Кәсіби стресс проблемасы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 бөлім. Стресс жайлы теориялық қағидалар
1.1. Стресс туралы ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Кәсіби стресс проблемасының психология ғылымында зерттеліну жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 бөлім бойынша тұжырымдама.
2 бөлім. Кәсіби стресс проблемасының психология ғылымында зерттеліну жайы
2.1. Эксперимент әдістемелері, негізгі сипатамалар ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Стресстен шығу жолдары. Стресстен шығудың ғылыми.әдістемелік нұсқаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 бөлім. Стресс жайлы теориялық қағидалар
1.1. Стресс туралы ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Кәсіби стресс проблемасының психология ғылымында зерттеліну жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 бөлім бойынша тұжырымдама.
2 бөлім. Кәсіби стресс проблемасының психология ғылымында зерттеліну жайы
2.1. Эксперимент әдістемелері, негізгі сипатамалар ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Стресстен шығу жолдары. Стресстен шығудың ғылыми.әдістемелік нұсқаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Дипломдық зерттеу жұмысына жалпы сипаттама. Қазіргі таңда, яғни қарқыны ерекше жылдамдықпен өту барысы тұсында, адам баласына қоршаған ортаның өзгерісті жағдайларына бейімделу қиынға соғады, әрі адам бейімделе отырып, эмоционалды теңдікті сақтау керек болады. Адам ағзасы күш-қуатты қайта қалпына келтіруге үлгере алмайды. Әрине, мұндай өмір салты жүйке жүйесінің қажып-әлсіреуіне жеткізуі мүмкін және психосоматикалық аурудың пайда болуына алғышарт жасауы әбден мүмкін.
Сондықтан да, стресс туралы ілім қазіргі таңда кең танымал болды. Стресс проблемасымен Селье, Самоукина, Кеннон, Касл, Купер, Маршалл, Альбрехт, Вейтен, Ялайд және т.б. ғалымдар айналысып, зерттеді.
Біздің зерттеу жұмысымызда тек қана күнделікті стресс сөз болып қана қоймайды, адамның іс-әрекеті тудырған стресс те сөз етіледі.
Бұл тақырып өте өзекті, себебі қазіргі қоғамда адам өмірінің басты байлығы, мұраты-оның материалдық қамтамасыздығы болып табылады. Және адам ақша қуудың соңында жүріп, өзіне, денсаулығы, отбасы, достарына уақыт бөлмейтін болады. Міне, сонда кәсіби стресс туындайды. Егер де адам бұл стресстің кері салдарын жеңе алмаса, онда стресс адамды ішкі жағынан бүлдіре бастайды, бұл ауруға тіпті кейде өлімге де жеткізуі мүмкін. Сондықтан да, біздің уақытта стрессті қалай бастан кешіруге болады, оның кері әсеріне шалынбауға үйрену қажет.
Стресстің жағымсыз ықпалын жеңу үшін, алдымен стрестің не екенін білу керек, стресстің түрлерін, біздің стресске реакциямызды, кәсіби стресстің не екенін, оның қайнар көздері, онымен күресу жолдарын білу керек.
Сондықтан да, біздің дипломдық жұмысты жазу мақсатымыз кәсіби стресс проблемалары және оның кері ықпалды әсерімен күресу әдістерін зерттеу болып табылады.
Зерттеу объектісі – бұл еңбек ұжымы, ал зерттеу пәні – еңбек ұжымындағы кәсіби стресстің пайда болуы.
Дипломдық зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негізін Г. Сельенің «стресс» туралы теориясы, ағылшын докторы Дж. Мейсонның психосоматикалық аурулар туралы теориясы, А.А. Радугиннің фрустрация туралы теориясы, К. Левиннің кикілжіңді зерттеу тұжырымдамалары, Нил Миллердің теориясы, Джеймс-Лангенің эмоцияның перифериялық теориясы, Л.С. Выготскийдің мәдени-тарихи даму тұжырымдамасы құрады.
Дипломдық зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығы. Аталған мәселе бойынша қазақ тілінде материалдар, әсіресе психологиялық білім беретін қайнар көздер жоқ. Сондықтан да, бұл дипломдық жұмыс материалы қазақ тілінде психологиялық білімді толықтыруға үлкен жағдай жасайды.
Дипломдық зерттеу жұмысының практикалық құндылығы: Аталған зерттеу жұмысымен танысу арқылы оқырмандар стресстен құтылу жолдары, стресстің алдын-алу, кәсіби стресс мәселелерін шешу сияқты іскерлік-дағдылармен қаруланатын болады. Өмірдегі түрлі стресс жағдайларында жеңіске жету амалдарын игеретін болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізінен тұрады.
Дипломдық зерттеу жұмысына жалпы сипаттама. Қазіргі таңда, яғни қарқыны ерекше жылдамдықпен өту барысы тұсында, адам баласына қоршаған ортаның өзгерісті жағдайларына бейімделу қиынға соғады, әрі адам бейімделе отырып, эмоционалды теңдікті сақтау керек болады. Адам ағзасы күш-қуатты қайта қалпына келтіруге үлгере алмайды. Әрине, мұндай өмір салты жүйке жүйесінің қажып-әлсіреуіне жеткізуі мүмкін және психосоматикалық аурудың пайда болуына алғышарт жасауы әбден мүмкін.
Сондықтан да, стресс туралы ілім қазіргі таңда кең танымал болды. Стресс проблемасымен Селье, Самоукина, Кеннон, Касл, Купер, Маршалл, Альбрехт, Вейтен, Ялайд және т.б. ғалымдар айналысып, зерттеді.
Біздің зерттеу жұмысымызда тек қана күнделікті стресс сөз болып қана қоймайды, адамның іс-әрекеті тудырған стресс те сөз етіледі.
Бұл тақырып өте өзекті, себебі қазіргі қоғамда адам өмірінің басты байлығы, мұраты-оның материалдық қамтамасыздығы болып табылады. Және адам ақша қуудың соңында жүріп, өзіне, денсаулығы, отбасы, достарына уақыт бөлмейтін болады. Міне, сонда кәсіби стресс туындайды. Егер де адам бұл стресстің кері салдарын жеңе алмаса, онда стресс адамды ішкі жағынан бүлдіре бастайды, бұл ауруға тіпті кейде өлімге де жеткізуі мүмкін. Сондықтан да, біздің уақытта стрессті қалай бастан кешіруге болады, оның кері әсеріне шалынбауға үйрену қажет.
Стресстің жағымсыз ықпалын жеңу үшін, алдымен стрестің не екенін білу керек, стресстің түрлерін, біздің стресске реакциямызды, кәсіби стресстің не екенін, оның қайнар көздері, онымен күресу жолдарын білу керек.
Сондықтан да, біздің дипломдық жұмысты жазу мақсатымыз кәсіби стресс проблемалары және оның кері ықпалды әсерімен күресу әдістерін зерттеу болып табылады.
Зерттеу объектісі – бұл еңбек ұжымы, ал зерттеу пәні – еңбек ұжымындағы кәсіби стресстің пайда болуы.
Дипломдық зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негізін Г. Сельенің «стресс» туралы теориясы, ағылшын докторы Дж. Мейсонның психосоматикалық аурулар туралы теориясы, А.А. Радугиннің фрустрация туралы теориясы, К. Левиннің кикілжіңді зерттеу тұжырымдамалары, Нил Миллердің теориясы, Джеймс-Лангенің эмоцияның перифериялық теориясы, Л.С. Выготскийдің мәдени-тарихи даму тұжырымдамасы құрады.
Дипломдық зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығы. Аталған мәселе бойынша қазақ тілінде материалдар, әсіресе психологиялық білім беретін қайнар көздер жоқ. Сондықтан да, бұл дипломдық жұмыс материалы қазақ тілінде психологиялық білімді толықтыруға үлкен жағдай жасайды.
Дипломдық зерттеу жұмысының практикалық құндылығы: Аталған зерттеу жұмысымен танысу арқылы оқырмандар стресстен құтылу жолдары, стресстің алдын-алу, кәсіби стресс мәселелерін шешу сияқты іскерлік-дағдылармен қаруланатын болады. Өмірдегі түрлі стресс жағдайларында жеңіске жету амалдарын игеретін болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізінен тұрады.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Бодров В.А. «Информационный стресс» М, 200-352 б.
2. Гибсон Дж. Л. «Учебник для вузов» М, 2000-262 б.
3. Грановская Р.М. «Элементы практической психологии».
4. Жданов О.И. «Практическая психология и аутопсихология» М, 1999-77 б.
5. Карташова Л.В. «Поведение в организации» М, 1999-220 б.
6. Леснова А.Б., Чернышеева О.Н. «Психология труда и организационная психология» М, 1995-683 б.
7. Ньюстром Дж.В., Девис К. «Организационное поведение» Питер:
2000-671 б.
8. «Общая психология» Ю.Б., Дормашев М, 2000-480 б.
9. Пряжников Н.С. «Психология труда и человеческого достоинства» М, 2001-480 б.
10. Радугин А.А. «Психология» М, 2003-400 б.
11. Самоукина Н.В. «Психология и педагогика профессиональной деятельности» М, 2000-281 б.
12. Селье Г. «Стресс без дистресса» М, 1979-126 б.
13. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2030». жолдауы. А, 2004
14. Анцупов А.Я., Шипилов А.И. Конфликгология. - М, 1999, с 5.
15. Данцов А.И., Полозова Т.А. Проблема объективных детеминант межличностного конфликта в группе. - М, 1982. С. 23-32.
16. Анцупов А.Я., Шипилов А.И. Проблема конфликта: аналитический обзор, междисциплинарный библиографический указатель. - М, 1992. - с. 27.
17. Сулимова Т.С. Социальная работа и конструтивное разрешение конфликтов. М, 1996.
18. Зеркин Д.П. Основы конфликтологии. Курс лекций. Ростов-на-Дону. 1988г.
19. Психология. Учебник. Под.ред. А.А. Крылова. - М, 1999г.
20. Словарь практического психолога. /Сост. С.Ю. Головин. - Минск, 1998.
21. Мелибруда Е.Я. Ты-Мы:Психологические возможности улучшения общения. - М, 1986.
22. Анцупов А.Я., Малышев А.А. Введение в конфликтологию. Ужгород, 1995.
23. Петровская Я.А. О понятийной схеме социально-логического анализа. М, 1977г.
24. Дмитриев Н.В., Кудрявцев В.Н., Кудрявцев С.В. Введение в общую теорию конфликтов. М.
25. Девять ступеней вниз, или ссоры - конфликты - войны. №11,1999 //Знание сила. - с.152.
26. Карнеги Д. Как завоевать друзей и оказывать влияние на людей. М., 1990г.
27. Хьюнт В. Тайные возможности вашей психики. -СПб, 2000г.
28. Уткин Э.А. Конфликтология. Теория и практика. М, 2000г.
29. Мақашқұлова Г. Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің психикалық ерекшеліктері. // Қазақстан мектебі, 11-12/2005, 52-53 б.
30. Прихожан А.М., Толстых Н.Н. Дети без семьи. М, 1990.
31. Кащенко В.П. Педагогическая коррекция. М, 1995.
32. Козе М. Неа1іп§ Нші Міпёз. Ьопёоп. N.4., 1990.
33. 8еесі Р. Веуе1оріп§ Ноіізііс Есһісаііоп. Ьошіоп, \¥а5һіп§1;оп, Б.С.1982.
34. Выготский Л.С. Проблема возрастной периодизации детского развития. //Выготский Л.С. Вопросы детской психологии. - СПб, 1997. С 3-21.
35. Матейчик 3; Лангмейер И. Психическая депривация в детском возрасте. Прага, Авщенко, 1984.
36. Грибанова Г.В. Психологическая диагностика личностного развития детей и подростков при семейном алкоголизме.// Дефектология. 1988. №1.
37. Психическое развитие воспитанников детского дома. Под.ред. И.В. Дубровиной, А.Г. Рузской. М, 1990.
38. Рубинштейн С.Л. Проблемы общей психологии. М, 1996.
39. Фрухт Э.л. Диагностика нервно-психического развития детей 1-го года жизни // Пантюхин, Пеюра К.Л., Фрухт Э.Л. Диагностика нервно-психического развития детей нервных трех лет жизни. 1979г.
40. Разенкова Ю.А. Коррекционно-педагогическая работа с детьми первого года жизни группы риска в условиях дома ребенка: Дисс. Канд. Пед.наук. М, 1998г.
41. Бехтерев В.М. Коллективная рефлоксология. М, 1921.
42. Фрейд 3. Введение в психоанализ. М, 1990г.
43. Фрейд 3. Я и он. Тбилиси, 1989г.
44. Бабаева Л.Д. Развитие личности школьника и его способности. -СПб, 1997.
45. Грузенберг С.О. Психология творчества - СПб, 1996.
46. Дружинин В.Н. Проблема общих спососбностей. СПб, 2001.
47. Лейтес С.Н. Способности и одоренности в раннем возрасте. М, 1995.
48. Матюшкин А.А. Интеллект и развитие у школьников. М, 1994.
49. Перкинс Д.Н. Творческая одаренность как психологическое понятие. М, 1988.
50. Щадриков В.Д. Одаренность и талант. М, 1999.
51. Бывают выдающиеся дети. Н.С.Лейтес //Семья и школа, №9, 1990г., стр.31.
52. Воспоминания размышления, беседы. Лейтес Н.С. //Психологияеский журнал. Т.13, №11,1992, с. 147-165.
1. Бодров В.А. «Информационный стресс» М, 200-352 б.
2. Гибсон Дж. Л. «Учебник для вузов» М, 2000-262 б.
3. Грановская Р.М. «Элементы практической психологии».
4. Жданов О.И. «Практическая психология и аутопсихология» М, 1999-77 б.
5. Карташова Л.В. «Поведение в организации» М, 1999-220 б.
6. Леснова А.Б., Чернышеева О.Н. «Психология труда и организационная психология» М, 1995-683 б.
7. Ньюстром Дж.В., Девис К. «Организационное поведение» Питер:
2000-671 б.
8. «Общая психология» Ю.Б., Дормашев М, 2000-480 б.
9. Пряжников Н.С. «Психология труда и человеческого достоинства» М, 2001-480 б.
10. Радугин А.А. «Психология» М, 2003-400 б.
11. Самоукина Н.В. «Психология и педагогика профессиональной деятельности» М, 2000-281 б.
12. Селье Г. «Стресс без дистресса» М, 1979-126 б.
13. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2030». жолдауы. А, 2004
14. Анцупов А.Я., Шипилов А.И. Конфликгология. - М, 1999, с 5.
15. Данцов А.И., Полозова Т.А. Проблема объективных детеминант межличностного конфликта в группе. - М, 1982. С. 23-32.
16. Анцупов А.Я., Шипилов А.И. Проблема конфликта: аналитический обзор, междисциплинарный библиографический указатель. - М, 1992. - с. 27.
17. Сулимова Т.С. Социальная работа и конструтивное разрешение конфликтов. М, 1996.
18. Зеркин Д.П. Основы конфликтологии. Курс лекций. Ростов-на-Дону. 1988г.
19. Психология. Учебник. Под.ред. А.А. Крылова. - М, 1999г.
20. Словарь практического психолога. /Сост. С.Ю. Головин. - Минск, 1998.
21. Мелибруда Е.Я. Ты-Мы:Психологические возможности улучшения общения. - М, 1986.
22. Анцупов А.Я., Малышев А.А. Введение в конфликтологию. Ужгород, 1995.
23. Петровская Я.А. О понятийной схеме социально-логического анализа. М, 1977г.
24. Дмитриев Н.В., Кудрявцев В.Н., Кудрявцев С.В. Введение в общую теорию конфликтов. М.
25. Девять ступеней вниз, или ссоры - конфликты - войны. №11,1999 //Знание сила. - с.152.
26. Карнеги Д. Как завоевать друзей и оказывать влияние на людей. М., 1990г.
27. Хьюнт В. Тайные возможности вашей психики. -СПб, 2000г.
28. Уткин Э.А. Конфликтология. Теория и практика. М, 2000г.
29. Мақашқұлова Г. Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің психикалық ерекшеліктері. // Қазақстан мектебі, 11-12/2005, 52-53 б.
30. Прихожан А.М., Толстых Н.Н. Дети без семьи. М, 1990.
31. Кащенко В.П. Педагогическая коррекция. М, 1995.
32. Козе М. Неа1іп§ Нші Міпёз. Ьопёоп. N.4., 1990.
33. 8еесі Р. Веуе1оріп§ Ноіізііс Есһісаііоп. Ьошіоп, \¥а5һіп§1;оп, Б.С.1982.
34. Выготский Л.С. Проблема возрастной периодизации детского развития. //Выготский Л.С. Вопросы детской психологии. - СПб, 1997. С 3-21.
35. Матейчик 3; Лангмейер И. Психическая депривация в детском возрасте. Прага, Авщенко, 1984.
36. Грибанова Г.В. Психологическая диагностика личностного развития детей и подростков при семейном алкоголизме.// Дефектология. 1988. №1.
37. Психическое развитие воспитанников детского дома. Под.ред. И.В. Дубровиной, А.Г. Рузской. М, 1990.
38. Рубинштейн С.Л. Проблемы общей психологии. М, 1996.
39. Фрухт Э.л. Диагностика нервно-психического развития детей 1-го года жизни // Пантюхин, Пеюра К.Л., Фрухт Э.Л. Диагностика нервно-психического развития детей нервных трех лет жизни. 1979г.
40. Разенкова Ю.А. Коррекционно-педагогическая работа с детьми первого года жизни группы риска в условиях дома ребенка: Дисс. Канд. Пед.наук. М, 1998г.
41. Бехтерев В.М. Коллективная рефлоксология. М, 1921.
42. Фрейд 3. Введение в психоанализ. М, 1990г.
43. Фрейд 3. Я и он. Тбилиси, 1989г.
44. Бабаева Л.Д. Развитие личности школьника и его способности. -СПб, 1997.
45. Грузенберг С.О. Психология творчества - СПб, 1996.
46. Дружинин В.Н. Проблема общих спососбностей. СПб, 2001.
47. Лейтес С.Н. Способности и одоренности в раннем возрасте. М, 1995.
48. Матюшкин А.А. Интеллект и развитие у школьников. М, 1994.
49. Перкинс Д.Н. Творческая одаренность как психологическое понятие. М, 1988.
50. Щадриков В.Д. Одаренность и талант. М, 1999.
51. Бывают выдающиеся дети. Н.С.Лейтес //Семья и школа, №9, 1990г., стр.31.
52. Воспоминания размышления, беседы. Лейтес Н.С. //Психологияеский журнал. Т.13, №11,1992, с. 147-165.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 бөлім. Стресс жайлы теориялық қағидалар
1.1. Стресс туралы
ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Кәсіби стресс проблемасының психология ғылымында зерттеліну
жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
1 бөлім бойынша тұжырымдама.
2 бөлім. Кәсіби стресс проблемасының психология ғылымында зерттеліну жайы
2.1. Эксперимент әдістемелері, негізгі
сипатамалар ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Стресстен шығу жолдары. Стресстен шығудың ғылыми-әдістемелік
нұсқаулар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Дипломдық зерттеу жұмысына жалпы сипаттама. Қазіргі таңда, яғни
қарқыны ерекше жылдамдықпен өту барысы тұсында, адам баласына қоршаған
ортаның өзгерісті жағдайларына бейімделу қиынға соғады, әрі адам бейімделе
отырып, эмоционалды теңдікті сақтау керек болады. Адам ағзасы күш-қуатты
қайта қалпына келтіруге үлгере алмайды. Әрине, мұндай өмір салты жүйке
жүйесінің қажып-әлсіреуіне жеткізуі мүмкін және психосоматикалық аурудың
пайда болуына алғышарт жасауы әбден мүмкін.
Сондықтан да, стресс туралы ілім қазіргі таңда кең танымал болды.
Стресс проблемасымен Селье, Самоукина, Кеннон, Касл, Купер, Маршалл,
Альбрехт, Вейтен, Ялайд және т.б. ғалымдар айналысып, зерттеді.
Біздің зерттеу жұмысымызда тек қана күнделікті стресс сөз болып қана
қоймайды, адамның іс-әрекеті тудырған стресс те сөз етіледі.
Бұл тақырып өте өзекті, себебі қазіргі қоғамда адам өмірінің басты
байлығы, мұраты-оның материалдық қамтамасыздығы болып табылады. Және адам
ақша қуудың соңында жүріп, өзіне, денсаулығы, отбасы, достарына уақыт
бөлмейтін болады. Міне, сонда кәсіби стресс туындайды. Егер де адам бұл
стресстің кері салдарын жеңе алмаса, онда стресс адамды ішкі жағынан
бүлдіре бастайды, бұл ауруға тіпті кейде өлімге де жеткізуі мүмкін.
Сондықтан да, біздің уақытта стрессті қалай бастан кешіруге болады, оның
кері әсеріне шалынбауға үйрену қажет.
Стресстің жағымсыз ықпалын жеңу үшін, алдымен стрестің не екенін
білу керек, стресстің түрлерін, біздің стресске реакциямызды, кәсіби
стресстің не екенін, оның қайнар көздері, онымен күресу жолдарын білу
керек.
Сондықтан да, біздің дипломдық жұмысты жазу мақсатымыз кәсіби стресс
проблемалары және оның кері ықпалды әсерімен күресу әдістерін зерттеу болып
табылады.
Зерттеу объектісі – бұл еңбек ұжымы, ал зерттеу пәні – еңбек
ұжымындағы кәсіби стресстің пайда болуы.
Дипломдық зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негізін Г.
Сельенің стресс туралы теориясы, ағылшын докторы Дж. Мейсонның
психосоматикалық аурулар туралы теориясы, А.А. Радугиннің фрустрация туралы
теориясы, К. Левиннің кикілжіңді зерттеу тұжырымдамалары, Нил Миллердің
теориясы, Джеймс-Лангенің эмоцияның перифериялық теориясы, Л.С.
Выготскийдің мәдени-тарихи даму тұжырымдамасы құрады.
Дипломдық зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығы. Аталған мәселе
бойынша қазақ тілінде материалдар, әсіресе психологиялық білім беретін
қайнар көздер жоқ. Сондықтан да, бұл дипломдық жұмыс материалы қазақ
тілінде психологиялық білімді толықтыруға үлкен жағдай жасайды.
Дипломдық зерттеу жұмысының практикалық құндылығы: Аталған зерттеу
жұмысымен танысу арқылы оқырмандар стресстен құтылу жолдары, стресстің
алдын-алу, кәсіби стресс мәселелерін шешу сияқты іскерлік-дағдылармен
қаруланатын болады. Өмірдегі түрлі стресс жағдайларында жеңіске жету
амалдарын игеретін болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі
бөлімнен, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізінен тұрады.
1 бөлім. Стресс жайлы теориялық қағидалар
1.1. Стресс туралы ұғым
Біздің өмірдің шапшаңдығы күн өткен сайын жеделдетіп келе жатыр, осы
жағдайда адамдар қоршаған ортасына бейімделе отырып, эмоционалды тепе-
теңдікті сақтауы қиынға түсуде. Адам ағзасы өз күшін қалпына келтіріп
үлгермеуде, сол себеппен адамның барлық он екі мүшесі күнделікті күйзелісті
сезінуде. әрине күнделікті бұндай өмір барлық адамдардың бір күні күші
бітіп, соның әсерінен жүйке жүйесі тозады. Міне сондықтан стресс туралы
мәлімет біздің заманымызда өте қажет. Стресс күйін зерттеу мына ғалымдардың
өмірінде орын алған: Селье, Самоукина, Кеннон, Касл, Купер, Маршалл,
Альбрехт, Вейтен Ллойд және т.б.
Менің жұмысымда қарастыратын мәселе тек күнделікті стресске
байланысты емес, сонымен қатар кәсіпкерлік жұмыс нәтижесінде туындайтын
стресске де тоқталып кетемін.
Қазіргі қоғамда адамдардың негізгі приоритеті материалды жетістік,
сондықтан адам өзіне, отбасы, денсаулығына т.б. күнделікті күйбеңге көңіл
бөлуден қалды. Нәтижесінде кәсіби стресске ұшырау әжеп емес, егер оны
уақытында тоқтатуға көңіл бөлмесе оның арты адамның ішкі дүниесін, ең қатал
жазасы өлімге де әкелуі мүмкін. Сондықтан біздің уақытта стрессті қалай
жеңу керек соны білу қажет. Сол себеппен менің таңдаған тақырыбым өте
актуалды деп табамын, бірақ стресстің негативті әсерінен құтылу үшін
СТРЕСС- дегеннің өзі не екенін анықтап алуымыз керек. Оның түрлері,
стресске қалай әсер етеміз, неден стресс туындайды, онымен қалай күресуіміз
керек осының бәріне мен өз жұмысымда тоқталып кетуге тырысамын.
Сонымен бұл жұмыстың мақсаты кәсіби стрессті анықтау мен оның
негативті әсерінен құтылу жолдарын қарастыру болып табылады.
Бұл жұмыста зерттеу обьектісі-еңбек ұйымы , ал кәсіби стресстің еңбек
ұйымында туындауы пәні болып табылады.
Бүгінгі таңда стресс туралы көп айтылады, олар әкімшілік, диспечерлік,
жұмысқа, қоршаған ортаның ластануымен, зейнетке шығуға, жанұядағы
кикілжіңдерге (конфликтке) т.б. жағдайларға байланысты болып табылады. Бәрі
де стресс туралы айтады, стресс күйінде болады, бірақ ол не екенін
білмейді.
Стресс- түсінігін Канадалық физиолог Ганс Селье енгізген. Ол
стрессті: Адам ағзасының кез-келген талабына өзіндік ерекшілігі жоқ
(неспецифический) жауабы,- деп түсіндерген. Бұл анықтаманы түсіну үшін біз
неспецифический (өзіндік ерекшелігі жоқ) деген сөзді түсінуіміз керек.
Ағзаға қойылған әр талаптың өз ерекшелігі бар. Мысалы: Суық күнде біз
көп жылу бөлу үшін дірілдейміз, қан тамырлары тарылып, тері сыртына жылу
бөлінуі азайады. Күн ыстықта біз терлейміз, теріміздің булануы арқылы біз
салқындаймыз. Сол сияқты белгілі дәрілерді ішу арқылы біз оның ерекшелігін
біле отырып, сол дәрінің әсерін сезінеміз: Осылардың бәрі специфический
яғни ерекшелігі бар болып табылса, ерекшелігі жоқ неспецифический
өзгерісті талап етеді талаптың өзіндік ерекшелігі жоқ, қандай болмасын
туындаған қиындыққа бейімделу болып табылады. Сол өзгерістері орындау
арқылы біз өзіміздің қалыпты жағдайымызды орнына келтіреміз. Стресс болған
кезде ол жағдай жағымды не жағымсыз екені маңызды емес. Бұл жағдайдың
қажеттілік өзгеріс және бейімделу маңызды болып табылады. Мысалы: Соғысқа
кеткен баласын анасына қаза тапты деп, уақыт өткен соң ол қате болып бала
үйіне кіріп келеді. Бірінші жағдайда ана қайғырады, екінші жағдайда
қуанады, бірақ екі жағдай да адамға стресс әкеледі. Екеуі екі түрлі сезім
болса да, екі жағдайда да анасы болған жайды қабылдап, түсініп соған
бейімделеді. Яғни екі жағдайда да стресс күйіндегі адам бір әрекетті
жасайды. Селье былай деген: Стресс-жүйкенің қысымы ғана емес осы саланың
маманы болмаса да көптеген ғалымдар биологиялық стрессті жүйкенің
шаршауынан немесе эмоцияның қатты қозуынан деп түсіндіреді, бірақ бұл олай
емес. Психологиялық және психопатиялық аспектілерде биологиялық стрессті
зерттеген белгілі ағылшын докторы Дж Мейсон. Эмоциялық қозу өмірге деген
қорқыныш тудыратын кезде немесе өмірлік басқа да жағдайға байланысты стресс
туғанда бұған жауапты физикалық күй болып табылады-деп айтқан. Жүйке жүйесі
жоғары дамыған адамдар эмоциялық күйзеліс жиі болғандықтан, ол адам
стресске өте жақын болады, бірақ стресстік күйді жүйке жүйесі жоқ
жануарлар және өсімдіктер де сезеді. Көп адамдар стресс жағымсыз
жағдайлардың нәтижесі деп түсінеді, бірақ Селье олай демейді. Басында біз
айтқандай бұл жерде жағымды немесе жағымсыз жағдай маңызды емес. Осыған
байланысты стресс күйін кез-келген эмоционалдық әсерден алуға болады.
Стресс күйіне әкелетін факторлар стрессорлар. Бір сөзбен айтқанда
стрессорлар әр түрлі, бірақ ол күйді сезген адамның биологиялық реакциясы
болған жағдайға бейімделу болып табылады.
Стресстің негізгі түрлері
Әр адамға стрессорлар әр түрлі болады. Солардың бәрін ретке келтіру
үшін ғалымдар көп еңбек етті, бірақ стрессорларды бір жүйеге келтіру әлі
жүзеге асқан жоқ. Бірақ бұл жағдайлар бізге стресстің негізгі төрт түрін
қарастыруға кедергі етпейді. Олар: Фрустрация, кикілжің (конфликт),
өзгеріс, қысым (давление).
Фрустрация
Фрустрация латын тілінен fruastratio-өтірік, шыдамды күту деген
мағынаны білдіреді. А.А. Радугин бойынша адамның мақсатына жетуде
обьективті немесе субьективті кедергіге тап болғандығы эмоционалдық күй
уайым, қысым, мазасыздануы. Яғни адам фрустрацияны бір нәрсеге қол
жетпегенде сезеді. Бәрімізде фрустрациялық күйді күнделікті өмірде сеземіз,
бірақ ол қуанышқа қарай ұзақ және маңызды емес мысалы: Өз уақытында төлем
ақыңызды ала алмағаныңызға қатты өкінесіз, бірақ үш күннен кейін оны аласыз
сіздің өкінішіңіз бұл кезде ұмытылып кетеді. Әрине, кейбір фрустрациялық
күй стресске әкеліп соғуы мүмкін. Сәтсіздік пен бір нәрсені жоғалту: міне
осы екеуі стресске әкеп соқтырары анық. Бәріміз, кейбірі алдарына реалды
мақсат қоймау арқылы, өздерін сәтсіздікке әкеледі. Жақын адамыңды жоғалту
фрустрациялық күйді терең сезінуге әкеледі. Кейде адам фрустрацияны өзіне-
өзі тудырады. Адамдар әдетте өздерінің жетістіктеріне өздері кедергі
келтіреді. Мысалы: сіздің алаңғағасарлығыңызға байланысты
жұмыс дәрежеңіз бойынша сіз күткендей көтерілмесеңіз осыған байланысты
фрустрациялық күй туындайды, бұл жағдайдың туындауына өзіңіз кінәлісіз. Көп
жағдайда фрустрациялық күй агрессивті мінез-құлықты түсіндіреді.
Фрустраторлар тез ашуға айналатын агрессияның пайда болуы адекватты емес
реакциядан пайда болады: балағаттау, адамға физиологиялық қысым көрсету
(шымшу, ұру, итеру) немесе бір обьектіні сындыру.
Кикілжің
Кикілжің-фрустрация сияқты өмірден бөліп алынбайтын жағдай. Күрделі
сұрақ Тұрады ма жоқпа? адамның алдында кикілжің туғызатын жай. Мүлде
келіспейтін екі немесе одан да көп мотивтер іс-әрекетті асыру үшін мінез-
құлық бәсекелесе болып табылады. Кикілжіңдер үш түрге бөлінедіә: 1-
жақынырақ-жақындау, 2-қашу-қашқақтау, 3-жақындап-қашқақтау. Кикілжің
түрлерін ең бірінші суреттеген Курт Левин, ал зерттеген Нил Миллер болды.
Кикілжің жақынырақ-жақындау түрінде-екі көрікті мақсатының біреуін таңдау
керек. Бұл жердегі негізгі проблема сіз екеудің біреуін ғана таңдайсыз.
Барлық үш түрдің жақынырақ-жақындау кикілжіңі ереже бойынша
стрессогенді болып табылады. Ресторанға келгенде әр түрлі тағамның ішінен
біреуін ғана таңдауға қиналмайды, бұл кикілжің ереже бойынша жақсы
аяқталады. Бірақ та кей жағдайда жақындау аса маңызды болса, бұл кикілжің
едәуір қысым көрсетуі мүмкін. Егер сіз екі көрікті жігіттердің қайсысын
таңдарыңызды білмей жүргеннің өзінде де стресс күйі қоса жүреді.
Кикілжің қашу-қашқақтау түрінде қашқақтайтын адамға екі көріксіз
мақсаттың арасын таңдауға тура келеді. Бұл жағдайда сізге екі көріксіздің
ішінен бір көріксізді таңдау керек. Айталық сіздің беліңіз қатты ауырып жүр
сіз бұл кезде өте қатты қорқатын операцияға келісесіз бе, жоқ әлде шыдап
жүре бересіз бе? Қашу-қашқақтау кикілжіңі көрініп тұрғандай жағымсыз және
ең күшті стресс. Бұл жағадайда әдетте адамдар шешім қабылдауды ұзаққа
созады, қалайда бір әдіспен кикілжіңнен қашу үшін. Жоғарыда келтірілген
мысалдар ауырған жеріңіз кейін қойып кетер деген үмітпен операция туралы
шешімді кейінге қалдырасыз.
Жақындап-қашқақтау кикілжіңге түскен адам алдына қойған мақсатқа қол
жеткізер алдында жағдайдың пайдалы және жағымсыз жағын қарастырып шешім
қабылдауы керек болады. Мысалы: сіздің меніңіз көтеріледі онымен бірге
төлемақыңыз да көтеріледі, бірақ сіз жақсы көрмейтін, білмейтін қалаңызға
келуіңіз керек. Жақындап-қашқақтау кикілжіңі өте көп таралғандықтан күрделі
стресс тудыруы мүмкін. Бұл жағдайда кикілжің сенімсіздік туғызады.
Кикілжіңге түскен адам сенімсіз бірде алға, бірде кері әрекет етеді.
өзінің тышқанға жүргізген наваторлық зерттеуінде Нил Миллер қашқақтау
мотивациясы жақындау мотивациясына қарағанда тез күшейетінің тапты осының
нәтижесінде Миллер мынадай қорытында жасады: Жақындап-қашқақтау кикілжіңін
шешу үшін ең алдымен жақындау мотивациясын күшейтуге емес қашқақтау
мотивациясын әлсіретуге күш салу керек. Кейіннен зерттеу арқылы жақындау
градлентіне қарағанда, алыстау градленті баяу үлкейеді. Осыған қарап біз
екі кикілжіңге байланысты да кеңес беруіміз керек. Басқа сөзбен сіз
өмірдегі өзгерістер стресс жағдайының негізгі қайнар көзі деп есептеледі.
Бұлар кез-келген өмірдегі өзгерістер, бұл жағадайда адам өзгеріске
бейімделіп отыруын талап етеді. Томос Хоулмзом Ричард Рай мен оның
әріптестері бұл мәселені бірінші болып қарастырған. Олар көптеген
туберкулез ауруымен ауырған адамдармен әңгіме жүргізген. Қызық көрінгені
мен ол оқиғалар жағымсыз болған. әрине жағымсыз жағдайлар көп болғанымен
жағымды оқиғалар да болған. Мысалы: үйлену тойы, нәрестенің дүниеге келуі,
жұмыс дәрежесінің жоғарлауы.
Неге жағымды оқиғалар стресс туғызады. Хоулмзу және Рай зерттеулері
бойынша мұндай оқиғалар адам өміріне өзгерістер тудырады. Күнделікті
өмірдегі өзгерістің өзі стресс болып табылады. Осы ережеге сүйенсек, қарым-
қатынастағы өзгерістер, жұмыста немесе қаражат жағынан т.б. жағдайлар аяғы
жақсыға әкелседе, стресс тудырады.
Браун және Мак Гилл зерттеулері бойынша адамның өз қалауы бойынша болған
өзгерістер біреулерде стресс, ал енді біреулерде стрессіз өтуі мүмкін.
өмірдегі жағымды өзгерістер және денсаулығының нашарлауы арасындағы
байланыс өзін-өзі бағалауы төмен адамдарда болатынын көрсетті. Осы
зерттеулер негізінде Браун және Макк Гилл позитивті оқиғаларды қалай бұзса
сол дәрежеде стресс тудырады деп атап көрсеткен.
Қысым
Қысым дегеніміз- біз өзімізді белгілі бір бейнеде ұстау үшін,
басқалардың күтуін және талабын қосады. Қысым екі түрге бөлінеді. 1
орындау, 2 сәйкес келетін. Бізге берілген тапсырманың ұқыпты, тез
орындалуын күткен кезде біз-орындау қысымында боламыз. Мысалы: Клоун
күлкілі болу үшін тырысады, ал студент болса емтиханды жақсы тапсыру үшін.
Рай Баумейстр жұмысында қысымның жұмысты орындауда, нашар нәтижеге
әкелетіні көрсетілген. Бұл мәселені Потенциалды стресс эффектісі
бөлімінде кең көлемде қарастырамыз. Біздің өмірімізде біреудің күткенімен
сәйкес келу қысымы көп кездеседі. Жоғарғы қызметтегі адамнан, оның қатал
түрде киінуін күтеді. Ал жасөспірімдерден ата-анасының тәрбиесінен
шықпауын, жастардың 30 жасқа келгенше үйленуін күтеді. Қысым психологиялық
өзгерістен көрі психикалық денсаулықпен тығыз байланыста көрсетілген.
Стресстік факторлардың кілттік бағасы
Адам оқиғаларды қалай қабылдаса-стресс соған тәуелді. Субьективті
бағаға потенциалды стресстік оқиғалар және көп факторлар әсер етеді. Ең
негізгілері төрт фактор: Танысу дәрежесінің проблемасы, оқиғаларды басқару
мүмкіндігі, оқиғалардың алдын ала болжай алудың белгісі.
Танысу
Біздің стресстік бағамызда ең басты фактор танысу болып табылады.
Стресстік жағдайларды үйреншікті ереже бойынша потенциалды стресстік
әдістер туралы аз білсек солғұрлым ол үрей ретінде қабылданады. Жаңадан
келген парашютистердің секіруге дайындалу жарысында, танысу стрессінің
керекті екені көрсетілген. Бұл жағдайда жаңадан келгендердің жүрек
қағысының жылдамдығы кәсіпқой парашютистердің жүрек қағысының жылдамдығына
қарағанда көп болғаны көрсетілген. Бірінші емтихан, бірінші сахнаға шығу
осы кездегі күй әдетте үлкен стресс болып табылады. Бірінші жағдай өткен
қобалжуларды ұмыттырады.
Оқиғаларды басқару мүмкіндігі
Стресстік бағалауға әсер ететін тағы бір фактор, біз қаншалықты болып
жатқан оқиғаларды басқаруымыз бойынша бағаланады. Стерн, Мак Кант және
Петтин зерттеулерінде оқиға басқару ретінде қабылданса, онда олар басқаруға
келмейтін оқиғаларға қарағанда стресс туғызатыны көрсетілген. Бірақ Джери
Бергер басқарудың көбеюі стресстің көбеюіне әкелетіні туралы айтқан оның
айтуы бойынша оқиғаларды басқару мүмкіндігінде позетивті және неготивті
аспектілер бар.
Негативті аспект адам өзіне оқиға шығуына үлкен жауапкершілік алуына
тұрады. өзін басқалар қалай бағалайтынына көп мән беретін адамдар, оқиғаны
басқару мүмкіндігін стресстік жағдай ретінде қарамайды.
Алдын ала болжам
Алдын ала болжам бұл-стресстік жағдайларды алдын ала көру мүмкіндігі.
әдетте былай болады: біз алдын ала стресстің жағымсыз болуын қалаймыз.
Денсаулығының нашарлауы немесе жұмыстан шығуы осындай күрделі стресстер,
алдын ала білсек кері әсерін азырақ тигізер еді. Алайда алдын ала болжам
әсері күрделі болып табылады. Кейбір жағдайда адамдар оларды күтіп тұрған
стресс туралы білгілері келмейді. Алдын ала болжам бағалығы стресске
дайындалу үшін, біз бірдене істей аламыз ба осыған байланысты. Егер
дайындық пайдасыз болса, (немесе біз өзіміздің дайын екенімізді сезсек)
келе жатқан стресс бізді қобалжытады, әрине болайын деп жатқан жағдай бізге
бұрынғысынанда қорқынышты болып көрінеді.
Уақыт жақындығы
Егер сіз болайын деп жатқан жағымсыз оқиға туралы білсеңіз, сол оқиға
жақындаған сайын стресс үлкейе береді. Егер проблема болашақта болатын
болса, ол онша қорқыныш тудырмайды. Бірақ проблема жақындаған сайын
тынымсыздық, қобалжу ереже бойынша арта түседі. Шындыққа келгенде стрессті
оқиға барысында емес, сол оқиғаны күткен кезде қатты сезесің.
Емтиханнан кейін студенттер сұрақтарға жауап берген оңай оны күткенге
қарағанда деп,-айтқан.
Қорыта айтқанда стресс бағасы-бұл қиын процесс. Біз стрессті қалай
бағаласақ біздің әсерімізді де соған байланысты.
Стресске деген әсері
Біздің стресске деген әсеріміз қиын әрі ұзақ мерзімді болып табылады.
Стресс бізге бірден әрі жан-жақты әсер етеді. Мысалы: сіз өте асығыссыз,
бірақ көптеген көліктердің ішінде жай жүруге тура келеді. Сіз жолға қарап
қиналған кезде қозып, ашуланып, эмоционалды әсерді сезінесіз. Сіздің ішкі
жан-дүниеңізде бәрі қысылып қан тамырыңыз қатты соққан сайын сіз стресске
деген физиологиялық әсерді сезінесіз. Ал сіз басқа жүргізушімен ұрысқан
кезде вербальды агрессия стресске байланысты мінез-құлқыңыз болып табылады.
Осылайша біз стресстік әсердің үш түрін анықтаймыз, эмоционалды,
физиологиялық, мінез-құлықтық.
Эмоционалды әсер
Эмоция-жағдайға байланысты адамның өмірлік мақсатына ішкі және
сыртқы көрініс арқылы әсер ететін психикалық процесс. Стресс күшейген
сайын адамның көңіл-күйі нашарлай бастайды. Жай бір мағыналы бағыну
стресспен эмоцияның арасында жоқ. Стресстік оқиғалар әр түрлі эмоция
тудырады, бірақ кейбірі басқаға қарағанда күштірек эмоция тудыруы мүмкін.
Вулфоук, Ричардсон эмоцияның дамуын келесі бағыттарда көрсеткен.
( Қозу, ашу, ыза стрессті әдетте жай қозудан бастап өзін-өзі ұстай алмайтын
жағдайға дейін жеткізетін ашудан туады. Мұндай әсерлер көбінесе
фрустрацияға байланысты. Кейбіреулер кезкелген кедергігі ашуланады сонымен
қатар ашу мен жындану біреуді бағындыра алмағанда тууы мүмкін.
( Күдіктену, қоқыныш, үрей көп жағдайда стресске деген жауап әр-түрлі
эмоционалды қорқыныш дәрежесінде туады. Бұл эмоция қатарына күдік пен
қорқыныш арасына үрей кіреді. Бұл категорияның эмоциясы стресстің кез-
келген түрінің әсерінен тууы мүмкін.
( Мұң, қайғы, реніш, кейде стресс адам көңіл-күйін нашарлатып реніш
тудырады. Біз бәріміз кейде мұңаямыз әсіресе фрустрация әсерінен. Бұл
эмоцияларды біз сеземіз, бірақ стресс жағдайды өзгерте алмаған кезде бұл
пайда болады. Эмоционалды әсерлер-кәдімгі және орташа өміріміздің бір
бөлігі. Жағымсыз эмоцияның өзі маңызды мақсат болып табылады. Физикалық
аурулар, жағымсыз эмоциялар біздің бір нәрсе істеу крек екеніне болжау
болып табылады. Бірақ ескере кететін жағдай қатты эмоционалды қозу
стресспен күресуге кедергі келтіреді. Мысалы: қатты қобалжуды көрсеткен
студент, емтиханнан төмен баға алады. Емтиханды жақсы тапсыруына қобалжу әр
түрлі жолдармен әсер етеді, бірақ солардың ең негізгісі емтихандағы
тапсырманы орындау барысында зейіннің бөлінуі қобалжып отырған студентке
кедергі келтіреді. өзінің тапсырмасын орындау барысында, сонымен қатар дәл
осындай проблема басқаларда бар ма деп көп уақытын жоғалтады. Қысқарта
айтқанда олардың ойы басқа жақта болады. Тапсырманың қиындығы эмоционалды
қозуға әсер етеді. Тапсырма қиындаған сайын эмоционалды қозу күшейеді.
жоғары
Қозу дәрежесі
Физиологиялық әсер
Стресске деген эмоционалды әсерлер адам ағзасында күрделі
физиологиялық өзгеріс тудырады. Орташа стресстің өзінде сіз жүрегіңіздің
соғуы жиілеп, дем алуыңыз қиындап және күндегіге қарағанда қатты терлеп
жатқаныңызды сезесіз. Не болып жатыр?
Күрес немесе қаш
Бұл физиологиялық әсер дұшпанмен күресу немесе қашу үшін ағза
мобилизациясы болып табылады. Бұл әсерді бірінші рет вегативті жүйке жүйесі
орындалуы мен Уолтер Канонн суреттеген вегативті жүйке жүйесі (В.Ж.Ж.) екі
бөлімге симпатикалық және паросимпатикалық болып бөлінеді. Парасимпатикалық
бөлім ағзаның сақталған және жинақталған ресурстарына жауап береді, ал
симпатикалық-керек болған жағдайда ағза мобилизациясына күрес немесе қаш
әсері симпатикалық нерв системасымен жіберіледі. Канон бұл әсерді мысық пен
иттің кикілжіңінде зерттеген. Ол дем алудың жиілеуін, жүрек соғуының
тездетілгенін және ас қорытудың бұзылуын байқаған реакцияның бұл
элементтерін адамдарда да байқауға болады. Мысалы: айталық сіздің көлігіңіз
кішкене болғанда жолдан шығып кетер еді, сіздің жүтегеңіз қатты соғып, қан
қысымыңыз көтеріліп кетеді. Бұл рефлекторлы өзгерістер күрес немесе қаш
реакциясының бөлігі болып табылады. Еш күмәнсіз бұл рефлекторлы реакция
бізге бұрынғы ата-бабамыздан қалған. Стресс әдетте ұзақ мерзімде физикалық
қозу да сақталады. Физикалық қозудың ұзақ жалғасуына ең бірінші көңіл
аударған Ганс Селье.
Жалпы бейімделу белгісі
Селье стресстік реакциясының маңызды теориясын ойлап тауып оны жалпы
бейімделу белгісі деп атады. Жалпы бейімделу белгісі-бұл стресстік ағзаның
үш фазадан тұратын универсалды реакциясы.
А Б В Б-
қарсыласу фазасы В-жүдеу
Ағза қорқынышты қабылдағаннан кейін бірінші стадияда үрей әсері пайда
болады. Бұл стадияда ағза өз ресурстарын проблемалармен күресу үшін
мобилизациялайды және физиологиялық қозу өседі. Қорқыныш әсері Селье
бойынша, Канонның күрес немесе қаш реакциясына сәйкес келеді. Бірақ Селье
өзінің зерттеулеріне Каноннға қарағанда бір-екі қадам алыста. Ол
зертханалық жануарларды адам басынан өтетін және ұзақ сақталатын стресске
итерген. Егер стресс жалғасса, онда ағза келесі стадияға өтеді. Қарсыласу
стадиясы деп аталған жалпы бейімделу белгілерін айтамыз. Бұл стадияда
физиологиялық өзгерістер қалпына түсіп, ағза әдеттегіден жоғары қозуда
жұмыс істейді.
Физиологиялық қозу кәдімгіге қарағанда жоғары болып қалады, бірақ ол
ағзаның қорқынышқа үйренуіне байланысты азаюы мүмкін. Егер стрессті жеңе
алмаса бұл ресурстар өңделіп және физиологиялық қозу төмендейді. Жүдеуден
ағза мерт болуы мүмкін.
Ми мен дененің әрекеті
Біз стрессті сезінген кезде ми бізге екі негізгі жол мен эндокриндік
жүйеге белгі жібереді. Эндокриндік жүйе химиялық қосылыстарды өңдеп және
қанға жіберілетін гармон деп аталатын тамырдан тұрады.
Эндокриндік жүйеге келесі негізгі темірлер кіреді гипофиз және бүйрек алды.
Бұл екі жол гипоталамус деп аталатын ми құрылымынан басталады. Бірінші жол
вегететивті жүйке жүйеден өтеді. Гипоталамус оның сүйкімді бөлімдерін
жүзеге асырады. Нәтижесінде көп патехламинді тастап, бүйрек алды
активациясы жүреді. Бұл гармондар көптеген физиологиялық өзгерістерді
шығара отырып, бүкіл денеге таралады. Жоғары дәрежелі катохламиндердің
негізгі нәтижесі, ағзаның күрделі зорлыққа дайындалу кезеңінде аяқталады.
Қан тамырлары қатты соғып, ми мен бұлшық етке көп қан келеді. Демалу мен
оттегіні жұту өсіп, осылайша белсенділік күйі күшейеді. Энергияны сақтау
үшін, ас қорыту жүйесі тежеледі. Көз сезгіштігін үлкейте отырып, көз
қарашықтары үлкейеді.
Екінші жол мидағы құрылымдар мен эндокринді жүйенің қатынасын
жатқызады. Гипоталамус эндокриндік жүйенің негізгі темірі деп аталатын
гипофизге белгі жібереді. Стресс ағзада физиологиялық өзгерістер тудырады,
олардың көбісібіз енді біліп келе жатырмыз. Көптеген күрделі өзгерістер
иммундық жүйеде болады. Иммундық жүйе ағзаның инфлияцияға қарсы тууына
көмектеседі. Алынған мәлімет бойынша стресс ағзаның иммунитетін төмендетіп
ағза әртүрлі ауруларға шалдыға береді.
Мінез-құлық әсері
Біз стресске бір уақытта әр түрлі дәрежеде әсер етеміз, бірақ негізгі
әсеріміз мінез-құлық болып табылады. Көбінесе стресске деген жағымсыз
эмоционалды физиологиялық әсер автоматты түрде болады. Егер сіз мінез-құлық
тұрғысынан стрессті нәтижелі басқара алсақ, онда потенциалды, жағымсыз,
эмоционалды, физиологиялық көріністер болып кетуі мүмкін.
Көбінесе мінез-құлықтың стресске деген әсері өзіне жеңу әрекетін
қосады. Жеңу-бұл қоршаған ортадағы стресс тудыратын әрекеттерге қарсы тұру
әрекеті. Ескере кететін нәрсе бұл стресстік жағдайда бейімделу және
бейімделмеу стресстік әрекетті жеңген кезде болады. әдетте біз біреулерді:
Өзінің проблемаларын шеше білді десек, онда айтайын дегеніміз ол нәтижелі
түрде олармен күресе біледі. Шындығына келгенде жеңе білу әрекеті субьект
үшін пайдалы ғана емес сонымен қатар зиян болып келеді. Мысалы алатын
болсақ сіздің оқу жылыңыздың ортасында оқу үлгеріміңіз жағынан проблема
туындайды сонда біз келесі ережелерді ұстанамыз. 1. Оқуға көп уақытпен күш
жұмсайсыз. 2. Адам іздейсіз оқу жағынан көмектесетін. 3. Үлгірмегеніңіз
үшін мұғалімді кінәлайсыз. 4. Оқуды тастайсыз. әрине бірінші екі ереже,
қалған екеуіне қарағанда дұрыс.
Стресстің потенциалды нәтижесі
Күн сайын біз көптеген стресспен кездесеміз. Олардың көбісі келеді-
кетеді, бірақ із қалдырмайды. Бірақ стресс қатты болғанда немесе
қажеттіліктер жиналған сайын стресс ұзаққа созылуы мүмкін. Бұл нәтижені
бейімделу әсері деп атайды. Олар көбінесе ұзақ болады, бірақ күнделікті
емес. Стресс жағдайы әсер қалдыруы мүмкін, зерттеушілерді оның негативті
әсерінің мүмкіндігі қызықтырды, сондықтан біз осы бағытта шолу жасаймыз.
Көбінесе стресс бізге бір нәрсені нәтижелі орындау кезінде, біздің
мүмкіндігімізге әсер етеді. Мысалы: Рай Баумейстрдің жұмысында орындау
қысымы қандай әдіс пен осы орындаудың бұзылуына әсер ететінін көрсеткен.
Оның жұмысында орындау қысымы көп жағдайда өзіндік сана дәрежесінің
жоғарлауына әкеп соқтыратыны көрсетілген, ал бұл өз кезегінде зейінді
бұзады. Бірденеңі орындау барысындағы зейін екі түрлі жолмен бұзылады. 1.
Өзіндік сананың жоғарғы дәрежесі зейінді бөлуі мүмкін, 2. Егер орындалып
жатқан жұмыс таныс болып, автоматты түрде орындалса, ол оған зейіннің артық
концентрациясын әкеледі және оның орындалуын нашарлатады.
Когнитивті функциялардың бұзылуы
Стрессті және шешім қабылдау процесін Кейнан зерттей отырып, стресс
зейінінң бұзылуына әсер ететінін тапты.
1. Әртүрлі мүмкіндіктерге қарамастан асығыс шешім қабылдау тенденциясын
күшейтеді. 2. Нашар ұйымдасқан әртүрлі мүмкіндіктер жиынтығына көмектеседі.
Стресс тек қана зейінді емес сонымен қатар когнетивті процессті де бұзады.
Стресс кейбір адамдардың есте сақтауы мен ойлау процесстерін бұзады. Соымен
қатар стресс адамдарды естен тануға дейін апарады. Бұндай күйде адамдар
өздерін әлсіз сезініп, олар айналасында болып жатқан оқиғаларға немқұрайлы
қарайды. Олардың мінез-құлықтары автоматты, стереотипті, ригидті болады.
Қуанышқа орай мұндай жағдайлар өте қатты стресс жағдайында ғана болады.
Жүдеу
Айала Пайнс және оның әріптестері жүдеуді жүйелі және кең көлемде
суреттеген. Бұл осы белгілерді зерттеу жолын жеңілдеткен. Жүдеу жұмыспен
байланысты стресс әсерінен туындайды. Ол физикалық, психалық және
эмоционалды болады. Физикалық жүдеу әлсіздікпен шаршау және күштің азаюы
мен сипатталады. Психикалық жүдеу өзін жұмыспен бағалаудағы кері әсерден
пайда болады. Эмоционалды жүдеу өзін-өзі үмітсіз, көмексіз сезінуге
әкеледі. Пайнс айтуы бойынша жүдеу әдетте бір немесе екі қатты әсер
қалдыратын оқиғалар нәтижесінде болуы. Байқаусыз стресс жайлап адамның ішкі
жан дүниесін жей бастайды. Ол жүдеуді жұмыстың әсерінен пайда болатын
стресстің бұзылуы деп қарастырады. Ең бастында ғалымдар жүдеу жұмысы
басқалардың көмегімен тығыз байланысты (адвокат, клиникалық психолог
қоғамдық жұмыстар) клинттпен қатты эмоционалды байланыс әсерінен болады деп
ойлаған. Кейін келе жүдеу барлық мамандықтарға тән екені анықталды.
Психологиялық проблемалар және бұзылулар
Клиникалық зерттеулер нәтижесінде ұзақ сақталатын стресс көптеген
психологиялық проблемалардың және психологиялық бұзылулардың бірінші себебі
екені анықталды. Сонымен қатар стресс: ұйқыға, жыныстық қатынастарға,
академиялық үлгерімге, көңіл-күйдің болмауына әсер етеді. Зерттеулер
көрсеткендей күнделікті осы проблемалардан басқа, стресс психикалық
ауруларға (дипрессия, шизофрения, жүйке-жүйесінің бұзылуына) өз үлесін
қосады. әрине стресс-психикалық ауруларға әсер ететін көп факторлардың
біреуі ғана, алайда стресс біздің психикалық денсаулығымызға қатты соққы
беретінін мойындауымыз керек.
Соматикалық аурулар
Тағы бір айта кететін нәрсе, стресс тері денсаулығына әсер етеді.
Селье зерттеулері стресспен соматикалық аурулардың арасында байланыс бар
екенін тапқан. Ол бүкіл табиғат бойынша бейімделу әрекеті болып табылатын
физиологиялық қозу-ауруға әкеп соқтыратынын дәлелдеген. Психосоматикалық
аурулар-бұл психологиялық факторлармен әсіресе эмоционалды стресстен
туындайтын соматикалық бұзылулар. әдетте психосоматикалық ауруларға
жататындар-гипертония, асқазан ауруы, тері аурулары және бас ауруы жатады.
Бұл жағдайға кінәлі стресс болып табылады.
Ғалымдар стресспен кез-келген аурудың байланысы бар екенін тапқан. Мысалға
стресс: туберкулез, лейкемия, рак, жүрек ауруларына жай тұмаудың өзінде
басталуына әсер етеді.
Позитивті нәтижелер
Стресстің позетивті нәтижелерін, негативті нәтижеге қарағанда бақылау
қиын. Себебі ол онша білінбейді. Жүргізілген зерттеулерге сүйенсек,
стресске позитивті әсер етудің үш жолы бар. Біріншіден стресстік оқиғалар
біздің күшімізге, қысымымызға стимуляция қажеттілігін басуға көмек береді,
сонымен қатар, зерттеулер адамдардың көпшілігі өз өмірінде орта дәрежелі
стимуляция мен күш қысымын сезінуді қалайтынын көрсеткен. Біздің
көпшілігімізге стрессіз өмір қызық болмас еді. Екіншіден, стресс біздің
жеке ерекшелігіміз бен өсуімізге әсер етеді. Мысалы: стресстік оқиғалар
бізге бірдеңе үйренуімізге, түсінуімізге өз үлесін қосады. Басқа сөзбен
айтқанда стресс әсерінен туындаған бейімделу процесі адамды жақсы жағына
өзгертуі мүмкін. Проблемалармен соқтығысу, оларды жеңе білу адамның өзіне
деген бағалауын, стрессті жеңе білуіне әсерін тигізеді. Сонымен қатар біз
осы жағдайдан жеңімпаз болып шықпасақ та, өз қателіктерімізден бірнәрсе
үйренуге болады. Үшіншіден, бізге укол салғандай стресс бізді болашақ
стресстерден қорғайды. Зерттеулер көрсеткендей стрессті сезінген адам
келесі стресске деген тұрақтылығын қамтамасыз етеді, әрине стресс өте
қатты болғанша.
1.2. Кәсіби стресс проблемасының психология ғылымында зерттеліну жайы
Стресстік проблемалар 20 ғасырда көріне бастады. Бұл қазіргі заманда,
жаңа өндірісте көптеген қиындықтар туындайды, бұл қиындықтарды жиналған
энергияны адам баласы жеңе алмай, дәл сол жерде энергия адамның өзін
бұзады. Шеттен шыққан стресс жеке адамның сәттілігін бұзады, сонымен қатар,
ұжымдарға бұл қымбатқа түседі. Жұмыскерлердің өзіне де, төлем ақыларына да,
денсаулығына да әсер ететін проблема психологиялық стресстен негіз алады.
Стресс-жұмыскердің денсаулығына және фирманың ақшасына әсер ететін, ең
қымбат тұратын ұстау фирмасы деп айтқан Сюзен Линд.
Стресстік проблемаларды ескере отырып Н.В. Самоукина Кәсіби стресс-
бұл кәсіби жұмысты орындаудағы кездесетін эмоционалды және экстрималды
факторларды орындаудағы жұмыскердің шаршаған күйі деп жазған. С.Касл
Стресс еңбекте деген ұғымның негізі екі ұғымын көрсеткен.
Кәсіби стресстің түрлері
Н.В. Самоукина кәсіби стресстің негізгі түрлерін атап көрсеткен. Енді
әрқайсысына жеке тоқталатын болсақ.
Мәліметтік стресс-бұл уақыттың қатал шенінде туындайды және жоғарғы
жауапты ережелерде де қолданылады. Сонымен қатар мәліметтік стресс
жағдайдың белгісіздігімен қатар жүреді.
Эмоционалды стресс-дәл немесе болжамдап айтылған қорқыныштан
туындайды.
Мысалы: орындалмаған жұмыс үшін кінә сезімі, әріптестерімен қарым-
қатынаста т.б. Келесі түрі комуникативті стресс-қатаң қарым-қатынас
проблемаларымен байланысты. Ол өзін-өзі ұстай алмайтын жоғарғы кикілжіңмен
байланысты, сонымен қатар бір нәрседен бас тарта алмау, манипулятивті
әрекеттерден қорғана алмау.
Кәсіби стресс жетістік-бұл жердегі басты проблема адамның жеке
мүмкіндіктері мен күту дәрежесінің сәйкес келмеуі.
Қателік жасаудан қорқудан туындайтын стресс-қателік қорқынышы екі
жағдаймен байланысты 1 жетістікке жету деген ішкі қатты талпыныс, 2 қателік
кеткен жағдайдағы кедергілер. Қорқыныш қателігі көбінесе адамның
шығармашылық мүмкіндіктерін бекітеді. Сонымен қатар адам көп нәрседен бас
тартады бастайды. Нәтижесінде адам өмір сүруден қорқа бастайды.
Кәсіби стресстің көп тараған түрі бәсекелесе көп тараған түрі
бәсекелес стрессі. Адам қоршаған ортада өзінің бәсекелесін көреді. Өзін
бәсекелестік жарысқа беретін адам, ол өз өмірімен өмір сүрмейді, жұмыстыда
қалауымен таңдамайды, оның ақшасына қарап, таңдайды сонымен қатар оның
айналасында өзіне керек адамдар, достарына келгенде уақыт жоқ. Қасында
сүйікті жары емес, әдемі қыздар-деп жазған Н.В. Самоукина. Бұл адамның
негізгі проблемасы-олардың көздегені тек қана-кәсіп, жетістік, бәсекелес.
Бәсекелес айласы адамдар сол бәсекелеске не мақсатпен баратынына көп мән
бере бермейді.
Кәсіби стресстің келесі түрі жетістік-қызық болғандай интенсивті
стрессті-адам жетістікке жеткенде сезеді. Күрделі жетістікке жеткеннен
кейін орындалғанының ешқандай мағынасы жоқ екендігіне көзі жетеді.
Негізгі тақырыпты көрсететін ақша табу проблемасы-осыған сәйкес
келетін кәсіби стресс. Ғалымдар көрсеткеніндей адамның басына түскен көп
ақша (ұтып алу немесе мұраға қалдыру) пайда емес, керісінше кері әсерін
тигізеді. Барлық жамандық, үлкен ақшадан ережесі өз әсерін ақша еңбексіз
келгенде тигізеді. Үлкен ақшаға үйренген адамдар бәрі сатылады және сатып
алынады дегенге сене бастайды. Сонымен қатар оларға нағыз проблема өз
ақшаларына кейбір нәрселерді сатып алуға болмайтынын білген кезде.
Махабатты егер ол шын махаббат болса, міне сол кезде бай адам
сәтсіздіктерден қорқып, өзін нағыз шын сезімдерге берілмеуін, өтірік
достардан алданып қалмауын қамтамасыз етемін деп өзінің жекеліктерін
құртады.
Стресстік сценарилер
Әр адамның өзінің стресске деген жеке мінез-құлықтық стилі бар.
Сонымен қатар стресстік ісер тудыратын стресстік мінез-құлық сценариінде
жекеленген. Әдетте бұл сценариді бала кезінде меңгереді.
Стресстік сценаридің нұсқауы. Кейбіреулер стрессті басынан кешіреді,
бірақ қызу қансыз, айналасындағылармен қарым-қатынасын бұзбай, жай ғана
болады, ал енді біреулері-жылына бірнеше рет өзін-өзі ұстай алмай шеттен
шыға өткізеді.
Өзіне бағытталған стресстің агрессиясы (жұмыскер өзін-өзі кінәлайды).
Ал бастығына немесе әріптесіне бағытталған стресстік агрессияда жұмыскер
басқа жұмыскерді кінәлайды. әдетте стресстік сценарилер автоматты түрде
жіберіледі.
Кәсіби стресстің қайнар көзі
Енді кәсіби стресс тудыратын факторлары қарастырайық. Купер және
Маршал стресстің қайнар көздерін зерттеп келесі түрлерін тапқан.
1. Еңбек жұмысымен байланысты кәсіби стресс факторы.
1.1. Жұмыстың жай немесе қатты қысымы. Көп жиналған жұмыстан адам ойына
Мен осы тапсырманы орындай аламынба деген проблема туындайды. Бұл
жағдайда әдетте фрустрация, үмітсіздік материалдық жағдайлар туындайды.
әдетте аз жұмыс сондай жағдай туғызады. Жұмыс тапсырмасын алмайтын жұмыскер
әдетте фрустрацияны сезінеді.
1.2. Еңбектің нашар физикалық ережесі, мысалға нашар жарық немесе қатты шу.
1.3. Уақыт тапшылығы (қашанда бір нәрсені үлгірмейсің)
1.4. Өздігінен шешім қабылдай алу қажеттілігі.
2. Стресс факторлары, ұжымдағы жұмыскердің рөлі мен байланысты.
2.1. Рөлдік белгісіздік, мысалға әріптестерімен бастығының одан не
күтетінін, кәсіби жұмысының қалай жасау керектігін білмеу. Адамдар ұжымның
одан не күтетінін, олар не істеу керектігін, қалай істеу керектігін содан
кейін оларды қалай бағалайтынын білу керек.
2.2. Рөлдік кикілжің, бұл адам орындау керек емес нәрсені орындап жатырмын
деп ойлауы.
2.3. Кейбір заттар мен адамдарға жауаптылық. Мысалы: (бюджет) Ескертетін
жайт адамға деген жауапкершілік стрессті көп тудырады.
2.4. Өте төмен жауапкершілік.
2.5. Ұжымдағы шешімді қабылдау үшін, қатысатын адамның төмен дәрежесі.
3. Жұмыстағы қарым-қатынас байланысты стресс факторлары.
3.1. Жетекшілермен, әріптестермен қарым-қатынас. Бір айта кететін қызық
ғылыми-техникалық жетекшіліктің көңілі басқа адамдар мен қарым-қатынасқа
түсетін көңіліне қарағанда онша маңызды емес.
4. Іскерлік кәсіппен байланысты факторлар.
4.1. Екі негізгі факторлар мыналар болып табылады: кәсіби үлгерімсіздік
және ерте жұмыстан шығу.
4.2. Кепілдік берегн жұмысының болмауы.
5. Психологиялық климатпен ұжымдық құрылым мен байланысты факторлар.
6. Ұжымнан тыс стресстің қайнар көздері.
Негативті стресстің әсерлерін жеңу әдісі
Қазіргі заманда стресстен қалай қашу, қалай құтылу туралы кеңестер
көп айтылуда. Бірақ Селье айтуы бойынша стресстен қашпаған жөн. алайда
жоғарыда айтылған сөздерег қарағанда бұл мүмкін еместе. Ұйықтап жатқан
адамның өзі тсрессті сезінеді. Жүрек қанды айналдырып, асқазан кеше тамақты
қорытып, ал демалу бұлшық еттері, кеуде клеткаларының қимылын қамтамасыз
етеді. Мидың өзі түс көру себебінен толық дем алмайды.
Стресстен толық құтылу бұл-өлім. Стресс жағымды және жағымсыз қобалжулар
мен байланысты екенін білеміз. Физиологиялық стресстің дәрежесі
немқұрайлықтан төмен, бірақ ешқашан 0-ге тең емес (бұл өлуді білдірер еді).
Біз стресстен қашпауымыз кеерк және қаша алмаймызда, бірақ біз оның
негативті әсерлерін жеңе аламыз.
Стресстің тұрақтылығына әсер ететін факторлар
Стресс нәтижелері адамның жеке ерекшеліктерін тұрады. Кейбір адамдар
стресстік бұзуларына басқаларға қарағанда жақсы қарсы тұра алады. Неге?
Біздің физикалық немесе психологиялық денсаулығына әсер ететін стресстің
әсерін азайтатын бірнеше факторлар бар солардың кейбіреулері не тоқтала
кетсек.
Әлеуметтік қолдау
Әлеуметтік қолдауға кез-келген әлеуметтік байланыспен байланысты,
адаммен ұсынылған көмектің барлық түрі кіреді. Әлеуметтік қолдаудың
дәрежесін бағалай отырып Гоур үлкен әлеуметтік қолдаулары болған (достары
жағынан немесе туысқаны жағынан) адамдар 1) фрустрацияға деген аз көрінетін
эмоционалды әсер және 2) дене ауруларынң белгілері аз екендігін тапқан.
Жақында жүргізілген зерттеулерде көп әлеуметтік қолдау көрсетілген
адамдарда ағзаны респираторлық инфекциялардан қорғауда рөл ойнайтын қан
құрамы теріден тыс көлемі жоғары екендігін тапқан. әлеуметтік қолдау тек
қана дене үшін емес сонымен қатар адамның ішкі жан дүниесінде де дәрі болып
табылады.
Көптеген зерттеулер әлеуметтік қолдау мен психологиялық денсаулық
арасындағы байланысты көрсеткен. Қатты стресс күйіндегі адамға әлеуметтік
қолдау стресстің негативті әсерін азайтқыш болып табылады.
Әлеуметтік қорғау төрт түрге бөлінеді.
Эмоционалды қолдау бұл бізде біреуге керек екендігін білдіретін, сездіретін
қолдау болып табылады. Мысалға, өзінің проблемаларын айтып отырған адамды
анық, мұқият тыңдау. Бұл өз кезегінде адамның өзіндік бағалауын
жоғарлатады.
Бағалайтын қолдау-адама проблемасын шешудегі баға беру. Бұл қолдаудың
түрі проблема мен оның маңызын анықтаудағы қорытынды болып табылады.
Мәліметтік қолдау-бұл проблемалармен қалай күресу туралы мәлімет болып
табылады. Сонымен қатар бұл жағдай проблеманы шешу жолдарын қарстыру болуы
мүмкін.
Құралдық қолдаулар-материалды көмек немесе нақты әрекетпен
көрсетілетін көмек. Бұл жерге қарыз беру, жұмыс табуға көмектесуге т.с.с.
әрекеттер кіреді. Ескере кететін тағы бір нәрсе материалдық көмекпен және
әлеуметтік көмек бұлар екеуі бір нәрсе емес.
Тұрақтылық
Тұрақтылық дегеніміз бұл-қиындықты жеңудегі стресске қарсыласу
әрекеті. Ішкі қадағалау локусы-бұл адамның жетістіктері, сәтсіздікті
осылардың бәрі олардың өз әрекеттерінің әсері екендігін көрсететін адамның
жеке қасиеттері. Ал сыртқы қадағалау локусы-бұл жерде адамның
сәтсіздіктері, жетістіктері осылардың бәрі сыртқы факторларға байланысты
деп саналады. Мысалы: тағдырға, бір себепке немесе сәттілікке байланысты.
Ғалымдардың зерттеулері бойынша көптеген тұрақты адамдар көбінесе
ішкі қадағалау локусын көрсетеді, ал стресске тұрақты емес немесе аз
тұрақты адамдар өздерін тағдырдың қолында ойыншық болып сезінуге икемді
болып келеді. Біздің пікіріміз бойынша тұрақтылық стресстің нәтижелік
бағасын өзгерте отырып оны азайтады. Сонымен қатар тұрақты адамдар
патенциалды стресстік оқиғаларды аз қоқан-лоқы көрсететінін және тілеусіз
деп бағалайды.
Оптимизм- зерттеушілер нәтижесінде оптимистер мен писимистер
стресспен әртүрлі кездеседі. Мысалы: стресстік жағдайда оптимистер
көпшілігі проблеманың анализі немесе әрекеті туралы хабардар болады. Олар
писимистерге қарағанда үлкен ынтамен әлеуметтік қолдау іздейді және өзінің
стресстік жағдайдағы позетивті аспектілерде көрсетуге бейім болып келеді.
Ал писимистер негативті стресстің аспектілеріне шоғырланғыш болып келеді.
Осы қағидаға сүйене отырып оптимистер бейімделу түрінде күреседі, ал
писимистер стресспен күресу жолдарында және өз денсаулығына нем құрайлы
қарайды.
Өткір сезінулерге талпыну
Өткір сезінулерге талпыну-бұл біздің стресстік әрекеттерге жауап
беретін жеке адамның ерекше белгісі. Ең бірінші бұл жағдайды суреттеген
Марвин Цукерман. Сезінуге талпыну-бұл бүкіл төмен немесе жоғары дәрежедегі
сенсорлық әсер етудің қалауы болып табылады. Жоғарғы көрсеткіштегі адамдар
сезінуге талпынуды қалайды, ал мүмкін кейде жоғары дәрежедегі әсер етуді
болдыруға да тырысады. Бұл адамдар қауіп-қатерді ұнатады, міне сондықтан
оларға машина жарысы, тауға шығу спорт түрлері ұнайды. Олар нашаны,
жыныстық қатынастағы адамдарды ауыстыра отырып, өздерінің ынтасын
қанағаттандырады. Сонымен қатар оларға азартты ойындар, ащы тағамдар,көңіл
көтеретін жерелер және ерекше достарды қалайды. Әрине мұны адамдар басқа
стресс тудыратын деп ойлайтын жағдайларды, оқиғаларды қарастырады.
Басқалармен салыстырғанда жоғарғы сезінулерге талпынатын адамдар мұндай
жағдайда аз байлам көрсетеді деп қарайды.
Цукерман жоғарғы және төменгі сезінулерге талпынатын адамдар дұрыс
мамандық таңдау керектігін айтқан. Шынында да жоғарғы талпыныстағы адамға
егер жай орындалатын жұмыс берілсе ол фрустрация сезінуі мүмкін, ал енді
төмен көрсеткіштегі адамға жоғары талапты жұмыс берілсе онда ол стресстен
көзін аша алмаған болар еді.
Сезінулерге талпыныс стресске деген тұрақтылықпен байланысты, ескере
кететін жағдай жоғарғы көрсеткіштегі адамдар берілген ерекшеліктер бойынша
аптивтіге қарағанда тез адаптивті болып келеді. Сонымен қатар жоғарғы
талпыныстағы адамдар көбінесе нашаны көп қолданғыш, жаман қылықты өзін-өзі
импульсивті төбелескіш болып келеді. Осындай дәрежеде сезінулерге жоғарғы
талпыныстағы адамның беделі жоғарылай бастайды.
Вегетативті жүйке-жүйесінің әрекеті
Стресске берілетін жауап физиологиялық жауап болатынын ескере отырып
физиологиялық ерекшеліктер стресске деген тұрақтылыққа әсер ететінін айтуға
болады. Осыған сүйене отырып мынадай қорытындыға келуге болады аз қозудағы
адамдар В.Ж.Ж. стресс әлсіз әсер етеді, ал В.Ж.Ж.-і жоғары адамдарға күшті
әсер етеді.
Шығармашылық
Купер және Маршал шығармашылық стрессті басқарудың негізгі түрлерін
көрсеткен.
1. Жұмыс орнындағы ұжым қоршауы және психологиялық-әлеуметтік өзгеріс
2. Жұмыскердің үлкен автономиясының қамтамасыз етілуі
3. Үй мен жұмыстың ортасындағы көпірдің салынуы
4. Мамандықтың көтерілуі
5. Ұжымда әлеуметтік-психологиялық жағдай жасау
Альбрехт бойынша стрессті жөнге салу әдісі
Егер шығарушы жоғары, ал стресс төменгі дәрежеде болса жақсы болады.
Өндірісі жоғары, ал стресс төмен болу үшін қалай басқару керек. Жұмыста
қатты стресстен шаршайтын адамдар Альбрехтің келесі әдістерін қолдануға
тырысады.
1.Өзіңіздің жұмысыңда приоритет системаны жасаңыз. өзіңіздің жұмысыңызды
келесі жолмен бағалаңыз: бүгін істеу керек, осы аптаның алдында істеу
керек және уақыт болған кезде істеймін.
2. Егерде өзіңіздің дәрежеңіз жетпейтін дәрежеге жеткен кезде жоқ деп
айтуға үйреніңіз.өзіңіздің бастығыңызға жұмысыңыздың маңызды екенін
түсінетініңізді айтыңыз. Сосын өзіңіз істеп жатқан жұмыстың нақты
приоритетін суреттеңіз. Егерде ол жаңа тапсырманы орындауға бұйрық берсе,
онда жаңа тапсырманы орындау үшін қай тапсырманы кейінге қалдыруға
болатынын сұраңыз.
3. Өз бастығыңызбен сенімді және оған нәтижелі қарым-қатынас орнатыңыз.
Сіздің өз бастығыңыздың жағдайын және оған өз жағдайыңызды түсінуге
мүмкіндік беріңіз. Өз бастығыңызды сіздің приоритетіңізді сыйлауды
үйретіңіз.
4. Кез-келген адаммен немесе бастығыңыздың кикілжің тудыратын талаптарға
баруына келіспеңіз. Бұл талаптар сізді кері бағытқа итеретінін
түсіндіріңіз. Осы мәселені шешу үшін жиналыс ұйымдастыруын сұраңыз.
5. Егер сізге өз тапсырмаңыз түсініксіз болса, ол туралы бастығыңызға
айтыңыз.
6. Сіздің өз бастығыңыз бен жұмысқа деген қызығушылықтың жоқ екендігін
айтыңыз. Сіз басқа жұмыстарда өз үлесіңізді қосқанды қалайтыныңызды
ескертіңіз.
7. Әр күн сайын дем алуға уақыт табыңыз. Жұмыс орныңыздан басқа жерлерге де
барып тұрыңыз. Сонда шаршамайсыз, сіз жұмысыңызды бітсеңіз ұзақ отырмай
үйге немесе басқа шаруаңызға барыңыз. Стрестің азаюымен байланысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 бөлім. Стресс жайлы теориялық қағидалар
1.1. Стресс туралы
ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Кәсіби стресс проблемасының психология ғылымында зерттеліну
жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
1 бөлім бойынша тұжырымдама.
2 бөлім. Кәсіби стресс проблемасының психология ғылымында зерттеліну жайы
2.1. Эксперимент әдістемелері, негізгі
сипатамалар ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Стресстен шығу жолдары. Стресстен шығудың ғылыми-әдістемелік
нұсқаулар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Дипломдық зерттеу жұмысына жалпы сипаттама. Қазіргі таңда, яғни
қарқыны ерекше жылдамдықпен өту барысы тұсында, адам баласына қоршаған
ортаның өзгерісті жағдайларына бейімделу қиынға соғады, әрі адам бейімделе
отырып, эмоционалды теңдікті сақтау керек болады. Адам ағзасы күш-қуатты
қайта қалпына келтіруге үлгере алмайды. Әрине, мұндай өмір салты жүйке
жүйесінің қажып-әлсіреуіне жеткізуі мүмкін және психосоматикалық аурудың
пайда болуына алғышарт жасауы әбден мүмкін.
Сондықтан да, стресс туралы ілім қазіргі таңда кең танымал болды.
Стресс проблемасымен Селье, Самоукина, Кеннон, Касл, Купер, Маршалл,
Альбрехт, Вейтен, Ялайд және т.б. ғалымдар айналысып, зерттеді.
Біздің зерттеу жұмысымызда тек қана күнделікті стресс сөз болып қана
қоймайды, адамның іс-әрекеті тудырған стресс те сөз етіледі.
Бұл тақырып өте өзекті, себебі қазіргі қоғамда адам өмірінің басты
байлығы, мұраты-оның материалдық қамтамасыздығы болып табылады. Және адам
ақша қуудың соңында жүріп, өзіне, денсаулығы, отбасы, достарына уақыт
бөлмейтін болады. Міне, сонда кәсіби стресс туындайды. Егер де адам бұл
стресстің кері салдарын жеңе алмаса, онда стресс адамды ішкі жағынан
бүлдіре бастайды, бұл ауруға тіпті кейде өлімге де жеткізуі мүмкін.
Сондықтан да, біздің уақытта стрессті қалай бастан кешіруге болады, оның
кері әсеріне шалынбауға үйрену қажет.
Стресстің жағымсыз ықпалын жеңу үшін, алдымен стрестің не екенін
білу керек, стресстің түрлерін, біздің стресске реакциямызды, кәсіби
стресстің не екенін, оның қайнар көздері, онымен күресу жолдарын білу
керек.
Сондықтан да, біздің дипломдық жұмысты жазу мақсатымыз кәсіби стресс
проблемалары және оның кері ықпалды әсерімен күресу әдістерін зерттеу болып
табылады.
Зерттеу объектісі – бұл еңбек ұжымы, ал зерттеу пәні – еңбек
ұжымындағы кәсіби стресстің пайда болуы.
Дипломдық зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негізін Г.
Сельенің стресс туралы теориясы, ағылшын докторы Дж. Мейсонның
психосоматикалық аурулар туралы теориясы, А.А. Радугиннің фрустрация туралы
теориясы, К. Левиннің кикілжіңді зерттеу тұжырымдамалары, Нил Миллердің
теориясы, Джеймс-Лангенің эмоцияның перифериялық теориясы, Л.С.
Выготскийдің мәдени-тарихи даму тұжырымдамасы құрады.
Дипломдық зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығы. Аталған мәселе
бойынша қазақ тілінде материалдар, әсіресе психологиялық білім беретін
қайнар көздер жоқ. Сондықтан да, бұл дипломдық жұмыс материалы қазақ
тілінде психологиялық білімді толықтыруға үлкен жағдай жасайды.
Дипломдық зерттеу жұмысының практикалық құндылығы: Аталған зерттеу
жұмысымен танысу арқылы оқырмандар стресстен құтылу жолдары, стресстің
алдын-алу, кәсіби стресс мәселелерін шешу сияқты іскерлік-дағдылармен
қаруланатын болады. Өмірдегі түрлі стресс жағдайларында жеңіске жету
амалдарын игеретін болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі
бөлімнен, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізінен тұрады.
1 бөлім. Стресс жайлы теориялық қағидалар
1.1. Стресс туралы ұғым
Біздің өмірдің шапшаңдығы күн өткен сайын жеделдетіп келе жатыр, осы
жағдайда адамдар қоршаған ортасына бейімделе отырып, эмоционалды тепе-
теңдікті сақтауы қиынға түсуде. Адам ағзасы өз күшін қалпына келтіріп
үлгермеуде, сол себеппен адамның барлық он екі мүшесі күнделікті күйзелісті
сезінуде. әрине күнделікті бұндай өмір барлық адамдардың бір күні күші
бітіп, соның әсерінен жүйке жүйесі тозады. Міне сондықтан стресс туралы
мәлімет біздің заманымызда өте қажет. Стресс күйін зерттеу мына ғалымдардың
өмірінде орын алған: Селье, Самоукина, Кеннон, Касл, Купер, Маршалл,
Альбрехт, Вейтен Ллойд және т.б.
Менің жұмысымда қарастыратын мәселе тек күнделікті стресске
байланысты емес, сонымен қатар кәсіпкерлік жұмыс нәтижесінде туындайтын
стресске де тоқталып кетемін.
Қазіргі қоғамда адамдардың негізгі приоритеті материалды жетістік,
сондықтан адам өзіне, отбасы, денсаулығына т.б. күнделікті күйбеңге көңіл
бөлуден қалды. Нәтижесінде кәсіби стресске ұшырау әжеп емес, егер оны
уақытында тоқтатуға көңіл бөлмесе оның арты адамның ішкі дүниесін, ең қатал
жазасы өлімге де әкелуі мүмкін. Сондықтан біздің уақытта стрессті қалай
жеңу керек соны білу қажет. Сол себеппен менің таңдаған тақырыбым өте
актуалды деп табамын, бірақ стресстің негативті әсерінен құтылу үшін
СТРЕСС- дегеннің өзі не екенін анықтап алуымыз керек. Оның түрлері,
стресске қалай әсер етеміз, неден стресс туындайды, онымен қалай күресуіміз
керек осының бәріне мен өз жұмысымда тоқталып кетуге тырысамын.
Сонымен бұл жұмыстың мақсаты кәсіби стрессті анықтау мен оның
негативті әсерінен құтылу жолдарын қарастыру болып табылады.
Бұл жұмыста зерттеу обьектісі-еңбек ұйымы , ал кәсіби стресстің еңбек
ұйымында туындауы пәні болып табылады.
Бүгінгі таңда стресс туралы көп айтылады, олар әкімшілік, диспечерлік,
жұмысқа, қоршаған ортаның ластануымен, зейнетке шығуға, жанұядағы
кикілжіңдерге (конфликтке) т.б. жағдайларға байланысты болып табылады. Бәрі
де стресс туралы айтады, стресс күйінде болады, бірақ ол не екенін
білмейді.
Стресс- түсінігін Канадалық физиолог Ганс Селье енгізген. Ол
стрессті: Адам ағзасының кез-келген талабына өзіндік ерекшілігі жоқ
(неспецифический) жауабы,- деп түсіндерген. Бұл анықтаманы түсіну үшін біз
неспецифический (өзіндік ерекшелігі жоқ) деген сөзді түсінуіміз керек.
Ағзаға қойылған әр талаптың өз ерекшелігі бар. Мысалы: Суық күнде біз
көп жылу бөлу үшін дірілдейміз, қан тамырлары тарылып, тері сыртына жылу
бөлінуі азайады. Күн ыстықта біз терлейміз, теріміздің булануы арқылы біз
салқындаймыз. Сол сияқты белгілі дәрілерді ішу арқылы біз оның ерекшелігін
біле отырып, сол дәрінің әсерін сезінеміз: Осылардың бәрі специфический
яғни ерекшелігі бар болып табылса, ерекшелігі жоқ неспецифический
өзгерісті талап етеді талаптың өзіндік ерекшелігі жоқ, қандай болмасын
туындаған қиындыққа бейімделу болып табылады. Сол өзгерістері орындау
арқылы біз өзіміздің қалыпты жағдайымызды орнына келтіреміз. Стресс болған
кезде ол жағдай жағымды не жағымсыз екені маңызды емес. Бұл жағдайдың
қажеттілік өзгеріс және бейімделу маңызды болып табылады. Мысалы: Соғысқа
кеткен баласын анасына қаза тапты деп, уақыт өткен соң ол қате болып бала
үйіне кіріп келеді. Бірінші жағдайда ана қайғырады, екінші жағдайда
қуанады, бірақ екі жағдай да адамға стресс әкеледі. Екеуі екі түрлі сезім
болса да, екі жағдайда да анасы болған жайды қабылдап, түсініп соған
бейімделеді. Яғни екі жағдайда да стресс күйіндегі адам бір әрекетті
жасайды. Селье былай деген: Стресс-жүйкенің қысымы ғана емес осы саланың
маманы болмаса да көптеген ғалымдар биологиялық стрессті жүйкенің
шаршауынан немесе эмоцияның қатты қозуынан деп түсіндіреді, бірақ бұл олай
емес. Психологиялық және психопатиялық аспектілерде биологиялық стрессті
зерттеген белгілі ағылшын докторы Дж Мейсон. Эмоциялық қозу өмірге деген
қорқыныш тудыратын кезде немесе өмірлік басқа да жағдайға байланысты стресс
туғанда бұған жауапты физикалық күй болып табылады-деп айтқан. Жүйке жүйесі
жоғары дамыған адамдар эмоциялық күйзеліс жиі болғандықтан, ол адам
стресске өте жақын болады, бірақ стресстік күйді жүйке жүйесі жоқ
жануарлар және өсімдіктер де сезеді. Көп адамдар стресс жағымсыз
жағдайлардың нәтижесі деп түсінеді, бірақ Селье олай демейді. Басында біз
айтқандай бұл жерде жағымды немесе жағымсыз жағдай маңызды емес. Осыған
байланысты стресс күйін кез-келген эмоционалдық әсерден алуға болады.
Стресс күйіне әкелетін факторлар стрессорлар. Бір сөзбен айтқанда
стрессорлар әр түрлі, бірақ ол күйді сезген адамның биологиялық реакциясы
болған жағдайға бейімделу болып табылады.
Стресстің негізгі түрлері
Әр адамға стрессорлар әр түрлі болады. Солардың бәрін ретке келтіру
үшін ғалымдар көп еңбек етті, бірақ стрессорларды бір жүйеге келтіру әлі
жүзеге асқан жоқ. Бірақ бұл жағдайлар бізге стресстің негізгі төрт түрін
қарастыруға кедергі етпейді. Олар: Фрустрация, кикілжің (конфликт),
өзгеріс, қысым (давление).
Фрустрация
Фрустрация латын тілінен fruastratio-өтірік, шыдамды күту деген
мағынаны білдіреді. А.А. Радугин бойынша адамның мақсатына жетуде
обьективті немесе субьективті кедергіге тап болғандығы эмоционалдық күй
уайым, қысым, мазасыздануы. Яғни адам фрустрацияны бір нәрсеге қол
жетпегенде сезеді. Бәрімізде фрустрациялық күйді күнделікті өмірде сеземіз,
бірақ ол қуанышқа қарай ұзақ және маңызды емес мысалы: Өз уақытында төлем
ақыңызды ала алмағаныңызға қатты өкінесіз, бірақ үш күннен кейін оны аласыз
сіздің өкінішіңіз бұл кезде ұмытылып кетеді. Әрине, кейбір фрустрациялық
күй стресске әкеліп соғуы мүмкін. Сәтсіздік пен бір нәрсені жоғалту: міне
осы екеуі стресске әкеп соқтырары анық. Бәріміз, кейбірі алдарына реалды
мақсат қоймау арқылы, өздерін сәтсіздікке әкеледі. Жақын адамыңды жоғалту
фрустрациялық күйді терең сезінуге әкеледі. Кейде адам фрустрацияны өзіне-
өзі тудырады. Адамдар әдетте өздерінің жетістіктеріне өздері кедергі
келтіреді. Мысалы: сіздің алаңғағасарлығыңызға байланысты
жұмыс дәрежеңіз бойынша сіз күткендей көтерілмесеңіз осыған байланысты
фрустрациялық күй туындайды, бұл жағдайдың туындауына өзіңіз кінәлісіз. Көп
жағдайда фрустрациялық күй агрессивті мінез-құлықты түсіндіреді.
Фрустраторлар тез ашуға айналатын агрессияның пайда болуы адекватты емес
реакциядан пайда болады: балағаттау, адамға физиологиялық қысым көрсету
(шымшу, ұру, итеру) немесе бір обьектіні сындыру.
Кикілжің
Кикілжің-фрустрация сияқты өмірден бөліп алынбайтын жағдай. Күрделі
сұрақ Тұрады ма жоқпа? адамның алдында кикілжің туғызатын жай. Мүлде
келіспейтін екі немесе одан да көп мотивтер іс-әрекетті асыру үшін мінез-
құлық бәсекелесе болып табылады. Кикілжіңдер үш түрге бөлінедіә: 1-
жақынырақ-жақындау, 2-қашу-қашқақтау, 3-жақындап-қашқақтау. Кикілжің
түрлерін ең бірінші суреттеген Курт Левин, ал зерттеген Нил Миллер болды.
Кикілжің жақынырақ-жақындау түрінде-екі көрікті мақсатының біреуін таңдау
керек. Бұл жердегі негізгі проблема сіз екеудің біреуін ғана таңдайсыз.
Барлық үш түрдің жақынырақ-жақындау кикілжіңі ереже бойынша
стрессогенді болып табылады. Ресторанға келгенде әр түрлі тағамның ішінен
біреуін ғана таңдауға қиналмайды, бұл кикілжің ереже бойынша жақсы
аяқталады. Бірақ та кей жағдайда жақындау аса маңызды болса, бұл кикілжің
едәуір қысым көрсетуі мүмкін. Егер сіз екі көрікті жігіттердің қайсысын
таңдарыңызды білмей жүргеннің өзінде де стресс күйі қоса жүреді.
Кикілжің қашу-қашқақтау түрінде қашқақтайтын адамға екі көріксіз
мақсаттың арасын таңдауға тура келеді. Бұл жағдайда сізге екі көріксіздің
ішінен бір көріксізді таңдау керек. Айталық сіздің беліңіз қатты ауырып жүр
сіз бұл кезде өте қатты қорқатын операцияға келісесіз бе, жоқ әлде шыдап
жүре бересіз бе? Қашу-қашқақтау кикілжіңі көрініп тұрғандай жағымсыз және
ең күшті стресс. Бұл жағадайда әдетте адамдар шешім қабылдауды ұзаққа
созады, қалайда бір әдіспен кикілжіңнен қашу үшін. Жоғарыда келтірілген
мысалдар ауырған жеріңіз кейін қойып кетер деген үмітпен операция туралы
шешімді кейінге қалдырасыз.
Жақындап-қашқақтау кикілжіңге түскен адам алдына қойған мақсатқа қол
жеткізер алдында жағдайдың пайдалы және жағымсыз жағын қарастырып шешім
қабылдауы керек болады. Мысалы: сіздің меніңіз көтеріледі онымен бірге
төлемақыңыз да көтеріледі, бірақ сіз жақсы көрмейтін, білмейтін қалаңызға
келуіңіз керек. Жақындап-қашқақтау кикілжіңі өте көп таралғандықтан күрделі
стресс тудыруы мүмкін. Бұл жағдайда кикілжің сенімсіздік туғызады.
Кикілжіңге түскен адам сенімсіз бірде алға, бірде кері әрекет етеді.
өзінің тышқанға жүргізген наваторлық зерттеуінде Нил Миллер қашқақтау
мотивациясы жақындау мотивациясына қарағанда тез күшейетінің тапты осының
нәтижесінде Миллер мынадай қорытында жасады: Жақындап-қашқақтау кикілжіңін
шешу үшін ең алдымен жақындау мотивациясын күшейтуге емес қашқақтау
мотивациясын әлсіретуге күш салу керек. Кейіннен зерттеу арқылы жақындау
градлентіне қарағанда, алыстау градленті баяу үлкейеді. Осыған қарап біз
екі кикілжіңге байланысты да кеңес беруіміз керек. Басқа сөзбен сіз
өмірдегі өзгерістер стресс жағдайының негізгі қайнар көзі деп есептеледі.
Бұлар кез-келген өмірдегі өзгерістер, бұл жағадайда адам өзгеріске
бейімделіп отыруын талап етеді. Томос Хоулмзом Ричард Рай мен оның
әріптестері бұл мәселені бірінші болып қарастырған. Олар көптеген
туберкулез ауруымен ауырған адамдармен әңгіме жүргізген. Қызық көрінгені
мен ол оқиғалар жағымсыз болған. әрине жағымсыз жағдайлар көп болғанымен
жағымды оқиғалар да болған. Мысалы: үйлену тойы, нәрестенің дүниеге келуі,
жұмыс дәрежесінің жоғарлауы.
Неге жағымды оқиғалар стресс туғызады. Хоулмзу және Рай зерттеулері
бойынша мұндай оқиғалар адам өміріне өзгерістер тудырады. Күнделікті
өмірдегі өзгерістің өзі стресс болып табылады. Осы ережеге сүйенсек, қарым-
қатынастағы өзгерістер, жұмыста немесе қаражат жағынан т.б. жағдайлар аяғы
жақсыға әкелседе, стресс тудырады.
Браун және Мак Гилл зерттеулері бойынша адамның өз қалауы бойынша болған
өзгерістер біреулерде стресс, ал енді біреулерде стрессіз өтуі мүмкін.
өмірдегі жағымды өзгерістер және денсаулығының нашарлауы арасындағы
байланыс өзін-өзі бағалауы төмен адамдарда болатынын көрсетті. Осы
зерттеулер негізінде Браун және Макк Гилл позитивті оқиғаларды қалай бұзса
сол дәрежеде стресс тудырады деп атап көрсеткен.
Қысым
Қысым дегеніміз- біз өзімізді белгілі бір бейнеде ұстау үшін,
басқалардың күтуін және талабын қосады. Қысым екі түрге бөлінеді. 1
орындау, 2 сәйкес келетін. Бізге берілген тапсырманың ұқыпты, тез
орындалуын күткен кезде біз-орындау қысымында боламыз. Мысалы: Клоун
күлкілі болу үшін тырысады, ал студент болса емтиханды жақсы тапсыру үшін.
Рай Баумейстр жұмысында қысымның жұмысты орындауда, нашар нәтижеге
әкелетіні көрсетілген. Бұл мәселені Потенциалды стресс эффектісі
бөлімінде кең көлемде қарастырамыз. Біздің өмірімізде біреудің күткенімен
сәйкес келу қысымы көп кездеседі. Жоғарғы қызметтегі адамнан, оның қатал
түрде киінуін күтеді. Ал жасөспірімдерден ата-анасының тәрбиесінен
шықпауын, жастардың 30 жасқа келгенше үйленуін күтеді. Қысым психологиялық
өзгерістен көрі психикалық денсаулықпен тығыз байланыста көрсетілген.
Стресстік факторлардың кілттік бағасы
Адам оқиғаларды қалай қабылдаса-стресс соған тәуелді. Субьективті
бағаға потенциалды стресстік оқиғалар және көп факторлар әсер етеді. Ең
негізгілері төрт фактор: Танысу дәрежесінің проблемасы, оқиғаларды басқару
мүмкіндігі, оқиғалардың алдын ала болжай алудың белгісі.
Танысу
Біздің стресстік бағамызда ең басты фактор танысу болып табылады.
Стресстік жағдайларды үйреншікті ереже бойынша потенциалды стресстік
әдістер туралы аз білсек солғұрлым ол үрей ретінде қабылданады. Жаңадан
келген парашютистердің секіруге дайындалу жарысында, танысу стрессінің
керекті екені көрсетілген. Бұл жағдайда жаңадан келгендердің жүрек
қағысының жылдамдығы кәсіпқой парашютистердің жүрек қағысының жылдамдығына
қарағанда көп болғаны көрсетілген. Бірінші емтихан, бірінші сахнаға шығу
осы кездегі күй әдетте үлкен стресс болып табылады. Бірінші жағдай өткен
қобалжуларды ұмыттырады.
Оқиғаларды басқару мүмкіндігі
Стресстік бағалауға әсер ететін тағы бір фактор, біз қаншалықты болып
жатқан оқиғаларды басқаруымыз бойынша бағаланады. Стерн, Мак Кант және
Петтин зерттеулерінде оқиға басқару ретінде қабылданса, онда олар басқаруға
келмейтін оқиғаларға қарағанда стресс туғызатыны көрсетілген. Бірақ Джери
Бергер басқарудың көбеюі стресстің көбеюіне әкелетіні туралы айтқан оның
айтуы бойынша оқиғаларды басқару мүмкіндігінде позетивті және неготивті
аспектілер бар.
Негативті аспект адам өзіне оқиға шығуына үлкен жауапкершілік алуына
тұрады. өзін басқалар қалай бағалайтынына көп мән беретін адамдар, оқиғаны
басқару мүмкіндігін стресстік жағдай ретінде қарамайды.
Алдын ала болжам
Алдын ала болжам бұл-стресстік жағдайларды алдын ала көру мүмкіндігі.
әдетте былай болады: біз алдын ала стресстің жағымсыз болуын қалаймыз.
Денсаулығының нашарлауы немесе жұмыстан шығуы осындай күрделі стресстер,
алдын ала білсек кері әсерін азырақ тигізер еді. Алайда алдын ала болжам
әсері күрделі болып табылады. Кейбір жағдайда адамдар оларды күтіп тұрған
стресс туралы білгілері келмейді. Алдын ала болжам бағалығы стресске
дайындалу үшін, біз бірдене істей аламыз ба осыған байланысты. Егер
дайындық пайдасыз болса, (немесе біз өзіміздің дайын екенімізді сезсек)
келе жатқан стресс бізді қобалжытады, әрине болайын деп жатқан жағдай бізге
бұрынғысынанда қорқынышты болып көрінеді.
Уақыт жақындығы
Егер сіз болайын деп жатқан жағымсыз оқиға туралы білсеңіз, сол оқиға
жақындаған сайын стресс үлкейе береді. Егер проблема болашақта болатын
болса, ол онша қорқыныш тудырмайды. Бірақ проблема жақындаған сайын
тынымсыздық, қобалжу ереже бойынша арта түседі. Шындыққа келгенде стрессті
оқиға барысында емес, сол оқиғаны күткен кезде қатты сезесің.
Емтиханнан кейін студенттер сұрақтарға жауап берген оңай оны күткенге
қарағанда деп,-айтқан.
Қорыта айтқанда стресс бағасы-бұл қиын процесс. Біз стрессті қалай
бағаласақ біздің әсерімізді де соған байланысты.
Стресске деген әсері
Біздің стресске деген әсеріміз қиын әрі ұзақ мерзімді болып табылады.
Стресс бізге бірден әрі жан-жақты әсер етеді. Мысалы: сіз өте асығыссыз,
бірақ көптеген көліктердің ішінде жай жүруге тура келеді. Сіз жолға қарап
қиналған кезде қозып, ашуланып, эмоционалды әсерді сезінесіз. Сіздің ішкі
жан-дүниеңізде бәрі қысылып қан тамырыңыз қатты соққан сайын сіз стресске
деген физиологиялық әсерді сезінесіз. Ал сіз басқа жүргізушімен ұрысқан
кезде вербальды агрессия стресске байланысты мінез-құлқыңыз болып табылады.
Осылайша біз стресстік әсердің үш түрін анықтаймыз, эмоционалды,
физиологиялық, мінез-құлықтық.
Эмоционалды әсер
Эмоция-жағдайға байланысты адамның өмірлік мақсатына ішкі және
сыртқы көрініс арқылы әсер ететін психикалық процесс. Стресс күшейген
сайын адамның көңіл-күйі нашарлай бастайды. Жай бір мағыналы бағыну
стресспен эмоцияның арасында жоқ. Стресстік оқиғалар әр түрлі эмоция
тудырады, бірақ кейбірі басқаға қарағанда күштірек эмоция тудыруы мүмкін.
Вулфоук, Ричардсон эмоцияның дамуын келесі бағыттарда көрсеткен.
( Қозу, ашу, ыза стрессті әдетте жай қозудан бастап өзін-өзі ұстай алмайтын
жағдайға дейін жеткізетін ашудан туады. Мұндай әсерлер көбінесе
фрустрацияға байланысты. Кейбіреулер кезкелген кедергігі ашуланады сонымен
қатар ашу мен жындану біреуді бағындыра алмағанда тууы мүмкін.
( Күдіктену, қоқыныш, үрей көп жағдайда стресске деген жауап әр-түрлі
эмоционалды қорқыныш дәрежесінде туады. Бұл эмоция қатарына күдік пен
қорқыныш арасына үрей кіреді. Бұл категорияның эмоциясы стресстің кез-
келген түрінің әсерінен тууы мүмкін.
( Мұң, қайғы, реніш, кейде стресс адам көңіл-күйін нашарлатып реніш
тудырады. Біз бәріміз кейде мұңаямыз әсіресе фрустрация әсерінен. Бұл
эмоцияларды біз сеземіз, бірақ стресс жағдайды өзгерте алмаған кезде бұл
пайда болады. Эмоционалды әсерлер-кәдімгі және орташа өміріміздің бір
бөлігі. Жағымсыз эмоцияның өзі маңызды мақсат болып табылады. Физикалық
аурулар, жағымсыз эмоциялар біздің бір нәрсе істеу крек екеніне болжау
болып табылады. Бірақ ескере кететін жағдай қатты эмоционалды қозу
стресспен күресуге кедергі келтіреді. Мысалы: қатты қобалжуды көрсеткен
студент, емтиханнан төмен баға алады. Емтиханды жақсы тапсыруына қобалжу әр
түрлі жолдармен әсер етеді, бірақ солардың ең негізгісі емтихандағы
тапсырманы орындау барысында зейіннің бөлінуі қобалжып отырған студентке
кедергі келтіреді. өзінің тапсырмасын орындау барысында, сонымен қатар дәл
осындай проблема басқаларда бар ма деп көп уақытын жоғалтады. Қысқарта
айтқанда олардың ойы басқа жақта болады. Тапсырманың қиындығы эмоционалды
қозуға әсер етеді. Тапсырма қиындаған сайын эмоционалды қозу күшейеді.
жоғары
Қозу дәрежесі
Физиологиялық әсер
Стресске деген эмоционалды әсерлер адам ағзасында күрделі
физиологиялық өзгеріс тудырады. Орташа стресстің өзінде сіз жүрегіңіздің
соғуы жиілеп, дем алуыңыз қиындап және күндегіге қарағанда қатты терлеп
жатқаныңызды сезесіз. Не болып жатыр?
Күрес немесе қаш
Бұл физиологиялық әсер дұшпанмен күресу немесе қашу үшін ағза
мобилизациясы болып табылады. Бұл әсерді бірінші рет вегативті жүйке жүйесі
орындалуы мен Уолтер Канонн суреттеген вегативті жүйке жүйесі (В.Ж.Ж.) екі
бөлімге симпатикалық және паросимпатикалық болып бөлінеді. Парасимпатикалық
бөлім ағзаның сақталған және жинақталған ресурстарына жауап береді, ал
симпатикалық-керек болған жағдайда ағза мобилизациясына күрес немесе қаш
әсері симпатикалық нерв системасымен жіберіледі. Канон бұл әсерді мысық пен
иттің кикілжіңінде зерттеген. Ол дем алудың жиілеуін, жүрек соғуының
тездетілгенін және ас қорытудың бұзылуын байқаған реакцияның бұл
элементтерін адамдарда да байқауға болады. Мысалы: айталық сіздің көлігіңіз
кішкене болғанда жолдан шығып кетер еді, сіздің жүтегеңіз қатты соғып, қан
қысымыңыз көтеріліп кетеді. Бұл рефлекторлы өзгерістер күрес немесе қаш
реакциясының бөлігі болып табылады. Еш күмәнсіз бұл рефлекторлы реакция
бізге бұрынғы ата-бабамыздан қалған. Стресс әдетте ұзақ мерзімде физикалық
қозу да сақталады. Физикалық қозудың ұзақ жалғасуына ең бірінші көңіл
аударған Ганс Селье.
Жалпы бейімделу белгісі
Селье стресстік реакциясының маңызды теориясын ойлап тауып оны жалпы
бейімделу белгісі деп атады. Жалпы бейімделу белгісі-бұл стресстік ағзаның
үш фазадан тұратын универсалды реакциясы.
А Б В Б-
қарсыласу фазасы В-жүдеу
Ағза қорқынышты қабылдағаннан кейін бірінші стадияда үрей әсері пайда
болады. Бұл стадияда ағза өз ресурстарын проблемалармен күресу үшін
мобилизациялайды және физиологиялық қозу өседі. Қорқыныш әсері Селье
бойынша, Канонның күрес немесе қаш реакциясына сәйкес келеді. Бірақ Селье
өзінің зерттеулеріне Каноннға қарағанда бір-екі қадам алыста. Ол
зертханалық жануарларды адам басынан өтетін және ұзақ сақталатын стресске
итерген. Егер стресс жалғасса, онда ағза келесі стадияға өтеді. Қарсыласу
стадиясы деп аталған жалпы бейімделу белгілерін айтамыз. Бұл стадияда
физиологиялық өзгерістер қалпына түсіп, ағза әдеттегіден жоғары қозуда
жұмыс істейді.
Физиологиялық қозу кәдімгіге қарағанда жоғары болып қалады, бірақ ол
ағзаның қорқынышқа үйренуіне байланысты азаюы мүмкін. Егер стрессті жеңе
алмаса бұл ресурстар өңделіп және физиологиялық қозу төмендейді. Жүдеуден
ағза мерт болуы мүмкін.
Ми мен дененің әрекеті
Біз стрессті сезінген кезде ми бізге екі негізгі жол мен эндокриндік
жүйеге белгі жібереді. Эндокриндік жүйе химиялық қосылыстарды өңдеп және
қанға жіберілетін гармон деп аталатын тамырдан тұрады.
Эндокриндік жүйеге келесі негізгі темірлер кіреді гипофиз және бүйрек алды.
Бұл екі жол гипоталамус деп аталатын ми құрылымынан басталады. Бірінші жол
вегететивті жүйке жүйеден өтеді. Гипоталамус оның сүйкімді бөлімдерін
жүзеге асырады. Нәтижесінде көп патехламинді тастап, бүйрек алды
активациясы жүреді. Бұл гармондар көптеген физиологиялық өзгерістерді
шығара отырып, бүкіл денеге таралады. Жоғары дәрежелі катохламиндердің
негізгі нәтижесі, ағзаның күрделі зорлыққа дайындалу кезеңінде аяқталады.
Қан тамырлары қатты соғып, ми мен бұлшық етке көп қан келеді. Демалу мен
оттегіні жұту өсіп, осылайша белсенділік күйі күшейеді. Энергияны сақтау
үшін, ас қорыту жүйесі тежеледі. Көз сезгіштігін үлкейте отырып, көз
қарашықтары үлкейеді.
Екінші жол мидағы құрылымдар мен эндокринді жүйенің қатынасын
жатқызады. Гипоталамус эндокриндік жүйенің негізгі темірі деп аталатын
гипофизге белгі жібереді. Стресс ағзада физиологиялық өзгерістер тудырады,
олардың көбісібіз енді біліп келе жатырмыз. Көптеген күрделі өзгерістер
иммундық жүйеде болады. Иммундық жүйе ағзаның инфлияцияға қарсы тууына
көмектеседі. Алынған мәлімет бойынша стресс ағзаның иммунитетін төмендетіп
ағза әртүрлі ауруларға шалдыға береді.
Мінез-құлық әсері
Біз стресске бір уақытта әр түрлі дәрежеде әсер етеміз, бірақ негізгі
әсеріміз мінез-құлық болып табылады. Көбінесе стресске деген жағымсыз
эмоционалды физиологиялық әсер автоматты түрде болады. Егер сіз мінез-құлық
тұрғысынан стрессті нәтижелі басқара алсақ, онда потенциалды, жағымсыз,
эмоционалды, физиологиялық көріністер болып кетуі мүмкін.
Көбінесе мінез-құлықтың стресске деген әсері өзіне жеңу әрекетін
қосады. Жеңу-бұл қоршаған ортадағы стресс тудыратын әрекеттерге қарсы тұру
әрекеті. Ескере кететін нәрсе бұл стресстік жағдайда бейімделу және
бейімделмеу стресстік әрекетті жеңген кезде болады. әдетте біз біреулерді:
Өзінің проблемаларын шеше білді десек, онда айтайын дегеніміз ол нәтижелі
түрде олармен күресе біледі. Шындығына келгенде жеңе білу әрекеті субьект
үшін пайдалы ғана емес сонымен қатар зиян болып келеді. Мысалы алатын
болсақ сіздің оқу жылыңыздың ортасында оқу үлгеріміңіз жағынан проблема
туындайды сонда біз келесі ережелерді ұстанамыз. 1. Оқуға көп уақытпен күш
жұмсайсыз. 2. Адам іздейсіз оқу жағынан көмектесетін. 3. Үлгірмегеніңіз
үшін мұғалімді кінәлайсыз. 4. Оқуды тастайсыз. әрине бірінші екі ереже,
қалған екеуіне қарағанда дұрыс.
Стресстің потенциалды нәтижесі
Күн сайын біз көптеген стресспен кездесеміз. Олардың көбісі келеді-
кетеді, бірақ із қалдырмайды. Бірақ стресс қатты болғанда немесе
қажеттіліктер жиналған сайын стресс ұзаққа созылуы мүмкін. Бұл нәтижені
бейімделу әсері деп атайды. Олар көбінесе ұзақ болады, бірақ күнделікті
емес. Стресс жағдайы әсер қалдыруы мүмкін, зерттеушілерді оның негативті
әсерінің мүмкіндігі қызықтырды, сондықтан біз осы бағытта шолу жасаймыз.
Көбінесе стресс бізге бір нәрсені нәтижелі орындау кезінде, біздің
мүмкіндігімізге әсер етеді. Мысалы: Рай Баумейстрдің жұмысында орындау
қысымы қандай әдіс пен осы орындаудың бұзылуына әсер ететінін көрсеткен.
Оның жұмысында орындау қысымы көп жағдайда өзіндік сана дәрежесінің
жоғарлауына әкеп соқтыратыны көрсетілген, ал бұл өз кезегінде зейінді
бұзады. Бірденеңі орындау барысындағы зейін екі түрлі жолмен бұзылады. 1.
Өзіндік сананың жоғарғы дәрежесі зейінді бөлуі мүмкін, 2. Егер орындалып
жатқан жұмыс таныс болып, автоматты түрде орындалса, ол оған зейіннің артық
концентрациясын әкеледі және оның орындалуын нашарлатады.
Когнитивті функциялардың бұзылуы
Стрессті және шешім қабылдау процесін Кейнан зерттей отырып, стресс
зейінінң бұзылуына әсер ететінін тапты.
1. Әртүрлі мүмкіндіктерге қарамастан асығыс шешім қабылдау тенденциясын
күшейтеді. 2. Нашар ұйымдасқан әртүрлі мүмкіндіктер жиынтығына көмектеседі.
Стресс тек қана зейінді емес сонымен қатар когнетивті процессті де бұзады.
Стресс кейбір адамдардың есте сақтауы мен ойлау процесстерін бұзады. Соымен
қатар стресс адамдарды естен тануға дейін апарады. Бұндай күйде адамдар
өздерін әлсіз сезініп, олар айналасында болып жатқан оқиғаларға немқұрайлы
қарайды. Олардың мінез-құлықтары автоматты, стереотипті, ригидті болады.
Қуанышқа орай мұндай жағдайлар өте қатты стресс жағдайында ғана болады.
Жүдеу
Айала Пайнс және оның әріптестері жүдеуді жүйелі және кең көлемде
суреттеген. Бұл осы белгілерді зерттеу жолын жеңілдеткен. Жүдеу жұмыспен
байланысты стресс әсерінен туындайды. Ол физикалық, психалық және
эмоционалды болады. Физикалық жүдеу әлсіздікпен шаршау және күштің азаюы
мен сипатталады. Психикалық жүдеу өзін жұмыспен бағалаудағы кері әсерден
пайда болады. Эмоционалды жүдеу өзін-өзі үмітсіз, көмексіз сезінуге
әкеледі. Пайнс айтуы бойынша жүдеу әдетте бір немесе екі қатты әсер
қалдыратын оқиғалар нәтижесінде болуы. Байқаусыз стресс жайлап адамның ішкі
жан дүниесін жей бастайды. Ол жүдеуді жұмыстың әсерінен пайда болатын
стресстің бұзылуы деп қарастырады. Ең бастында ғалымдар жүдеу жұмысы
басқалардың көмегімен тығыз байланысты (адвокат, клиникалық психолог
қоғамдық жұмыстар) клинттпен қатты эмоционалды байланыс әсерінен болады деп
ойлаған. Кейін келе жүдеу барлық мамандықтарға тән екені анықталды.
Психологиялық проблемалар және бұзылулар
Клиникалық зерттеулер нәтижесінде ұзақ сақталатын стресс көптеген
психологиялық проблемалардың және психологиялық бұзылулардың бірінші себебі
екені анықталды. Сонымен қатар стресс: ұйқыға, жыныстық қатынастарға,
академиялық үлгерімге, көңіл-күйдің болмауына әсер етеді. Зерттеулер
көрсеткендей күнделікті осы проблемалардан басқа, стресс психикалық
ауруларға (дипрессия, шизофрения, жүйке-жүйесінің бұзылуына) өз үлесін
қосады. әрине стресс-психикалық ауруларға әсер ететін көп факторлардың
біреуі ғана, алайда стресс біздің психикалық денсаулығымызға қатты соққы
беретінін мойындауымыз керек.
Соматикалық аурулар
Тағы бір айта кететін нәрсе, стресс тері денсаулығына әсер етеді.
Селье зерттеулері стресспен соматикалық аурулардың арасында байланыс бар
екенін тапқан. Ол бүкіл табиғат бойынша бейімделу әрекеті болып табылатын
физиологиялық қозу-ауруға әкеп соқтыратынын дәлелдеген. Психосоматикалық
аурулар-бұл психологиялық факторлармен әсіресе эмоционалды стресстен
туындайтын соматикалық бұзылулар. әдетте психосоматикалық ауруларға
жататындар-гипертония, асқазан ауруы, тері аурулары және бас ауруы жатады.
Бұл жағдайға кінәлі стресс болып табылады.
Ғалымдар стресспен кез-келген аурудың байланысы бар екенін тапқан. Мысалға
стресс: туберкулез, лейкемия, рак, жүрек ауруларына жай тұмаудың өзінде
басталуына әсер етеді.
Позитивті нәтижелер
Стресстің позетивті нәтижелерін, негативті нәтижеге қарағанда бақылау
қиын. Себебі ол онша білінбейді. Жүргізілген зерттеулерге сүйенсек,
стресске позитивті әсер етудің үш жолы бар. Біріншіден стресстік оқиғалар
біздің күшімізге, қысымымызға стимуляция қажеттілігін басуға көмек береді,
сонымен қатар, зерттеулер адамдардың көпшілігі өз өмірінде орта дәрежелі
стимуляция мен күш қысымын сезінуді қалайтынын көрсеткен. Біздің
көпшілігімізге стрессіз өмір қызық болмас еді. Екіншіден, стресс біздің
жеке ерекшелігіміз бен өсуімізге әсер етеді. Мысалы: стресстік оқиғалар
бізге бірдеңе үйренуімізге, түсінуімізге өз үлесін қосады. Басқа сөзбен
айтқанда стресс әсерінен туындаған бейімделу процесі адамды жақсы жағына
өзгертуі мүмкін. Проблемалармен соқтығысу, оларды жеңе білу адамның өзіне
деген бағалауын, стрессті жеңе білуіне әсерін тигізеді. Сонымен қатар біз
осы жағдайдан жеңімпаз болып шықпасақ та, өз қателіктерімізден бірнәрсе
үйренуге болады. Үшіншіден, бізге укол салғандай стресс бізді болашақ
стресстерден қорғайды. Зерттеулер көрсеткендей стрессті сезінген адам
келесі стресске деген тұрақтылығын қамтамасыз етеді, әрине стресс өте
қатты болғанша.
1.2. Кәсіби стресс проблемасының психология ғылымында зерттеліну жайы
Стресстік проблемалар 20 ғасырда көріне бастады. Бұл қазіргі заманда,
жаңа өндірісте көптеген қиындықтар туындайды, бұл қиындықтарды жиналған
энергияны адам баласы жеңе алмай, дәл сол жерде энергия адамның өзін
бұзады. Шеттен шыққан стресс жеке адамның сәттілігін бұзады, сонымен қатар,
ұжымдарға бұл қымбатқа түседі. Жұмыскерлердің өзіне де, төлем ақыларына да,
денсаулығына да әсер ететін проблема психологиялық стресстен негіз алады.
Стресс-жұмыскердің денсаулығына және фирманың ақшасына әсер ететін, ең
қымбат тұратын ұстау фирмасы деп айтқан Сюзен Линд.
Стресстік проблемаларды ескере отырып Н.В. Самоукина Кәсіби стресс-
бұл кәсіби жұмысты орындаудағы кездесетін эмоционалды және экстрималды
факторларды орындаудағы жұмыскердің шаршаған күйі деп жазған. С.Касл
Стресс еңбекте деген ұғымның негізі екі ұғымын көрсеткен.
Кәсіби стресстің түрлері
Н.В. Самоукина кәсіби стресстің негізгі түрлерін атап көрсеткен. Енді
әрқайсысына жеке тоқталатын болсақ.
Мәліметтік стресс-бұл уақыттың қатал шенінде туындайды және жоғарғы
жауапты ережелерде де қолданылады. Сонымен қатар мәліметтік стресс
жағдайдың белгісіздігімен қатар жүреді.
Эмоционалды стресс-дәл немесе болжамдап айтылған қорқыныштан
туындайды.
Мысалы: орындалмаған жұмыс үшін кінә сезімі, әріптестерімен қарым-
қатынаста т.б. Келесі түрі комуникативті стресс-қатаң қарым-қатынас
проблемаларымен байланысты. Ол өзін-өзі ұстай алмайтын жоғарғы кикілжіңмен
байланысты, сонымен қатар бір нәрседен бас тарта алмау, манипулятивті
әрекеттерден қорғана алмау.
Кәсіби стресс жетістік-бұл жердегі басты проблема адамның жеке
мүмкіндіктері мен күту дәрежесінің сәйкес келмеуі.
Қателік жасаудан қорқудан туындайтын стресс-қателік қорқынышы екі
жағдаймен байланысты 1 жетістікке жету деген ішкі қатты талпыныс, 2 қателік
кеткен жағдайдағы кедергілер. Қорқыныш қателігі көбінесе адамның
шығармашылық мүмкіндіктерін бекітеді. Сонымен қатар адам көп нәрседен бас
тартады бастайды. Нәтижесінде адам өмір сүруден қорқа бастайды.
Кәсіби стресстің көп тараған түрі бәсекелесе көп тараған түрі
бәсекелес стрессі. Адам қоршаған ортада өзінің бәсекелесін көреді. Өзін
бәсекелестік жарысқа беретін адам, ол өз өмірімен өмір сүрмейді, жұмыстыда
қалауымен таңдамайды, оның ақшасына қарап, таңдайды сонымен қатар оның
айналасында өзіне керек адамдар, достарына келгенде уақыт жоқ. Қасында
сүйікті жары емес, әдемі қыздар-деп жазған Н.В. Самоукина. Бұл адамның
негізгі проблемасы-олардың көздегені тек қана-кәсіп, жетістік, бәсекелес.
Бәсекелес айласы адамдар сол бәсекелеске не мақсатпен баратынына көп мән
бере бермейді.
Кәсіби стресстің келесі түрі жетістік-қызық болғандай интенсивті
стрессті-адам жетістікке жеткенде сезеді. Күрделі жетістікке жеткеннен
кейін орындалғанының ешқандай мағынасы жоқ екендігіне көзі жетеді.
Негізгі тақырыпты көрсететін ақша табу проблемасы-осыған сәйкес
келетін кәсіби стресс. Ғалымдар көрсеткеніндей адамның басына түскен көп
ақша (ұтып алу немесе мұраға қалдыру) пайда емес, керісінше кері әсерін
тигізеді. Барлық жамандық, үлкен ақшадан ережесі өз әсерін ақша еңбексіз
келгенде тигізеді. Үлкен ақшаға үйренген адамдар бәрі сатылады және сатып
алынады дегенге сене бастайды. Сонымен қатар оларға нағыз проблема өз
ақшаларына кейбір нәрселерді сатып алуға болмайтынын білген кезде.
Махабатты егер ол шын махаббат болса, міне сол кезде бай адам
сәтсіздіктерден қорқып, өзін нағыз шын сезімдерге берілмеуін, өтірік
достардан алданып қалмауын қамтамасыз етемін деп өзінің жекеліктерін
құртады.
Стресстік сценарилер
Әр адамның өзінің стресске деген жеке мінез-құлықтық стилі бар.
Сонымен қатар стресстік ісер тудыратын стресстік мінез-құлық сценариінде
жекеленген. Әдетте бұл сценариді бала кезінде меңгереді.
Стресстік сценаридің нұсқауы. Кейбіреулер стрессті басынан кешіреді,
бірақ қызу қансыз, айналасындағылармен қарым-қатынасын бұзбай, жай ғана
болады, ал енді біреулері-жылына бірнеше рет өзін-өзі ұстай алмай шеттен
шыға өткізеді.
Өзіне бағытталған стресстің агрессиясы (жұмыскер өзін-өзі кінәлайды).
Ал бастығына немесе әріптесіне бағытталған стресстік агрессияда жұмыскер
басқа жұмыскерді кінәлайды. әдетте стресстік сценарилер автоматты түрде
жіберіледі.
Кәсіби стресстің қайнар көзі
Енді кәсіби стресс тудыратын факторлары қарастырайық. Купер және
Маршал стресстің қайнар көздерін зерттеп келесі түрлерін тапқан.
1. Еңбек жұмысымен байланысты кәсіби стресс факторы.
1.1. Жұмыстың жай немесе қатты қысымы. Көп жиналған жұмыстан адам ойына
Мен осы тапсырманы орындай аламынба деген проблема туындайды. Бұл
жағдайда әдетте фрустрация, үмітсіздік материалдық жағдайлар туындайды.
әдетте аз жұмыс сондай жағдай туғызады. Жұмыс тапсырмасын алмайтын жұмыскер
әдетте фрустрацияны сезінеді.
1.2. Еңбектің нашар физикалық ережесі, мысалға нашар жарық немесе қатты шу.
1.3. Уақыт тапшылығы (қашанда бір нәрсені үлгірмейсің)
1.4. Өздігінен шешім қабылдай алу қажеттілігі.
2. Стресс факторлары, ұжымдағы жұмыскердің рөлі мен байланысты.
2.1. Рөлдік белгісіздік, мысалға әріптестерімен бастығының одан не
күтетінін, кәсіби жұмысының қалай жасау керектігін білмеу. Адамдар ұжымның
одан не күтетінін, олар не істеу керектігін, қалай істеу керектігін содан
кейін оларды қалай бағалайтынын білу керек.
2.2. Рөлдік кикілжің, бұл адам орындау керек емес нәрсені орындап жатырмын
деп ойлауы.
2.3. Кейбір заттар мен адамдарға жауаптылық. Мысалы: (бюджет) Ескертетін
жайт адамға деген жауапкершілік стрессті көп тудырады.
2.4. Өте төмен жауапкершілік.
2.5. Ұжымдағы шешімді қабылдау үшін, қатысатын адамның төмен дәрежесі.
3. Жұмыстағы қарым-қатынас байланысты стресс факторлары.
3.1. Жетекшілермен, әріптестермен қарым-қатынас. Бір айта кететін қызық
ғылыми-техникалық жетекшіліктің көңілі басқа адамдар мен қарым-қатынасқа
түсетін көңіліне қарағанда онша маңызды емес.
4. Іскерлік кәсіппен байланысты факторлар.
4.1. Екі негізгі факторлар мыналар болып табылады: кәсіби үлгерімсіздік
және ерте жұмыстан шығу.
4.2. Кепілдік берегн жұмысының болмауы.
5. Психологиялық климатпен ұжымдық құрылым мен байланысты факторлар.
6. Ұжымнан тыс стресстің қайнар көздері.
Негативті стресстің әсерлерін жеңу әдісі
Қазіргі заманда стресстен қалай қашу, қалай құтылу туралы кеңестер
көп айтылуда. Бірақ Селье айтуы бойынша стресстен қашпаған жөн. алайда
жоғарыда айтылған сөздерег қарағанда бұл мүмкін еместе. Ұйықтап жатқан
адамның өзі тсрессті сезінеді. Жүрек қанды айналдырып, асқазан кеше тамақты
қорытып, ал демалу бұлшық еттері, кеуде клеткаларының қимылын қамтамасыз
етеді. Мидың өзі түс көру себебінен толық дем алмайды.
Стресстен толық құтылу бұл-өлім. Стресс жағымды және жағымсыз қобалжулар
мен байланысты екенін білеміз. Физиологиялық стресстің дәрежесі
немқұрайлықтан төмен, бірақ ешқашан 0-ге тең емес (бұл өлуді білдірер еді).
Біз стресстен қашпауымыз кеерк және қаша алмаймызда, бірақ біз оның
негативті әсерлерін жеңе аламыз.
Стресстің тұрақтылығына әсер ететін факторлар
Стресс нәтижелері адамның жеке ерекшеліктерін тұрады. Кейбір адамдар
стресстік бұзуларына басқаларға қарағанда жақсы қарсы тұра алады. Неге?
Біздің физикалық немесе психологиялық денсаулығына әсер ететін стресстің
әсерін азайтатын бірнеше факторлар бар солардың кейбіреулері не тоқтала
кетсек.
Әлеуметтік қолдау
Әлеуметтік қолдауға кез-келген әлеуметтік байланыспен байланысты,
адаммен ұсынылған көмектің барлық түрі кіреді. Әлеуметтік қолдаудың
дәрежесін бағалай отырып Гоур үлкен әлеуметтік қолдаулары болған (достары
жағынан немесе туысқаны жағынан) адамдар 1) фрустрацияға деген аз көрінетін
эмоционалды әсер және 2) дене ауруларынң белгілері аз екендігін тапқан.
Жақында жүргізілген зерттеулерде көп әлеуметтік қолдау көрсетілген
адамдарда ағзаны респираторлық инфекциялардан қорғауда рөл ойнайтын қан
құрамы теріден тыс көлемі жоғары екендігін тапқан. әлеуметтік қолдау тек
қана дене үшін емес сонымен қатар адамның ішкі жан дүниесінде де дәрі болып
табылады.
Көптеген зерттеулер әлеуметтік қолдау мен психологиялық денсаулық
арасындағы байланысты көрсеткен. Қатты стресс күйіндегі адамға әлеуметтік
қолдау стресстің негативті әсерін азайтқыш болып табылады.
Әлеуметтік қорғау төрт түрге бөлінеді.
Эмоционалды қолдау бұл бізде біреуге керек екендігін білдіретін, сездіретін
қолдау болып табылады. Мысалға, өзінің проблемаларын айтып отырған адамды
анық, мұқият тыңдау. Бұл өз кезегінде адамның өзіндік бағалауын
жоғарлатады.
Бағалайтын қолдау-адама проблемасын шешудегі баға беру. Бұл қолдаудың
түрі проблема мен оның маңызын анықтаудағы қорытынды болып табылады.
Мәліметтік қолдау-бұл проблемалармен қалай күресу туралы мәлімет болып
табылады. Сонымен қатар бұл жағдай проблеманы шешу жолдарын қарстыру болуы
мүмкін.
Құралдық қолдаулар-материалды көмек немесе нақты әрекетпен
көрсетілетін көмек. Бұл жерге қарыз беру, жұмыс табуға көмектесуге т.с.с.
әрекеттер кіреді. Ескере кететін тағы бір нәрсе материалдық көмекпен және
әлеуметтік көмек бұлар екеуі бір нәрсе емес.
Тұрақтылық
Тұрақтылық дегеніміз бұл-қиындықты жеңудегі стресске қарсыласу
әрекеті. Ішкі қадағалау локусы-бұл адамның жетістіктері, сәтсіздікті
осылардың бәрі олардың өз әрекеттерінің әсері екендігін көрсететін адамның
жеке қасиеттері. Ал сыртқы қадағалау локусы-бұл жерде адамның
сәтсіздіктері, жетістіктері осылардың бәрі сыртқы факторларға байланысты
деп саналады. Мысалы: тағдырға, бір себепке немесе сәттілікке байланысты.
Ғалымдардың зерттеулері бойынша көптеген тұрақты адамдар көбінесе
ішкі қадағалау локусын көрсетеді, ал стресске тұрақты емес немесе аз
тұрақты адамдар өздерін тағдырдың қолында ойыншық болып сезінуге икемді
болып келеді. Біздің пікіріміз бойынша тұрақтылық стресстің нәтижелік
бағасын өзгерте отырып оны азайтады. Сонымен қатар тұрақты адамдар
патенциалды стресстік оқиғаларды аз қоқан-лоқы көрсететінін және тілеусіз
деп бағалайды.
Оптимизм- зерттеушілер нәтижесінде оптимистер мен писимистер
стресспен әртүрлі кездеседі. Мысалы: стресстік жағдайда оптимистер
көпшілігі проблеманың анализі немесе әрекеті туралы хабардар болады. Олар
писимистерге қарағанда үлкен ынтамен әлеуметтік қолдау іздейді және өзінің
стресстік жағдайдағы позетивті аспектілерде көрсетуге бейім болып келеді.
Ал писимистер негативті стресстің аспектілеріне шоғырланғыш болып келеді.
Осы қағидаға сүйене отырып оптимистер бейімделу түрінде күреседі, ал
писимистер стресспен күресу жолдарында және өз денсаулығына нем құрайлы
қарайды.
Өткір сезінулерге талпыну
Өткір сезінулерге талпыну-бұл біздің стресстік әрекеттерге жауап
беретін жеке адамның ерекше белгісі. Ең бірінші бұл жағдайды суреттеген
Марвин Цукерман. Сезінуге талпыну-бұл бүкіл төмен немесе жоғары дәрежедегі
сенсорлық әсер етудің қалауы болып табылады. Жоғарғы көрсеткіштегі адамдар
сезінуге талпынуды қалайды, ал мүмкін кейде жоғары дәрежедегі әсер етуді
болдыруға да тырысады. Бұл адамдар қауіп-қатерді ұнатады, міне сондықтан
оларға машина жарысы, тауға шығу спорт түрлері ұнайды. Олар нашаны,
жыныстық қатынастағы адамдарды ауыстыра отырып, өздерінің ынтасын
қанағаттандырады. Сонымен қатар оларға азартты ойындар, ащы тағамдар,көңіл
көтеретін жерелер және ерекше достарды қалайды. Әрине мұны адамдар басқа
стресс тудыратын деп ойлайтын жағдайларды, оқиғаларды қарастырады.
Басқалармен салыстырғанда жоғарғы сезінулерге талпынатын адамдар мұндай
жағдайда аз байлам көрсетеді деп қарайды.
Цукерман жоғарғы және төменгі сезінулерге талпынатын адамдар дұрыс
мамандық таңдау керектігін айтқан. Шынында да жоғарғы талпыныстағы адамға
егер жай орындалатын жұмыс берілсе ол фрустрация сезінуі мүмкін, ал енді
төмен көрсеткіштегі адамға жоғары талапты жұмыс берілсе онда ол стресстен
көзін аша алмаған болар еді.
Сезінулерге талпыныс стресске деген тұрақтылықпен байланысты, ескере
кететін жағдай жоғарғы көрсеткіштегі адамдар берілген ерекшеліктер бойынша
аптивтіге қарағанда тез адаптивті болып келеді. Сонымен қатар жоғарғы
талпыныстағы адамдар көбінесе нашаны көп қолданғыш, жаман қылықты өзін-өзі
импульсивті төбелескіш болып келеді. Осындай дәрежеде сезінулерге жоғарғы
талпыныстағы адамның беделі жоғарылай бастайды.
Вегетативті жүйке-жүйесінің әрекеті
Стресске берілетін жауап физиологиялық жауап болатынын ескере отырып
физиологиялық ерекшеліктер стресске деген тұрақтылыққа әсер ететінін айтуға
болады. Осыған сүйене отырып мынадай қорытындыға келуге болады аз қозудағы
адамдар В.Ж.Ж. стресс әлсіз әсер етеді, ал В.Ж.Ж.-і жоғары адамдарға күшті
әсер етеді.
Шығармашылық
Купер және Маршал шығармашылық стрессті басқарудың негізгі түрлерін
көрсеткен.
1. Жұмыс орнындағы ұжым қоршауы және психологиялық-әлеуметтік өзгеріс
2. Жұмыскердің үлкен автономиясының қамтамасыз етілуі
3. Үй мен жұмыстың ортасындағы көпірдің салынуы
4. Мамандықтың көтерілуі
5. Ұжымда әлеуметтік-психологиялық жағдай жасау
Альбрехт бойынша стрессті жөнге салу әдісі
Егер шығарушы жоғары, ал стресс төменгі дәрежеде болса жақсы болады.
Өндірісі жоғары, ал стресс төмен болу үшін қалай басқару керек. Жұмыста
қатты стресстен шаршайтын адамдар Альбрехтің келесі әдістерін қолдануға
тырысады.
1.Өзіңіздің жұмысыңда приоритет системаны жасаңыз. өзіңіздің жұмысыңызды
келесі жолмен бағалаңыз: бүгін істеу керек, осы аптаның алдында істеу
керек және уақыт болған кезде істеймін.
2. Егерде өзіңіздің дәрежеңіз жетпейтін дәрежеге жеткен кезде жоқ деп
айтуға үйреніңіз.өзіңіздің бастығыңызға жұмысыңыздың маңызды екенін
түсінетініңізді айтыңыз. Сосын өзіңіз істеп жатқан жұмыстың нақты
приоритетін суреттеңіз. Егерде ол жаңа тапсырманы орындауға бұйрық берсе,
онда жаңа тапсырманы орындау үшін қай тапсырманы кейінге қалдыруға
болатынын сұраңыз.
3. Өз бастығыңызбен сенімді және оған нәтижелі қарым-қатынас орнатыңыз.
Сіздің өз бастығыңыздың жағдайын және оған өз жағдайыңызды түсінуге
мүмкіндік беріңіз. Өз бастығыңызды сіздің приоритетіңізді сыйлауды
үйретіңіз.
4. Кез-келген адаммен немесе бастығыңыздың кикілжің тудыратын талаптарға
баруына келіспеңіз. Бұл талаптар сізді кері бағытқа итеретінін
түсіндіріңіз. Осы мәселені шешу үшін жиналыс ұйымдастыруын сұраңыз.
5. Егер сізге өз тапсырмаңыз түсініксіз болса, ол туралы бастығыңызға
айтыңыз.
6. Сіздің өз бастығыңыз бен жұмысқа деген қызығушылықтың жоқ екендігін
айтыңыз. Сіз басқа жұмыстарда өз үлесіңізді қосқанды қалайтыныңызды
ескертіңіз.
7. Әр күн сайын дем алуға уақыт табыңыз. Жұмыс орныңыздан басқа жерлерге де
барып тұрыңыз. Сонда шаршамайсыз, сіз жұмысыңызды бітсеңіз ұзақ отырмай
үйге немесе басқа шаруаңызға барыңыз. Стрестің азаюымен байланысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz