Ескі қазақ жазба ескерткіштеріндегі сөзжасам

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 150 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ АҚПАРАТ МИНИСТРЛІГІ

ТІЛ КОМИТЕТІ

ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ, ТҮРКОЛОГИЯ

ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ИНСТИТУТЫ

ӨМІРБАЕВ ЕРЖАН ЖАРЫЛҚАСЫНҰЛЫ

ЕСКІ ҚАЗАҚ ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕРІНДЕГІ СӨЗЖАСАМ

( ХV-ХVІІ ғасырлардағы жазба ескерткіштер материалдары бойынша )

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2006 жыл

ББК

Баспаға Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, Түркология ғылыми-зерттеу институтының Ғылыми кеңесі ұсынған

Пікір жазғандар:

Филология ғылымдарының докторы, профессор Ә. Құрышжанұлы ;

Филология ғылымдарының докторы, профессор Б. Әбілқасымұлы;

Филология ғылымдарының докторы, профессор М. Акар

Ж а у а п т ы р е д а к т о р ы:

Филология ғылымдарының докторы Қажыбек Ерден Зада-ұлы

Р е д а к т о р л а р ы:

Филология ғылымдарының докторы Малбақов Мырзаберген Малбақұлы;

Филология ғылымдарының кандидаты Дүйсен Сержан Жүнісұлы

Өмірбаев Е. Ж.

Ө Ескі қазақ жазба ескерткіштеріндегі сөзжасам: Оқу құралы / Дайындаған: Е. Ж. Өмірбаев - Алматы, 2006. - 150 бет (10 б. т. ) .

ISBN

Кітапта ХV-ХVІІ ғасырлардағы жазба ескерткіштер материалдарын-дағы Ескі қазақ тілі сөзжасамының лексика-семантикалық ерекшеліктерінің тілдік табиғаты, оның қазіргі қазақ тілімен тарихи сабақтастығы мәселелері баяндалған.

Оқу құралы ана тіліміз, қазақ тілінің тарихы мәселелерімен шұ-ғылданушы мамандарға (магистранттарға, аспиранттарға, студенттерге жә-не т. б. ) арналған. Оқу құралын «Қазақ тілінің тарихы», «Түркология», «Түркі тілдерінің тарихы», «Түркі тілдерінің салыстырмалы тарихы» сияқты пәндерді оқыту барысында, осы тақырыпқа байланысты арнаулы курс жүргізгенде пайдаланылады.

ББК

АЛҒЫСӨЗ

Қазақстан Республикасы тәуелсіз ел болып қалыптаса бастаған алғашқы жылдардың өзінде-ақ, Елбасымыз Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлының бастамасымен, еліміздің санаты қатарында жүрген азаматтардың қолдауымен, Қазақстан халықтарының талап-тілегінің, арман-мүддесінің өзара қауышып, қабысып жатуына орай, қазақ тілі - мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болып, ұядай ұйыған Мемлекеттігіміздің жанды жүрегіне, жасампаздық белгісіне айналды. Оның басты және бірегей себебі, қазақ тілінің дәуірлер қойнауында қалыптасқан қазақ этноұғымын ғасырлар бойына шыңдап, сомдап, қазақ мемлекеттігіне негіз, байрақ етіп, бекітіп беруінде жатыр. Қазақ тілі арқылы қазақ халқының өзіндік дәстүрі қалыптасты, тарихы жазылды, ата-баба рухы мен бүгінгі ұрпақ байланысының баяндылығы қамтамасыз етілді.

Қазақ тілі өзінің қалыптасу, өсіп жетілу жолдарында түрлі тарихи даму сатыларынан өтті. Қазіргі уақытта шешімі табылмай жүрген бірқатар мәселелердің түп-төркіні, осы қазақ тілінің қалыптасу, даму негіздерімен, әсіресе кейінгі ортағасырлардың соңғы кезеңдеріндегі қоғамдық-әлеуметтік, мәдени қызметімен тығыз байланысты. Қазақстан аумағын мекен-жай еткен қазақ халқына, түрлі ұлт өкілдеріне ғасырлар бойына қызмет етіп келе жатқан ана тіліміз, қазақ тілі - ұлттық мәдениетіміздің ажырамас, құрамдас бөлігі болып табылатындығын әрдайым есте тұтқанымыз абзал.

Қолдарыңызға ұсынылып отырған оқу құралында қазақ тілінің бастау бұлақтарының бірі - кейінгі ортағасырлардағы Ескі қазақ тілі сөзжасам жүйесінің лексика-семантикалық ерекшеліктері ХV-ХVІІ ғасырлардағы жазба ескерткіштер аясында, қазіргі қазақ тілімен байланыстырыла қарастырылған. Кітапта халқымыздың мәдение-тіне, тіліне қатысты осы іспеттес өзгедей де жазба ескерткіштерді зерттеу, игеру мәселелерінің шешім жолдарын іздестіруге қатысты тың пікірлер ұсынылады.

Қажыбек Ерден Зада-ұлы

КІРІСПЕ

Қазақ тілінің қазіргі өркениетіміз бен мәдениетіміздің және ұлтымыздың қалыптасуында негізгі ұйыстырушы, ұйтқы болғандығы белгілі. Қазіргі қазақ тілінің қалыптасу тарихын, даму жолдарын зерделеу, оқып-үйрену - ұлттық, мемлекеттік, жалпы азаматтық міндет, парыз болуымен қатар, мәдениетіміздің келешектегі даму бағдарларын анықтауға септігін тигізер мүдделі қажеттілік. Бабаларымыздың өткен тарихтағы асыл мұраларын танып білу іс-шараларында ескі қазақ тілінің жазба үлгілеріндегі материалдардың қолдағы барын игерудің, жоғын іздестіріп ғылыми айналысқа тарту ісінің маңызы өте зор. Өкінішке орай, ескі қазақ жазба тілінің ХV-ХVІІ ғасырлардағы жай-күйін танытатын жазба нұсқалардың көпшілігі бізге жетпеген, ал басым бөлігі түрлі объективті, ішінара субъективті жағдайларға байланысты шетелдік мұражайлар мен кітапханалар қорында жатыр.

Қазақ хандығы өз алдына шаңырақ көтеріп, қазақ мемлекет-тігін жариялағанымен, олардың өмір-тіршілігі көбінесе тарихи-саяси тартыс, күрес үстінде болды. Қазақ жұрты тал Қазақ жұрты талабуылға ұшырап, қазақ жерінің арғы шеті мен бергі шетіне үнемі көшіп жүргені тарихтан белгілі. Әсіресе, отырықшы халық пен отырықшы елдің мекен-жайы болған қалалардың өзі жиі-жиі, бір қолдан екінші қолға өтіп отырғаны тарихтан мәлім. Бұл жағдай қазақ халқының тарихи жазба мұраларын толығымен сақтауға, келе-шек ұрпаққа жеткізу мүмкіндігіне кері әсерін тигізді. Түркі тайпала-рының, оның ішінде ескі қазақ тілінің ерекшеліктері V-VІІІ ғасыр-лардағы Орхон-Енисей, одан кейінгі көне түркі, ұйғыр, араб жазулы және т. б. жазба ескерткіштерде сақталған. Әсіресе, «шағатай тілінде орындалған» деп танылып жүрген жазба ескеркіштерге қазақ халқы да ортақ. Өйткені шағатай тілі өз кезінде көптеген түркі тілдес халықтарға ортақ әдеби тіл. Қазақ ру-тайпалары дербес мемлекет құрып, өмір сүре бастаған ХV-ХVІ ғасырларда жазба дүниелердің қажеттілігі туды. Ол қажеттілік алдымен қазақтың хан-сұлтандары-ның өзге елдермен қарым-қатынас жасау саласында бой көрсетті. Сонан соң, жеке адамдардың немесе әулеттердің кейінгі ұрпақтары-на ата-бабаларын танытатын шежірелер жазу дәстүрі болған. Сонымен қатар, жазба түрде өсиетнама қалдыру сияқты дәстүрлер де болған екен. Сол кездегі шежірелер - құрылысы, баяндау стилі, көлемі, орындалу мақсаты жағынан әр түрлі болып келген. Олардың ата-бабалардың аттарын хронологиялық тәртіппен түзген сызба тәріздес қысқа түрлері де, тарихи шығарма түрінде келетін күрделі түрлері болса керек. Алдыңғы топтағы түпнұсқалары сақталмаған. Ал тарихи жылнама түрінде жазылған жазба ескерткіштердің бізге жеткені өте аз.

Қазақ тілінің орта ғасырдың соңғы ширегіндегі жай-күйіне, тілдік ерекшеліктеріне тілші ғалымдар, мәдениет қайраткерлері үне-мі назар салып, түрлі жанрларда орындалған ізденіс жұмыстарына арқау етіп келеді. Осы бағытта зерттеулер жүргізіп, келелі пікір-лерін, тұжырымдарын ұсынған Ш. Ш. Уәлихановтың, А. Бай-тұрсынұлының, М. Тынышпаевтің, Қ. Жұбановтың, Н. Т. Сауран-баевтың, Ә. Х. Марғұланның, Б. Кенжебаевтың, С. А. Аманжолов-тың, Р. Сыздықованың, Ә. Т. Қайдардың, Ә. Құрышжанұлының, Б. Әбілқасымовтың және т. б. арнайы орындалған еңбектерінде, сон-дай-ақ осы мәселеге қызығушы мамандардың түрлі басылымдар арқылы білдірген пікірлерінде мәселенің өткір де өзекті тұстары туралы келелі пікірлер ұсынылып жүр. Оларды бір арнаға, бір аяға топтастыру, жүйелеу арқылы мүмкіндігінше мәселенің нақты шеші-мін табудың қажеттілігі күнбе-күн артып келеді. Осындай қажетті-ліктің шешімін іздестірудің бір жолы - ХV-ХVІІ ғасырлар арасында орындалған, тілдік материалдары ескі қыпшақ және ескі қазақ тілде-ріне өте жақын болып келетін жазба ескерткіштерді өзара салғас-тыра, салыстыра отырып зерттеу. ХVІ ғасырда жазылған Қадырғали Жалайыридің «Жамиғат-Тауарих» (Жылнамалар жинағы) атты еңбегі осы қатарға жатады. Оның әсіресе ортағасырлық қазақ тарихы мен ескі қазақ тілін зерттеуде алатын орны ерекше. Сондықтан бұл ескерткіш - ескі қазақ әдеби тілі, қазақ мәдениеті және тарихына байланысты арнайы зерттелініп, үнемі назарға тұтылып келеді. Бұл жайында зерттеулер жасаған ғалымдар Р. Сыздықова және М. Қойгелдиев «Қадырғали би Қосымұлы және оның Жылнамалар жинағы» атты кітабында былай дейді:

«Қадырғали би Қосымұлының еңбегі бізге толық емес, екі тізім және татар ғалымы Ә. Рахим тауып жариялаған үзінді түрінде жеткен. Бұл еңбегімізді даярлау барысында қазіргі уақытта Ленинград университеті ғылыми кітапханасының Шығыс бөлімінде сақтаулы тізімі мен Қазан университеті ғылыми кітапханасының Шығыс бөліміндегі тізімі, екеуін де негізге алдық. Бірақ бұл екі тізім де толық емес, дегенмен бірін-бірі толықтырып отырады» [5] .

ХVІІ ғасырда жазылған Әбілғазы Бахадүр ханның «Шежіре-и Түрки» шежіресі өз тұсындағы шағатай тілінен өзгешелеу тілде, өз сөзімен айтсақ, түркі халықтарына ортақ « нағыз түрік тілінде » жазылғанын көреміз.

Бұл шығарма - ғылым әлеміне екі ғасырдан астам уақыт белгілі болса да, ол туралы жазылған мақалалар, кейбір зерттеулер жарияланса да, қазақ оқырмандарына тек ХХ ғасырдың екінші жартысында ғана мәлім бола басады. Қазақ ғалымдарының арасынан «Түркі Шежіресінің» тілін жіті зерттеген - профессор Б. Әбіл-қасымов. Ғалым ескерткіш материалдарына жасаған талдауларында «Түркі Шежіресінің» тілін қыпшақ тобына, оның ішінде қазақ тіліне жақындатуға толық мүмкіндік бар екендігін тиянақты фактілер жиынтығы арқылы айқындап көрсеткен.

ХІV ғасырдың соңы мен ХV ғасырдың басында жазылған Өтеміс қажының «Шыңғыснамасы» да - ескі қазақ тілі тарихы үшін өте маңызды еңбек. Бұл жазба ескерткішті алғаш рет қазақстандық шығыстанушы В. П. Юдин тарихи тұрғыдан зерттеп, транскрип-циясын жасады. Тағы бір ескерткіш - Санкт-Петербург мемлекеттік университетінің ғылыми кітапханасында сақталған, ХVІ ғасырда жазылған «Әділ сұлтан» эпикалық жыры. Бұл жазба ескерткішті тарихи тұрғыдан зерттеп, қолжазба факсимилесін және транскрипциясын жасаған - тарихшы-ғалым А. И. Исин. Біз осы ға-лымдар транскрипциялаған мәтіндерді негізге ала отырып, оларды сөзжасам тұрғысынан өзара салыстыра отырып қарастырдық. Соңғы аталған жазба ескерткіш бұрын-соңды тілдік тұрғыдан зерттелмеген.

Қадырғали Жалайыридің «Жамиғат-Тауарих», Әбілғазы Баха-дүр ханның «Түркі Шежіресі», «Әділ сұлтан» эпикалық жыры және Өтеміс қажының «Шыңғыснама» атты жазба ескерткіштеріндегі тарихи мәтіндер сол кезеңдегі, яғни ХV-ХVІІ ғасырлардағы ескі қазақ жазба тілінің болмысынан, тілдік құрылысынан жалпылама және нақты мәліметтер береді. Бұл шығармалардан ескі қазақ жазба тілінің ғасырлар бойы қолданылып келген заңдылықтары, оның ішінде сөзжасам жүйесі айтарлықтай өзгеріске ұшырамай, қазіргі уақытқа дейін жеткендігі аңғарылады. Ескі қазақ тілі мен қазіргі қазақ тілінің сабақтастығын, әсіресе кейінгі ортағасырдың соңғы ширегіндегі жай-күйін, қалыптасуы мен даму жолдарын анықтаудың басты бір әдісі - көне мұрағаттарды талқыдан, ғылыми зердеден өткізу. Сол арқылы қазақ мемлекеттігінің, қазақ ұлтының алғашқы қалыптасу кезеңіндегі тіліміздің статикалық және динамикалық даму үрдісін анықтау - қазіргі заман талабынан туын-дап отырған, келешекте де күн тәртібінен түспейтін, зәрулігі, өзек-тілігі жоғары деңгейлі мәселе болып қала берері анық. Осы тұрғыдан зерттеудің өзектілігі дау тудырмайды.

ХV-ХVІІ ғасырларда жазылған ескі қазақ жазба ескерткіштеріндегі сөздердің тұлғалық ерекшеліктерін, олардың лексикалық мағыналарын және сөздердің жасалуы мен қолданымын талдау. Жазба ескерткіштерге бірдей ортақ категориялық заңдылық ерекшеліктерін тауып, басын біріктіріп, тиісті қорытындыларға келу. Негізгі материалдар - Қадырғали Жалайыридің «Жамиғат-Тауарих», Әбілғазы Бахадүр ханның «Түркі Шежіресі», «Әділ сұлтан» эпикалық жыры және Өтеміс қажының «Шыңғыснама» атты жазба ескерткіштерінде берілген тілдік материалдар. Олар иіні мен ретіне орай өзгедей материалдармен де салыстырыла қарастыры-лады. Бұл талдауларды жасауда жазба ескерткіштердің бұрынғы транскрипциялары (Б. Әбілқасымұлы: «Түркі Шежіресі» (Демезон нұсқасы), Р. Сыздықова, М. Қойгелдиев: «Қадырғали би Қосымұлы және оның Жылнамалар жинағы», «Шыңғыснаманың» В. П. Юдин дайындаған транскрипциясы және «Әділ сұлтан» эпикалық жыры-ның А. И. Исин жасаған транскрипциясы) сол қалпында пайдала-нылды. Жазба ескерткіштердегі грамматикалық категориялардың қолданымын және қажетті сөздің лексикалық мағынасын аша түсу үшін мәтіндерге анықтама және иллюстрациялық материалдар берілді.

ХV-ХVІІ ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ЕСКІ ҚАЗАҚ ЖАЗБА ТІЛІН ЗЕРТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Ескі қазақ жазба әдеби тілі ұғымы туралы

Ескі қазақ тілі туралы

Қазақ әдеби тілінің бастау алған кезеңдерін жүйелеу қазақтың төл әдебиетінің алғашқы нұсқаларын айқындаумен тығыз байла-нысты. Ғалым Р. Сыздықова ХV-ХVІІІ ғасырлардағы ақын-жырау-лардың тілін арнайы талдай келіп, олардың шығармаларын қазіргі әдеби тілдің алғашқы үлгілері, - деп таниды. Сөйтіп, бұл кезеңде қызмет еткен тілді жазба дәуірге дейінгі ауыз әдеби тілі деп атайды. Алайда кейбір зерттеушілер жазба дәуірге дейін қолданылған тілді әдеби тіл деп есептемейді. Олар белгілі бір тілді «әдеби тіл» деп тану үшін жазудың болуы шарт екенін, яғни «хатқа түскен нұсқа-лары жоқ немесе өте аз болған жерде әдеби тіл де жоқ» дегенді кесіп айтады. Зерттеушілердің көпшілігі әдеби тіл ұғымы тарихи жағынан құбылмалы деп таниды. Ол жөніндегі бір ғана таным-анықтама барлық тілдердің әдеби түрінің даму барысындағы күллі дәуіріне бірдей сай келуі шарт емес. Сондықтан «кейбір халықтардың жазу дәстүрі тумаған немесе дамымаған, я болмаса бір кезеңдерде жазуы болып, кейін әр түрлі себептерден дамымай қалған дәуірлерінде де әдеби тілі болуы мүмкін» деген пікірлер де айтылып жүр [1, 17] .

Қазақ халқының ру-тайпалық кезеңдерінен бастап, оның жеке халық болып құралған дәуіріндегі және ұлттық дамуы кезіндегі тілінің жалпы тарихын зерттеу де, оның әдеби түрінің даму барысын танып-білу 30-40 жылдардан бастап қолға алына бастағаны белгілі. Қазақ тіл тарихының жеке проблемалары белгілі бір кезеңдердегі жағдайы және жазба әдеби тілдің дамытудағы қызметі мен орны тәрізді мәселелер ғылыми ізденістердің, нақты талдаулардың негізгі объектісі болып келеді. Қазақ тілінің соңғы екі-үш ғасыр барысын-дағы статикасы мен динамикасын танып-білуде Н. Сауранбаев, І. Ке-ңесбаев, С. Аманжолов, Х. Жұмалиев, А. Ысқақов, Т. Қордабаев, Қ. Өмірәлиев, М. Балақаев, Р. Сыздықова, С. Исаев, Ә. Құрышжанов, Ш. Сарыбаев, М. Томанов, Е. Жұбанов, Ғ. Қалиев, Б. Әбілқасымов, С. Хасанованың еңбектері елеулі үлес қосып отыр.

Әдеби тілдің нормалық қасиеті тек жазу-сызу арқылы ғана қалыптаспай, ауызша сөз қолданыс арқылы да жетіле түседі. Ауыз-ша әдеби тілі мен ауызекі сөйлеу тілі ұқсас құбылыс болғанымен, бұлардың атқаратын қызметі, тілдік амал-тәсілдерінің жұмсалу жағынан бір-бірінен айырмашылықтары және ұқсастықтары бар. Ауыз әдеби тілі мәдени-рухани дүниелерді жасаудың, қоғамдық іс-қимылды ұйымдастырудың құралы, жалпыға ортақ мәнділігі, тілдік амал-тәсілдердің талғап жұмсалатындығынан т. б. қасиеттері арқылы сөйлеу тілінен тұрады. Сондай-ақ әдеби тілдің ауызша түрінің де өз ішінде стильдік тармақтарға бөлінетіндігі байқалады. ХV-ХVІІІ ғасырлардағы ауыз әдеби тілінің көркем әдебиет стилі тәрізді тармақтары болған. Өйткені әдеби тілдің әр кезеңге лайық ерекше-лігі болады. Мәселен, ұлттық және ұлттық емес дәуірде әдеби тіл адамдардың тарихи қалыптасқан әлеуметтік ұжымдары қызметінің негізгі салаларындағы қарым-қатынас қажетін өтейді. Қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихына қазақ халқының халық болып, жеке мемлекет (хандық) құру кезінен, ХV-ХVІІ ғасырлардағы қазақ хал-қының мәдени-рухани өмірінде жаңа құрала бастаған халықтық сөйлеу тілі мен қазақ халқын құраған ру-тайпалардың әріден келе жатқан ауызша дамыған және қоғамдық үрдіс негізінде әдеби және жазба тіл қызмет етті [2, 108] . Ауызша әдеби тілдің арнасы мен үлгі-лері жазба тілге қарағанда, әлдеқайда кең болып келеді. ХV ғасырға дейінгі дәуірде ауызша поэзия негізінде, жырлардың көп үлгілері өлең жолдарымен қайта айту негізінде жаңа шығармашылық туын-ды ретінде жасалды. Бұл жыр-толғаулар ноғай, қазақ, қарақалпақ, башқұрт және татар сияқты халықтардың ортақ мұрасы, керісінше, бұл халықтардың кейін туған жырларына ықпал етті.

Бұл екі үлгінің айырмашылығы жасалу, таралу және сақталу әдісінде болды. Қазақ қауымында қолданылған жазба әдеби тіл көп-теген зерттеулерде ескі қазақ тілі деп аталады.

Ғалым Р. Сыздықова өз оқулығында «Орта ғасырлардағы түр-кі әдеби тілдерінің қазақ халқын құраған ру-тайпаларға да қатысты екенін, кейінгі ғасырларда ұлыс атымен «шағатай тілі» деп аталған ортаазиялық түрікті қазақ қауымы да өз қажетіне жұмсай білгенін тілші-ғалымдардың көпшілігі жалпы түрде айтып өткен болатын. Бұл жазба тіл іс қағаздары мен эпистольярлық жанрға, тарихи шығармалардың бір үлгілері болып табылатын шежірелер жазуға, мұсылманша діни әдебиетке қызмет етті», -дей келе, бұл тілді кезін-де қазақ топырағында «кітаби тіл» деп, сол тілде жырлаған ақындар-ды «кітаби ақындар» деп аталғанын, қазақ мәдениетіне қызмет еткен «кітаби тіл» таза шағатай тілі емес, сол тілдің және татар жазба әде-би тілі мен қазақ тілдерінің элементтерін араластырып пайдаланған қоспа дүние болды деген пікірлерді атап өткен [1, 16] .

Ескі қазақ тілі - орта ғасырда (ХV-ХVІ ғғ. ) қолданылған қазақ халқының тілі. Бұл кезде белгілі бір қыпшақ тайпалары мен түркі рулары Алтын Орда мемлекетінен бөлініп шығып, «қазақ» деген этникалық атқа ие ретінде, өз алдына этнос болып қалыптасқан. ХV ғасырдан бастапосы бір қалыптасқан халық көршілері арасында да, сол заман оқиғаларын көрсететін жазба деректерде де «қазақ» аты-мен белгілі болады. Қазақ этнонимінің туу тарихы ұзақ уақыт бойы зерттеушілердің қызу айтыс-тартысының тақырыбына айналып келеді. Ол халықтың өзінің шыққан тегі туралы туғызған көптеген аңыз-әңгімелерінде сөз болады. Деректерге қарағанда, бұл термин әуелгі кезде әлеуметтік мәнінде қолданылып, «өз мемлекетінен, тай-пасы мен руынан оқшауланып шығып, шытырман оқиғалар іздеуге мәжбүр болған адам» (В. В. Бартольд) мағынасында қолданылады. «Тарих-и Рашиди» мен өзге деректерде « қазақ » атауы Жәнібек пен Керей бастап Жетісуға көшіп кететін сияқты топты білдіру үшін бастапқы кезде «өзбек-қазақ», сосын «қазақ» түрінде пайдаланыла-ды. Қазақ хандығы алғашқы уақыттары Батыс Жетісу жерін, Шу мен Талас алқаптарын иеленді. Ол Орталық және Оңтүстік Қазақстаннан қоныс аударған қазақ ру-тайпалары сияқты жергілікті тұрғындарды да біріктірді. Моғолстанның билеушісі Есенбұғаның мұнда жылжыған қазақтарды тоқтатуға нақтылы күші болмады. Әбіл-қайырдың, Темір әулетінің территориялық талаптарына, қалмақтар-дың шапқыншылығынан Моғолстан шекараларының қауіпсіздігі солардың көмегімен сақтап қалуға үміттеніп, ол қазақ қолбасшы-ларымен одақтасты. 1462 жылы Есенбұға қайтыс болғаннан кейін Моғолстанда іс жүзіндегі толық бас аламандық, өкіметсіздік орын алды. Мұндай жағдайда Жетісу жерінде қазақ халқының өмірге ке-ліп, нығаюы әбден заңды құбылыс болған еді. Мұхаммед Хайдар Дулати Қазақ хандығының құрылған уақытын хижраның 870 жылына (1465-1466 жж. ) жатқызады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.