орындайтын
қызметіне байланысты, сондай - ақ шоттардың типтік жоспарына сәйкес
компанияның не-гізгі құралдары жіктеледі.
Негізгі құралдарды есептен шығару компания төрағасымен бекітілген
Негізгі құралдарды есептен шығару тәртібі туралы нұсқауға сәйкес
жүргізіле-ді. Негізгі құралдарды түгендеу ұйымның басшысының өкімімен
жылына бір рет өткізіледі.
Ұйымда негізгі құралдардың амортизациясы бірқалыпты (түзу сызықты)
әдіспен жүргізіледі. Салықтық есеп үшін компания активтердің (негізгі құрал-
дар және матераиалдық емес актив) амортизациясын есептейді.
Казхром ТҰК АҚ құралдарды күрделі жөндеуге арналған жөндеу қоры
құрылмаған. Күрделі жөндеу бойынша нақты шығыстар олар пайда болған сәтте
шығындардың сәйкесінше шоттарына апарылады.
Күрделі салымдар, қайта конструкциялау мен модернизациялау Казхром
ТҰК АҚ негізгі құралдардың есептелген амортизациясына, таза табыс немесе
ұзақ мерзімді несиелер есебінен жүзеге асырылады.
Материалдық емес активтер бастапқы құны бойынша бағаланады:
- сатып алу бағасы;
- бағдарламалық өнімді орнату және реттеу бойынша шығындар.
Материалдық емес активтер бойынша тозу ай сайын бекітілген нормаға сай
есептеледі. Материалдық емес активтердің пайдалы қызмет мерзімі олар-дың
түрлеріне байланысты (лицензия, патент, пайдалану құқығы), арадағы мә-
міледе қарастырылған жағдайлармен анықталады.
Тауарлы - материалдық қорлар есебі № 2 Қорлар есеп стандартына
сәйкес жүзеге асырылады. Олардың есебі қойма карточкаларында және типтік
құжаттарда жүргізіледі. Тауарлы-материалдық қорлардың өзіндік құны оларды
сатып алу, транспорттық - дайындау шығындарынан құралады. ТМҚ орташа құн
әдісімен бағаланады. Сатып алынған тез тозатын заттар, инструменттер, төсек
жабдықтары, арнайы киімдер, қорғану заттары эксплуатацияға берілгенге дейін
1350 Басқадай материалдар шотының Қоймадағы көп ретті пайдала-нылатын
заттар аралық шотында есепке алынады. Ал пайдалану мерзімі бір жылдан
жоғары заттар негізгі құралдар ретінде 2410 Инструменттер, өндірістік және
шаруашылақ инвентарлары шотында есепке алынады.
КазхромТҰК АҚ өндіріс шығындарын есепке алу үшін 8110 Негізгі
өндіріс, 8310 Көмекші өндіріс, 8410 Үстеме шығындар шоттары ашылған.
2006 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасының ұйымда-ры
қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына көшіп, соған сәйкесті
қаржылық есептілікті тапсыруға міндетті. Бір жағынан алып қарағанда, бұл
ұйымдардың есепке алу жүйелері мен саясаттарын өзгерту жөніндегі үлкен
міндет болса, екінші жағынан, бұл инвесторлармен қарым - қатынастың жаңа
деңгейін жасаудың мүмкіндігі болып табылады.
Ұйымдарда бұл жүйеге көшудің қиыншылықтары сол, олар уақытпен шектеліп
қана қоймай, салықтық бухгалтерлік және басқарушылық есептен басқа төртінші
есеп жүйесі болып табылады.
Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына көшумен қатар қосымша
міндеттер туындайды. 2004 жылы ҚЕХС жөніндегі комитет активтер мен
міндеттемелерді рыноктік бағалауды көбірек пайдалануға, сондай - ақ есеп
стандарттарын US GAAP (бухгалтерлік есептің жалпы қабылданған қағидала-ры)
үйлестіруге бағытталған бірқатар өзгерістерді іске асырды. Нәтижесінде
ұйымдардың бірқатар шаруашылық шарттарын, материалдық емес активтерді тану
жөніндегі ҚЕХС бойынша есеп саясатын қайта қараулары тиіс.
Ұйым есеп саясатын қайта қараған кезде ҚЕХС №8 Есеп саясаты, есептік
бағалаулардың өзгерістері және қателіктері IAS есеп саясатын басшылыққа
алып, ондағы таңдау және өзгерту критерилерін, сондай - ақ есеп-тік
бағалаулар мен қателіктердің есеп мәліметтеріне ықпалы туралы ақпарат-тарды
ашып көрсету жөніндегі талаптарды белгілейді.
Есеп саясаты туралы ақпаратты ашып көрсету жөніндегі талаптар
1 - Қаржы есептілігін ұсыну IAS белгіленген. Оны қолдану аясы
мыналарды қамтиды:
- есеп саясатын таңдау немесе оны өзгерту;
- есептік бағалауларды өзгерту;
- алдыңғы есептік кезеңдерде жіберілген қателіктерді түзету.
Есеп саясаты өз құрылымы мен мазмұндық нысаны бойынша үш дәстүрлі
бөлімнен тұрады: жалпы бөлім; ұйымдастыру бөлімі; әдістемелік бөлім.
Жалпы ережелер бөліміне мыналарды енгізген жөн:
- ұйым туралы жалпы мәліметтер;
- қаржылық жағдайлар, қызмет нәтижелері және ұйымның қаржылық
жағдайындағы өзгерістер туралы шынайы ақпаратты қалыптастырудың
қамтамасыз етілуі оның есеп саясатының негізгі мақсаты;
- таңдап алынған есеп саясаты арқылы қаржы есептілігінің
халықаралық қаржы есептілігінің барлық талаптары мен
түсіндірмелер жөніндегі тұрақты комитеттің түсіндермелеріне
жекелей, сондай-ақ жиынтық түрінде сәйкесітігін қамтамасыз етуге
тырысуды көрсету.
Әдістемелік бөлім ақпаратты қаржы есептілігінде көрсетудің ҚЕХС
ұсынатын таңдаулы баламаларға орай нақты тәсілдерін қамтуға тиіс. Меніңше,
егер басқаша жасаудың ерекше негіздемелері болмаса, есеп саясатын ҚЕХС
бойынша бірінші рет қалыптастыратын ұйымдарға негізгі (ұсынылатын) жол
бойынша жүргені дұрыс. ҚЕХС көшумен қатар әртүрлі қиыншылықтыр кездесетіні
сөзсіз, мәселен, материалдық емсе активтердің, зерттеу, әзірлеу, өндірісті
игеру және т.б. шығындарының әлі бола қоймаған амортизациясын есептеу
нормалары мен тәсілдерін анықтау барынша күрделі болып келуі мүмкін, мұндай
қиыншылықтар таяу болашақта да болатыны түсінікті. Сондықтан біріншіден,
есеп саясатында оқиғалардың барлық өрбу жағдайларын және бухгалтерлік
қадағалау объектілерін алдын-ала болжап білуге тырысудың керегі жоқ. ҚЕХС
егжей - тегжейлі рәсімдерге емес прин-циптерге сүйенеді, ал екіншіден,
жаңадан пайда болған бухгалтерлік қадағалау объектісін есепке алудың нақты
тәсілін есепке қабылдау сәтінде тек 1 қаңтарда-ғы жағдайды емес, жыл
ортасында да анықтай беруге болады. Бұл факті есеп саясатының өзгерісі
емсе, толықтырулары ретінде танылады, сондықтан халық-аралық стандарттарға
қайшы келмейді.
Өзгерістерге қатысты келетін болсақ, онда ҚЕХС ұйым операцияларының
немесе ҚЕХС өзі мен оларға түсіндірмелердегі өзгерістердің сипатындағы
елеулі өзгерістер болған жағдайда ғана жол береді.
Сондай - ақ есеп саясаты - бұл алдағы жылға әрекет жасауда ұсталатын
жалпы басшылық екенін және ол түсіндірме жазбаларда ашылуға тиіс
әдістемелік сипаттағы мәліметтерді алмастыра алмайтынын ескеру керек.
Ұйымдастыру бөлімі бухгалтерлік есепті жүргізуге, бухгалтерия құры-
лымын ұйымдастыруға және оның қызметкерлерінің лауазымдық міндеттерін
бөлуге, бухгалтерлік есепті жүргізудің қолданылатын нысандарын, шоттардың
жұмысшы жоспарын және басқаларды сипаттауға жауапты тұлғаларды анық-тайтын
елеулі мәселелерді қамтиды. Мұның барлығы бухгалтерияның жұмы-сын ретке
келтіруге, ақпарат келіп түскен кезде оны дәл бірегейлендіруге, бағалауға,
жіктеуге және жүйелендіруге мүмкіндік беріп, есептілікті жасаған кезде
жұмысты едәуір оңайландырады [9].
1.3 КазхромТҰК АҚ көрсеткіштеріне технико - экономикалық сипаттама

КазхромТҰК АҚ алғаш рет 1998 жылдың 22 сәуірінде мемлекеттің
меншігіндегі қаражаттары негізінде өз қызметін бастады. Ақтөбе облыстық
Әділет басқармасында №220-1 куәлікпен мемлікеттік тіркеуден өтті.
КазхромТҰК АҚ өзінің қызметін Қазақстан Республикасының заңды-
лықтарына және Ұйымның жарғысына сүйене отырып атқарады. Ұйымның жеке
балансы, банкте есеп айырысу шоты, өзінің толық атауы жазылған мөрі бар.
Қазіргі уақыттағы компанияның атқаратын қызметтерін төмендегіше
көрсетуге болады:
- пайдалы қазбаларды барлау;
- пайдалы қазбаларды бағалау;
- пайдалы қазбаларды өндіру және өңдеу;
- пайдалы қазбалардан шикізаттар мен минералдық ресурстар дайындау
және өткізу;
- барлау және бағалау активтерін монтаждау, дәнекерлеу және
электро -техникалық жұмыстар;
- құрылыс, жөндеу, безендіру мен құрастыру жұмыстары;
- заңда қарастырылған өзге де қызметтерді жүзеге асыру [10].
Ұйымның ресурстық әлеуетпен толық қамтамасыз етілуі қызмет көрсету
процесіне көмегін тигізетіні сөзсіз.
Сондықтан, ең алдымен, ұйымның ресурстық әлеуетін талдауға тоқтала
кеткен жөн. Демек, зерттеу жұмысы жүргізіліп отырған Казхром ТҰК АҚ
қаржылық - экономикалық жағдайына сипаттама беру үшін алдыменен, ұйым-ның
баланс активтері мен олардың қалыптасу көздеріне талдау жүргізген жөн.
Балансты талдау бұл кәсіпорынның игілігіндегі капиталды орналастыру
жөніндегі мәліметтен тұрады. Әрбір орналастырылған капитал түріне баланс-
тың жеке баптары сәйкес келеді. Осы берілгендер бойынша, кәсіпорынның
активтерінде қандай өзгеріс болғанын, қай бөлігі кәсіпорынның жылжымайтын
мүлігін түзетінін (құрайтынын), қандай бөлігі айналым құралдары, оның
ішінде өндіріс және айналым сферасындағыларды белгілеуге болады.
Баланс активінің негізгі белгісі болып олардың өтімділік деңгейі
саналады, яғни нақтылай ақшаға айналу жылдамдылығы. Осы белгісі бойынша
барлық баланс активтері ұзақ мерзімді (немесе негізгі капитал) және қысқа
мерзімді активтер (айналым) болып бөлінеді. Кәсіпорынның баланс активтерін
талдау негізгі және айналым құралдарының құрамын, құрылымын және дина-
микасын талдаудан бастаған жөн.

Кесте 1 - КазхромТҰК АҚ ұзақ мерзімді активтерінің құрамы мен құрылымы
Өндіріс құралдары 2010 ж 2011 ж Ауытқу (+, -)
теңге үлесі, %теңге үлесі, %теңге үлесі,%
Ұзақ мерзімді 10 020 0,47 11 962 0,55 +1 942 +19,38
дебиторлық берешек
Негізгі құралдар 2 083 25398,58 2 011 63992,0 -71 614 -3,44
Материалдық емес 28 0,001 82 0,004 +54 +192,9
активтер
Кейінге қалдырылған- - 92 438 4,23 +92 438 -
салық активтері
Өзге ұзақ мерзімді 19 949 0,95 70 498 3,22 +50 549 +253,39
активтер
Барлығы 2 113 250100 2 186 619100 +73 369 +3,47
Ескертпе. Кесте ұйымның қаржылық есептілік мәліметтері негізінде жасалынды

Зерттеу жүргізілген КазхромТҰК АҚ ұзақ мерзімді активтері құрамында
жоғары үлес салмақты негізгі құралдар алып отыр. Жалпы ұйым пайдалы
қазбаларды барлаумен айналысады. Сондықтан да олардың негізгі өндірістік
құралдарының үлес салмағы жоғары болу себебін осымен түсіндіруге болады.
Зерттеу жүргізіліп отырған ұйымда негізгі құралдардың құны 2010 жылдың
аяғында 2009 жылмен салыстырғанда 71614 теңгеге немесе 3,44 пайызға азайып
отырғанын байқадық, ал материалдық емес активтерге келетін болсақ, онда
оның құны 54 теңгеге не болмаса 192,9 пайызға жоғарылап отыр.
Соның нәтижесінде компанияның ұзақ мерзімді активтерінің жалпы құны
2011 жылдың аяғында 2010 жылға қарағанда 73369 теңгеге, яғни 3,47 пайызға
жоғарылап отыр. Бұл әрине кәсіпорын үшін жағымды көрсеткіш болып
саналмайды, бірақ тек бұл кестенің мәліметтері негізінде ұйымның қаржылық
жағдайына бірден баға беру қиын.
Ұйымның ұзақ мерзімді активтерінің баланс ваютасындағы үлесін анықтау
үшін төмендегі 2 кестенің мәліметтеріне көз салайық.

Кесте 2 - Ұйымның ұзақ мерзімді активтерінің баланс валютасындағы үлесі
Өндіріс құралдары 2010 ж 2011 ж Ауытқу (+,
-)
теңге үлесі, %теңге үлесі, %үлесі,%
Ұзақ мерзімді 10 020 0,19 11 962 0,2 +0,01
дебиторлық берешек
Негізгі құралдар 2 083 25340,57 2 011 63933,82 -6,75
Материалдық емес 28 0,0005 82 0,001 +0,0005
активтер
Кейінге қалдырылған - - 92 438 1,55 +1,55
салық активтері
Өзге ұзақ мерзімді 19 949 0,38 70 498 1,18 +0,8
активтер
Барлығы 2 113 25041,16 2 186 61936,77 -4,39
Баланс валютасы 5 134 228100 5 947 034100 +15,83
Ескертпе. Кесте ұйымның қаржылық есептілік мәліметтері негізінде жасалынды

Сонымен, жоғарыдағы екінші кестеден байқағанымыздай зерттеу жүргізіліп
отырған Казхром ТҰК АҚ бойынша жалпы баланс жиынтығында ұзақ мерзімді
активтердің ішінде негізгі құралдардың үлесі соңғы екі жылда да жоғары
үлесті алып отыр. Егер ұйымның 2010 жылы негізгі құралдарының үлесі 40,57
пайызға тең болған болса, 2011 жылы ол көрсеткіш 33,82 пайызды құрап, жалпы
баланс валютасындағы негізгі құралдардың үлесі 2010 жылы өткен жылмен
салыстырғанда 6,75 пайызға төмендеп отыр. Талданып отырған Казхром ТҰК
АҚ 2010 жылы кейінге қалдырылған салық активтері болмады. Ал 2011 жылы
олардың сомасы 92438 теңгені құрады. Баланстың осы бабы бойынша кейінге
қалдырылған корпоративтік салық көрсетіледі. 2011 жылы материалдық емес
активтердің құны 82 теңгені құрады, бұл 2010 жылмен салыстырғанда 2,9 есе
көп. Алайда ұзақ мерзімді активтегі осы баптың үлесі шамалы ғана және Өзге
ұзақ мерзімді активтер деп аталатын маңызды баппен салыстырғанда оның
маңызы шамалы. Егер 2010 жылы олардың құны 19949 теңгені құраса, онда 2011
жылы ол 70498 теңгені құрады, яғни 3,5 есеге өсті. Оның үлесі 0,38 пайыздан
1,18 пайызға артты.
Егер 2 кестедегі мәліметтерді диаграммаға түсіретін болсақ, онда
төмендегідей нәтижені алуға болады.
Сурет 1 – Ұйымның баланс валютасындағы ұзақ мерзімді активтердің
үлесі (%)

Нарықтық қатыныстардың дамуы және экономикалық потенциалдың өсуі
кәсіпорындардың инвестициялық қызметін кеңейте түседі. Белгілі жобаға
капитал сала отырып, кәсіпорын салынған капитал орнын толтыруды ғана емес,
сонымен қатар одан пайда алуды да жоспарлайды. Кез-келген инвестициалық
шешім кәсіпорынның қаржылық жағдайы мен инвестициялық қызметте мақсатқа
сәйкес қатысуын, инвестиция көлемі және қаржыландыру көздерін, әртүрлі
инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалауға бағытталуы тиіс. Біз зерттеу
жұмысы жүргізіп отырған ұйымда инвестициялық жобалар жүргізілмейді, соған
байланысты олардың ұзақ мерзімді инвестициялық салымдары жоқ.
Кез келген іс - әрекет ету аясында бизнес ақша қаражаттарының нақты
бір сомасымен басталады, яғни сол қаражатқа өнімді өндіру және сатуға
қажетті ресурстар алынады. Капитал айналым шеңберінің үш сатысынан өтеді:
дайындық, өндірістік және өткізу.
Бірінші сатыда кәсіпорын өзіне қажетті негізгі қорлар мен өндірістік
запастарды сатып алады.
Екінші сатыда қаражаттардың бір бөлігі өндіріске запастар түрінде
түссе, екінші бөлігі еңбек ақыға, салық төлеуге, әлеуметтік сақтандыру
төлемдеріне және басқа да шығындарды жабуға жұмсалады. Бұл саты дайын өнім
өндірумен аяқталады.
Үшінші сатыда дайын өнім сатылып, кәсіпорынға алғашқы сомадан алынатын
пайда мөлшеріне артық сома келіп түседі.
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.