Қазақстан жеріндегі сақ дәуірі ескерткіштері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қазақстан жеріндегі сақ дәуірі ескерткіштерінің аймақтық таралу ерекшеліктері
. Шығыс Қазақстан мен Жетісу өңірін мекендеген сақтардың ескерткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
. Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі сақ ескерткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
. Орталық және Солтүстік Қазақстан өңіріндегі сақ ескерткіштері ... . 7
. Батыс Қазақстан өңіріндегі сақ ескерткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
Қазақстандағы сақ дәуірі ескерткіштерінің хронологиялық аспектілері
. Қазақстандағы сақ дәуірі ескерткіштерінің негізгі ортақтастықтары мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2
. Қазақстандағы сақ дәуірі ескерткіштерін кезеңдеу мен мерзімдеу мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
Пайдаланылған әдебитеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Қазақстан жеріндегі сақ дәуірі ескерткіштерінің аймақтық таралу ерекшеліктері
. Шығыс Қазақстан мен Жетісу өңірін мекендеген сақтардың ескерткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
. Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі сақ ескерткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
. Орталық және Солтүстік Қазақстан өңіріндегі сақ ескерткіштері ... . 7
. Батыс Қазақстан өңіріндегі сақ ескерткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
Қазақстандағы сақ дәуірі ескерткіштерінің хронологиялық аспектілері
. Қазақстандағы сақ дәуірі ескерткіштерінің негізгі ортақтастықтары мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2
. Қазақстандағы сақ дәуірі ескерткіштерін кезеңдеу мен мерзімдеу мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
Пайдаланылған әдебитеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Өзектілігі. Кез келген өркениетті ел өз тарихының тамырын тереңнен іздестіретіні белгілі. Тарихының бастауын ежелгі дәуірлерден таратқан мемлекет мызғымас саяси-идеологиялық сана қалыптастырып, онда ұлттық құндылықтар негізінде қоғамдық келісім және демократиялық өрлеу, нарық пен ғылым байланыстары дамиды. Сондықтан да ұлттың болашағы үшін өткенге бет бұру, одан сабақ алудың маңыздылығы ешқашан өзектілігін жоймайтын құбылыс.
Еуразия тарихы мен өркениетінің көптеген түйіткілді мәселелерінің түйінін шешетін Қазақстан аумағындағы ерте темір дәуірі ескерткіштері болып табылады. Аталған тарихи аймақта ерте темір дәуірінде тіршілік еткен тұрғындардың мәдениетін зерттеу отандық тарихнамадағы көкейтесті мәселелердің бірі екендігін оның жалпы Еуразия тарихымен тікелей байланысты екендігі де аңғартады. Себебі, Қазақстан аумағында басталған халықтардың Ұлы қоныс аударуы сынды күрделі тарихи үдерістер Еуразияның этникалық, саяси және тарихи картасын түбегейлі өзгеруіне әсер етті. Нәтижесінде, қарастырылып отырған Қазақстан аумағының мәдени дамуы, тұрғындарының этникалық келбеті мен заттық мәдениеті де азды-кемді өзгерістерге ұшырады. Мұндай өзгерістердің барысын, қайнар-бастаулары мен тарихи жазба деректердің кемдігіне байланысты, біз тек қана археологиялық қазба зерттеулері негізінде қалпына келтіруге болады деп есептейміз. Жарқын мәдениеттерін, бірегей мәдени туындыларын қалдырған тайпалар мен халықтардың өткенін екшеп, даму деңгейін айқындау бүгінгі күн талабынан туындайды.
Сонымен қатар Қазақстан аумағындағы ерте темір дәуірінің зерттелген қорымдарынан жинақталған материалдарды топтап, қазылған қорғандарды жүйелеп, археологиялық ескерткіштердің картадағы орынын нақтылап, хронологиялық мерзімдемесін айқындап шығу да түйіні түйткілді сауалдарға жауап алуға жетелейді.
Бүгінгі таңда ерте темір дәуірінде орын алған тарих-мәдени үрдістер көпішілікті қызықтыруда. Өйткені, қазақ этногенезі мен дәстүрлі мемлекеттілігі, заттық-рухани мәдениеті, дүниетанымы осы дәуірден басталатындығын көптеген ғалымдар өз еңбектерінде көтеріп жүр. Дегенмен кейбір «миграциялық» бағытты қолдайтын зерттеушілер әлі де болса қазақ халқының автохтондығын жоққа шығаруға тырысып келеді. Мұндай керағар пікірлерге тойтарыс беру қажеттілігі де күн санап артып келеді. Жас зерттеуші ретінде төл тарихымыздың тамыры тереңде жатқандығын ұғындыру үшін ең алдымен көне дәуірдегі тарихи дамуды дәлел ретінде пайдалануға болады деп есептейміз.
Соңғы жылдары Қазақстанда археологиялық ізденістер кең қанат жайып, соны мағлұматтар алынуда, жаңадан ашылған ескерткіштерде жоспарлы түрде зерттеу жұмыстары ұйымдастырылуда. Бұл бағытта атқарылған жұмыстардың қорытындыларын көрсету, алынған нәтижелерін ғылым талабына сай бағамдау ісі де көкейтесті мәселеге айналуда.
Еуразия тарихы мен өркениетінің көптеген түйіткілді мәселелерінің түйінін шешетін Қазақстан аумағындағы ерте темір дәуірі ескерткіштері болып табылады. Аталған тарихи аймақта ерте темір дәуірінде тіршілік еткен тұрғындардың мәдениетін зерттеу отандық тарихнамадағы көкейтесті мәселелердің бірі екендігін оның жалпы Еуразия тарихымен тікелей байланысты екендігі де аңғартады. Себебі, Қазақстан аумағында басталған халықтардың Ұлы қоныс аударуы сынды күрделі тарихи үдерістер Еуразияның этникалық, саяси және тарихи картасын түбегейлі өзгеруіне әсер етті. Нәтижесінде, қарастырылып отырған Қазақстан аумағының мәдени дамуы, тұрғындарының этникалық келбеті мен заттық мәдениеті де азды-кемді өзгерістерге ұшырады. Мұндай өзгерістердің барысын, қайнар-бастаулары мен тарихи жазба деректердің кемдігіне байланысты, біз тек қана археологиялық қазба зерттеулері негізінде қалпына келтіруге болады деп есептейміз. Жарқын мәдениеттерін, бірегей мәдени туындыларын қалдырған тайпалар мен халықтардың өткенін екшеп, даму деңгейін айқындау бүгінгі күн талабынан туындайды.
Сонымен қатар Қазақстан аумағындағы ерте темір дәуірінің зерттелген қорымдарынан жинақталған материалдарды топтап, қазылған қорғандарды жүйелеп, археологиялық ескерткіштердің картадағы орынын нақтылап, хронологиялық мерзімдемесін айқындап шығу да түйіні түйткілді сауалдарға жауап алуға жетелейді.
Бүгінгі таңда ерте темір дәуірінде орын алған тарих-мәдени үрдістер көпішілікті қызықтыруда. Өйткені, қазақ этногенезі мен дәстүрлі мемлекеттілігі, заттық-рухани мәдениеті, дүниетанымы осы дәуірден басталатындығын көптеген ғалымдар өз еңбектерінде көтеріп жүр. Дегенмен кейбір «миграциялық» бағытты қолдайтын зерттеушілер әлі де болса қазақ халқының автохтондығын жоққа шығаруға тырысып келеді. Мұндай керағар пікірлерге тойтарыс беру қажеттілігі де күн санап артып келеді. Жас зерттеуші ретінде төл тарихымыздың тамыры тереңде жатқандығын ұғындыру үшін ең алдымен көне дәуірдегі тарихи дамуды дәлел ретінде пайдалануға болады деп есептейміз.
Соңғы жылдары Қазақстанда археологиялық ізденістер кең қанат жайып, соны мағлұматтар алынуда, жаңадан ашылған ескерткіштерде жоспарлы түрде зерттеу жұмыстары ұйымдастырылуда. Бұл бағытта атқарылған жұмыстардың қорытындыларын көрсету, алынған нәтижелерін ғылым талабына сай бағамдау ісі де көкейтесті мәселеге айналуда.
1. Төлеубаев Ә.Т. Шілікті патша обалары және сақ проблемасының кейбір түйінді мәселелері // Каспий – Арал өңірінің тарихи-мәдени мұралары. Халықаралық ғылыми - практикалық конференция матиериалдары. – Ақтау, 2007. – 1 бөлім. – 229-235 бб.
2. Самашев З.С. Древние номады казахских степей // Материалы 2-ой международной конференции. историческая роль Александра Гумбольдта и его экспедиций в развитии мировой, региональной и национальной науки. – Алматы, 2004. – С. 145-157.
3. Радлов В.В. Из Сибири: страницы дневника. – М.: Наука, 1989. – 749 с.
4. Адрианов А.В. К археологии Западного Алтая. Из поездки в Семипалатинскую область в 1911 г. // Известия Алтайского края. Вып. 2. Пг., 1991. – С. 1-94.
5. Черников С.С. К вопросу о хронологических периодах в эпоху ранних кочевников (по материалам Восточного Казахстана) // Первобытная археология Сибирии. – Л., 1975. – 132-137 с.
6. Арсланова Ф.Х. Новые материалы VІІ-VІ вв. до н.э. из Восточного Казахстана // Бронзовый и железный век Сибири. – Новосибирск: Наука, 1974. – С. 77-83.
7. Қазақ ССР тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. – Алматы, 1980. – Т.1. – 246-273 бб.
8. Жолдасбайұлы С. Жетісу тарихы (XVI-XVIII ғғ.) (Тарихи және палеоэтнологиялық зерттеу). – Алматы: «Қазақ университеті», 1996. – 299 б.
9. Бартоьд В.В. Очерк историй Семиречье. Соч., Т. 11, ч.1. М., 1963. – С. 210-215.
10. Бернштам А.Н. Основные этапы историй культуры Семиречья и Тянь- Шаня // СА. Т. XI. – М., 1950. – С. 110-131.
11. Акишев А.К., Археология в Казахстане за советский период // СА. – Алма-Ата, . – № 4. – С. 2-4.
12. Толстов С.П. Жданко Т.А., Итина М.А. Работы Хорезмской археолого-этнографической экспедиций АН СССР в 1958-1961 гг. МХЭ. – М., 1963. – С. 125-129.
13. Маргулан А.Х., Акишев К.А., Кадырбаев М.К., Оразбаев А.М. Древняя культура Центрального Казахстана. – Алма-Ата: Изд-во «Наука» Казахской ССР, 1966. – 435 с.
14. Кадырбаев М.К. Памятники ранних кочевников Центрального Казахстана / ИАН КазССР, Серия истории, археологиии этнографии. – Алма-Ата, 1958. – Вып. 1 (6). – 303 с.
15. Хабдулина М.К. Степное Приишимье в эпоху раннего железа. – Алматы: Ракурс, 1994. – 170 с.
16. Бейсенов А.З. Погребальные памятники и культово - ритуальные сооружения древних номадов Центрального Казахстана (7-1 вв. д.н.э.) / Афтореферат дисс. канд. ист. наук. – А., 1997. – c.
17. Рычков П.И.. Топография Оренбургской губернии. // Оренбургские степи итрудах П.И. Рычкова, Э.А. Эверсмана, С.С. Неуструева. – М., 1949, – С. 42-204.
18. Вопросы археологии Западного Казахстана. – Самара, 1996. – Вып. І. – с.
19. Граков Б.Н. Пережитки матриархата у сарматов. – ВДИ, 1947. – № 3. – С. 100-121.
20. Сорокин С.С. Среднеазиатские подбойиые и катакомбные захоронения как памятники местной культуры // СА, XXVI. – М., 1956. – С. 97-115.
21. Мошкова М.Г., Кушаев Г.А. Сарматские памятники Западного Казахстана // Проблемы археологии Урала и Сибири. – М., 1973. – С. -.
22. Кадырбаев М.К. Курганные некрополи верховьев р. Илек // Древности Евразии в скифо-сарматское время. – М., 1984. – С. -.
23. Самашев З.С., Ольховский В.С. Стелы Дыкылтаса (Западный Казахстан) // Вопросы археологии Западного Казахстана: Сб. научных тр. Вып. 1. – Самара, 1996. – С. -.
24. Самашев З.С., Ермолаева А.С., Лошакова Т. Поселения элохи палеометалла Северо-Восточного Прикаспия // Вопросы истории и археологии Западного Казахстана. – Уральск, . Вып. З. – С. 125-139.
25. Ажигали С.Е. Архитектура кочевников - феномен истории и культуры Евразии (памятники Арало-Каспийского региона). – Алматы, 2002. – .
26. Арсланова Ф.Х. Погребальный комплекс VIII-VII вв. д.н.э. из Восточного Казахстана. Сб. «В глубь веков». – А., 1974. – С. 63-67.
27. Арсланова Ф.Х. Работы в Восточном Казахстане // Археологические открытия – А., 1971. – С. 45-47.
28. Археологические памятники в зоне затопления Шульбинской ГЭС. Алма-Ата, 1987.58-60 сс.
29. Поиски и раскопк в Казахстане. – Алма-Ата, 1972. – 350 сс.
30. Степная полоса Азиатской части СССР в скифо-сарматское время. Москва, 1982. – 460.
31. Акишев А.К., 1956. Отчеты о работе Илиской археологической экспедиций 1954 г. // ТИИАЭ АН КазССР.Т.1. – С.15-18.
32. Акишев А.К., Археология в Казахстане за советский период // СА. № 4. – С. 2-4.
33. Руденко С.И. Искусство Алтая и Передней Азий. М.,1961. – С. 111-115.
34. Акишев А.К. Искусство и мифология саков. – Алма-Ата: Наука, 1984. – 176 с.
35. Акишев К.А., Кушаев Г.А. Древняя культура саков и усуней долины реки Или. – Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1963. – 300 с.
36. Бартольд В.В. Очерк историй Семиречье. Соч., т. 11, ч.1. М., 1963. – С. 210-215.
37. Бернштам А.Н. Основные этапы историй культуры Семиречья и Тянь- Шаня // СА. Т. XI. Москва, 1950. – С. 110-131.
38. Акишев К.А. Курган Иссык. Искусство саков Казахстана. – М.: Искусство, 1978. – 130 с.
39. Бернштам А.Н. Историко-археологические очерки Центрального Тянь-Шаня и Памиро-Алтая. – МИА. – С. 47-49.
40. Итина М.А. История степных племен Южного Приаралья, ІІ- начало І тысячелетия до.н.э. – М., . – Т.10. – 212 с.
41. Толстов С.П. Итина М.А. Саки низовьев Сырдарьи (по материалам Тагискена). –СА, 1966, 151-175 с.
42. Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта. М., 1962. 210-212 сс.
43. Археологческие исседования на северных сконах Каратау // Труды ИИАЭ АН КазССР. – Алма-Ата, 1962. – Т.14. – С. 14-18.
44. Бабанская Г.Г.-Берккаринский могильник. // ТИИАЭ АН КазССР, 1955, – Т.1. – С. 189-206.
45. Археологические исседования в Казахстане. Алма-ата, 1973. 102 с.
46. Гуцалов С.Ю, Таиров А.Д. Стелы и антропоморфные изваяния раннего железного века южноуральских степей // Археология, палеоэкономика и палеодемография Евразии. Наука, М., 2000. –210 с.
47. Кадырбаев М.К. Памятники тасмолинской культуры. / Древняя культура Центрального Казахстана. А., 1966 – 303 c.
48. Вишневская О.А., Итина М.А. Ранние саки Приаралья. // Проблемы сакской археологий. МИА. – М., 1971. – С. 197-208.
49. Вишневская О.А. Культура сакских племен низовьев Сырдарьи в VII-V вв д.н.э. – М., 1973, – С. 170-172.
50. Оразбаев А.М. Курган с «усами» в могильнике Джанайдар как архитектурный памятник / Культура древнних скотоводов и земледельцев Казахстана – А.,1969. – С. 110-112.
51. Бейсенов А. З. Ранний железный век // Восточная Сарыарка. Каркаралинский регион в прошлом и настоящем. А., – С. 217-218.
52. Кадырбаев М.К. Курганные некрополи верховьев р. Илек // Древности Евразий в скифо-сарматское время. – Москва, 1984. – С.141-143.
53. Максимова А.Г. Усуньние курганы левобережья р. Или // Известия АН КазССР. Серия истории, археологии и этнографии. – Алма-Ата, 1959. – Вып. 1 (9). – С. 78-84.
54. Гуцалов С.Ю. О роли скифов в формировании прохоровской культуры // Раннесарматская культура: формирование развитие, хронология. Материалы IV международной конференции "Проблемы сарматской археологии и истории". Вып. 2. – Самара, 2000. – С. 58-74.
55. Гуцалов С.Ю, Таиров А.Д. Стелы и антропоморфные изваяния раннего железного века южноуральских степей // Археология, палеоэкономика и палеодемография Евразии. – М., Наука, 2000. – 299 с.
56. Бейсенов А.З., Исмагулова О.А. Археолого-антропологические дшшые из мо гильника Бирлик // Маргулановские чтения. 1990 (сборник материалов кон-ференции). – М., 1992. – Часть 1. – 197 с.
57. Обельченко О.В. Лявандакский могильник // ИМКУ, вып. 2. Ташкент, 1961. С. 97-176.
58. Вишневская О.А. Культура сакских племен низовьев Сырдарьи в VII- V вв. до н.э. по материалам Уйгарака. – М., 1973. – 272.
59. Мошкова М.Г. Погребения VI - IV вв. до н.э. в Челябинской группе курганов // Древности Восточной Европы. МИА,– М., 1969. № 169. – С. -.
60. Исмагилов Р.Б. Сарматское окно в Европу // Вопросы археологии Западного Казахстана: Сборник научных трудов. – Самара, 1996. – С. 176-211.
61. Зданович Г.Б., Хабдулина М.К. Курган Темир // Ранний железный вск и сред-невековье урало-иртышского междуречья. – Челябинск, 1986. – 193 с.
62. Грязнов М.П. Алтай и приалтайская степь // Степная полоса Азиатской части СССР в скифо-сарматское время. – М.: Наука, 1992. – С. 161-178.
63. Стрелков А.С. Большой Семиреченский алтарь / С.Ф.Ольденбургу к пятидесятилетью научно-общественной деятеьности, 1882-1932 гг. – Л.,1934. – 573.
64. Сорокин С.С. Памятники ранних кочевников в верховьях Бухтармы // АСГЭ, 8, – 1966. – С. 57-59.
65. Сорокин С.С. Большой Берельский курган (полное издание раскопок 1965-1969 гг.). – Тр. Гос. Эрмитажа. – Л., 1969, Т.Х, – 326.
66. Акишев А.К., Кушаев Г.А. Древняя культура саков и усуней долины реки Или. А., 1963, 140-141 сс.
67. Толстов С.П. Жданко Т.А., Итина М.А. Работы Хорезмской археолого-этнографической экспедиций АН СССР в 1958-1961 гг. // МХЭ. – М., 1963. – 125-129.
68. Маргулан А.Х. Бегазы-Дандыбаевская культура Центрального Казахстана. – А., 1979. – 274.
69. Максимова А.Г. Курганы сакского времени могильника Жуантобе. // КСИИМК, – Алма-Ата, 1960, вып. – С. -.
70. Агеева Е.И. Курганные могильники ранних кочевников северо-восточной части Алма-Атинской области // Изв. АН Каз. ССР, Сер. истор., археологий, этнографий – Алма-Ата, 1959 вып. 3 (II). – С. 83-85.
71. КубаревВ.Д. Курганы Уландрыка. Новосибирск. 1987. – с.
72. Мартынов А.И. Лесостепная тагарская культура. Новосибирск, 1979. – с.
73. Кузнецова Т.М. Восточные музыкальные зеркала // ПАВ. – 1993. – № 7. – С. -.
74. Смирнов К.Ф. Савроматы. Ранняя история и культурасарматов. – М, 1964. – с.
75. Сорокин С.С. Памятники ранних кочевников в верховьях Бухтармы. АСГЭ, 8. – 1966, – С. 57-59.
2. Самашев З.С. Древние номады казахских степей // Материалы 2-ой международной конференции. историческая роль Александра Гумбольдта и его экспедиций в развитии мировой, региональной и национальной науки. – Алматы, 2004. – С. 145-157.
3. Радлов В.В. Из Сибири: страницы дневника. – М.: Наука, 1989. – 749 с.
4. Адрианов А.В. К археологии Западного Алтая. Из поездки в Семипалатинскую область в 1911 г. // Известия Алтайского края. Вып. 2. Пг., 1991. – С. 1-94.
5. Черников С.С. К вопросу о хронологических периодах в эпоху ранних кочевников (по материалам Восточного Казахстана) // Первобытная археология Сибирии. – Л., 1975. – 132-137 с.
6. Арсланова Ф.Х. Новые материалы VІІ-VІ вв. до н.э. из Восточного Казахстана // Бронзовый и железный век Сибири. – Новосибирск: Наука, 1974. – С. 77-83.
7. Қазақ ССР тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. – Алматы, 1980. – Т.1. – 246-273 бб.
8. Жолдасбайұлы С. Жетісу тарихы (XVI-XVIII ғғ.) (Тарихи және палеоэтнологиялық зерттеу). – Алматы: «Қазақ университеті», 1996. – 299 б.
9. Бартоьд В.В. Очерк историй Семиречье. Соч., Т. 11, ч.1. М., 1963. – С. 210-215.
10. Бернштам А.Н. Основные этапы историй культуры Семиречья и Тянь- Шаня // СА. Т. XI. – М., 1950. – С. 110-131.
11. Акишев А.К., Археология в Казахстане за советский период // СА. – Алма-Ата, . – № 4. – С. 2-4.
12. Толстов С.П. Жданко Т.А., Итина М.А. Работы Хорезмской археолого-этнографической экспедиций АН СССР в 1958-1961 гг. МХЭ. – М., 1963. – С. 125-129.
13. Маргулан А.Х., Акишев К.А., Кадырбаев М.К., Оразбаев А.М. Древняя культура Центрального Казахстана. – Алма-Ата: Изд-во «Наука» Казахской ССР, 1966. – 435 с.
14. Кадырбаев М.К. Памятники ранних кочевников Центрального Казахстана / ИАН КазССР, Серия истории, археологиии этнографии. – Алма-Ата, 1958. – Вып. 1 (6). – 303 с.
15. Хабдулина М.К. Степное Приишимье в эпоху раннего железа. – Алматы: Ракурс, 1994. – 170 с.
16. Бейсенов А.З. Погребальные памятники и культово - ритуальные сооружения древних номадов Центрального Казахстана (7-1 вв. д.н.э.) / Афтореферат дисс. канд. ист. наук. – А., 1997. – c.
17. Рычков П.И.. Топография Оренбургской губернии. // Оренбургские степи итрудах П.И. Рычкова, Э.А. Эверсмана, С.С. Неуструева. – М., 1949, – С. 42-204.
18. Вопросы археологии Западного Казахстана. – Самара, 1996. – Вып. І. – с.
19. Граков Б.Н. Пережитки матриархата у сарматов. – ВДИ, 1947. – № 3. – С. 100-121.
20. Сорокин С.С. Среднеазиатские подбойиые и катакомбные захоронения как памятники местной культуры // СА, XXVI. – М., 1956. – С. 97-115.
21. Мошкова М.Г., Кушаев Г.А. Сарматские памятники Западного Казахстана // Проблемы археологии Урала и Сибири. – М., 1973. – С. -.
22. Кадырбаев М.К. Курганные некрополи верховьев р. Илек // Древности Евразии в скифо-сарматское время. – М., 1984. – С. -.
23. Самашев З.С., Ольховский В.С. Стелы Дыкылтаса (Западный Казахстан) // Вопросы археологии Западного Казахстана: Сб. научных тр. Вып. 1. – Самара, 1996. – С. -.
24. Самашев З.С., Ермолаева А.С., Лошакова Т. Поселения элохи палеометалла Северо-Восточного Прикаспия // Вопросы истории и археологии Западного Казахстана. – Уральск, . Вып. З. – С. 125-139.
25. Ажигали С.Е. Архитектура кочевников - феномен истории и культуры Евразии (памятники Арало-Каспийского региона). – Алматы, 2002. – .
26. Арсланова Ф.Х. Погребальный комплекс VIII-VII вв. д.н.э. из Восточного Казахстана. Сб. «В глубь веков». – А., 1974. – С. 63-67.
27. Арсланова Ф.Х. Работы в Восточном Казахстане // Археологические открытия – А., 1971. – С. 45-47.
28. Археологические памятники в зоне затопления Шульбинской ГЭС. Алма-Ата, 1987.58-60 сс.
29. Поиски и раскопк в Казахстане. – Алма-Ата, 1972. – 350 сс.
30. Степная полоса Азиатской части СССР в скифо-сарматское время. Москва, 1982. – 460.
31. Акишев А.К., 1956. Отчеты о работе Илиской археологической экспедиций 1954 г. // ТИИАЭ АН КазССР.Т.1. – С.15-18.
32. Акишев А.К., Археология в Казахстане за советский период // СА. № 4. – С. 2-4.
33. Руденко С.И. Искусство Алтая и Передней Азий. М.,1961. – С. 111-115.
34. Акишев А.К. Искусство и мифология саков. – Алма-Ата: Наука, 1984. – 176 с.
35. Акишев К.А., Кушаев Г.А. Древняя культура саков и усуней долины реки Или. – Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1963. – 300 с.
36. Бартольд В.В. Очерк историй Семиречье. Соч., т. 11, ч.1. М., 1963. – С. 210-215.
37. Бернштам А.Н. Основные этапы историй культуры Семиречья и Тянь- Шаня // СА. Т. XI. Москва, 1950. – С. 110-131.
38. Акишев К.А. Курган Иссык. Искусство саков Казахстана. – М.: Искусство, 1978. – 130 с.
39. Бернштам А.Н. Историко-археологические очерки Центрального Тянь-Шаня и Памиро-Алтая. – МИА. – С. 47-49.
40. Итина М.А. История степных племен Южного Приаралья, ІІ- начало І тысячелетия до.н.э. – М., . – Т.10. – 212 с.
41. Толстов С.П. Итина М.А. Саки низовьев Сырдарьи (по материалам Тагискена). –СА, 1966, 151-175 с.
42. Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта. М., 1962. 210-212 сс.
43. Археологческие исседования на северных сконах Каратау // Труды ИИАЭ АН КазССР. – Алма-Ата, 1962. – Т.14. – С. 14-18.
44. Бабанская Г.Г.-Берккаринский могильник. // ТИИАЭ АН КазССР, 1955, – Т.1. – С. 189-206.
45. Археологические исседования в Казахстане. Алма-ата, 1973. 102 с.
46. Гуцалов С.Ю, Таиров А.Д. Стелы и антропоморфные изваяния раннего железного века южноуральских степей // Археология, палеоэкономика и палеодемография Евразии. Наука, М., 2000. –210 с.
47. Кадырбаев М.К. Памятники тасмолинской культуры. / Древняя культура Центрального Казахстана. А., 1966 – 303 c.
48. Вишневская О.А., Итина М.А. Ранние саки Приаралья. // Проблемы сакской археологий. МИА. – М., 1971. – С. 197-208.
49. Вишневская О.А. Культура сакских племен низовьев Сырдарьи в VII-V вв д.н.э. – М., 1973, – С. 170-172.
50. Оразбаев А.М. Курган с «усами» в могильнике Джанайдар как архитектурный памятник / Культура древнних скотоводов и земледельцев Казахстана – А.,1969. – С. 110-112.
51. Бейсенов А. З. Ранний железный век // Восточная Сарыарка. Каркаралинский регион в прошлом и настоящем. А., – С. 217-218.
52. Кадырбаев М.К. Курганные некрополи верховьев р. Илек // Древности Евразий в скифо-сарматское время. – Москва, 1984. – С.141-143.
53. Максимова А.Г. Усуньние курганы левобережья р. Или // Известия АН КазССР. Серия истории, археологии и этнографии. – Алма-Ата, 1959. – Вып. 1 (9). – С. 78-84.
54. Гуцалов С.Ю. О роли скифов в формировании прохоровской культуры // Раннесарматская культура: формирование развитие, хронология. Материалы IV международной конференции "Проблемы сарматской археологии и истории". Вып. 2. – Самара, 2000. – С. 58-74.
55. Гуцалов С.Ю, Таиров А.Д. Стелы и антропоморфные изваяния раннего железного века южноуральских степей // Археология, палеоэкономика и палеодемография Евразии. – М., Наука, 2000. – 299 с.
56. Бейсенов А.З., Исмагулова О.А. Археолого-антропологические дшшые из мо гильника Бирлик // Маргулановские чтения. 1990 (сборник материалов кон-ференции). – М., 1992. – Часть 1. – 197 с.
57. Обельченко О.В. Лявандакский могильник // ИМКУ, вып. 2. Ташкент, 1961. С. 97-176.
58. Вишневская О.А. Культура сакских племен низовьев Сырдарьи в VII- V вв. до н.э. по материалам Уйгарака. – М., 1973. – 272.
59. Мошкова М.Г. Погребения VI - IV вв. до н.э. в Челябинской группе курганов // Древности Восточной Европы. МИА,– М., 1969. № 169. – С. -.
60. Исмагилов Р.Б. Сарматское окно в Европу // Вопросы археологии Западного Казахстана: Сборник научных трудов. – Самара, 1996. – С. 176-211.
61. Зданович Г.Б., Хабдулина М.К. Курган Темир // Ранний железный вск и сред-невековье урало-иртышского междуречья. – Челябинск, 1986. – 193 с.
62. Грязнов М.П. Алтай и приалтайская степь // Степная полоса Азиатской части СССР в скифо-сарматское время. – М.: Наука, 1992. – С. 161-178.
63. Стрелков А.С. Большой Семиреченский алтарь / С.Ф.Ольденбургу к пятидесятилетью научно-общественной деятеьности, 1882-1932 гг. – Л.,1934. – 573.
64. Сорокин С.С. Памятники ранних кочевников в верховьях Бухтармы // АСГЭ, 8, – 1966. – С. 57-59.
65. Сорокин С.С. Большой Берельский курган (полное издание раскопок 1965-1969 гг.). – Тр. Гос. Эрмитажа. – Л., 1969, Т.Х, – 326.
66. Акишев А.К., Кушаев Г.А. Древняя культура саков и усуней долины реки Или. А., 1963, 140-141 сс.
67. Толстов С.П. Жданко Т.А., Итина М.А. Работы Хорезмской археолого-этнографической экспедиций АН СССР в 1958-1961 гг. // МХЭ. – М., 1963. – 125-129.
68. Маргулан А.Х. Бегазы-Дандыбаевская культура Центрального Казахстана. – А., 1979. – 274.
69. Максимова А.Г. Курганы сакского времени могильника Жуантобе. // КСИИМК, – Алма-Ата, 1960, вып. – С. -.
70. Агеева Е.И. Курганные могильники ранних кочевников северо-восточной части Алма-Атинской области // Изв. АН Каз. ССР, Сер. истор., археологий, этнографий – Алма-Ата, 1959 вып. 3 (II). – С. 83-85.
71. КубаревВ.Д. Курганы Уландрыка. Новосибирск. 1987. – с.
72. Мартынов А.И. Лесостепная тагарская культура. Новосибирск, 1979. – с.
73. Кузнецова Т.М. Восточные музыкальные зеркала // ПАВ. – 1993. – № 7. – С. -.
74. Смирнов К.Ф. Савроматы. Ранняя история и культурасарматов. – М, 1964. – с.
75. Сорокин С.С. Памятники ранних кочевников в верховьях Бухтармы. АСГЭ, 8. – 1966, – С. 57-59.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... (
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
( Қазақстан жеріндегі сақ дәуірі ескерткіштерінің аймақтық таралу
ерекшеліктері
(.( Шығыс Қазақстан мен Жетісу өңірін мекендеген сақтардың
ескерткіштері ((
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
(.( Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі сақ
ескерткіштері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... (9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
(.( Орталық және Солтүстік Қазақстан өңіріндегі сақ (7
ескерткіштері ... .
(.( Батыс Қазақстан өңіріндегі сақ (7
ескерткіштері ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
( Қазақстандағы сақ дәуірі ескерткіштерінің хронологиялық
аспектілері
(.( Қазақстандағы сақ дәуірі ескерткіштерінің негізгі
ортақтастықтары мен (2
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
(.( Қазақстандағы сақ дәуірі ескерткіштерін кезеңдеу мен мерзімдеу
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... (7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Пайдаланылған (9
әдебитеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... (3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
Кіріспе
Өзектілігі. Кез келген өркениетті ел өз тарихының тамырын тереңнен
іздестіретіні белгілі. Тарихының бастауын ежелгі дәуірлерден таратқан
мемлекет мызғымас саяси-идеологиялық сана қалыптастырып, онда ұлттық
құндылықтар негізінде қоғамдық келісім және демократиялық өрлеу, нарық пен
ғылым байланыстары дамиды. Сондықтан да ұлттың болашағы үшін өткенге бет
бұру, одан сабақ алудың маңыздылығы ешқашан өзектілігін жоймайтын құбылыс.
Еуразия тарихы мен өркениетінің көптеген түйіткілді мәселелерінің
түйінін шешетін Қазақстан аумағындағы ерте темір дәуірі ескерткіштері болып
табылады. Аталған тарихи аймақта ерте темір дәуірінде тіршілік еткен
тұрғындардың мәдениетін зерттеу отандық тарихнамадағы көкейтесті
мәселелердің бірі екендігін оның жалпы Еуразия тарихымен тікелей байланысты
екендігі де аңғартады. Себебі, Қазақстан аумағында басталған халықтардың
Ұлы қоныс аударуы сынды күрделі тарихи үдерістер Еуразияның этникалық,
саяси және тарихи картасын түбегейлі өзгеруіне әсер етті. Нәтижесінде,
қарастырылып отырған Қазақстан аумағының мәдени дамуы, тұрғындарының
этникалық келбеті мен заттық мәдениеті де азды-кемді өзгерістерге ұшырады.
Мұндай өзгерістердің барысын, қайнар-бастаулары мен тарихи жазба
деректердің кемдігіне байланысты, біз тек қана археологиялық қазба
зерттеулері негізінде қалпына келтіруге болады деп есептейміз. Жарқын
мәдениеттерін, бірегей мәдени туындыларын қалдырған тайпалар мен
халықтардың өткенін екшеп, даму деңгейін айқындау бүгінгі күн талабынан
туындайды.
Сонымен қатар Қазақстан аумағындағы ерте темір дәуірінің зерттелген
қорымдарынан жинақталған материалдарды топтап, қазылған қорғандарды
жүйелеп, археологиялық ескерткіштердің картадағы орынын нақтылап,
хронологиялық мерзімдемесін айқындап шығу да түйіні түйткілді сауалдарға
жауап алуға жетелейді.
Бүгінгі таңда ерте темір дәуірінде орын алған тарих-мәдени үрдістер
көпішілікті қызықтыруда. Өйткені, қазақ этногенезі мен дәстүрлі
мемлекеттілігі, заттық-рухани мәдениеті, дүниетанымы осы дәуірден
басталатындығын көптеген ғалымдар өз еңбектерінде көтеріп жүр. Дегенмен
кейбір миграциялық бағытты қолдайтын зерттеушілер әлі де болса қазақ
халқының автохтондығын жоққа шығаруға тырысып келеді. Мұндай керағар
пікірлерге тойтарыс беру қажеттілігі де күн санап артып келеді. Жас
зерттеуші ретінде төл тарихымыздың тамыры тереңде жатқандығын ұғындыру үшін
ең алдымен көне дәуірдегі тарихи дамуды дәлел ретінде пайдалануға болады
деп есептейміз.
Соңғы жылдары Қазақстанда археологиялық ізденістер кең қанат жайып,
соны мағлұматтар алынуда, жаңадан ашылған ескерткіштерде жоспарлы түрде
зерттеу жұмыстары ұйымдастырылуда. Бұл бағытта атқарылған жұмыстардың
қорытындыларын көрсету, алынған нәтижелерін ғылым талабына сай бағамдау ісі
де көкейтесті мәселеге айналуда.
Сонымен қатар зерттеу жұмысы мемлекет тарапынан қолдау көрсетіліп
отырған іргелі зерттеулермен, соның ішінде Мәдени мұра секілді ұлттық
стратегиялық жобалармен тікелей үндеседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ерте темір дәуірінде Қазақстан аумағында
сан алуан тайпалар мен халықтар тіршілік етті. Олар жайында жазбаша және
материадық дерек көздерінен азды-көпті болса да мәлімет алуға болады.
Алайда ғалымдар арасында әрбір этностың мәдениеті мен оның таралу
ерекшеліктеріне қатысты бірнеше көзқарастар орын алып отыр [(, ((( б].
Жалпы алғанда, зерттеушілер назарын ертеден-ақ өзіне аударған
этнонимдердің бірі сақтар болып табылады. Осы мәселе төңірегіндегі сан
алуан ғылыми зерттеулер мен пікірлерді талдау үшін тақырыптың зерттелу
тарихын негізінен бес географиалық аймаққа бөліп қарастырдық.
Шығыс Қазақстанның далалық өңірлерінде грек және парсы деректерінде
кездесетін Азиялық скифтер немесе сақтар орналасқан еді. Бұл өңірді зерттеу
ХҮІІІ ғасырдың басынан басталады. Оған Д.Г.Мессершмидт, Г.Ф.Миллер,
И.Г.Гмелин сияқты ірі ғалымдарды атап өтуге болады [(]. Ең алғашты
археологиялық қазба жұмыстар В.В.Радловтың есімімен байланысты, ол
Бұктырманың биігіндегі Берел жазығында ерте көшпелілердің жеті қорғанын
қазып зерттеді. Осы өңірді зерттей келе Солтүстік-Шығыс Қазақстан мен
Сібірдің ертедегі ескерткіштерін топтауды және кезеңдерге бөлуді ұсынды
[(].
1911 жылы В.А.Адрианов Бұқтырма аймағындағы қорғандарға қазба
жұмыстарын жүргізді, соның нәтижесінде Шығыс Қазақстан өңірінің ерте темір
дәуірінің көшпенділерінің мәдениеттерінің кезеңдері аңықталды [(]. Ал 1935
жылдан бастап Ертіс пен Тарбағатай аумақтарын С.С.Черников зерттеді, ол
негізінен осы өңірдегі ескерткіштердің хронологиясымен айналысты.
С.С.Черников Шығыс Қазақстан өңіріндегі сақ мәдениеттерің үш кезеңге бөліп
қарастырады [(]. С.С.Черниковтан кейін Ертіс аңғарында археологиялық
зерттеулерді Ф.Х.Арслановтың басшылығымен Өскемен педагогикалық
институтының экспедициясы жалғастырды, (1960-70 жылдары) [(]. Бұл өңірдің
сақ ескерткіштерінің қорытынды жұмыстары М.Қ.Қадырбаевтің – Қазақ ССР
тарихының тарауында жазылды [7].
Қазіргі кезде де Шығыс Қазақстан өңірін зерттеу жұмыстары одан әрі
жалғасуда, онымен әйгілі Берел қорымы мен Алтай өңірі бойынша З.С.Самашев,
Шілікті экспедициясының жетекшісі Ә.Т.Төлеубаев т.б. ғалымдар айналысуда.
Жетісу өңірі жайлы ең алғаш рет Ш.Ш.Уалиханов, пен Н.Н.Пантусов Жетісу
өлкесінің археологиялық ескерткіштері мен тарихы туралы құнды мәліметтер
берді [(]. 1893-1894 жылдары белгілі шығыстанушы ғалым В.В.Бартольд Шу мен
Талас алқабының, Ыстықкөл Қазаншұңқыры мен Іле алқабының ескерткіштері
жайында Отчет о поездке в Среднюю Азию с научной целью атты еңбегінде
атап өтеді. Тіпті осы іс-сапарында Синьцзяннан келген белгісіз көпестің
тапсырмасымен қорғандардан құнды жәдігерлерді тонаумен айналысатын
топтардың іс - әрекеті жайлы да жазып кетеді [(, с. 210-215].
Жетісу жеріндегі сақ ескерткіштерін зерттеу ХХ ғасырдың 30 – жылдарынан
бастап Қазақстан жерінде бірқатар археологиялық экспедициялар жұмыстары
жүргізіле басталады. Сақ тайпаларының отырықшы мәдениеті мен мәдени
дәстүрлерінің ерекшілігі мен өзгешеліктерін анықтау мақсатында КСРО ҒА
Қазақ филиалын ұйымдастырған. А.Н.Бернштам басшылық еткен Жетісу мен
Қазақстанның Оңтүстігіндегі экспедициялар белсенді түрде зерттеу жұмыстарын
жүргізді. Осындай іргелі мәселелердің маңыздылығың ашып көрсетуде ғалым
Алматы маңындағы Қарғалы, Талас аңғарларындағы Кеңқол обалары, Үлкен Шу
каналы бойында жүргізген ғылыми ізденістерінің нәтижесінде қол жеткізді
[((]. Жетісудың ерте көшпенділерін зерттеуге Қ.А.Ақышев, Е.И.Агеева,
Г.А.Кушаев, Н.И.Копылов, А.Г.Максимова, Б.Н.Нұрмұхамбетов сияқты
ғалымдардың да үлесі болды. 1954 жылдан бастап Тарих, Археология,
Этнография институты Қапшағай ГЭС – нің салынуына байланысты Қ.А.Ақышевтің
басшылығымен Іле археологиялық экспедициясы ұйымдастырылды. Бұл кезеннің
басты ерекшілігі, ХХ ғасырдың 50 жылдарынан бастап ғылыми зерттеу жұмыстары
барысында Жетісудың көне тарихын көптеген қалтарыс тұстары ашылып сақ
дәуірінің Жалпы ерте темір кезенінің басты көрсеткіші болып табылатын
археологиялық ескерткіштердің хронологиялық диапозонының кендігімен
ерекшеленеді. Сонымен бірге сақ дүниесі шеңберінде болған тығыз мәдени –
шаруашылық байланыстар археологиялық материалдардан да анық көрініс табады.
Осы ретте қорғандардың архитектуралық құрылысын, ондағы табылған олжаларды
зерттеулер мен топтау мәдени – тарихи кезеңдерді түйіндеуге және осы
мәдениеттерді жасаған сақ тайпаларының даму деңгейін саралауға мүмкіндік
туғызады, ескерткіштерін зерттеудің өлшеуші үлгісі іспеттес ескерткіштердің
тізбегі ғылыми айналымға енгізілді [((, с. 2-4].
Бұл өңірдің зерттеулі тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары жалғасын
тауып жатты, оның ішінде К.М.Байпақов, Б.Н.Нұрмұхамбетов, Ф.П.Григорьев,
Ю.А.Мотов, З.С.Самашев сынды т.б. ғалымдарды атап өтуге болады. Бұл өңірдің
археологиялық ескерткіштерінің зерттелу деңгейі жеткілікті емес, сондықтан
келешекте атқарылатын археологиялық деректердің негізінде көне тарихымыз
жүйелі түрде әліде зерттеледі деп ойлаймыз.
Келесі аймақ Оңтүстік Қазақстан өңірі, бұл өңірдің ескерткіштерін
зерттеу мәселесі XIX ғасырдың басында басталды. Бұл зерттеулер ежелгі
антикалық деректер мен, орта ғасырлық саяхатшылар мен, географтардың арнайы
хаттарында айтылады. 1946 жылдан бастап КСРО ҒА Хорезм экспедициясы
Оңтүстік аудандарда археологиялық зерттеу жұмыстарын бастайды. Осы
экспедицияның зерттеу нәтижелерінде осы аймақта көптеген ескерткіштер
жиынтығы табылады, оның ішінде ең ірілерінің бірі Шырық-Рабат қаласын
атауға болады. Қазақстанның Оңтүстік өңірін зерттеген ғалымдар қатарына
Б.П.Адрианов, М.А.Итина, А.С.Кейс, С.П.Толстов, Т.А.Жданко және т.б.
ғалымдарды айтуға болады. 1957-60 жылдары Шырық-Рабат, Бәбіш-молда, Баланды
сияқты ескерткіштерге археологиялық қазба жұмыстары жүргізілді, осының
негізінде жаңа қорымдар ашылды, ежелгі қоныстардың қалдықтары табылды. 1960-
63 жылдары Түгіскен үстіртінде Оңтүстік және Солтүстік Түгіскен қорғандары
ашылды [12]. Соңғы жжыдары бұл оңірде Ж.Құрманқұлов, З.Самашев, Н.Подушкин
т.б. ғалымдар зертеу жұмыстарын жүргізуде.
Жалпы Оңтүстік өңірде Сыр бойы мен Арал маңындағы ескерткіштері қазіргі
кезде өте аз зерттелуде. Осыған байланысты болашақта бұл өңірдің ерте темір
дәуірінің ескерткіштері өз деңгейінде зерттеледі деген сенімдеміз.
Орталық және Солтүстік Қазақстанды зерттеу Орталық Қазақстан
археологиялық экспедициясының Ұлытаудағы ескерткіштерді зерттеуден
басталады. Бұл өңірлерді алғаш Ә.Х.Марғұлан зерттеді. 1950 жылдардың
басында Ә.Х.Марғұлан мұртты обаларға діни ғұрыптық құрылыстар деген
анықтама берді және сонымен бірге ескерткіштердің орналасу аймағын көрсетті
[((]. Осы кезеңде Орталық Қазақстанның ерте темір дәуірінің мерзімдемесі
мен кезеңдемесі жасалды, және көптеген қорымдардың ашылуының негізінде,
Орталық Қазақстанның сақ тайпаларының жерлеу ғұрпы, материалдық мәдениеті
мен шаруашылығына қатысты мәліметтер жиналды.
Одан кейін Орталық Қазақстанның ескерткіштерін М.Қ.Қадырбаев зерттеп,
жалғастырды. Ол 1957 жылдан бастап Орталық Қазақстан Археологиялық
Экспедициясының құрамындағы ерте темір дәуірінің жеке отрядын басқарды. Ол
1959-63 жылдары Павлодар облысының Екібастұз ауданындағы Шідерті өзенінің
бойындағы Тасмола, Қарамұрын, Нұрмамбет сияқты қорымдарды ашты. 1967-68
жылдары солтүстік-шығыс Балқаш өңірінде көптеген қорымдар ашылып, зерттелді
[((]. Бұл кезеңнің басты нәтижесі Орталық Қазақстан өңірі бойынша көптеген
ескерткіштерге археологиялық қазба жұмыстары жүргізіліп, ғылымда Тасмола
мәдениеті ашылды. (((( жылдардан бастап Солтүстік Қазақстан өңірін белгелі
археолог М.К.Хабдуллина зерттеп келеді [((].
1980 жылдардың аяғында Археология институтының Орталық Қазақстанның
ерте темір дәуірі ескерткіштерін зерттеуге бағытталған А.З.Бейсенов
басқаруындағы жеке экспедиция (қазіргі Сарыарқа экспедициясы) өз жұмысын
бастады. Осы жұмыстардың барысында Баянауыл, Қарқаралы өңірлерінен б.з.б.
ҮІІ-І ғасырлар кезенің ондаған ескерткіштері зерттелді [((, с. (-(]. 1990
жылдардағы үзілістен соң, 1998 жылы зерттеулердің жаңа, қазіргі кезеңі
басталды. Осы ретте ерте темір дәуірі қоныстарының табылуын айрықша атап
өтуге болады.
Арал-каспий аймағындағы археологиялық зерттеулердің тарихы революцияға
дейінгі кезеңнен басталады. Орынбор мен оған оңтүстіктен шектесіп жатқан
Батыс Қазақстан даласының археологиялық ескерткіштерінің бірінші тізбесін
П.И.Рычков 1762 жылы жасады [((]. XIX ғасырдың екінші жартысында реформа
кезеңіндегі экономикалық өсуге байланысты аймақтағы археологиялық
зерттеулер белсенді жүргізіле бастады. Орынборлық өлкетанушылар
А.А.Аниховский, И.А.Кастанье, П.Д.Нефедов, А.В. Попова және басқаларының
еңбегімен Орынбор ғылыми архив комиссиясының атынан жүргізілген барлау және
қазба жұмыстары өлкенің ертедегі тарихын зерттеудің бастауы болып табылады
[((].
1926 жылы М.П.Грязнов Оралдың оңтүстік жылғаларының бойында орналасқан
Әбет, Қиялы-Бөрте, Кіргелді, Әлімбет, Теректі және басқаларында ертедегі
қорғандарды барлау жүргізіліп, оның барысында қола, ерте және ортағасырлық
көшпенділер дәуіріне жатқызылатын Оралсай, Құмсай қорғандары қазылды [((,
с. ((-((]. 1930-1933 жылдары Б.Н.Граков Ор және Сүйіндік өзендері
бассейндеріндегі обаларда барлау мен қазу жүргізді, ол Ордың орта
ағысындағы Матвеевский поселкесіндегі бірқатар обаларды қазды [((, с. (((].
1955 жылы Ақтөбе облысында қола және ерте темір дәуірлерінің
қорғандарын барлау мен қазу жұмысын В.С.Сорокин басқаратын ТИММ Батыс
Қазақстан отряды жүргізді [((].
1960-1970 жылдарының соңында А.С.Пушкии атындағы ОПИ-нің архелогиялық
экспедициясы Г.А.Кушаевтың, сонымен қатар Б.Ф.Железниковтың, В.А.Кригердің
басшылығымен көптеген барлаулар жүргізіледі, Оралдың оң және сол жағалауы
аумағындағы көптеген қорған, молаларды қазды [((].
Каз КСР ҒА ТЭАИ Батыс Қазақстан отряды М.К.Қадырбаев пен
Ж.Құрманкұловтың басшылығымен 1970 жылдары Електің жоғары ағысындағы
сармат қарауылдарының қорғандары зерттелді. Сынтас, Бесоба, Жалғызоба,
Күміссай сияқты бірінші дәрежелі ескерткіштер ғылымның жетістігіне айналды
[((].
М.К. Қадырбаевтың көмегімен Ақтөбе өлкетану музейінде археологиялық топ
құрған ақтөбелік өлкетанушы В.В.Родионов Ақтөбе облысында ертедегі
ескерткіштерді іздестіруді кеңінен өрістетті. Егжей-тегжейлі барлау мен
қазу барысында ол Бесоба, Иманғазы-Қарасу, Оқу полигоны және басқа
қорғандар сияқты ескерткіштерді зерттеді. 1986 жылы АОИКМ-нің тікелей
қатысуымен ол Ақтөбе археологиялық экспедициясының қазбаларын ұйымдастырды.
XX ғасырдың 80 жылдарының соңынан бастап ҚазКСР ҒА ҚР БҒМ-нің
З.С.Самашев басқаратын Батыс-Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясы
аймақтағы ертедегі мәдениеттің қызықты ескерткіштерін зерттеді: сақ
дәуірінің ондаған тас мүсіндері ретінде көрінетін Бәйте типтес жерлеу-
ғибадат ету орыны; Дықылтас жерлеу және ғибадат ету нысаны [((]; сармат
дәуіріндегі Аралтөбе қорымдары және басқалары. Тоқсанбай [((, с. (((] және
оба-ғибадат ету орны Үстірттегі Қызыл Үйік ертедегі қоныстарын зерттеуде.
Арал-Каспий тарихына арналған көшпенділердің архитектурасына қатысты
бірқатар жұмыстарды С.Е.Әжіғали жазды [((].
Батыс Қазақстан тарихының бастапқы кезеңі жөніндегі жинақталған
жұмыстар өте аз. Расында Қазақстан тарихы жөніндегі ұжымдық монографияларды
жазу кезінде бұған жекелеген ұмтылыстар жасалды. Бірақ тұтастай алғанда бұл
жеткілікті болған жоқ және басқа аймақтар мен тарихи дәуірлердің пайдасына
жасалды.
Бүгінгі күні Қазақстанның археологтары да ерте темір дәуірінің
қорғандарынан көптеген көне материалдық заттар тауып, дүние жүзінің мәдени
коллекциясын толықтыруда. Мәселен Қ.А.Ақышев зерттеген Есік обасы,
З.С.Самашевтің Берел обасы мен Ә.Т.Төлеубаев зерттеген Шіліктіден
сақтардың құнды заттары табылды. Сақтар өз қорғандарын сондықтан мақтан
тұтқан. Мұндай бай қорғандар Египеттегі фараондардың пирамидаларынан кем
түспейді деген Қазақстандық ғалымдар К.А.Ақышев еңбектерінде б.з.б. VIII-IV
ғасырлардағы Жетісу территориясын мекендеген сақ патшаларының қабірлері
туралы мәліметтер келтірген. Жалпы зерттеу жұмысын орындау барысында
жоғарыда аталған авторлардың еңбектерін басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының деректік негіздері. Көне тарихтың мәселелеріне
арналған отандық және шетелдік зерттеушілердің теориялық-концептуалдық
көзқарастары көрініс тапқан мақала, монография, рецензия, шолу және басқа
да ғылыми шығармалардың формалары жұмыстың деректік негізін құрайды. Ежелгі
Қазақстан тарихы басқа дәуірлерге қарағанда, негізінен, археологиялық
материалдар бойынша ғана толымды түрде өрбітіліп келеді. Сол себепті де
зерттеудің деректік негізін ең алдымен археологиялық дереккөздерін талдаған
зерттеушілердің еңбектері, содан кейін барып көне жазба деректері бойынша
ой толғамдарын жасаған ғалымдардың ізденістері құрайды.
Басты дерек негізін Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институты
мұрағатының қорлары және ғылыми басылымдарда жарияланған бірқатар
археологиялық экспедициялар мүшелерінің еңбектері құрайтындығын айта кету
керек. Осы орайда өткен ғасырдың алғашқы жартысынан бастап Қазақстан
аумағында далалық ізденістер жүргізген археологиялық экспедицияларды атап
кетуге болады: Шығыс Қазақстан археологиялық экспедициясы (С.С.Черников);
Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы, Жетісу археологиялық
экспедициясы (А.Н. Бернштам, Е.И. Агеева); Орталық Қазақстан археологиялық
экспедициясы (әр жылдардағы жетекшілері Ә.Х. Марғұлан, М.Қ. Қадырбаев, Ж.Қ.
Құрманқұлов, т.б.); Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы (С.П.
Толстов, т.б.); Қаратау палеолит отряды (Х.А. Алпысбаев); Солтүстік
Қазақстан археологиялық экспедициясы (Г.Б. Зданович, В.Ф. Зайберт);
геологтар А.Г. Медоев, М.Н. Клапчук, Б.Ж. Аубекеров қатысқан экспедициялар
(Солтүстік Балқаш геологиялық; Шу-Іле геологиялық-геоморфологиялық; Орталық
Қазақстан геология басқармасының Сокур отряды, т.б.); Солтүстік Қазақстан,
Жетісу және Іле археологиялық экспедициялары (К.А. Ақышев); Отырар
арехологиялық экспедициясы, Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық
экспедициясы (К.А. Ақышев, К.М. Байпақов); Петропавл және Орал-Қазақстан
археологиялық экспедициялары (Г.Б. Зданович, т.б.); Шардара археологиялық
экспедициясы (А.Г. Максимова); Қостанай және Торғай археологиялық
экспедициялары (В.Н. Логвин, т.б.); Шүлбі археологиялық экспедициясы (А.Г.
Максимова, С.М. Ақынжанов, т.б.); Батыс Қазақстан археологиялық
экспедициясы (З.С. Самашев); Целиноград археологиялық экспедициясы (В.С.
Волошин); Павлодар археологиялық экспедициясы (В.К. Мерц), т.б. Сондай-ақ
республика аумағындағы Алматы, Шымкент, Қарағанды, Орал, Өскемен, Қостанай,
Ақтөбе, т.б. қалаларда орналасқан педагогикалық институттар,
университеттер, облыстық музейлер жасақтаған археологиялық экспедициялар
(А.Г. Кушаев, Ә.М. Оразбаев, В.В. Евдокимов, А.Н. Подушкин, И.И. Копылов,
А.Н. Марьяшев, Ф.Х. Арсланова, З.С. Самашев, Ә.Т. Төлеубаев, т.б.)
жетекшілері мен мүшелері жариялаған материалдар да зерттеу жұмысының
деректік негізін құрайды. Қазақстан аумағында кеңестік дәуірде зерттеу
жүргізген Астрахань (А.Н. Мелентьев), Еділ-Жайық (Л.Л. Галкин), Хакас, т.б.
экспедициялардың да материалдары біз үшін маңызды. Тәуелсіздік жылдарында
да Қазақстан археологиясын әлемге таныта түскен бірқатар экспедициялардың
жарияланған материалдары да зерттеу жұмысының деректік негізін құрап отыр.
Олардың арасынан Есіл археологиялық экспедициясы (К.А. Ақышев), Берел
археологиялық экспедициясы (З.С. Самашев), Шілікті археологиялық
экспедициясы (Ә.Т. Төлеубаев), Орал кешенді археологиялық экспедициясы
(К.М. Байпақов), Шірік-Рабат археологиялық экспедициясы (Ж.Қ. Құрманқұлов),
Сарыарқа археологиялық экспедициясы (А.З. Бейсенов), сондай-ақ облыстар
бойынша құрылған Тарих және мәдениет ескерткіштер жинағының
экспедицияларын, т.б. атап кетуге болады. Сонымен қатар соңғы жылдары
нәтижелі жұмыс істеген халықаралық археологиялық экспедициялар (қазақ-
итальян, қазақ-француз, Қазақстан-Ресей, т.б.) мүшелері жарыққа шығарған
мағлұматтар да осы зерттеу жұмысының деректік негізін құраған. Мұны
кеңестік және ресейлік тарихнамада ежелгі Қазақстан тарихының белгілі бір
мәселелеріне қалам тартқан ғалымдардың (К.В. Смирнов, Г.Ф. Коробкова, Н.А.
Аванесова, В.А. Алекшин, Е.Е. Кузьмина, А.М. Хазанов, С.Ю. Гуцалов, А.А.
Ткачев, В.К. Мосин, т.б.) іргелі ізденістері толықтыра түседі.
Жазба дереккөздерін зерделеген мамандардың (Ю.А. Зуев, И.В. Пьянков, Су
Бихай, Н. Мұқаметханұлы, Ә. Дәулетхан, С. Сұңғатай, Б. Еженханұлы, т.б.)
еңбектері де диссертациялық зерттеу жұмысының деректік негізін құрайды.
Олардан алынған мағлұматтар белгілі бір мәселелерді анықтау үшін
қолданылды. Нәтижесінде түйіні түйіткілді жайттарды шешуге ат салысқан
мамандардың ізденістері, әсіресе, ерте темір дәуіріндегі қордаланған
мәселелерді шешуге кеңінен жол ашты.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негізі. Алға қойылған
мәселелерді ғылыми тұрғыдан талдап, көрсету үшін археология ғылымының
методологиялық зерттеу тәсілдері пайдаланылды. Атап айтқанда археологиялық
деректерді обьективтілік тұрғыдан қарастыру, салыстырып талдау принціпі
қолданылды. Қазақстандағы және Кеңес өкіметі кезіндегі жиналған
археологиялық деректерді, дерек көзі ретінде сынау, яғни алғышарттарын,
сақталу формалары мен ерекшеліктерін көрсету, олардағы мәліметтерді сыннан
өткізу арқылы археологиялық деректердің бейнелену дәрежесін, ақпараттардың
шынайлық деңгейімен толықтығын анықтау сияқты теориялық-методологиялық
қағидаларға, ғылыми зерттеудің обьективтілік, жалпы ғылыми принціптеріне,
арнайы және нақты ғылыми таным заңдылықтары мен тәжірибелерге негізделген.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақстан жеріндегі сақ
дәуірі ескерткіштерінің таралуы және регионалдық орналасуы мен олардың
хронологиялық ерекшеліктерін жан-жақты сипаттай отырып, ғылыми тұрғыда
талдау. Бұрынғы және қазіргі танда жүргізіліп жатқан археологиялық
экспедициялардың қорытынды мәліметтері мен қазба жұмыстары негізінде
табылған жәдігерлерге сүйене отырып, Қазақстанның Шығыс, Жетісу, Оңтүстік,
Орталық, Солтүстік және Батыс өңірілеріндегі сақ ескерткіштерін
археологиялық тұрғыдан салыстырмалы түрде зерттеу. Осы мақсатқа жету үшін
алдымызға келесідей міндеттер қойдық:
– Қазақстан жеріндегі сақ дәуірі ескерткіштерінің аймақтық
таралу ерекшеліктерін сипаттау;
– Тұтас Қазақстан территориясын қамти отырып, сақ
ескерткіштерін жекелеген аймақтар (Шығыс Қазақстан мен
Жетісу, Оңтүстік, Орталық, Солтүстік және Батыс өңірлері)
бойынша жүйелеп, баяндау;
– Қазақстандағы сақ дәуірі ескерткіштерінің негізгі
ортақтастықтары мен ерекшеліктерін жан-жақты сипаттап,
талдау;
– Қазақстандағы сақ дәуірі ескерткіштерін кезеңдеу мен
мерзімдеу мәселелерін айқындап, саралау.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі. Қазақстандағы ерте темір
дәуіріндегі сақ тайпалары өмір сүрген мерзімді, яғни б.з.б. ІХ-І ғасырлар
аралығын қамтиды.
Зерттеудің территориялық шеңбері. Зерттеу жұмысына қазіргі Қазақстан
Республикасының жер аумағы түгелдей кіреді. Кейбір жайттарға байланысты
мәселе көтерген кезде оған аумақтық тұрғыдан шектеу қоюға болмайтындығы да
белгілі. Өйткені негізгі мәселелерді шешу және оларға қатысты қосымша
сауалдарды айқындау, нақтылау және толықтыру барысында республикамен
шектесіп жатқан барлық өңірлердегі тарихи процестерге назар аударылмаса,
мәселенің байыбына бара қою қиын екендігі де анық. Сол себепті де іргелес
өңірлердегі тарихи дамуға да көңіл бөлінді.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Зерттеу оның мақсаты мен міндеттерін,
тақырып мазмұнын жан-жақты ашуға мүмкіндік беретіндей етіп құрылған.
Диссертация кіріспе бөлімнен, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланған
әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
( Қазақстан жеріндегі сақ дәуірі ескерткіштерінің аймақтық таралу
ерекшеліктері
(.( Шығыс Қазақстан мен Жетісу өңірін мекендеген сақтардың
ескерткіштері
Шығыс Қазақстан аумағын орналасу аймағы негізінен үш негізгі бөлікке
бөлінеді: 1) Ертіс аңғарындағы далалы аймақтар, 2) Алтай ландшафтық
аудандарының құрамына кіретін жоғары бұқтырма су қоймасы мен таулы
аудандары, 3) Сауыр Тарбағатай тауларының қыраттары. Соңғы бөлігі оңтүстік-
шығыс пен Орталық Азияның Шығыс бөлігін Саян-Алтайы мен Жетісу және Орта
Азияны біріктіріп тұрған таулы жүйе.
Бұл аудандарды зерттеу жұмыстары ХҮІІІ ғасыр дан астау алып осы күнге
дейін өз жалғасын тауып келеді.
Майемер және Берел, Шілікті типтес ескерткіштер. Майемер кезені Нарым
өзеннің жоғарғы ағысындағы Майемер даласындағы обалы қорымнын аты бойынша
белгіленген. Таулы Алтайдың қарапайым майәмір обаларының көбінесе іргесін
белдеулей қоршаған аласа тас үйінділері болды. Қабір лақыттары тік бұрышты
етіп қазылды, олардың қабырғалары ағашпен шегенделді және бір қабат
бөренелермен жабылды. Майемер ескерткіштерінен жиегі шығынқы және
дөңгелегінің ортасында тұзағы бар қола айналардың, сыртқы ілмешектері өте
кішкене үзеңгі тәріздес қола ауыздығы бар жүгендердің ертеректегі
түрлерінің, үш тесікті немесе ортаңғы тесігінің орнына ілмешегі бар
айшықтардың өте мол жиынтығы табылды.
Майемер заманының қолданбалы өнеріне көбінесе атылғалы тұрған
жыртқыштың, жүріп келе жатқан немесе жүруге ыңғайланған жануарлардың
бейнесі тән. Жерлеу ғұрпы мен зат кешенінің біршама тұрақтылығы Шығыс
Қазақстанда б.з.б.ҮІІ-ҮІ ғасырларда –ақ ертедегі темір заманы мәдениетінің
қалыптасқаның көрсетеді. Бұқтырма өзенінің жоғарғы ағысында Күртінің
салаларынан неғұрлым ертедегі ескерткіштер табылды. Олар жер бетінен
шығыңқы, үлкен қойтастардан қаланған шеңберлер түрінде көрінеді.
Шеңберлердің ішіндегі онша терең емес шұңқырды көмкере ірі тастарды қаз-
қатар сопақша етіп қаластырған. Осындай екі қаламаға адамдар басы солтүстік-
батысқа қаратылып, сол жақ қырынан бүктетіле жатқызылып жерленген. Жерлеу
ғұрпы бойынша Күрті ескерткіштері шалқасынан жатқызып, аяқ-қолын созып
жерлейтін майәмір салтынан өзгеше болып келеді [11, с. 63-67].
Қабірлерді сопақша етіп ірі тастармен қоршап қалау да майәмір салтына
тән емес. Күрті қорымдағы бүктетілдіріп жерлеу дәстүрі ертеректегі андронов
мәдениетінің қалдығы. Өліктің аяқ жағына тастан арнайы салынған жанама
құрылыс ішіне атты жерлеу де айырмашылықты айқын аңғартады. Аттың жақ
сүйектерінің екі жағынын ”ауыздықтаулы” күйінде ертеректегі жобамен
жасалған екі мүйіз айшық табылды. Металдан жасалған ауыздықтардың болмауы
Күрті молаларын ертедегі мал өсірушілердің тұрмысында қайыс ауыздықты,
”ауыздықсыз” деп аталатын жүгендердің болған заманына қатысты деуге
мүмкіндік береді. Осы сияқты ескерткіштер б.з.б ІХ-ҮІІІ ғасырларға, майәмір
ескерткіштерінің алдындағы Қазақстаның далалық аудандарынан да табылған.
Жаугершілікте мінілген ат пен иесін жеке-жеке жерлеу ғұрпы ертедегі мал
өсірушілер тарихының тек өте ежелгі кезеніңе ғана тән, кейінірек ол
кездеспейді. Майемер кезенінің аяқ кезінде ғана алғаш рет жалпы лақытқа
иесін атымен қоса жерлеу пайда болады.
Шығыс Қазақстанның далалық бөлігінің тамаша ескерткіші Шілікті обасы
болып табылады, ол 51 үйіндіден тұратын үлкен қорымның құрамына кіреді.
Басқа жерлердегі сияқты, мұнда да ұсақ обалар жоқ. Қорымның үйілген
топырағының диаметрі 100 метрге, биіктігі 8-10 метрге дейін жетеді. Бұл-
жүздеген жылдар бойы кісі жерленген, тайпалар мен ру көсемдерінің үлкен
зираты [27, с. 45-47].
Майемер кезеңінен де бұрын өте көне ескерткіштер болған деген пікір
айтылып жүр. Осыған байланысты Бұқтырма өзенінің жоғарғы ағысыңда Күртінің
салаларынан табылған жер бетінен шеңбер тәрізді қоршаулары шығып жатқан
молаларға назар аударылады. Шеңбердің ішіндегі онша терең емес шұңқырды
көмкере ірі тастарды қаз-қатар сопақша етіп қаластырған. Осындай екі
қаламадан басы солтүстік-батысқа қаратылып, сол жақ қырынан бүктеліп
жатқызылған қаңқалар табылған. Жерлеу ғұрпы бойынша Күрті ескерткіштері
шалқасынан жатқызып, аяқ-қолын созып жерлейтін майәмір салтынан өзгеше
болып келеді.
Қабірлерді сопақша етіп ірі тастармен көмкеру конструкциясы да майәмір
салтына тән емес. Күрті қорымындағы бүктетілдіріп жерлеу дәстүрі - одан
ертеректегі Андронов мәдениетінің қалдығы. Күрті молаларына өліктің аяқ
жағына арнайы салынған жанама құрылыс ішіне атты жерлеу де тән. Аттың жақ
сүйектерінің екі жағынан ауыздықтаулы күйінде ертерек-тегі жобамен
жасалған екі мүйіз айшық табылды. Металдан жасалған ауыздықтардың болмауы
Күрті молаларын ертедегі мал өсірушілердің тұрмысында қайыс ауыздықты,
ауыздық-сыз деп аталатын жүгендердің болған заманына қатысты деуге
мүмкіндік береді. Кейбір зерттеушілер осы тектес ескерткіштер б.з.б.
IX–VIII ғасырларға жататын Қазақстанның ежелгі көшпелілері мәдениетінің өте
ертеректегі кезеңіне тән деп топшы-лайды. Мұндай ескерткіштер түрлері Шығыс
Қазақстанның далалық аудандарынан да табылды.
Жаугершілікте мінілген ат пен иесін жеке-жеке жерлеу ғұрпы ертедегі мал
өсірушілер тарихының тек өте ежелгі кезеңіне ғана тән, кейінірек ол сирек
кездеседі. Майемер кезеңінің аяқ кезінде алғаш жалпы жерлеу камерасына
иесін атымен қоса жерлеу пайда болады (№4 оба, Черновая дер. маңы).
Обаны қазу жұмыстары оның құрылымын қайта қалпына келтіруге мүмкіндік
берді. Жердің бетінен аумағы 58 шаршы метрдей, тереңдігі 1 метрдей шұңқыр
қазылған. Оның ішіне балқарағайдың жуан бөрелерінен шаршы қима жасалған,
бөліктерінің қабырғалары екі, ал төбесі бір қатар бөренелерден тұрады;
бөренелер жылжып кетпес үшін шұңқырдың қабырғалары мен ағаш құрылыс арасына
уатылған тас толтырылған. Қиманың бұрыштары бөренелердің бір-біріне тиер
жерінде күйдіріліпті. Ағаш моланың ішінде, батыс жақ қабырғасы жағында,
жонылған қалын тақтай еденде 40-50 жастағы еркек пен 50-60 жастағы әйел
және олардың жанына қойылған заттар жатты. Өліктерді қабірге шығыс жағынан
жалғасқан дәліз-дромос арқылы кіргізген. Жерлеп болғанан кейін дромос
бөнелерімен жабылып, бүкіл құрылыс уатылған ірі тастармен көмілген. Содан
кейін тығыз сары түсті балшықтан үйінді тұрғызылып, оның үстіне майда малта
тас араласқан топырақ үйілген. Алғашқы түрінде обаның диаметрі 45 м,
биіктігі шамамен 10 м үйінді болған. Кейін бірте-бірте шөгіп, қазатын кезде
оның диаметрі 66 м, ал биіктігі 6 м болды [28, с. 58-60].
Шілікті жазығында екі ірі сақ патша обасы және бірнеше кіші қорғандар
зерттелді. Зерттеу барысында сақтың Шілікті алтын адамы осында табылды.
Таза құйма алтын заттардың табылған саны 4303 дананы құрайды. Барлығы аң
стилінде жасылынған арқар бейнесі, бұғы, бұркіт-грифон, барыс, қасқыр,
қонжық бейнелерінде.
Солардың ішінде айрықша назар аудартатыны, мызғымас билікті көрсететін
бес жұлдызды түйме.
Оған қоса мал сүйектері, айнала орналасқан тас шеңбер тізбектері, от
орындары көне түсініктерден хабар беретін этноқайнар көздермен қазақ
халқымен сабақтастық негізі қарастырылуда. Шілікті патша обасынан табылған
алтын заттардың жергілікті жерде өңделіп жасалғандығы жөніндегі ғылыми
жаңалықты ашуға Ғылым Академиясының академигі Т. Жаутиков бастаған ғалымдар
тобы еңбек етуде. 2005 жылдан бастап осы зерттеулер нәтижесінде Шілікті
өңірінен үш алтын кенішінің орыны табылды.
Тоналғанына қарамастан, обада өте бағалы заттар: ертеректегі жебелердің
ассиметриялы ромб формалы деп аталатын ұңғылы қола ұштарының он үші
салынған былғары қорамсақтың қалдығы, темір заттың сынығы және ертедегі
қолданбалы өнердің 524 алтын бұйымынан тұратын жарқын үлгілері сақталған.
Олардың арасында қорамсақтарды сәндеген, аяқтары бүгулі бұғы түріндегі
қаптырмалар, басы бүрулы бүркіттердің, шығыршықтала бүктетілген қабыланның
бедерлі мүсіндері, жұқа қаңылтырдан қиып жасалған қабандардың мүсіндері,
балық бейнесі, перуза тас еткермеленіп, майда домалақ алтын түйіршік-термен
әшекейленген, қанаттары жаюлы құс түріндегі қаптырма және басқа неғұрлым
ұсақ зергерлік әшекейлер бар. Шілікті обасы б.з.б. VII–VI ғасырлар
аралығына жатқызылады.
Алтын заттардың металлографиялық сараптамасы бойынша бұл алтындар өте
жоғарғы сапалы, яғни 940-960 сыныптағы алтындар екендігін көрсетті.
Шілікті алтын заттары сақ-скиф дүниесінің басқа аудандарынан (Тиллия-
Теппе, Әмудария күмбезі, Қара теңіз жағалауы) табылған алтын заттарға
қарағанда көнелеу. Бұл жағдай скиф-сақ аң стилі өнерінің алғашқы шыққан
отаны жөніндегі біздің түсініктерімізге өзгеріс енгізуі мүмкін.
Сақ-скиф дүниесінің басқа көпшілік алтын әшекейлернен Шілікті алтынның
ерекшелігі- ол құйма алтын және сыныбы өте жоғары. Бұл алтын заттар әшейін
өлген адаммен бірге қоюға арналған ғұрыптық зат емес, бұл әшекейлер
патшаның тірісінде хан жиынға, мерекелерге киетін киімі.
Қазіргі кезде патшаның бұл киімі ғылыми қайта қалыпқа келтіру, оның
сематикалық- семиотикалық мәнің анықтау жұмысы жүріп жатыр.
Шілікті обасы б.з.б ҮІІ-ҮІ ғасырлар аралығына жатқызылады. Бұл
Қазақстанның солтүстік далалық өңіріндегі ең ертедегі ”патшалық” оба және
Евразия аймағындағы сондай обалардың бірі. Мұнда Евразия далаларындағы мал
өсіруші тайпалардың қолданбалы өнері айқын көрсетілген. Шілікті обасындағы
аң стиліндегі бірқатар көркем туындылар (аяқтары бүгулі бұғы, шиыршақтала
бүктетілген қабылан, басы бұрулы бүркіттер) сақ-скиф дүниесі өңерінің
алғашқы үлгілеріне жатады.
Берел кезеңінде Шығыс Қазақстаның ежелгі мал өсірушілерінің мәдениеті
бұдан да айқындалып, кемелдене түседі. Таулы аудандарында обалардың таспен
нобайланған, жер шұңқырына ағаш қимасы бар және аттар көмілген бұрыннан
белгілі тұрақты түрі таралады [29, с. 53-60].
Ескерткіштердің бұл түрі Шығыс Алтайдың кеңінен мәлім Пазырық
обаларынан ерекше айқын көрінеді. Олар Таулы Алтайдың басқа жерлерінде де,
соның ішінде Шығыс Қазақстан аумағында да тараған. Олардың ішінде маңыздысы
Берел қорымы болып табылады; мұның атымен шартты түрде тұтас бір тарихи
кезең аталған.
Үлкен Берел обасының ағаштан, алтыннан және қайын қабығынан жасалған
көптеген әшекейлерінің арасында заттардың негізгі екі түрі: бейнелей
салынған аңдардың немесе олардың дене мүшелерінің мүсіндері (мысық тұқымдас
жыртқыштар, таутекелер, арқарлар, бұлан, зооморфтық бейнелер) мен
геометриялық және өсімдік өрнектерімен безендірілген бұйымдар ерекше
көрінеді.
Үлкен Берел обасына, шамасы, тайпа көсемі немесе ру ақсақалы жерленген
болуы керек. Оның моласы байлығымен және салтанаттылығымен ерекшеленеді,
бірақ жерлеу ғұрпының қауымның көптеген қатардағы мүшелерін жерлеу салтынан
айырмашылығы жоқ.
Қарапайым жерлеу құрылыстары өздерінің көсемдерінің молаларын
кішірейтілген түрде қайталайды. Олардың ішінде ағаш астау-саркофаг болғаң
жоқ, орнына 3-4 қатар бөренелерден қаланған аласа қима ғана болды. Көптеген
дағдылы қабірлерде солтүстік жағындағы биіктеу басқыштарға аттарды көму
ғұрпы да сақталған. Мысалы, сол Берел қорымының екі-обасында бес ат, ал
үшінші обасында - үш ат көмілген. Иелерін аттарымен қосып жерлеу Шығыс
Қазақстаның басқа таулы аудандарын да белгілі [30, 208-236].
Мұнда б.з.б Ү-ІҮ ғасырларда Ертіс бойымен Зайсан ойдымындағы далалық
көршілерінен әжептәуір өзгеше этникалық тайпалар тобы қалыптасты.
Бұқтырманың жоғарғы бойының ескерткіштері-ареалы Алтай және Тува аумақтарын
қамтыған, пазырық үлгісіндегі мәдениеттің етене бөлігі. Шығыс Қазақстаның
таулы аудандарының ежелгі тұрғындары көп уақытқа дейін берелдік жерлеу
ғұрпының дәстүрлерін сақтап келді. Шамамен б.з.б. ІІІ ғасырдың басында бір
жерлерде атты қоса көмудің тоқтатылғанын айтпағанда, қалған салттар біздің
заманымыздың шегіне дейін жеткен болуы керек.
Уақыты жағынан едәуір кейінгі жерлеу-ғұрыптық, сиыну құрылыстарының
архитектуралық сипаттамаларымен салыстырмалы талдау негізінде көшпелі
мәдениеттің бір көрінісінде сабақтастық элементтерін анықтауға болады.
Пазырық мәдениеті тұрғындарының практикасында ғұрыптық, еске алу
қоршауларын, тас бағандар тұрғызу тараған болатын. Берел обаларының пазырық
археологиялық мәдениетіне жататындығына байланысты, сонымен қатар салт-
ғұрыптардың барлық циклін реконструкциялау үшін мүмкіндігінше толық ақпарат
көлемін алу мақсатында күрделі жерлеу-ғұрыптық циклдің барлық заттай
қалдықтарын анықтау қажет.
Берел кезенінің мәдениеті ерекшеліктерінің бірі-жайпақ түпті қыш
ыдыстың таралуы. Ол негізінен екі түрлі: мойыны қусырылып жасалған және
кейде тік болып келетін құмыралар мен жатаған кебежелер. Кейбір ыдыстар
кертілген жапсырмалы белдіктер мен, таға тәрізді білікпен көмкерілген,
тесіктермен әшекейленген. Құмыралардың бірінде қоңыр минералды бояу мен
ангобтың үстіне салынған көркем сурет бар, кейбір ыдыстар ашық қызыл түске
боялған.
Ертіс пен Зайсан көлі жағалауының ежелгі тұрғындарының жерлеу ғұрпы
басқаша болды. Мұнда оба үйінділері малта тас араласқан топырақтан
тұрғызылды, қабірлерде аттар көмілмеген және ағаш қималар жоқ. Усть-Буконь
мен Усть-Бұқтырмада ағаш пен жапқан төбені ұстап тұру үшін жер шұңқырлардың
екі жағы кертпеш жар етіп қазылған.
Ү-ІҮ ғасырларға тән заттар-құрсауының шетінде сабы бар немесе сырт
жағында кішкене ілмесі бар шағын қола айналар, қола қанжарлар азайып
олардың орнына темір қанжарлар шығады. Қанжарлар сабының ұшы түзу не сынған
қайрақ түрінде болып келеді, олар грифондардың қарама-қарсы тұрған
бастарымен безендіріледі, ал олардың сабы қанат немесе көбелек тәрізді
болып жасалады.
Соғыс жебелерінің ұштары бұрынғыша қоладан құйылып жасалынады және
олардың екі түрі: қысқа сапты үш қалақты немесе қанды басы қырланып, төмен
қарай созыла керітілген ұңғылы болды.
Ағаш пен сүйектен, алтын мен қоладан, былғарыдан, аң терісінен және
киізден жасалған қолданбалы өнер ескерткіштері өте көркем. Орталық
сюжетінің бағыты аңдар шайқасы, жануарлардың серпінді бейнелері бола
бастаған ”аң” стиліндегі өнер гүлденген шағына жетеді. Берел кезенінің аяқ
кезіне таман барлық жерде қоланы темір ығыстырып шығарады. Қола
ауыздықтарының орнына шығыршықты темір ауыздықтар шығады; қысқа ақинақ-
семсерлер мен пышақтар да темірден жасалады.
Жетісу өңіріңдегі сақ ескерткіштері. Бұл өңірдегі сақ мәдениеттерін
зерттеу өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Жетісу өңірі ерте темір
кезенінің басты көрсеткіші болып табылатын археологиялық ескерткіштерінің
хронологиялық диапазонның кендігімен ерекшеленеді. Сонымен қатар сақ
дүниесі шеңберінде болған тығыз мәдени-шаруашылық байланыстар археологиялық
материалдардан да аңық көрініс береді. Осы ретте қорғандардың
архитектуралық құрылысын, ондағы табылған олжаларды зерттеу мен топтау
мәдени-тарихи кезеңдерді түйіндеуге және осы мәдениетті жасаған сақ
тайпаларының даму денгейін саралауға мүмкіндік туғызады. Бірақ та бұл
археологиялық ескерткіштердің барлығы да осы уақытқа дейін өз қалпында
жетпегендігін ескергеннің өзінде әлі де талай ғылыми құнды жаналықтар өз
ашылуын күтуде.
Б.з.б. V ғасырға жататын Бесшатыр қорымының сақ пирамидаларында Орта
Азия мен Қазақстан территориясындағы ең ежелгі, жер үстіндегі ағаш
архитектураның өте сирек кездесетін ескерткіштері- бөренелерден түрғызылған
ірі-ірі жерлеу құрылыстары табылды. Іле Алатауының солтүстік бөктеріндегі
үлкен қорымның құрамына кіретін Есік обасындағы ақсүйек сақтың қабірі
жерлеу ғұрпының байлығымен таң қалдырады.
Берікқара қорымының (Талас өзенінің аңғары) үлкен обаларының жер
үйінділерінде әр түрлі дөңгелек, төрт бұрышты, тізбе, комета тәрізді етіп
тастан салған жанама құрылыстары бар. Олар сақ тайпаларының сол кезеңдегі
діни және әлемнің шығуы туралы ұғымдарын керсетеді.
Регионның ежелгі тұрғындарының шаруашылық, тұрмыс салттары туралы
бағалы мәліметтер кіші обаларда - саны жағынан ру-тайпа ақсүйектерінің
обаларынан бірнеше есе асып түсетін қатардағы қауым мүшелерінің қабір
ескерткіштерінде - сақталған.
Қорымдардың материалдарын көптеген кездейсоқ табылған олжалар мен
көркемдік қола бұйымдар көмбелері қазандар, кұрбандық ыдыстары,
шырағдандар, еңбек құралдары, қару және ат-тұрман заттары едәуір толықтыра
түседі. Олардың көпшілігі жануарлар мен андардың, кейде адамның бедерлі
және мүсінді бейнелерімен сәнделген.
2003 жылдан бастап ҚР БҒМ Археология Институты қала және қала
төңірегіндегі археологиялық ескерткіштерге зерттеу жүргізуде. Нәтижесінде
Шаңырақ және Ұлжан-2 обаларына археологиялық қазбалар жүргізілді. Шаңырақ
обалары құрылыс зонасында қалып қойған, бұл жердегі 3 қорған қазылды. Ұлжан-
2 тобы Үлкен Алматы өзенінің оң жақ жағалауында Ұлжан ықшам ауданында
орналасқан. 2006 жылы Археология Институтының қызметкерлері № 4 қорғанға
қазба жұмыстарын жүргізді. Қорған тоналған, дегенмен қарақшылардан қалған
бірнеше алтын қапсырма табылған. Бұл сақ қорғандарының барлығы дерлік
тоналған деп айтуға болады. Тек заттардың фрагметтері, шашылған адам және
мал сүйектері, қыш ыдыстармен ағаш қалдықтары қалған.
Бесшатыр және Есік типтес ескерткіштер. Жетісу өңіріндегі
ескерткіштерді негізінен екі топқа бөліп қарастыруға болады. Оның бірінші
тобы Бесшатырлық және екінші тобы Есіктік типтегі ескерткіштер. Бесшатыр
қорымы іле өзенінің оң жағасында, шылбыр қойнауында орналасқан. Ол 31
обадан тұрады, олардың 21-і таспен, ал 10-ы қиыршақ тас және топырақ
үйінділерімен жабылған. Үйінділердің көлеміне қарай қорым обалары үлкен,
орташа және кіші обалар болып бөлінеді. Үлкен обалардың диаметрі 45 метрден
105 метрге дейін, олардың биіктігі 6 метрден 18 метрге дейін жетіп ауытқып
отырады. Орташаларында тиісінше 25-18 және 5-6 м, кішілерінде 6-18 м және
0,8-2 метр.
Сирек кездесетіндері болмаса, қазылған обалар бұрындары тоңалып кеткен
болып шықты. Дегенмен де Бесшатыр обалары мерзімін белгілеуге болатын
тамаша материал (қанжарлар, жебелердің ұштары) ғана емес, сонымен қатар
қабір үстіне орнатылған іргелі құрылымдардың ерекше бағалы, жаңа үлгілерін
де берді. Диаметрі 104 м, биіктігі 17 м Үлкен Бесшатыр обасы ерекше. Үйінді
төбесі қиық конус тәрізді, жалпақ төбесінің диаметрі 32 м. Обаның тас
жамылғысы табаны жағалай тығыз етіп бірнеше қабат төселген бұл орасан зор
үйінді орнатқан цоколь секілді болып көрінеді. Үйіндінің солтүстік және
оңтүстік жақтарында төменге қарай түсетін ордың ені 2 м, ізі байқалды.
Үйіндінің айналасынан 5-7 м қашықтықтан тас дуал өтеді (ені 2м және
сақталып қалған биіктігі 50-60см). Үйіндімен қатар бір басы көмілген ірі
тас бағандардан (менгирлерден) және үлкен қой тастардан қоршау түрінде
тұрғызылған дөңгелек құрылыстар сақталған. Үлкен обаның айналасында барлығы
94 қоршау бар. Кейбір тік тұрған тас бағандарға қазақ ру-тайпаларының
таңбалары қашап салынған. Обаның солтүстік-шығыс жағында тағыда осындай 7
қоршау бар, олар оңтүстік-шығыстан, солтүстік-батысқа қарай созылып жатыр.
Олардың жанынан қыш ыдыстардың көптеген сынықтары табылды, қыш қазандардың
тұтқалары кездеседі. Қазылған қоршаулардың көпшілігінде тайыз жерден күл-ыс
дақтары табылды, екеуінен сүйек қалдықтары, керамиканың сынықтары мен
моншақтар шықты. Сірә, қоршаулар табыну мақсатына арналып, отқа табынуға
және құрбан шалу ғұрпына байланысты болуы ықтимал [31, с. 15-18].
Бесшатыр үш үлкен обадан тұрады. Бірінші, Үшінші және Алтыншы Бесшатыр
обалары, орташа үш оба мен барлық ұсақ обалар қазылды. Бірінші бесшатыр
обасының диаметрі 52 м, биіктігі 7,6 м, оңтүстік жағынан 8,93 м. Оба таспен
жабылған. Үйіндінің түп жағына тас неғұрлым тығыз қаланған, обаның төбесі
жалпақ. Үйінді үш қабат. Ең үлкені-екінші қабаты, ол қалындығы 8,5 метрден
13 метрге дейін жететін топырақ пен қиыршық тастан тұрады. Төменгі
қабатының астында Тянь-шань шыршасының өнделген тұтас бөренелерінен
салынған үлкен ағаш құрылыс табылды. Сағана үйілген топырақ астында
жерленген адамның үстіне тұрғызылған, бұл түгелдей жер бетіндегі құрылыс.
Бесшатыр сағанасы сол кезде ағаштан салынған күрделі құрылыс болып
табылады, ол бірнеше бөліктен тұрады олар: дәліз (дромос) қабірдің алдыңғы
кірер аузы және жерлеу бөлмесі. Сағананың барлық бөренелері жақсы өнделген:
бұтақтары мен бұдырлары тегістеліп шабылып, қабығы аршылған. Бөлменің
қабырғасын құрайтын бөренелер мұқият тегістеліп, бір-біріне тығыз
қиюластырылған, бүкіл құрылысты мейілінше тұрақты ету үшін бөренелердің
жуан жұмыр басы қарама-қарсы айқастырылып салынған. Бұрыштарында бөренелер
бір-біріне тек түйісіп қана тұрады және өзара бекітілмеген сондықтан
Бесшатыр құрылысы дағдылы түсініктегі қима емес. Бөренелерде қашау мен
Пышақ іздері жақсы сақталған-олардың екі шеті мен ортасында кертік бар.
Жерлеу бөлмесінің бөренелерден тұратын төбесі жалпақ шиден есілген
арқандармен буылған қамыс төсеніш қабатымен жабылған. 14 обаны қазған кезде
жерлеу құрылымының жаңа үлгісі ашылды. Обаның жерлеу құрылысының негізі -
ұсақ қиыршық тастар араластырып топырақтан тұрғызылған қабырғалар.
Қабырғалар Бөренелермен үш қатар етіп жабылған, бөренелердің төменгі екі
қатары Тянь-шань шыршасынан, ал жоғарғы қатары жете бөренелер. Бөренелермен
жабылған төбесінде таспен бұтадан және сексеуілдің шырпысынан он алты қатар
етіп күмбез тәрізді жаппа жасалған. Мазардың негізі төртбұрышты, ал төбесі
дөңгелек күмбез сияқты болған. Қабірдің шығыс жағында есігі болып есіктің
екі жағында жерге тігінен көмілген қос-қостан екі бағана тұрған. Қос
бағаналар бір-бірімен қазықтармен бекітілген мейлінше берік болуы үшін
бөренелер шиден өрілген жуан арқандармен байланып тасталған. Кірер ауыздың
төбесін бөренелердің үстінен ши арқандармен болған екі қабат төсенішпен
жапқан қабірдің лақытына кірер жердің жанына жуан бөренің кесіндісі
қойылған. Лақыттың еденінде адамның шашыраған сүйектері жатыр [32, с. 2-4].
Бесшатыр қорымы б. з. б. I мың жылдықтың орта шеніндегі Жетісу
ескерткіштері жөнінде неғұрлым толық түсінік береді. Ол Іле езенінің оң жақ
жағасында Шылбыр қойнауында орналасқан және 31 обадан түрады; олардың 21-і
таспен, ал 10-ы қиыршық тас және топырақ үйінділерімен жабылған.
Үйінділерінің көлеміне қарай қорым обалары үлкен, орташа және кіші
обалар болып белінеді. Үлкендерінің диаметрі 45 метрден 105 метрге дейін,
биіктігі 6 метрден 18 метрге дейін өзгеріп отырады орташаларынікі - соған
сәйкес 25- 38 м және 5- 6 м, кішілерінікі - 6- 18 және 0,8- 2 м диаметрі
104 м және биіктігі 17 м Үлкен Бесшатыр обасы ерекше. Қорғанның қиық конус
түріндегі тас жамылғысы табаны жағалай тығыз етіп бірнеше қабат төселген,
бұл - орасан зор үйінді орнатқан цоколь секілді болып көрінеді. Үйіндінің
солтүстік және оңтүстік жақтарында ені екі метрлік орлар байқалады.
Үйіндіні айналдыра тас дуал тұрғызылған. Үйіндімен қатар бір басы көмілген
ірі тас бағандардан (менгирлерден) және үлкен қой тастардан қоршау түрінде
тұрғызылған дөңгелек құрылыстар салынған. Үлкен обаның айналасында барлығы
94 қоршау бар. Қейбір тік тұрған тас бағандарға ру-тайпа таң-балары қашап
салынған. Қүл қалдықтарына, қыш ыдыс сынықтарына қарағанда, қоршаулар отқа
табынушылық пен құрбан шалу ғұрпына байланысты болған.
Бесшатырда үш үлкен, үш орташа оба және кішкене обалардың бәрі қазылып
ашылды. Бірінші Бесшатыр обасының диаметрі 52 м., биіктігі 7,6 м. Үйінді
астынан аршылған Бесшатыр қабірі бірнеше бөліктерден: дәлізден (дромостан),
қабірдің алдыңғы кірер аузынан және жерлеу бөлмесінен тұратын, өз
заманындағы жер бетіндік күрделі ағаш құрылыс болып табылады. Бөлменің
қабырғасын құрайтын бөренелер бір-біріне тақап қиюластырылған бүкіл
құрылысты барынша орнықты ету үшін бөренелердің жуан түп жағын ерсілі
қарсылы кезектестіріп қалаған.
Жерлеу бөлмесінің бірқатар бөренелерден тұратын жалпақ төбесі шиден
есілген арқандармен буылған қамыс төсеніш қабатымен жабылған.
Жерлеу жоралғысынан кейін бөлмеге кіретін ауыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... (
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
( Қазақстан жеріндегі сақ дәуірі ескерткіштерінің аймақтық таралу
ерекшеліктері
(.( Шығыс Қазақстан мен Жетісу өңірін мекендеген сақтардың
ескерткіштері ((
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
(.( Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі сақ
ескерткіштері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... (9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
(.( Орталық және Солтүстік Қазақстан өңіріндегі сақ (7
ескерткіштері ... .
(.( Батыс Қазақстан өңіріндегі сақ (7
ескерткіштері ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
( Қазақстандағы сақ дәуірі ескерткіштерінің хронологиялық
аспектілері
(.( Қазақстандағы сақ дәуірі ескерткіштерінің негізгі
ортақтастықтары мен (2
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
(.( Қазақстандағы сақ дәуірі ескерткіштерін кезеңдеу мен мерзімдеу
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... (7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Пайдаланылған (9
әдебитеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... (3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
Кіріспе
Өзектілігі. Кез келген өркениетті ел өз тарихының тамырын тереңнен
іздестіретіні белгілі. Тарихының бастауын ежелгі дәуірлерден таратқан
мемлекет мызғымас саяси-идеологиялық сана қалыптастырып, онда ұлттық
құндылықтар негізінде қоғамдық келісім және демократиялық өрлеу, нарық пен
ғылым байланыстары дамиды. Сондықтан да ұлттың болашағы үшін өткенге бет
бұру, одан сабақ алудың маңыздылығы ешқашан өзектілігін жоймайтын құбылыс.
Еуразия тарихы мен өркениетінің көптеген түйіткілді мәселелерінің
түйінін шешетін Қазақстан аумағындағы ерте темір дәуірі ескерткіштері болып
табылады. Аталған тарихи аймақта ерте темір дәуірінде тіршілік еткен
тұрғындардың мәдениетін зерттеу отандық тарихнамадағы көкейтесті
мәселелердің бірі екендігін оның жалпы Еуразия тарихымен тікелей байланысты
екендігі де аңғартады. Себебі, Қазақстан аумағында басталған халықтардың
Ұлы қоныс аударуы сынды күрделі тарихи үдерістер Еуразияның этникалық,
саяси және тарихи картасын түбегейлі өзгеруіне әсер етті. Нәтижесінде,
қарастырылып отырған Қазақстан аумағының мәдени дамуы, тұрғындарының
этникалық келбеті мен заттық мәдениеті де азды-кемді өзгерістерге ұшырады.
Мұндай өзгерістердің барысын, қайнар-бастаулары мен тарихи жазба
деректердің кемдігіне байланысты, біз тек қана археологиялық қазба
зерттеулері негізінде қалпына келтіруге болады деп есептейміз. Жарқын
мәдениеттерін, бірегей мәдени туындыларын қалдырған тайпалар мен
халықтардың өткенін екшеп, даму деңгейін айқындау бүгінгі күн талабынан
туындайды.
Сонымен қатар Қазақстан аумағындағы ерте темір дәуірінің зерттелген
қорымдарынан жинақталған материалдарды топтап, қазылған қорғандарды
жүйелеп, археологиялық ескерткіштердің картадағы орынын нақтылап,
хронологиялық мерзімдемесін айқындап шығу да түйіні түйткілді сауалдарға
жауап алуға жетелейді.
Бүгінгі таңда ерте темір дәуірінде орын алған тарих-мәдени үрдістер
көпішілікті қызықтыруда. Өйткені, қазақ этногенезі мен дәстүрлі
мемлекеттілігі, заттық-рухани мәдениеті, дүниетанымы осы дәуірден
басталатындығын көптеген ғалымдар өз еңбектерінде көтеріп жүр. Дегенмен
кейбір миграциялық бағытты қолдайтын зерттеушілер әлі де болса қазақ
халқының автохтондығын жоққа шығаруға тырысып келеді. Мұндай керағар
пікірлерге тойтарыс беру қажеттілігі де күн санап артып келеді. Жас
зерттеуші ретінде төл тарихымыздың тамыры тереңде жатқандығын ұғындыру үшін
ең алдымен көне дәуірдегі тарихи дамуды дәлел ретінде пайдалануға болады
деп есептейміз.
Соңғы жылдары Қазақстанда археологиялық ізденістер кең қанат жайып,
соны мағлұматтар алынуда, жаңадан ашылған ескерткіштерде жоспарлы түрде
зерттеу жұмыстары ұйымдастырылуда. Бұл бағытта атқарылған жұмыстардың
қорытындыларын көрсету, алынған нәтижелерін ғылым талабына сай бағамдау ісі
де көкейтесті мәселеге айналуда.
Сонымен қатар зерттеу жұмысы мемлекет тарапынан қолдау көрсетіліп
отырған іргелі зерттеулермен, соның ішінде Мәдени мұра секілді ұлттық
стратегиялық жобалармен тікелей үндеседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ерте темір дәуірінде Қазақстан аумағында
сан алуан тайпалар мен халықтар тіршілік етті. Олар жайында жазбаша және
материадық дерек көздерінен азды-көпті болса да мәлімет алуға болады.
Алайда ғалымдар арасында әрбір этностың мәдениеті мен оның таралу
ерекшеліктеріне қатысты бірнеше көзқарастар орын алып отыр [(, ((( б].
Жалпы алғанда, зерттеушілер назарын ертеден-ақ өзіне аударған
этнонимдердің бірі сақтар болып табылады. Осы мәселе төңірегіндегі сан
алуан ғылыми зерттеулер мен пікірлерді талдау үшін тақырыптың зерттелу
тарихын негізінен бес географиалық аймаққа бөліп қарастырдық.
Шығыс Қазақстанның далалық өңірлерінде грек және парсы деректерінде
кездесетін Азиялық скифтер немесе сақтар орналасқан еді. Бұл өңірді зерттеу
ХҮІІІ ғасырдың басынан басталады. Оған Д.Г.Мессершмидт, Г.Ф.Миллер,
И.Г.Гмелин сияқты ірі ғалымдарды атап өтуге болады [(]. Ең алғашты
археологиялық қазба жұмыстар В.В.Радловтың есімімен байланысты, ол
Бұктырманың биігіндегі Берел жазығында ерте көшпелілердің жеті қорғанын
қазып зерттеді. Осы өңірді зерттей келе Солтүстік-Шығыс Қазақстан мен
Сібірдің ертедегі ескерткіштерін топтауды және кезеңдерге бөлуді ұсынды
[(].
1911 жылы В.А.Адрианов Бұқтырма аймағындағы қорғандарға қазба
жұмыстарын жүргізді, соның нәтижесінде Шығыс Қазақстан өңірінің ерте темір
дәуірінің көшпенділерінің мәдениеттерінің кезеңдері аңықталды [(]. Ал 1935
жылдан бастап Ертіс пен Тарбағатай аумақтарын С.С.Черников зерттеді, ол
негізінен осы өңірдегі ескерткіштердің хронологиясымен айналысты.
С.С.Черников Шығыс Қазақстан өңіріндегі сақ мәдениеттерің үш кезеңге бөліп
қарастырады [(]. С.С.Черниковтан кейін Ертіс аңғарында археологиялық
зерттеулерді Ф.Х.Арслановтың басшылығымен Өскемен педагогикалық
институтының экспедициясы жалғастырды, (1960-70 жылдары) [(]. Бұл өңірдің
сақ ескерткіштерінің қорытынды жұмыстары М.Қ.Қадырбаевтің – Қазақ ССР
тарихының тарауында жазылды [7].
Қазіргі кезде де Шығыс Қазақстан өңірін зерттеу жұмыстары одан әрі
жалғасуда, онымен әйгілі Берел қорымы мен Алтай өңірі бойынша З.С.Самашев,
Шілікті экспедициясының жетекшісі Ә.Т.Төлеубаев т.б. ғалымдар айналысуда.
Жетісу өңірі жайлы ең алғаш рет Ш.Ш.Уалиханов, пен Н.Н.Пантусов Жетісу
өлкесінің археологиялық ескерткіштері мен тарихы туралы құнды мәліметтер
берді [(]. 1893-1894 жылдары белгілі шығыстанушы ғалым В.В.Бартольд Шу мен
Талас алқабының, Ыстықкөл Қазаншұңқыры мен Іле алқабының ескерткіштері
жайында Отчет о поездке в Среднюю Азию с научной целью атты еңбегінде
атап өтеді. Тіпті осы іс-сапарында Синьцзяннан келген белгісіз көпестің
тапсырмасымен қорғандардан құнды жәдігерлерді тонаумен айналысатын
топтардың іс - әрекеті жайлы да жазып кетеді [(, с. 210-215].
Жетісу жеріндегі сақ ескерткіштерін зерттеу ХХ ғасырдың 30 – жылдарынан
бастап Қазақстан жерінде бірқатар археологиялық экспедициялар жұмыстары
жүргізіле басталады. Сақ тайпаларының отырықшы мәдениеті мен мәдени
дәстүрлерінің ерекшілігі мен өзгешеліктерін анықтау мақсатында КСРО ҒА
Қазақ филиалын ұйымдастырған. А.Н.Бернштам басшылық еткен Жетісу мен
Қазақстанның Оңтүстігіндегі экспедициялар белсенді түрде зерттеу жұмыстарын
жүргізді. Осындай іргелі мәселелердің маңыздылығың ашып көрсетуде ғалым
Алматы маңындағы Қарғалы, Талас аңғарларындағы Кеңқол обалары, Үлкен Шу
каналы бойында жүргізген ғылыми ізденістерінің нәтижесінде қол жеткізді
[((]. Жетісудың ерте көшпенділерін зерттеуге Қ.А.Ақышев, Е.И.Агеева,
Г.А.Кушаев, Н.И.Копылов, А.Г.Максимова, Б.Н.Нұрмұхамбетов сияқты
ғалымдардың да үлесі болды. 1954 жылдан бастап Тарих, Археология,
Этнография институты Қапшағай ГЭС – нің салынуына байланысты Қ.А.Ақышевтің
басшылығымен Іле археологиялық экспедициясы ұйымдастырылды. Бұл кезеннің
басты ерекшілігі, ХХ ғасырдың 50 жылдарынан бастап ғылыми зерттеу жұмыстары
барысында Жетісудың көне тарихын көптеген қалтарыс тұстары ашылып сақ
дәуірінің Жалпы ерте темір кезенінің басты көрсеткіші болып табылатын
археологиялық ескерткіштердің хронологиялық диапозонының кендігімен
ерекшеленеді. Сонымен бірге сақ дүниесі шеңберінде болған тығыз мәдени –
шаруашылық байланыстар археологиялық материалдардан да анық көрініс табады.
Осы ретте қорғандардың архитектуралық құрылысын, ондағы табылған олжаларды
зерттеулер мен топтау мәдени – тарихи кезеңдерді түйіндеуге және осы
мәдениеттерді жасаған сақ тайпаларының даму деңгейін саралауға мүмкіндік
туғызады, ескерткіштерін зерттеудің өлшеуші үлгісі іспеттес ескерткіштердің
тізбегі ғылыми айналымға енгізілді [((, с. 2-4].
Бұл өңірдің зерттеулі тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары жалғасын
тауып жатты, оның ішінде К.М.Байпақов, Б.Н.Нұрмұхамбетов, Ф.П.Григорьев,
Ю.А.Мотов, З.С.Самашев сынды т.б. ғалымдарды атап өтуге болады. Бұл өңірдің
археологиялық ескерткіштерінің зерттелу деңгейі жеткілікті емес, сондықтан
келешекте атқарылатын археологиялық деректердің негізінде көне тарихымыз
жүйелі түрде әліде зерттеледі деп ойлаймыз.
Келесі аймақ Оңтүстік Қазақстан өңірі, бұл өңірдің ескерткіштерін
зерттеу мәселесі XIX ғасырдың басында басталды. Бұл зерттеулер ежелгі
антикалық деректер мен, орта ғасырлық саяхатшылар мен, географтардың арнайы
хаттарында айтылады. 1946 жылдан бастап КСРО ҒА Хорезм экспедициясы
Оңтүстік аудандарда археологиялық зерттеу жұмыстарын бастайды. Осы
экспедицияның зерттеу нәтижелерінде осы аймақта көптеген ескерткіштер
жиынтығы табылады, оның ішінде ең ірілерінің бірі Шырық-Рабат қаласын
атауға болады. Қазақстанның Оңтүстік өңірін зерттеген ғалымдар қатарына
Б.П.Адрианов, М.А.Итина, А.С.Кейс, С.П.Толстов, Т.А.Жданко және т.б.
ғалымдарды айтуға болады. 1957-60 жылдары Шырық-Рабат, Бәбіш-молда, Баланды
сияқты ескерткіштерге археологиялық қазба жұмыстары жүргізілді, осының
негізінде жаңа қорымдар ашылды, ежелгі қоныстардың қалдықтары табылды. 1960-
63 жылдары Түгіскен үстіртінде Оңтүстік және Солтүстік Түгіскен қорғандары
ашылды [12]. Соңғы жжыдары бұл оңірде Ж.Құрманқұлов, З.Самашев, Н.Подушкин
т.б. ғалымдар зертеу жұмыстарын жүргізуде.
Жалпы Оңтүстік өңірде Сыр бойы мен Арал маңындағы ескерткіштері қазіргі
кезде өте аз зерттелуде. Осыған байланысты болашақта бұл өңірдің ерте темір
дәуірінің ескерткіштері өз деңгейінде зерттеледі деген сенімдеміз.
Орталық және Солтүстік Қазақстанды зерттеу Орталық Қазақстан
археологиялық экспедициясының Ұлытаудағы ескерткіштерді зерттеуден
басталады. Бұл өңірлерді алғаш Ә.Х.Марғұлан зерттеді. 1950 жылдардың
басында Ә.Х.Марғұлан мұртты обаларға діни ғұрыптық құрылыстар деген
анықтама берді және сонымен бірге ескерткіштердің орналасу аймағын көрсетті
[((]. Осы кезеңде Орталық Қазақстанның ерте темір дәуірінің мерзімдемесі
мен кезеңдемесі жасалды, және көптеген қорымдардың ашылуының негізінде,
Орталық Қазақстанның сақ тайпаларының жерлеу ғұрпы, материалдық мәдениеті
мен шаруашылығына қатысты мәліметтер жиналды.
Одан кейін Орталық Қазақстанның ескерткіштерін М.Қ.Қадырбаев зерттеп,
жалғастырды. Ол 1957 жылдан бастап Орталық Қазақстан Археологиялық
Экспедициясының құрамындағы ерте темір дәуірінің жеке отрядын басқарды. Ол
1959-63 жылдары Павлодар облысының Екібастұз ауданындағы Шідерті өзенінің
бойындағы Тасмола, Қарамұрын, Нұрмамбет сияқты қорымдарды ашты. 1967-68
жылдары солтүстік-шығыс Балқаш өңірінде көптеген қорымдар ашылып, зерттелді
[((]. Бұл кезеңнің басты нәтижесі Орталық Қазақстан өңірі бойынша көптеген
ескерткіштерге археологиялық қазба жұмыстары жүргізіліп, ғылымда Тасмола
мәдениеті ашылды. (((( жылдардан бастап Солтүстік Қазақстан өңірін белгелі
археолог М.К.Хабдуллина зерттеп келеді [((].
1980 жылдардың аяғында Археология институтының Орталық Қазақстанның
ерте темір дәуірі ескерткіштерін зерттеуге бағытталған А.З.Бейсенов
басқаруындағы жеке экспедиция (қазіргі Сарыарқа экспедициясы) өз жұмысын
бастады. Осы жұмыстардың барысында Баянауыл, Қарқаралы өңірлерінен б.з.б.
ҮІІ-І ғасырлар кезенің ондаған ескерткіштері зерттелді [((, с. (-(]. 1990
жылдардағы үзілістен соң, 1998 жылы зерттеулердің жаңа, қазіргі кезеңі
басталды. Осы ретте ерте темір дәуірі қоныстарының табылуын айрықша атап
өтуге болады.
Арал-каспий аймағындағы археологиялық зерттеулердің тарихы революцияға
дейінгі кезеңнен басталады. Орынбор мен оған оңтүстіктен шектесіп жатқан
Батыс Қазақстан даласының археологиялық ескерткіштерінің бірінші тізбесін
П.И.Рычков 1762 жылы жасады [((]. XIX ғасырдың екінші жартысында реформа
кезеңіндегі экономикалық өсуге байланысты аймақтағы археологиялық
зерттеулер белсенді жүргізіле бастады. Орынборлық өлкетанушылар
А.А.Аниховский, И.А.Кастанье, П.Д.Нефедов, А.В. Попова және басқаларының
еңбегімен Орынбор ғылыми архив комиссиясының атынан жүргізілген барлау және
қазба жұмыстары өлкенің ертедегі тарихын зерттеудің бастауы болып табылады
[((].
1926 жылы М.П.Грязнов Оралдың оңтүстік жылғаларының бойында орналасқан
Әбет, Қиялы-Бөрте, Кіргелді, Әлімбет, Теректі және басқаларында ертедегі
қорғандарды барлау жүргізіліп, оның барысында қола, ерте және ортағасырлық
көшпенділер дәуіріне жатқызылатын Оралсай, Құмсай қорғандары қазылды [((,
с. ((-((]. 1930-1933 жылдары Б.Н.Граков Ор және Сүйіндік өзендері
бассейндеріндегі обаларда барлау мен қазу жүргізді, ол Ордың орта
ағысындағы Матвеевский поселкесіндегі бірқатар обаларды қазды [((, с. (((].
1955 жылы Ақтөбе облысында қола және ерте темір дәуірлерінің
қорғандарын барлау мен қазу жұмысын В.С.Сорокин басқаратын ТИММ Батыс
Қазақстан отряды жүргізді [((].
1960-1970 жылдарының соңында А.С.Пушкии атындағы ОПИ-нің архелогиялық
экспедициясы Г.А.Кушаевтың, сонымен қатар Б.Ф.Железниковтың, В.А.Кригердің
басшылығымен көптеген барлаулар жүргізіледі, Оралдың оң және сол жағалауы
аумағындағы көптеген қорған, молаларды қазды [((].
Каз КСР ҒА ТЭАИ Батыс Қазақстан отряды М.К.Қадырбаев пен
Ж.Құрманкұловтың басшылығымен 1970 жылдары Електің жоғары ағысындағы
сармат қарауылдарының қорғандары зерттелді. Сынтас, Бесоба, Жалғызоба,
Күміссай сияқты бірінші дәрежелі ескерткіштер ғылымның жетістігіне айналды
[((].
М.К. Қадырбаевтың көмегімен Ақтөбе өлкетану музейінде археологиялық топ
құрған ақтөбелік өлкетанушы В.В.Родионов Ақтөбе облысында ертедегі
ескерткіштерді іздестіруді кеңінен өрістетті. Егжей-тегжейлі барлау мен
қазу барысында ол Бесоба, Иманғазы-Қарасу, Оқу полигоны және басқа
қорғандар сияқты ескерткіштерді зерттеді. 1986 жылы АОИКМ-нің тікелей
қатысуымен ол Ақтөбе археологиялық экспедициясының қазбаларын ұйымдастырды.
XX ғасырдың 80 жылдарының соңынан бастап ҚазКСР ҒА ҚР БҒМ-нің
З.С.Самашев басқаратын Батыс-Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясы
аймақтағы ертедегі мәдениеттің қызықты ескерткіштерін зерттеді: сақ
дәуірінің ондаған тас мүсіндері ретінде көрінетін Бәйте типтес жерлеу-
ғибадат ету орыны; Дықылтас жерлеу және ғибадат ету нысаны [((]; сармат
дәуіріндегі Аралтөбе қорымдары және басқалары. Тоқсанбай [((, с. (((] және
оба-ғибадат ету орны Үстірттегі Қызыл Үйік ертедегі қоныстарын зерттеуде.
Арал-Каспий тарихына арналған көшпенділердің архитектурасына қатысты
бірқатар жұмыстарды С.Е.Әжіғали жазды [((].
Батыс Қазақстан тарихының бастапқы кезеңі жөніндегі жинақталған
жұмыстар өте аз. Расында Қазақстан тарихы жөніндегі ұжымдық монографияларды
жазу кезінде бұған жекелеген ұмтылыстар жасалды. Бірақ тұтастай алғанда бұл
жеткілікті болған жоқ және басқа аймақтар мен тарихи дәуірлердің пайдасына
жасалды.
Бүгінгі күні Қазақстанның археологтары да ерте темір дәуірінің
қорғандарынан көптеген көне материалдық заттар тауып, дүние жүзінің мәдени
коллекциясын толықтыруда. Мәселен Қ.А.Ақышев зерттеген Есік обасы,
З.С.Самашевтің Берел обасы мен Ә.Т.Төлеубаев зерттеген Шіліктіден
сақтардың құнды заттары табылды. Сақтар өз қорғандарын сондықтан мақтан
тұтқан. Мұндай бай қорғандар Египеттегі фараондардың пирамидаларынан кем
түспейді деген Қазақстандық ғалымдар К.А.Ақышев еңбектерінде б.з.б. VIII-IV
ғасырлардағы Жетісу территориясын мекендеген сақ патшаларының қабірлері
туралы мәліметтер келтірген. Жалпы зерттеу жұмысын орындау барысында
жоғарыда аталған авторлардың еңбектерін басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының деректік негіздері. Көне тарихтың мәселелеріне
арналған отандық және шетелдік зерттеушілердің теориялық-концептуалдық
көзқарастары көрініс тапқан мақала, монография, рецензия, шолу және басқа
да ғылыми шығармалардың формалары жұмыстың деректік негізін құрайды. Ежелгі
Қазақстан тарихы басқа дәуірлерге қарағанда, негізінен, археологиялық
материалдар бойынша ғана толымды түрде өрбітіліп келеді. Сол себепті де
зерттеудің деректік негізін ең алдымен археологиялық дереккөздерін талдаған
зерттеушілердің еңбектері, содан кейін барып көне жазба деректері бойынша
ой толғамдарын жасаған ғалымдардың ізденістері құрайды.
Басты дерек негізін Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институты
мұрағатының қорлары және ғылыми басылымдарда жарияланған бірқатар
археологиялық экспедициялар мүшелерінің еңбектері құрайтындығын айта кету
керек. Осы орайда өткен ғасырдың алғашқы жартысынан бастап Қазақстан
аумағында далалық ізденістер жүргізген археологиялық экспедицияларды атап
кетуге болады: Шығыс Қазақстан археологиялық экспедициясы (С.С.Черников);
Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы, Жетісу археологиялық
экспедициясы (А.Н. Бернштам, Е.И. Агеева); Орталық Қазақстан археологиялық
экспедициясы (әр жылдардағы жетекшілері Ә.Х. Марғұлан, М.Қ. Қадырбаев, Ж.Қ.
Құрманқұлов, т.б.); Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы (С.П.
Толстов, т.б.); Қаратау палеолит отряды (Х.А. Алпысбаев); Солтүстік
Қазақстан археологиялық экспедициясы (Г.Б. Зданович, В.Ф. Зайберт);
геологтар А.Г. Медоев, М.Н. Клапчук, Б.Ж. Аубекеров қатысқан экспедициялар
(Солтүстік Балқаш геологиялық; Шу-Іле геологиялық-геоморфологиялық; Орталық
Қазақстан геология басқармасының Сокур отряды, т.б.); Солтүстік Қазақстан,
Жетісу және Іле археологиялық экспедициялары (К.А. Ақышев); Отырар
арехологиялық экспедициясы, Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық
экспедициясы (К.А. Ақышев, К.М. Байпақов); Петропавл және Орал-Қазақстан
археологиялық экспедициялары (Г.Б. Зданович, т.б.); Шардара археологиялық
экспедициясы (А.Г. Максимова); Қостанай және Торғай археологиялық
экспедициялары (В.Н. Логвин, т.б.); Шүлбі археологиялық экспедициясы (А.Г.
Максимова, С.М. Ақынжанов, т.б.); Батыс Қазақстан археологиялық
экспедициясы (З.С. Самашев); Целиноград археологиялық экспедициясы (В.С.
Волошин); Павлодар археологиялық экспедициясы (В.К. Мерц), т.б. Сондай-ақ
республика аумағындағы Алматы, Шымкент, Қарағанды, Орал, Өскемен, Қостанай,
Ақтөбе, т.б. қалаларда орналасқан педагогикалық институттар,
университеттер, облыстық музейлер жасақтаған археологиялық экспедициялар
(А.Г. Кушаев, Ә.М. Оразбаев, В.В. Евдокимов, А.Н. Подушкин, И.И. Копылов,
А.Н. Марьяшев, Ф.Х. Арсланова, З.С. Самашев, Ә.Т. Төлеубаев, т.б.)
жетекшілері мен мүшелері жариялаған материалдар да зерттеу жұмысының
деректік негізін құрайды. Қазақстан аумағында кеңестік дәуірде зерттеу
жүргізген Астрахань (А.Н. Мелентьев), Еділ-Жайық (Л.Л. Галкин), Хакас, т.б.
экспедициялардың да материалдары біз үшін маңызды. Тәуелсіздік жылдарында
да Қазақстан археологиясын әлемге таныта түскен бірқатар экспедициялардың
жарияланған материалдары да зерттеу жұмысының деректік негізін құрап отыр.
Олардың арасынан Есіл археологиялық экспедициясы (К.А. Ақышев), Берел
археологиялық экспедициясы (З.С. Самашев), Шілікті археологиялық
экспедициясы (Ә.Т. Төлеубаев), Орал кешенді археологиялық экспедициясы
(К.М. Байпақов), Шірік-Рабат археологиялық экспедициясы (Ж.Қ. Құрманқұлов),
Сарыарқа археологиялық экспедициясы (А.З. Бейсенов), сондай-ақ облыстар
бойынша құрылған Тарих және мәдениет ескерткіштер жинағының
экспедицияларын, т.б. атап кетуге болады. Сонымен қатар соңғы жылдары
нәтижелі жұмыс істеген халықаралық археологиялық экспедициялар (қазақ-
итальян, қазақ-француз, Қазақстан-Ресей, т.б.) мүшелері жарыққа шығарған
мағлұматтар да осы зерттеу жұмысының деректік негізін құраған. Мұны
кеңестік және ресейлік тарихнамада ежелгі Қазақстан тарихының белгілі бір
мәселелеріне қалам тартқан ғалымдардың (К.В. Смирнов, Г.Ф. Коробкова, Н.А.
Аванесова, В.А. Алекшин, Е.Е. Кузьмина, А.М. Хазанов, С.Ю. Гуцалов, А.А.
Ткачев, В.К. Мосин, т.б.) іргелі ізденістері толықтыра түседі.
Жазба дереккөздерін зерделеген мамандардың (Ю.А. Зуев, И.В. Пьянков, Су
Бихай, Н. Мұқаметханұлы, Ә. Дәулетхан, С. Сұңғатай, Б. Еженханұлы, т.б.)
еңбектері де диссертациялық зерттеу жұмысының деректік негізін құрайды.
Олардан алынған мағлұматтар белгілі бір мәселелерді анықтау үшін
қолданылды. Нәтижесінде түйіні түйіткілді жайттарды шешуге ат салысқан
мамандардың ізденістері, әсіресе, ерте темір дәуіріндегі қордаланған
мәселелерді шешуге кеңінен жол ашты.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негізі. Алға қойылған
мәселелерді ғылыми тұрғыдан талдап, көрсету үшін археология ғылымының
методологиялық зерттеу тәсілдері пайдаланылды. Атап айтқанда археологиялық
деректерді обьективтілік тұрғыдан қарастыру, салыстырып талдау принціпі
қолданылды. Қазақстандағы және Кеңес өкіметі кезіндегі жиналған
археологиялық деректерді, дерек көзі ретінде сынау, яғни алғышарттарын,
сақталу формалары мен ерекшеліктерін көрсету, олардағы мәліметтерді сыннан
өткізу арқылы археологиялық деректердің бейнелену дәрежесін, ақпараттардың
шынайлық деңгейімен толықтығын анықтау сияқты теориялық-методологиялық
қағидаларға, ғылыми зерттеудің обьективтілік, жалпы ғылыми принціптеріне,
арнайы және нақты ғылыми таным заңдылықтары мен тәжірибелерге негізделген.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақстан жеріндегі сақ
дәуірі ескерткіштерінің таралуы және регионалдық орналасуы мен олардың
хронологиялық ерекшеліктерін жан-жақты сипаттай отырып, ғылыми тұрғыда
талдау. Бұрынғы және қазіргі танда жүргізіліп жатқан археологиялық
экспедициялардың қорытынды мәліметтері мен қазба жұмыстары негізінде
табылған жәдігерлерге сүйене отырып, Қазақстанның Шығыс, Жетісу, Оңтүстік,
Орталық, Солтүстік және Батыс өңірілеріндегі сақ ескерткіштерін
археологиялық тұрғыдан салыстырмалы түрде зерттеу. Осы мақсатқа жету үшін
алдымызға келесідей міндеттер қойдық:
– Қазақстан жеріндегі сақ дәуірі ескерткіштерінің аймақтық
таралу ерекшеліктерін сипаттау;
– Тұтас Қазақстан территориясын қамти отырып, сақ
ескерткіштерін жекелеген аймақтар (Шығыс Қазақстан мен
Жетісу, Оңтүстік, Орталық, Солтүстік және Батыс өңірлері)
бойынша жүйелеп, баяндау;
– Қазақстандағы сақ дәуірі ескерткіштерінің негізгі
ортақтастықтары мен ерекшеліктерін жан-жақты сипаттап,
талдау;
– Қазақстандағы сақ дәуірі ескерткіштерін кезеңдеу мен
мерзімдеу мәселелерін айқындап, саралау.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі. Қазақстандағы ерте темір
дәуіріндегі сақ тайпалары өмір сүрген мерзімді, яғни б.з.б. ІХ-І ғасырлар
аралығын қамтиды.
Зерттеудің территориялық шеңбері. Зерттеу жұмысына қазіргі Қазақстан
Республикасының жер аумағы түгелдей кіреді. Кейбір жайттарға байланысты
мәселе көтерген кезде оған аумақтық тұрғыдан шектеу қоюға болмайтындығы да
белгілі. Өйткені негізгі мәселелерді шешу және оларға қатысты қосымша
сауалдарды айқындау, нақтылау және толықтыру барысында республикамен
шектесіп жатқан барлық өңірлердегі тарихи процестерге назар аударылмаса,
мәселенің байыбына бара қою қиын екендігі де анық. Сол себепті де іргелес
өңірлердегі тарихи дамуға да көңіл бөлінді.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Зерттеу оның мақсаты мен міндеттерін,
тақырып мазмұнын жан-жақты ашуға мүмкіндік беретіндей етіп құрылған.
Диссертация кіріспе бөлімнен, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланған
әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
( Қазақстан жеріндегі сақ дәуірі ескерткіштерінің аймақтық таралу
ерекшеліктері
(.( Шығыс Қазақстан мен Жетісу өңірін мекендеген сақтардың
ескерткіштері
Шығыс Қазақстан аумағын орналасу аймағы негізінен үш негізгі бөлікке
бөлінеді: 1) Ертіс аңғарындағы далалы аймақтар, 2) Алтай ландшафтық
аудандарының құрамына кіретін жоғары бұқтырма су қоймасы мен таулы
аудандары, 3) Сауыр Тарбағатай тауларының қыраттары. Соңғы бөлігі оңтүстік-
шығыс пен Орталық Азияның Шығыс бөлігін Саян-Алтайы мен Жетісу және Орта
Азияны біріктіріп тұрған таулы жүйе.
Бұл аудандарды зерттеу жұмыстары ХҮІІІ ғасыр дан астау алып осы күнге
дейін өз жалғасын тауып келеді.
Майемер және Берел, Шілікті типтес ескерткіштер. Майемер кезені Нарым
өзеннің жоғарғы ағысындағы Майемер даласындағы обалы қорымнын аты бойынша
белгіленген. Таулы Алтайдың қарапайым майәмір обаларының көбінесе іргесін
белдеулей қоршаған аласа тас үйінділері болды. Қабір лақыттары тік бұрышты
етіп қазылды, олардың қабырғалары ағашпен шегенделді және бір қабат
бөренелермен жабылды. Майемер ескерткіштерінен жиегі шығынқы және
дөңгелегінің ортасында тұзағы бар қола айналардың, сыртқы ілмешектері өте
кішкене үзеңгі тәріздес қола ауыздығы бар жүгендердің ертеректегі
түрлерінің, үш тесікті немесе ортаңғы тесігінің орнына ілмешегі бар
айшықтардың өте мол жиынтығы табылды.
Майемер заманының қолданбалы өнеріне көбінесе атылғалы тұрған
жыртқыштың, жүріп келе жатқан немесе жүруге ыңғайланған жануарлардың
бейнесі тән. Жерлеу ғұрпы мен зат кешенінің біршама тұрақтылығы Шығыс
Қазақстанда б.з.б.ҮІІ-ҮІ ғасырларда –ақ ертедегі темір заманы мәдениетінің
қалыптасқаның көрсетеді. Бұқтырма өзенінің жоғарғы ағысында Күртінің
салаларынан неғұрлым ертедегі ескерткіштер табылды. Олар жер бетінен
шығыңқы, үлкен қойтастардан қаланған шеңберлер түрінде көрінеді.
Шеңберлердің ішіндегі онша терең емес шұңқырды көмкере ірі тастарды қаз-
қатар сопақша етіп қаластырған. Осындай екі қаламаға адамдар басы солтүстік-
батысқа қаратылып, сол жақ қырынан бүктетіле жатқызылып жерленген. Жерлеу
ғұрпы бойынша Күрті ескерткіштері шалқасынан жатқызып, аяқ-қолын созып
жерлейтін майәмір салтынан өзгеше болып келеді [11, с. 63-67].
Қабірлерді сопақша етіп ірі тастармен қоршап қалау да майәмір салтына
тән емес. Күрті қорымдағы бүктетілдіріп жерлеу дәстүрі ертеректегі андронов
мәдениетінің қалдығы. Өліктің аяқ жағына тастан арнайы салынған жанама
құрылыс ішіне атты жерлеу де айырмашылықты айқын аңғартады. Аттың жақ
сүйектерінің екі жағынын ”ауыздықтаулы” күйінде ертеректегі жобамен
жасалған екі мүйіз айшық табылды. Металдан жасалған ауыздықтардың болмауы
Күрті молаларын ертедегі мал өсірушілердің тұрмысында қайыс ауыздықты,
”ауыздықсыз” деп аталатын жүгендердің болған заманына қатысты деуге
мүмкіндік береді. Осы сияқты ескерткіштер б.з.б ІХ-ҮІІІ ғасырларға, майәмір
ескерткіштерінің алдындағы Қазақстаның далалық аудандарынан да табылған.
Жаугершілікте мінілген ат пен иесін жеке-жеке жерлеу ғұрпы ертедегі мал
өсірушілер тарихының тек өте ежелгі кезеніңе ғана тән, кейінірек ол
кездеспейді. Майемер кезенінің аяқ кезінде ғана алғаш рет жалпы лақытқа
иесін атымен қоса жерлеу пайда болады.
Шығыс Қазақстанның далалық бөлігінің тамаша ескерткіші Шілікті обасы
болып табылады, ол 51 үйіндіден тұратын үлкен қорымның құрамына кіреді.
Басқа жерлердегі сияқты, мұнда да ұсақ обалар жоқ. Қорымның үйілген
топырағының диаметрі 100 метрге, биіктігі 8-10 метрге дейін жетеді. Бұл-
жүздеген жылдар бойы кісі жерленген, тайпалар мен ру көсемдерінің үлкен
зираты [27, с. 45-47].
Майемер кезеңінен де бұрын өте көне ескерткіштер болған деген пікір
айтылып жүр. Осыған байланысты Бұқтырма өзенінің жоғарғы ағысыңда Күртінің
салаларынан табылған жер бетінен шеңбер тәрізді қоршаулары шығып жатқан
молаларға назар аударылады. Шеңбердің ішіндегі онша терең емес шұңқырды
көмкере ірі тастарды қаз-қатар сопақша етіп қаластырған. Осындай екі
қаламадан басы солтүстік-батысқа қаратылып, сол жақ қырынан бүктеліп
жатқызылған қаңқалар табылған. Жерлеу ғұрпы бойынша Күрті ескерткіштері
шалқасынан жатқызып, аяқ-қолын созып жерлейтін майәмір салтынан өзгеше
болып келеді.
Қабірлерді сопақша етіп ірі тастармен көмкеру конструкциясы да майәмір
салтына тән емес. Күрті қорымындағы бүктетілдіріп жерлеу дәстүрі - одан
ертеректегі Андронов мәдениетінің қалдығы. Күрті молаларына өліктің аяқ
жағына арнайы салынған жанама құрылыс ішіне атты жерлеу де тән. Аттың жақ
сүйектерінің екі жағынан ауыздықтаулы күйінде ертерек-тегі жобамен
жасалған екі мүйіз айшық табылды. Металдан жасалған ауыздықтардың болмауы
Күрті молаларын ертедегі мал өсірушілердің тұрмысында қайыс ауыздықты,
ауыздық-сыз деп аталатын жүгендердің болған заманына қатысты деуге
мүмкіндік береді. Кейбір зерттеушілер осы тектес ескерткіштер б.з.б.
IX–VIII ғасырларға жататын Қазақстанның ежелгі көшпелілері мәдениетінің өте
ертеректегі кезеңіне тән деп топшы-лайды. Мұндай ескерткіштер түрлері Шығыс
Қазақстанның далалық аудандарынан да табылды.
Жаугершілікте мінілген ат пен иесін жеке-жеке жерлеу ғұрпы ертедегі мал
өсірушілер тарихының тек өте ежелгі кезеңіне ғана тән, кейінірек ол сирек
кездеседі. Майемер кезеңінің аяқ кезінде алғаш жалпы жерлеу камерасына
иесін атымен қоса жерлеу пайда болады (№4 оба, Черновая дер. маңы).
Обаны қазу жұмыстары оның құрылымын қайта қалпына келтіруге мүмкіндік
берді. Жердің бетінен аумағы 58 шаршы метрдей, тереңдігі 1 метрдей шұңқыр
қазылған. Оның ішіне балқарағайдың жуан бөрелерінен шаршы қима жасалған,
бөліктерінің қабырғалары екі, ал төбесі бір қатар бөренелерден тұрады;
бөренелер жылжып кетпес үшін шұңқырдың қабырғалары мен ағаш құрылыс арасына
уатылған тас толтырылған. Қиманың бұрыштары бөренелердің бір-біріне тиер
жерінде күйдіріліпті. Ағаш моланың ішінде, батыс жақ қабырғасы жағында,
жонылған қалын тақтай еденде 40-50 жастағы еркек пен 50-60 жастағы әйел
және олардың жанына қойылған заттар жатты. Өліктерді қабірге шығыс жағынан
жалғасқан дәліз-дромос арқылы кіргізген. Жерлеп болғанан кейін дромос
бөнелерімен жабылып, бүкіл құрылыс уатылған ірі тастармен көмілген. Содан
кейін тығыз сары түсті балшықтан үйінді тұрғызылып, оның үстіне майда малта
тас араласқан топырақ үйілген. Алғашқы түрінде обаның диаметрі 45 м,
биіктігі шамамен 10 м үйінді болған. Кейін бірте-бірте шөгіп, қазатын кезде
оның диаметрі 66 м, ал биіктігі 6 м болды [28, с. 58-60].
Шілікті жазығында екі ірі сақ патша обасы және бірнеше кіші қорғандар
зерттелді. Зерттеу барысында сақтың Шілікті алтын адамы осында табылды.
Таза құйма алтын заттардың табылған саны 4303 дананы құрайды. Барлығы аң
стилінде жасылынған арқар бейнесі, бұғы, бұркіт-грифон, барыс, қасқыр,
қонжық бейнелерінде.
Солардың ішінде айрықша назар аудартатыны, мызғымас билікті көрсететін
бес жұлдызды түйме.
Оған қоса мал сүйектері, айнала орналасқан тас шеңбер тізбектері, от
орындары көне түсініктерден хабар беретін этноқайнар көздермен қазақ
халқымен сабақтастық негізі қарастырылуда. Шілікті патша обасынан табылған
алтын заттардың жергілікті жерде өңделіп жасалғандығы жөніндегі ғылыми
жаңалықты ашуға Ғылым Академиясының академигі Т. Жаутиков бастаған ғалымдар
тобы еңбек етуде. 2005 жылдан бастап осы зерттеулер нәтижесінде Шілікті
өңірінен үш алтын кенішінің орыны табылды.
Тоналғанына қарамастан, обада өте бағалы заттар: ертеректегі жебелердің
ассиметриялы ромб формалы деп аталатын ұңғылы қола ұштарының он үші
салынған былғары қорамсақтың қалдығы, темір заттың сынығы және ертедегі
қолданбалы өнердің 524 алтын бұйымынан тұратын жарқын үлгілері сақталған.
Олардың арасында қорамсақтарды сәндеген, аяқтары бүгулі бұғы түріндегі
қаптырмалар, басы бүрулы бүркіттердің, шығыршықтала бүктетілген қабыланның
бедерлі мүсіндері, жұқа қаңылтырдан қиып жасалған қабандардың мүсіндері,
балық бейнесі, перуза тас еткермеленіп, майда домалақ алтын түйіршік-термен
әшекейленген, қанаттары жаюлы құс түріндегі қаптырма және басқа неғұрлым
ұсақ зергерлік әшекейлер бар. Шілікті обасы б.з.б. VII–VI ғасырлар
аралығына жатқызылады.
Алтын заттардың металлографиялық сараптамасы бойынша бұл алтындар өте
жоғарғы сапалы, яғни 940-960 сыныптағы алтындар екендігін көрсетті.
Шілікті алтын заттары сақ-скиф дүниесінің басқа аудандарынан (Тиллия-
Теппе, Әмудария күмбезі, Қара теңіз жағалауы) табылған алтын заттарға
қарағанда көнелеу. Бұл жағдай скиф-сақ аң стилі өнерінің алғашқы шыққан
отаны жөніндегі біздің түсініктерімізге өзгеріс енгізуі мүмкін.
Сақ-скиф дүниесінің басқа көпшілік алтын әшекейлернен Шілікті алтынның
ерекшелігі- ол құйма алтын және сыныбы өте жоғары. Бұл алтын заттар әшейін
өлген адаммен бірге қоюға арналған ғұрыптық зат емес, бұл әшекейлер
патшаның тірісінде хан жиынға, мерекелерге киетін киімі.
Қазіргі кезде патшаның бұл киімі ғылыми қайта қалыпқа келтіру, оның
сематикалық- семиотикалық мәнің анықтау жұмысы жүріп жатыр.
Шілікті обасы б.з.б ҮІІ-ҮІ ғасырлар аралығына жатқызылады. Бұл
Қазақстанның солтүстік далалық өңіріндегі ең ертедегі ”патшалық” оба және
Евразия аймағындағы сондай обалардың бірі. Мұнда Евразия далаларындағы мал
өсіруші тайпалардың қолданбалы өнері айқын көрсетілген. Шілікті обасындағы
аң стиліндегі бірқатар көркем туындылар (аяқтары бүгулі бұғы, шиыршақтала
бүктетілген қабылан, басы бұрулы бүркіттер) сақ-скиф дүниесі өңерінің
алғашқы үлгілеріне жатады.
Берел кезеңінде Шығыс Қазақстаның ежелгі мал өсірушілерінің мәдениеті
бұдан да айқындалып, кемелдене түседі. Таулы аудандарында обалардың таспен
нобайланған, жер шұңқырына ағаш қимасы бар және аттар көмілген бұрыннан
белгілі тұрақты түрі таралады [29, с. 53-60].
Ескерткіштердің бұл түрі Шығыс Алтайдың кеңінен мәлім Пазырық
обаларынан ерекше айқын көрінеді. Олар Таулы Алтайдың басқа жерлерінде де,
соның ішінде Шығыс Қазақстан аумағында да тараған. Олардың ішінде маңыздысы
Берел қорымы болып табылады; мұның атымен шартты түрде тұтас бір тарихи
кезең аталған.
Үлкен Берел обасының ағаштан, алтыннан және қайын қабығынан жасалған
көптеген әшекейлерінің арасында заттардың негізгі екі түрі: бейнелей
салынған аңдардың немесе олардың дене мүшелерінің мүсіндері (мысық тұқымдас
жыртқыштар, таутекелер, арқарлар, бұлан, зооморфтық бейнелер) мен
геометриялық және өсімдік өрнектерімен безендірілген бұйымдар ерекше
көрінеді.
Үлкен Берел обасына, шамасы, тайпа көсемі немесе ру ақсақалы жерленген
болуы керек. Оның моласы байлығымен және салтанаттылығымен ерекшеленеді,
бірақ жерлеу ғұрпының қауымның көптеген қатардағы мүшелерін жерлеу салтынан
айырмашылығы жоқ.
Қарапайым жерлеу құрылыстары өздерінің көсемдерінің молаларын
кішірейтілген түрде қайталайды. Олардың ішінде ағаш астау-саркофаг болғаң
жоқ, орнына 3-4 қатар бөренелерден қаланған аласа қима ғана болды. Көптеген
дағдылы қабірлерде солтүстік жағындағы биіктеу басқыштарға аттарды көму
ғұрпы да сақталған. Мысалы, сол Берел қорымының екі-обасында бес ат, ал
үшінші обасында - үш ат көмілген. Иелерін аттарымен қосып жерлеу Шығыс
Қазақстаның басқа таулы аудандарын да белгілі [30, 208-236].
Мұнда б.з.б Ү-ІҮ ғасырларда Ертіс бойымен Зайсан ойдымындағы далалық
көршілерінен әжептәуір өзгеше этникалық тайпалар тобы қалыптасты.
Бұқтырманың жоғарғы бойының ескерткіштері-ареалы Алтай және Тува аумақтарын
қамтыған, пазырық үлгісіндегі мәдениеттің етене бөлігі. Шығыс Қазақстаның
таулы аудандарының ежелгі тұрғындары көп уақытқа дейін берелдік жерлеу
ғұрпының дәстүрлерін сақтап келді. Шамамен б.з.б. ІІІ ғасырдың басында бір
жерлерде атты қоса көмудің тоқтатылғанын айтпағанда, қалған салттар біздің
заманымыздың шегіне дейін жеткен болуы керек.
Уақыты жағынан едәуір кейінгі жерлеу-ғұрыптық, сиыну құрылыстарының
архитектуралық сипаттамаларымен салыстырмалы талдау негізінде көшпелі
мәдениеттің бір көрінісінде сабақтастық элементтерін анықтауға болады.
Пазырық мәдениеті тұрғындарының практикасында ғұрыптық, еске алу
қоршауларын, тас бағандар тұрғызу тараған болатын. Берел обаларының пазырық
археологиялық мәдениетіне жататындығына байланысты, сонымен қатар салт-
ғұрыптардың барлық циклін реконструкциялау үшін мүмкіндігінше толық ақпарат
көлемін алу мақсатында күрделі жерлеу-ғұрыптық циклдің барлық заттай
қалдықтарын анықтау қажет.
Берел кезенінің мәдениеті ерекшеліктерінің бірі-жайпақ түпті қыш
ыдыстың таралуы. Ол негізінен екі түрлі: мойыны қусырылып жасалған және
кейде тік болып келетін құмыралар мен жатаған кебежелер. Кейбір ыдыстар
кертілген жапсырмалы белдіктер мен, таға тәрізді білікпен көмкерілген,
тесіктермен әшекейленген. Құмыралардың бірінде қоңыр минералды бояу мен
ангобтың үстіне салынған көркем сурет бар, кейбір ыдыстар ашық қызыл түске
боялған.
Ертіс пен Зайсан көлі жағалауының ежелгі тұрғындарының жерлеу ғұрпы
басқаша болды. Мұнда оба үйінділері малта тас араласқан топырақтан
тұрғызылды, қабірлерде аттар көмілмеген және ағаш қималар жоқ. Усть-Буконь
мен Усть-Бұқтырмада ағаш пен жапқан төбені ұстап тұру үшін жер шұңқырлардың
екі жағы кертпеш жар етіп қазылған.
Ү-ІҮ ғасырларға тән заттар-құрсауының шетінде сабы бар немесе сырт
жағында кішкене ілмесі бар шағын қола айналар, қола қанжарлар азайып
олардың орнына темір қанжарлар шығады. Қанжарлар сабының ұшы түзу не сынған
қайрақ түрінде болып келеді, олар грифондардың қарама-қарсы тұрған
бастарымен безендіріледі, ал олардың сабы қанат немесе көбелек тәрізді
болып жасалады.
Соғыс жебелерінің ұштары бұрынғыша қоладан құйылып жасалынады және
олардың екі түрі: қысқа сапты үш қалақты немесе қанды басы қырланып, төмен
қарай созыла керітілген ұңғылы болды.
Ағаш пен сүйектен, алтын мен қоладан, былғарыдан, аң терісінен және
киізден жасалған қолданбалы өнер ескерткіштері өте көркем. Орталық
сюжетінің бағыты аңдар шайқасы, жануарлардың серпінді бейнелері бола
бастаған ”аң” стиліндегі өнер гүлденген шағына жетеді. Берел кезенінің аяқ
кезіне таман барлық жерде қоланы темір ығыстырып шығарады. Қола
ауыздықтарының орнына шығыршықты темір ауыздықтар шығады; қысқа ақинақ-
семсерлер мен пышақтар да темірден жасалады.
Жетісу өңіріңдегі сақ ескерткіштері. Бұл өңірдегі сақ мәдениеттерін
зерттеу өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Жетісу өңірі ерте темір
кезенінің басты көрсеткіші болып табылатын археологиялық ескерткіштерінің
хронологиялық диапазонның кендігімен ерекшеленеді. Сонымен қатар сақ
дүниесі шеңберінде болған тығыз мәдени-шаруашылық байланыстар археологиялық
материалдардан да аңық көрініс береді. Осы ретте қорғандардың
архитектуралық құрылысын, ондағы табылған олжаларды зерттеу мен топтау
мәдени-тарихи кезеңдерді түйіндеуге және осы мәдениетті жасаған сақ
тайпаларының даму денгейін саралауға мүмкіндік туғызады. Бірақ та бұл
археологиялық ескерткіштердің барлығы да осы уақытқа дейін өз қалпында
жетпегендігін ескергеннің өзінде әлі де талай ғылыми құнды жаналықтар өз
ашылуын күтуде.
Б.з.б. V ғасырға жататын Бесшатыр қорымының сақ пирамидаларында Орта
Азия мен Қазақстан территориясындағы ең ежелгі, жер үстіндегі ағаш
архитектураның өте сирек кездесетін ескерткіштері- бөренелерден түрғызылған
ірі-ірі жерлеу құрылыстары табылды. Іле Алатауының солтүстік бөктеріндегі
үлкен қорымның құрамына кіретін Есік обасындағы ақсүйек сақтың қабірі
жерлеу ғұрпының байлығымен таң қалдырады.
Берікқара қорымының (Талас өзенінің аңғары) үлкен обаларының жер
үйінділерінде әр түрлі дөңгелек, төрт бұрышты, тізбе, комета тәрізді етіп
тастан салған жанама құрылыстары бар. Олар сақ тайпаларының сол кезеңдегі
діни және әлемнің шығуы туралы ұғымдарын керсетеді.
Регионның ежелгі тұрғындарының шаруашылық, тұрмыс салттары туралы
бағалы мәліметтер кіші обаларда - саны жағынан ру-тайпа ақсүйектерінің
обаларынан бірнеше есе асып түсетін қатардағы қауым мүшелерінің қабір
ескерткіштерінде - сақталған.
Қорымдардың материалдарын көптеген кездейсоқ табылған олжалар мен
көркемдік қола бұйымдар көмбелері қазандар, кұрбандық ыдыстары,
шырағдандар, еңбек құралдары, қару және ат-тұрман заттары едәуір толықтыра
түседі. Олардың көпшілігі жануарлар мен андардың, кейде адамның бедерлі
және мүсінді бейнелерімен сәнделген.
2003 жылдан бастап ҚР БҒМ Археология Институты қала және қала
төңірегіндегі археологиялық ескерткіштерге зерттеу жүргізуде. Нәтижесінде
Шаңырақ және Ұлжан-2 обаларына археологиялық қазбалар жүргізілді. Шаңырақ
обалары құрылыс зонасында қалып қойған, бұл жердегі 3 қорған қазылды. Ұлжан-
2 тобы Үлкен Алматы өзенінің оң жақ жағалауында Ұлжан ықшам ауданында
орналасқан. 2006 жылы Археология Институтының қызметкерлері № 4 қорғанға
қазба жұмыстарын жүргізді. Қорған тоналған, дегенмен қарақшылардан қалған
бірнеше алтын қапсырма табылған. Бұл сақ қорғандарының барлығы дерлік
тоналған деп айтуға болады. Тек заттардың фрагметтері, шашылған адам және
мал сүйектері, қыш ыдыстармен ағаш қалдықтары қалған.
Бесшатыр және Есік типтес ескерткіштер. Жетісу өңіріндегі
ескерткіштерді негізінен екі топқа бөліп қарастыруға болады. Оның бірінші
тобы Бесшатырлық және екінші тобы Есіктік типтегі ескерткіштер. Бесшатыр
қорымы іле өзенінің оң жағасында, шылбыр қойнауында орналасқан. Ол 31
обадан тұрады, олардың 21-і таспен, ал 10-ы қиыршақ тас және топырақ
үйінділерімен жабылған. Үйінділердің көлеміне қарай қорым обалары үлкен,
орташа және кіші обалар болып бөлінеді. Үлкен обалардың диаметрі 45 метрден
105 метрге дейін, олардың биіктігі 6 метрден 18 метрге дейін жетіп ауытқып
отырады. Орташаларында тиісінше 25-18 және 5-6 м, кішілерінде 6-18 м және
0,8-2 метр.
Сирек кездесетіндері болмаса, қазылған обалар бұрындары тоңалып кеткен
болып шықты. Дегенмен де Бесшатыр обалары мерзімін белгілеуге болатын
тамаша материал (қанжарлар, жебелердің ұштары) ғана емес, сонымен қатар
қабір үстіне орнатылған іргелі құрылымдардың ерекше бағалы, жаңа үлгілерін
де берді. Диаметрі 104 м, биіктігі 17 м Үлкен Бесшатыр обасы ерекше. Үйінді
төбесі қиық конус тәрізді, жалпақ төбесінің диаметрі 32 м. Обаның тас
жамылғысы табаны жағалай тығыз етіп бірнеше қабат төселген бұл орасан зор
үйінді орнатқан цоколь секілді болып көрінеді. Үйіндінің солтүстік және
оңтүстік жақтарында төменге қарай түсетін ордың ені 2 м, ізі байқалды.
Үйіндінің айналасынан 5-7 м қашықтықтан тас дуал өтеді (ені 2м және
сақталып қалған биіктігі 50-60см). Үйіндімен қатар бір басы көмілген ірі
тас бағандардан (менгирлерден) және үлкен қой тастардан қоршау түрінде
тұрғызылған дөңгелек құрылыстар сақталған. Үлкен обаның айналасында барлығы
94 қоршау бар. Кейбір тік тұрған тас бағандарға қазақ ру-тайпаларының
таңбалары қашап салынған. Обаның солтүстік-шығыс жағында тағыда осындай 7
қоршау бар, олар оңтүстік-шығыстан, солтүстік-батысқа қарай созылып жатыр.
Олардың жанынан қыш ыдыстардың көптеген сынықтары табылды, қыш қазандардың
тұтқалары кездеседі. Қазылған қоршаулардың көпшілігінде тайыз жерден күл-ыс
дақтары табылды, екеуінен сүйек қалдықтары, керамиканың сынықтары мен
моншақтар шықты. Сірә, қоршаулар табыну мақсатына арналып, отқа табынуға
және құрбан шалу ғұрпына байланысты болуы ықтимал [31, с. 15-18].
Бесшатыр үш үлкен обадан тұрады. Бірінші, Үшінші және Алтыншы Бесшатыр
обалары, орташа үш оба мен барлық ұсақ обалар қазылды. Бірінші бесшатыр
обасының диаметрі 52 м, биіктігі 7,6 м, оңтүстік жағынан 8,93 м. Оба таспен
жабылған. Үйіндінің түп жағына тас неғұрлым тығыз қаланған, обаның төбесі
жалпақ. Үйінді үш қабат. Ең үлкені-екінші қабаты, ол қалындығы 8,5 метрден
13 метрге дейін жететін топырақ пен қиыршық тастан тұрады. Төменгі
қабатының астында Тянь-шань шыршасының өнделген тұтас бөренелерінен
салынған үлкен ағаш құрылыс табылды. Сағана үйілген топырақ астында
жерленген адамның үстіне тұрғызылған, бұл түгелдей жер бетіндегі құрылыс.
Бесшатыр сағанасы сол кезде ағаштан салынған күрделі құрылыс болып
табылады, ол бірнеше бөліктен тұрады олар: дәліз (дромос) қабірдің алдыңғы
кірер аузы және жерлеу бөлмесі. Сағананың барлық бөренелері жақсы өнделген:
бұтақтары мен бұдырлары тегістеліп шабылып, қабығы аршылған. Бөлменің
қабырғасын құрайтын бөренелер мұқият тегістеліп, бір-біріне тығыз
қиюластырылған, бүкіл құрылысты мейілінше тұрақты ету үшін бөренелердің
жуан жұмыр басы қарама-қарсы айқастырылып салынған. Бұрыштарында бөренелер
бір-біріне тек түйісіп қана тұрады және өзара бекітілмеген сондықтан
Бесшатыр құрылысы дағдылы түсініктегі қима емес. Бөренелерде қашау мен
Пышақ іздері жақсы сақталған-олардың екі шеті мен ортасында кертік бар.
Жерлеу бөлмесінің бөренелерден тұратын төбесі жалпақ шиден есілген
арқандармен буылған қамыс төсеніш қабатымен жабылған. 14 обаны қазған кезде
жерлеу құрылымының жаңа үлгісі ашылды. Обаның жерлеу құрылысының негізі -
ұсақ қиыршық тастар араластырып топырақтан тұрғызылған қабырғалар.
Қабырғалар Бөренелермен үш қатар етіп жабылған, бөренелердің төменгі екі
қатары Тянь-шань шыршасынан, ал жоғарғы қатары жете бөренелер. Бөренелермен
жабылған төбесінде таспен бұтадан және сексеуілдің шырпысынан он алты қатар
етіп күмбез тәрізді жаппа жасалған. Мазардың негізі төртбұрышты, ал төбесі
дөңгелек күмбез сияқты болған. Қабірдің шығыс жағында есігі болып есіктің
екі жағында жерге тігінен көмілген қос-қостан екі бағана тұрған. Қос
бағаналар бір-бірімен қазықтармен бекітілген мейлінше берік болуы үшін
бөренелер шиден өрілген жуан арқандармен байланып тасталған. Кірер ауыздың
төбесін бөренелердің үстінен ши арқандармен болған екі қабат төсенішпен
жапқан қабірдің лақытына кірер жердің жанына жуан бөренің кесіндісі
қойылған. Лақыттың еденінде адамның шашыраған сүйектері жатыр [32, с. 2-4].
Бесшатыр қорымы б. з. б. I мың жылдықтың орта шеніндегі Жетісу
ескерткіштері жөнінде неғұрлым толық түсінік береді. Ол Іле езенінің оң жақ
жағасында Шылбыр қойнауында орналасқан және 31 обадан түрады; олардың 21-і
таспен, ал 10-ы қиыршық тас және топырақ үйінділерімен жабылған.
Үйінділерінің көлеміне қарай қорым обалары үлкен, орташа және кіші
обалар болып белінеді. Үлкендерінің диаметрі 45 метрден 105 метрге дейін,
биіктігі 6 метрден 18 метрге дейін өзгеріп отырады орташаларынікі - соған
сәйкес 25- 38 м және 5- 6 м, кішілерінікі - 6- 18 және 0,8- 2 м диаметрі
104 м және биіктігі 17 м Үлкен Бесшатыр обасы ерекше. Қорғанның қиық конус
түріндегі тас жамылғысы табаны жағалай тығыз етіп бірнеше қабат төселген,
бұл - орасан зор үйінді орнатқан цоколь секілді болып көрінеді. Үйіндінің
солтүстік және оңтүстік жақтарында ені екі метрлік орлар байқалады.
Үйіндіні айналдыра тас дуал тұрғызылған. Үйіндімен қатар бір басы көмілген
ірі тас бағандардан (менгирлерден) және үлкен қой тастардан қоршау түрінде
тұрғызылған дөңгелек құрылыстар салынған. Үлкен обаның айналасында барлығы
94 қоршау бар. Қейбір тік тұрған тас бағандарға ру-тайпа таң-балары қашап
салынған. Қүл қалдықтарына, қыш ыдыс сынықтарына қарағанда, қоршаулар отқа
табынушылық пен құрбан шалу ғұрпына байланысты болған.
Бесшатырда үш үлкен, үш орташа оба және кішкене обалардың бәрі қазылып
ашылды. Бірінші Бесшатыр обасының диаметрі 52 м., биіктігі 7,6 м. Үйінді
астынан аршылған Бесшатыр қабірі бірнеше бөліктерден: дәлізден (дромостан),
қабірдің алдыңғы кірер аузынан және жерлеу бөлмесінен тұратын, өз
заманындағы жер бетіндік күрделі ағаш құрылыс болып табылады. Бөлменің
қабырғасын құрайтын бөренелер бір-біріне тақап қиюластырылған бүкіл
құрылысты барынша орнықты ету үшін бөренелердің жуан түп жағын ерсілі
қарсылы кезектестіріп қалаған.
Жерлеу бөлмесінің бірқатар бөренелерден тұратын жалпақ төбесі шиден
есілген арқандармен буылған қамыс төсеніш қабатымен жабылған.
Жерлеу жоралғысынан кейін бөлмеге кіретін ауыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz