Кәсіпорын өніміне баға белгілеу
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Кәсіпорын өніміне баға белгілеудің теориялық негізі
1.1. Баға және баға саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Әр түрлі нарықтарда баға белгілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3. Фирманың баға белгілеудегі мақсаттары мен саясаты ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3. Бағалық стратегияны жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2. ААҚ «Баян.Сұлу» кондитерлік фабрикасының баға қалыптастыру факторларын талдау
2.1. ААҚ «Баян.Сұлу» кондитерлік фабрикасына құрылымдық.
экономикалық сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.2. Кондитерлік өнімдердің нарығын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.3. Өнімнің өзіндік құнын талдау нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
2.4. Кәсіпорынның кірісі мен өнім рентабельділігін талдау нәтижелері ... ... 50
2.5. Кәсіпорынның бағалық саясатының негізгі бағыттарын бағалау ... ... ... 56
3. Кәсіпорынның баға белгілеуін жетілдіру жөніндегі ұсыныстар
3.1. Өнімнің өзіндік құнын төмендету жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
3.2. Тауарлы саясатты жетілдіруге арналған ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... .71
3.3. Пакеттік баға белгілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
1. Кәсіпорын өніміне баға белгілеудің теориялық негізі
1.1. Баға және баға саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Әр түрлі нарықтарда баға белгілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3. Фирманың баға белгілеудегі мақсаттары мен саясаты ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3. Бағалық стратегияны жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2. ААҚ «Баян.Сұлу» кондитерлік фабрикасының баға қалыптастыру факторларын талдау
2.1. ААҚ «Баян.Сұлу» кондитерлік фабрикасына құрылымдық.
экономикалық сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.2. Кондитерлік өнімдердің нарығын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.3. Өнімнің өзіндік құнын талдау нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
2.4. Кәсіпорынның кірісі мен өнім рентабельділігін талдау нәтижелері ... ... 50
2.5. Кәсіпорынның бағалық саясатының негізгі бағыттарын бағалау ... ... ... 56
3. Кәсіпорынның баға белгілеуін жетілдіру жөніндегі ұсыныстар
3.1. Өнімнің өзіндік құнын төмендету жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
3.2. Тауарлы саясатты жетілдіруге арналған ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... .71
3.3. Пакеттік баға белгілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
Өз тауарлары мен қызметтерінің бағасын белгілеу – барлық кәсіпорындардың, фирмалардың алдына қоятын мақсаты. Баға – тұтынушының шешіміне әсер ететін ең басты критерий болды және болып қала береді. Бізді қоршаған әлемде бағаның алатын орны маңызды. Біз тұрғын үй үшін де, білім алу үшін де, дәрігердің қызметтері үшін де белгілі бір мөлшерде ақы төлейміз. Нарықта өз қызметтері мен тауарларын сату үшін өндіруші сол қызметтері мен тауарларына тиімді бағаны өз дәрежесінде белгілей білуі керек, олай болмаған жағдайда, нарықта қызметтер мен тауарларды өткізу мүмкін емес. Сол себепті, кез-келген кәсіпорын немесе фабрика дұрыс бағалық саясатты таңдауы қажет. Баға бәсекелестік саясаттың дәстүрлі элементі болып қала береді және өз кезегінде нарықтық жағдай мен кәсіпорын кірісіне үлкен әсерін тигізеді.
Бүгінгідей нарықтық экономикада бұл мәселе өте үлкен маңызға ие болып отыр. Мұның өзі, барлық құнды экономикалық категорияларға, әсіресе, бағаға жан-жақты және объективті реттеу жұмыстарын жүргізуді талап етеді. Нарықтық экономика жағдайында кез келген кәсіпорынның коммерциялық тұрғыдан табысты болуы, дұрыс таңдалған стратегия және тауарлар мен қызметтерге баға белгілеу тактикасына байланысты екендігі ешкімге құпия емес. Баға белгілеудің күрделілігі – бағаның конъюнктуралық категория болып табылуында. Бағаның деңгейі бір топ саяси, экономикалық, психологиялық және әлеуметтік факторларға әсер етеді. Бүгін баға шығындар деңгейімен айқындалса, ертең оның деңгейі сатып алушының психологиялық көзқарасына тәуелді болуы мүмкін.
Бүгінгідей нарықтық экономикада бұл мәселе өте үлкен маңызға ие болып отыр. Мұның өзі, барлық құнды экономикалық категорияларға, әсіресе, бағаға жан-жақты және объективті реттеу жұмыстарын жүргізуді талап етеді. Нарықтық экономика жағдайында кез келген кәсіпорынның коммерциялық тұрғыдан табысты болуы, дұрыс таңдалған стратегия және тауарлар мен қызметтерге баға белгілеу тактикасына байланысты екендігі ешкімге құпия емес. Баға белгілеудің күрделілігі – бағаның конъюнктуралық категория болып табылуында. Бағаның деңгейі бір топ саяси, экономикалық, психологиялық және әлеуметтік факторларға әсер етеді. Бүгін баға шығындар деңгейімен айқындалса, ертең оның деңгейі сатып алушының психологиялық көзқарасына тәуелді болуы мүмкін.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсултан Назарбаевтің Қазақстан халқына жолдауы
2. Котлер Ф. Основы маркетинга. – Москва: Прогресс, 1995 – 129-142 б.
3. Кэмпбелл Р. Макконнелл, Стоили Л. Брю. Экономикс. – Москва: Республика, 1992 – 207-211 б.
4. Шаекина Ж.М., Нәбиев Е.Н. Маркетинг негіздері. – Астана: Парасат әлемі, 2003 – 168-171 б.
5. Хожаназаров А.С. Маркетинг негіздері: Оқулық құралы. – Алматы: Экономика, 1995 – 248-256 б.
6. Сатыбалдин С.С. Маркетинг – нарықтау негіздері: Оқулық құралы. – Алматы, ҚазЭТУ, 1994 – 81-88 б.
7. Салимжанова И.К. Ценообразование и рынок. – Алматы: Экономика, 2001
8. Қалиев Г.Э., Темірәлі Е. Нарықтық экономиканың анықтамалары. – Алматы: Бастау, 1993 – 70-85 б.
9. Кошкарбаев К. Теоретические подходы формирования цен предприятия. / Финансы Казахстана, 2003 – №1 – 57-63 б.
10. Белковский В. Н. Конкурентная стратегия современных компаний. / Менеджмент в России и за рубежом, 2004 – №4 – 3-8 б.
11. Моисеева Н.K., Анискин Ю.П. Современное предприятие: конкурентноспособность, маркетинг, обновление. – Санкт-Петербург: Внешторгиздат, 1998 - 59-72 б.
12. Теория и практика маркетинга. Сборник научных трудов. – Караганда: Полиграфия, 1994 – 49-56 б.
13. Р.Б. Ноздрева. Как побеждать на рынке. / Менеджмент в России и за рубежом, 2004 – №11 – 25-27 б.
14. Есимжанова С.Р. Маркетинг в Казахстане: теория, методология, практика. – Монография. – Алматы: Аян-Әдет, 2001 – 71-74 б.
15. Дерябин А.А. Система ценообразования и финансов, пути совершенствования. – Алматы, 1998 – 49-51 б.
16. Юльчиева Г. Качество – стратегия бизнеса на конкурентном рынке. / Аль-Пари, 2003 – №1 – 31-34 б.
17. Мамыров Н.К. Маркетинг. – Алматы: Экономика, 1999 – 203-214 б.
18. Дашевская И. Цена и качество продукции. / Труд в Казахстане, 2003 – №10 – 33-38 б.
19. Яркина Т.В. Основы экономики предприятия: краткий курс. – Москва, 1999 – 80-83 б.
20. Все о маркетинге: Сборник материалов. – Алматы: Азимут-Центр, 2000 – 51-54 б.
21. Апсалямов Н. Тенденции развития пищевой промышленности в Республике Казахстан. / Транзитная экономика, 2004 – №5 – 39-46 б.
22. Рынок кондитерских изделий Казахстана: проблемы, возможности, перспективы. / Маркетинг товаров и услуг, 2004 – №11 – 11-16 б.
23. Умирзаков С. Проблемы повышения конкурентоспособности предприятий на рынке кондитерских изделий. / Транзитная экономика, 2003 – №11 – 78-81 б.
24. Искендиров С.А. Маркетинг в пищевой промышленности. / Маркетинг товаров и услуг, 2003 - №5 – 31-33 б.
25. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Финансы предприятия. – Москва 1998 – 59-61 б.
26. Раимбеков Ж.С. Стратегический анализ затрат и издержек предприятия. / Вести КазНУ: серия экономики, 2003 – №2 – 111-117 б.
27. Эванс Д., Берман Б. Маркетинг. – Москва: Экономика, 1997 – 213-218 б.
28. Логиков Г.В. Попов Е.В. Матрица диагностики предприятия. / Менеджмент в России и за рубежом, 2004 – №5 – 21-23 б.
29. Джексон Грейсон, Карла Одейлл. Американский менеджмент на пороге ХХI века. – Москва: Экономика, 1993 – 63 б.
2. Котлер Ф. Основы маркетинга. – Москва: Прогресс, 1995 – 129-142 б.
3. Кэмпбелл Р. Макконнелл, Стоили Л. Брю. Экономикс. – Москва: Республика, 1992 – 207-211 б.
4. Шаекина Ж.М., Нәбиев Е.Н. Маркетинг негіздері. – Астана: Парасат әлемі, 2003 – 168-171 б.
5. Хожаназаров А.С. Маркетинг негіздері: Оқулық құралы. – Алматы: Экономика, 1995 – 248-256 б.
6. Сатыбалдин С.С. Маркетинг – нарықтау негіздері: Оқулық құралы. – Алматы, ҚазЭТУ, 1994 – 81-88 б.
7. Салимжанова И.К. Ценообразование и рынок. – Алматы: Экономика, 2001
8. Қалиев Г.Э., Темірәлі Е. Нарықтық экономиканың анықтамалары. – Алматы: Бастау, 1993 – 70-85 б.
9. Кошкарбаев К. Теоретические подходы формирования цен предприятия. / Финансы Казахстана, 2003 – №1 – 57-63 б.
10. Белковский В. Н. Конкурентная стратегия современных компаний. / Менеджмент в России и за рубежом, 2004 – №4 – 3-8 б.
11. Моисеева Н.K., Анискин Ю.П. Современное предприятие: конкурентноспособность, маркетинг, обновление. – Санкт-Петербург: Внешторгиздат, 1998 - 59-72 б.
12. Теория и практика маркетинга. Сборник научных трудов. – Караганда: Полиграфия, 1994 – 49-56 б.
13. Р.Б. Ноздрева. Как побеждать на рынке. / Менеджмент в России и за рубежом, 2004 – №11 – 25-27 б.
14. Есимжанова С.Р. Маркетинг в Казахстане: теория, методология, практика. – Монография. – Алматы: Аян-Әдет, 2001 – 71-74 б.
15. Дерябин А.А. Система ценообразования и финансов, пути совершенствования. – Алматы, 1998 – 49-51 б.
16. Юльчиева Г. Качество – стратегия бизнеса на конкурентном рынке. / Аль-Пари, 2003 – №1 – 31-34 б.
17. Мамыров Н.К. Маркетинг. – Алматы: Экономика, 1999 – 203-214 б.
18. Дашевская И. Цена и качество продукции. / Труд в Казахстане, 2003 – №10 – 33-38 б.
19. Яркина Т.В. Основы экономики предприятия: краткий курс. – Москва, 1999 – 80-83 б.
20. Все о маркетинге: Сборник материалов. – Алматы: Азимут-Центр, 2000 – 51-54 б.
21. Апсалямов Н. Тенденции развития пищевой промышленности в Республике Казахстан. / Транзитная экономика, 2004 – №5 – 39-46 б.
22. Рынок кондитерских изделий Казахстана: проблемы, возможности, перспективы. / Маркетинг товаров и услуг, 2004 – №11 – 11-16 б.
23. Умирзаков С. Проблемы повышения конкурентоспособности предприятий на рынке кондитерских изделий. / Транзитная экономика, 2003 – №11 – 78-81 б.
24. Искендиров С.А. Маркетинг в пищевой промышленности. / Маркетинг товаров и услуг, 2003 - №5 – 31-33 б.
25. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Финансы предприятия. – Москва 1998 – 59-61 б.
26. Раимбеков Ж.С. Стратегический анализ затрат и издержек предприятия. / Вести КазНУ: серия экономики, 2003 – №2 – 111-117 б.
27. Эванс Д., Берман Б. Маркетинг. – Москва: Экономика, 1997 – 213-218 б.
28. Логиков Г.В. Попов Е.В. Матрица диагностики предприятия. / Менеджмент в России и за рубежом, 2004 – №5 – 21-23 б.
29. Джексон Грейсон, Карла Одейлл. Американский менеджмент на пороге ХХI века. – Москва: Экономика, 1993 – 63 б.
Мазмұны:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Кәсіпорын өніміне баға белгілеудің теориялық негізі
1.1. Баға және баға саясаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 6
1.2. Әр түрлі нарықтарда баға белгілеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3. Фирманың баға белгілеудегі мақсаттары мен саясаты
... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3. Бағалық стратегияны жасау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2. ААҚ Баян-Сұлу кондитерлік фабрикасының баға қалыптастыру факторларын
талдау
2.1. ААҚ Баян-Сұлу кондитерлік фабрикасына құрылымдық-
экономикалық сипаттама
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .26
2.2. Кондитерлік өнімдердің нарығын бағалау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.3. Өнімнің өзіндік құнын талдау нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
2.4. Кәсіпорынның кірісі мен өнім рентабельділігін талдау нәтижелері
... ... 50
2.5. Кәсіпорынның бағалық саясатының негізгі бағыттарын бағалау
... ... ... 56
3. Кәсіпорынның баға белгілеуін жетілдіру жөніндегі ұсыныстар
3.1. Өнімнің өзіндік құнын төмендету жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
3.2. Тауарлы саясатты жетілдіруге арналған ұсыныстар
... ... ... ... ... ... ... ... .71
3.3. Пакеттік баға белгілеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..72
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...77
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 81
КІРІСПЕ
Өз тауарлары мен қызметтерінің бағасын белгілеу – барлық
кәсіпорындардың, фирмалардың алдына қоятын мақсаты. Баға – тұтынушының
шешіміне әсер ететін ең басты критерий болды және болып қала береді.
Бізді қоршаған әлемде бағаның алатын орны маңызды. Біз тұрғын үй үшін
де, білім алу үшін де, дәрігердің қызметтері үшін де белгілі бір
мөлшерде ақы төлейміз. Нарықта өз қызметтері мен тауарларын сату
үшін өндіруші сол қызметтері мен тауарларына тиімді бағаны өз дәрежесінде
белгілей білуі керек, олай болмаған жағдайда, нарықта қызметтер мен
тауарларды өткізу мүмкін емес. Сол себепті, кез-келген кәсіпорын немесе
фабрика дұрыс бағалық саясатты таңдауы қажет. Баға бәсекелестік саясаттың
дәстүрлі элементі болып қала береді және өз кезегінде нарықтық жағдай мен
кәсіпорын кірісіне үлкен әсерін тигізеді.
Бүгінгідей нарықтық экономикада бұл мәселе өте үлкен маңызға ие болып
отыр. Мұның өзі, барлық құнды экономикалық категорияларға, әсіресе, бағаға
жан-жақты және объективті реттеу жұмыстарын жүргізуді талап етеді. Нарықтық
экономика жағдайында кез келген кәсіпорынның коммерциялық тұрғыдан табысты
болуы, дұрыс таңдалған стратегия және тауарлар мен қызметтерге баға
белгілеу тактикасына байланысты екендігі ешкімге құпия емес. Баға
белгілеудің күрделілігі – бағаның конъюнктуралық категория болып
табылуында. Бағаның деңгейі бір топ саяси, экономикалық, психологиялық және
әлеуметтік факторларға әсер етеді. Бүгін баға шығындар деңгейімен
айқындалса, ертең оның деңгейі сатып алушының психологиялық көзқарасына
тәуелді болуы мүмкін.
Сонымен қатар, көптеген фирмалардың баға саясаты, әсіресе,
Қазақстанда көп жағдайларда сапалы бола бермейді. Жиі кездесетін
қателіктердің дені мынадай: бағалардың шамадан тыс шығындарға негізделуі;
бағалардың нарық жағдайының өзгерістеріне нашар бейімделуі; бағалардың
тауарлардың түріне, нарық саласына байланысты құрылымының жоқ болуы; т.б.
Көптеген жағдайларда осы қателіктер ауқымды шығындарға әкеп соғады, ал
кейде кәсіпорынның банкротқа ұшырауының себебі де болады. Аталған
кемшіліктер жоспарлы экономикадан қалған мұра десек те қателеспейміз. Ал
біз, Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына жолдауында
айтылғандай, өзіміздің әлемдік экономиканың бір бөлігіне айналып, жаһандық
бәсекелестік арнасына енбей қоймайтынымызға анық көз жеткіздік. 1
Сондықтан да, отандық кәсіпкерлік әлемдік деңгейге лайық болу керек. Ал
оған жету жолында кәсіпорынның дұрыс баға саясатын таңдау маңызды
роль атқарады.
Баға кәсіпорын құрылымының қалыптасуына, өнімнің сатылуына ықпал
етеді. Сонымен қатар, кәсіпорын өнімділігін арттыруда, жұмыс күшін дұрыс
пайдалану мен бөлуде, халықтың тұрмыстың әлеуметтік жағдайын көтеруде
маңызды роль атқарады.
Нарықтық экономика өз өзіне сенімді, экономикалық тұрақты тауар
өндірушілер үшін тиімді. Ал ондай өндірушілер үшін баға – өндірістік және
қаржылық қызмет нәтижелеріне әсер ететін ең шешуші фактор. Нарықтың қатаң
жағдайында табысты кәсіпорын құру үшін дұрыс бағалық саясат, бағаны
белгілеудің дұрыс тактикасын ұстану қажет.
Баға саясатын қалыптастырудың күрделілігіне аса назар аудару керек,
себебі тауар өндірушіден тұтынушыға тікелей жетпейді, белгілі бір
делдалдардың көмегі арқылы іске асады.
Сапалы бағамен саясат жүргізуге ұмтылатын фирмалар ең алдымен мынадай
мәселелерді шешіп алуы керек:
• максималды пайда табу;
• тауар нарығын жаулап алу;
• бәсекелес тауарлармен күресу;
• өнім өндіру және сату көлемін арттыру;
Аталған мәселе ұзақ жылдар бойы көптеген экономистерді мазалаған
болатын. Осы тақырыпқа байланысты Филипп Котлер өзінің маркетинг негіздері
кітабының екі үлкен тарауын арнаған еді. Бұл тақырып К.Макконелл, С.Брю,
Менкью және тағы басқа батыстың көптеген ғалымдарымен қатар, отандық та
экономистердің назарынан тыс қалған жоқ. Осының барлығы бұл тақырыпты
таңдауға негіз болды.
Нарықтық баға белгілеудің түрлі екі жолы бар: жеке және ортақ
бағаларды белгілеу. Бірінші жол, сатушы мен сатып алушының екі жақтық
мүдделерін қарастыра отырып, өзара тиімді келісімшарттық негізде
қалыптасады. Екішісіне тән қасиет, сатып алушылардың тауарды бірдей бағамен
сатып алуы. Барлық сатып алушыларға бірдей бағаны енгізу, әдетте, белгілі
бір тауар нарығының ерекшелігімен немесе бағаларды белгілеудің күрделі
техникалық себептерімен байланысты. Ортақ бағалар өндіруші нарыққа сериялық
өндірістің стандартқа сай өнімін ұсынатын жерлерде аса қажет. Мұндай
жағдайда, тұтынушының баға жөнінде біліп, оны басқа бәсекелес тауарлар
бағасымен салыстыра алатындай мүмкіндігі болғаны жөн.
Дипломдық жұмыста қойылған басты мақсат – кәсіпорынның бағалық саясат
жүргізу мәселелерін талдау. Дипломдық жұмыста келесі міндеттер
қарастырылды: кәсіпорынның бағалық саясатына теориялық негіздеме беру, оның
негізгі түрлері мен әдістерін талдау, баға қалыптастырушы факторлардың
анализін жасау, кәсіпорынның бағалық саясатын жетілдіру жолдарын ұсыну.
Зерттеу объектісі ретінде Қостанай қаласындағы ААҚ Баян-сұлу кондитерлік
фабрикасы алынды. Жұмыстың жоспары мен аталған тақырыптың зерттелу барысы
осыған негізделеді.
1. КӘСІПОРЫН ӨНІМІНЕ БАҒА БЕЛГІЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1. Баға және баға саясаты
Барлық коммерциялық және көптеген коммерциялық емес кәсіпорындардың ең
негізгі мәселелерінің бірі өз тауарлары мен қызметтерінің бағасын белгілеу
болып табылады. Нарық жағдайында бағаны белгілеу өте күрделі процесс, ол
көптеген факторлардың әсеріне байланысты болады.
Бағаны қалыптастырудың жалпы бағыттарын таңдау дегеніміз – шығарылып
жатқан немесе жаңадан шығарылатын тауарларға баға белгілеу. Ол нарықтық
позицияларды күшейту, тауар айналымы мен өндірілген өнім көлемін ұлғайту,
маркетинг негізінде жүзеге асады.
Баға және баға саясаты фирма маркетингінің негізгі құрамдас
бөлігі болып саналады. Баға компания қызметінің басқа да тұстарымен тығыз
байланыста болады, баға деңгейіне негізгі коммерциялық нәтижелер тәуелді
болып келеді. Қате немесе дұрыс бағалық саясат фирманың қызметіне
жан-жақты әсерін тигізеді. Сапалы бағалық саясаттың басты міндеті – бағаны
белгілеу кезінде нарық жағдайының өзгеруін ескеріп отыру. Сол
өзгерістерге бағаны дұрыс бейімдей отырып, белгіленген кіріс көлемін
дұрыс қалыптастыру және стратегиялық міндеттерге қол жеткізу.2, 134 б.
Бағалық саясат жүргізуде қабылданған жеке шешімдер (тауар
түріне (ассортиментіне) байланысты бағалардың өзара қарым-қатынасы,
жеңілдіктерді (скидка) қолдану, бағаларды нарық жағдайына бейімдеу,
кәсіпорынның өз бағалары мен бәсекелестерінің бағалары арасындағы ең
тиімді қатынасты таңдау, жаңа тауарларға баға орнату, т.б. )
біртұтас жүйеге бірігеді.
Барлық сатып алушыларға бірдей баға белгілеу салыстырмалы түрде
жаңа нәрсе екенін ескерте кеткен жөн. Тарих беттеріне үңілетін
болсақ, баға сатушы мен сатып алушының өзара саудаласуынан
туындаған. Сатушылар сату керек бағадан жоғары бағаны сұраса, сатып
алушылар сатып алуға тиіс бағадан төмен бағаны ұсынған, нәтижесінде
екі жаққа да тиімді бағаға тоқтаған. Ал ортақ бағалар болса, 19
ғасырдың аяғында ғана қолданыла бастады. Себебі, дәл осы кезеңде
бөлшек саудамен айналысатын ірі кәсіпорындар пайда болды және
оларда жалдамалы жұмысшылардың тұтас бір штаттары болды.3, 209 б.
Баға әрқашан сатып алушы таңдауына әсер ететін негізгі фактор болған.
Қазірдің өзінде кедей елдерде кең қолданыстағы тауарларға бағаның әсері өте
жоғары. Соңғы кезде тауарлар мен қызметтерді тұтынушылардың әлеуметтік
топтарына байланысты бөлу кең тараған.4, 168 б.
Әр фабрика баға белгілеу мәселесін өздігінше шешеді. Кіші
фирмаларда баға белгілеу жұмысымен негізгі басшылық айналысады. Ірі
компанияларда баға белгілеу мәселесімен, әдетте, орта буынды басшылар
айналысады. Бірақ бұл жағдайда да негізгі басшылық жалпы ережелерді
қалыптастырады, бағалық саясаттың негізгі мақсаттарын белгілейді, бағаларды
бекітеді.
Бағаларды белгілеу шешуші роль атқаратын салаларда (темір жол,
мұнай өндіру және т.б.) кәсіпорындар баға белгілеуге көмектесетін
тұтас бір бөлімшелерді қалыптастырады. Олар бағаларды белгілейді
немесе басқа бөлімшелерге баға белгілеуге көмектеседі. Кәсіпорынның
бағалық саясатына өндіріс басшыларының қаржы қызметі жөніндегі
жетекшілері, бухгалтерлері үлкен әсерін тигізеді.5, 248-249 б.
Фирма басшылығының шешім қабылдауына көптеген ішкі және сыртқы
факторлар әсер етеді. Маркетингтік мақсаттар мен фирманың шығындары, тек
шамамен ғана, тауарлар мен қызметтердің бағасын белгілеуге мүмкіндік
береді.
Тауардың сату бағасын белгілемес бұрын, фирма мемлекеттік реттеу
деңгейін, сұраныс деңгейі мен динамикасын, бәсекелестік жағдайын,
көтерме және бөлшек сауда қажеттіліктерін ескеруі қажет. Тауарға бағаның
қандай жолмен белгіленгендігіне қарамастан, баға деңгейінің тауардың
тұтыну құнынан қаншалықты ауытқығандығын көрсететін жалпы экономикалық
критерийлер есепке алынуы қажет. Бұл критерийлер ішкі (өндірушінің өзіне,
қызметі мен басшылығына байланысты) және сыртқы (фирмаға байланыссыз) болып
екіге бөлінеді. Ішкі критерийге мыналарды жатқызуға болады:
• жарнама (жарнама ерекше, сапалы болған сайын тауар бағасы
көтеріледі);
• өндірілетін тауар ерекшелігі (өндіріс дәрежесі, сапасы жоғары болған
сайын тауар бағасы көтеріледі);
• өндіріс процесінің ерекшелігі (аз сериялы өндіріс өнімдерінің өзіндік
құны жоғары, ал күнделікті қолданатын тауарларды өндіруге салыстырмалы
түрде аз шығын жұмсалады);
• өндірушінің нарықтық стратегиясы мен тактикасы (бір немесе бірнеше
нарық салаларына бейімдеу);
• өнімнің өмірлік циклының ерекшелігі;
• өндіріс процесінің ықшамдылығы;
• тауардың өндірушіден тұтынушыға жету уақытының ұзақтығы;
• тауарды өткізу сервисінің ұйымдастырылуы;
• нарық көлемі;
• ішкі және сыртқы нарықтағы өндірушінің бейнесі (имиджі);
Сыртқы факторларға, әдетте, мыналар жатқызылады:
• тауар өндірілетін елдің саяси тұрақтылығы;
• еркін нарықта белгілі бір қажетті ресурстардың жетіспеуі және жоқ
болуы;
• мемлекеттің экономиканы реттеу түрі;
• инфляция деңгейі мен серпіні;
• сұраныс көлемі мен ерекшеліктері;
• бірдей тауар өндіретін өндірушілердің арасындағы бәсекелестік
деңгейі.2, 139-142б.
Кез-келген фирма өз тауарлары мен қызметтерінің бағасын қалыптастыра
отырып келесі мақсаттарды орындауды көздейді:
• жоспарланған кірісті толық көлемде жүзеге асыру;
• сату көлемін ұлғайту;
• нарықтың үлкен көлемін қамту;
• белгілі бір тауарды тарату арқылы максимал пайда табу;
• бәсекелесті әлсірету;
• тауардың белгілі бір имиджін қалыптастыру. 6, 85 б.
1.2. Әр түрлі нарықтарда баға белгілеу
Бағалық саясат тауардың қандай нарықта таралып жатқандығына байланысты
болады. Баға орнату саласында өзіндік мәселелері бар төрт нарық түрін атап
көрсетуге болады.
Таза бәсекелестік нарығы қандай да бір ұқсас тауарды сатушылар
мен сатып алушылардан тұрады. Мұнда жеке бір сатушы немесе сатып
алушы қалыптасқан нарықтық бағаларға әсер ете алмайды. Сатушы қалыптасқан
нарықтық бағалардан жоғары бағаны сұрай алмайды, себебі сатып
алушылар қалыптасқан бағамен кез-келген көлемдегі тауарды сатып ала
алады. Сонымен қатар, сатушылар қалыптасқан нарықтық бағадан төмен
бағаны да сұрамайды, себебі тауарды қалыптасқан бағамен нарықта
өткізу мүмкіндігі бар. Мұндай нарықта сатушылар маркетинг
стратегиясын құрастыруға көп уақыт жұмсамайды. Себебі, таза бәсекелестік
нарығындағы маркетингтік зерттеулер, бағалық саясат, жарнамаға байланысты
шаралар шектеулі деңгейде болады.
Монополиялық бәсекелестік нарығы бірдей нарықтық бағамен емес,
әр түрлі бағалармен келісімдер жасайтын сатушылар мен сатып алушылардан
тұрады. Бағалардың әр түрлі болуы сатушылардың сатып алушыларға
тауарлардың кең көлемін ұсына алуымен түсіндіріледі. Белгілі бір
өнімдер бір-бірінен сапасы, қасиеті, безендірілуі жағынан өзгешеленеді.
Өзгешеліктер сол өнімдерге байланысты қызметте де болуы мүмкін.
Сатып алушылар бұл өзгешеліктерді ескере отырып тауарларға әр түрлі
баға төлеуге әзір. Сатушылар бәсекелестері арасында бағадан басқа
әрекеттері арқылы ерекшеленуі үшін тұтынушылардың белгілі бір тобына
әртүрлі ұсыныстар жасайды, жарнамаға көп көңіл бөледі.
Олигополиялық нарық жағдайында бірнеше сатушылар ерекше көзге
түседі және бір-бірінің баға белгілеу саясаты мен маркетинг
стратегияларын үнемі бақылап отырады. Сатушылар баға деңгейіне
елеулі ықпал ете алмайды, ал жаңа үміткерлердің мұндай нарыққа енуі
өте қиынға соғады. Сол себепті, бұл жағдайда бәсекелестік бағалық
емес сипатта болады. Бағалық емес бәсекелестік, тұтынушыны бағаны
төмендету арқылы емес, басқа факторлар арқылы тартуға негізделген:
тауар сапасын жақсарту, жарнама, сатудан кейінгі техникалық қызмет
және т.б. Әр олигополист өз тауарының бағасын түсірген жағдайда
оның бәсекелестері де осы шараны қолданатындығын ескереді. Сондықтан,
баға түсіру нәтижесінде өскен сұраныс көлемі сол нарықтағы
олигополистер арасында бөліске ұшырайды және бағаны алғаш боп
түсірген фирмаға өскен сұраныс көлемінің белгілі бір бөлігі ғана
тиесілі болады. Ал, аталған кәсіпорын бағаны көтерген жағдайда,
нарықтағы басқа кәсіпорындар бағаларды сол қалпында сақтап қала
беруі мүмкін. Ондай жағдайда баға көтерген кәсіпорынның тауарына
деген сұраныс күрт кемиді.
Ал, таза монополия нарығында сатушы бағаны өте қатты
бақылауда ұстай алады. Сатушы ролінде мемлекеттік немесе жеке
реттелген, не реттелмеген монополия бола алады. Мемлекеттік
монополия бағалық саясат көмегімен көптеген мақсаттарға жетуді
көздейді. Мысалы, ең қажетті тауарларға өзіндік құнынан төмен баға
қою арқылы сол тауарды халыққа тиімді ету немесе белгілі бір
тауар бағасын тым көтеріп жіберу арқылы сол тауарды тұтынуды
азайту. Баға барлық шығындарды өтеу үшін немесе ауқымды пайда алу
үшін де көтерілуі мүмкін. Реттелген монополия жағдайында мемлекет
компаниялардың тауарға немесе қызметке баға орнатуына белгілі бір
дәрежеде шектеу қояды. Ал реттелмеген монополия нарық шыдамдылығы
жеткенше кез-келген бағаны қоя алады. Дегенмен, монополист ең
жоғарғы бағаны қоя бермейді. Себебі, сұраныс заңы бойынша, егер
баға өсетін болса, сұраныс көлемі кемиді; егер баға төмендесе сұраныс
көлемі артады. Бұдан шығатын қорытынды: монополист ең жоғарғы бағаны
орната алғанымен, сұраныс көлемін реттей алмайды. Таза монополист тауарды
артығырақ сату үшін бағаларды төмендету керектігін жақсы түсінеді.
Сондықтан монополистің баға орнатудағы билігі шексіз емес. Ондай
монополист бір жағынан, нарыққа терең еніп, бәсекелестерді болдырмауға
тырысса, екінші жағынан мемлекеттік реттеуді енгізбеуге тырысады. 7, 112-
116 б.
1.3. Фирманың баға белгілеудегі мақсаттары мен саясаты
Ең алдымен, фирма белгілі бір тауар арқылы қандай мақсаттарға жетуді
көздейтіндігін шешіп алуы керек. Егер бағалық нарықта таңдау мен
нарықтағы позицияларды анықтау дұрыс жүзеге асырылса, баға белгілеу
мәселесінде қиындықтар туындамайды. Өйткені баға белгілеу стратегиясының
өзі нарықтағы позицияларды анықтауда алдын ала қабылданған шешімдерге
байланысты болып келеді.
Сонымен қатар, фирма басқа да мақсаттарды көздеуі мүмкін. Сол
мақсаттар айқын болған сайын баға белгілеу мәселесі жеңілдей түседі.
Тәжірибеде жиі кездесетін ондай мақсаттар: нарық жағдайына төзімділікті
қамтамасыз ету, ағымдаға үлкен кіріс, нарықты жаулап алудағы немесе тауар
сапасындағы жетекшілік.8, 74 б.
Егер нарықта өндірушілер саны көп болып, қатаң бәсекелестік
орнап, тұтынушылардың қажеттіліктері тез ауысып отыратын болса,
онда нарықтағы төзімділік мәселесі кез-келген фирманың негізгі мақсатына
айналады. Кәсіпорынның өмір сүруі мен тауар өтімін қамтамасыз етіп,
тұтынушы көңілінен шығу мақсатында фирмалар төмен бағалар белгілеуге мәжбүр
болады. Кейде кәсіпорынның нарықта тірі қалуы кіріс мәселесінен де
маңыздырақ болып кетеді. Көп жағдайда фирмалар ағымдағы кіріс
көлемінің деңгейін максимал дәрежеге жеткізуге тырысады. Олар әр
түрлі баға деңгейлерінде сұраныс пен шығындардың көлемін қарастыра
отырып, шығындарды өтеудің және ағымдағы пайданың максимал көлемін
қамтамасыз ететін баға деңгейін белгілейді. Мұндай жағдайларда
ағымдағы қаржылық көрсеткіштер ұзақ мерзімді көрсеткіштерден
маңыздырақ болады.
Кәсіпорындардың басқа бір тобы нарықты жаулап алуда жетекші орындарға
ие болуды қалайды. Олар нарықтың ең үлкен бөлігін жаулап алған компания
ғана ең аз шығындар мен ең көп ұзақ мерзімді кірістердің иесі болатындығына
кәміл сенеді. Мұндай компаниялар нарықтың ең үлкен бөлігін жаулап алу
мақсатында бағаларды барынша түсіреді.
Кейбір фирмалар өз алдына негізгі мақсат етіп, өз тауарының нарықта ең
сапалы болуын қалайды. Әдетте, мұндай фирмалар ең жоғарғы сапаға жету
жолында шығындарды өтеу мақсатымен өз тауарларына жоғары бағалар қояды. Бұл
жағдайдағы ең басты мақсат – тауардың сапа көрсеткіштері бойынша жетекші
орындарды иемдену.7, 118-119 б.
Әдетте, сұраныс – фирманың өз тауарына деген, ең жоғарғы бағаны
анықтайды. Ал сол тауарға кеткен шығындар, тауардың минимал бағасының
көрсеткіші. Компания өнімнің өзіндік құнын, оны тарату мен өткізу
шығындарын, атқарылған әрекеттер мен тәуекелділікке бел буғандығы үшін әділ
пайданы қамтамасыз ете алатын бағаны белгілеуге тырысады.5, 53 б.
Компанияға бағалардың орташа диапазонын белгілеуге бәсекелестер бағасы
мен нарықтық жағдай әсер етеді. Кез-келген компанияға өз бәсекелестерінің
тауарының бағасы мен сапасын білу міндетті түрде қажет. Бұған келесі
тәсілдердің көмегімен жетуге болады.
Фирма өз өкілдеріне бәсекелес фирма тауарын сатып алып, тауардың
бағасы мен сапасын салыстыруды тапсырады. Сонымен қатар, өз
бәсекелестерінің тауар өндіретін құрал жабдықтарын сатып алып, оларды
өзінікімен салыстырады. Не болмаса, тұтынушылардан бәсекелес тауарлардың
бағасы мен сапасы туралы сұрау жүргізе алады.
Фирма өз бәсекелестерінің тауарлары мен бағалары туралы мәліметті өз
бағалық саясатын белгілеуде ең басты негізге алады. Егер фирма тауары
бәсекелестер тауарымен бірдей болған жағдайда, аталған фирма бәсекелестер
бағасына жуық бағаны қоюға мәжбүр. Егер фирма тауарының сапасы бәсекелес
тауар сапасынан төмен болса, аталған фирма бәсекелес тауар бағасынан төмен
баға белгілеуі керек. Тек тауар сапасы жоғары болғанда ғана фирма
бәсекелестерінен жоғары бағаны қоя алады.9, 58-59 б.
Сұранысты, шығындар көлемін және бәсекелестер бағасын білгенде ғана
фирма өз тауарының бағасын тағайындайды. Баға пайда әкелмейтін ең төменгі
деңгей мен сұранысқа кедергі жасайтын ең жоғарғы деңгей арасында болады.
1.1 суретінде жалпылама түрде бағаларды белгілеу кезінде фирмалардың
басшылыққа алатын 3 негізгі қағидалары көрсетілген. Минималды мүмкін баға
өнімнің өзіндік құнымен, максималды жоғары баға тауардағы қайталанбас
ерекше қасиеттермен анықталады. Бәсекелестер бағасы баға орнату кезінде
ұстану қажет орташа деңгейді айқындап береді.
Баға нұсқалары
Өте төмен бағаМүмкін баға Өте жоғары
баға
Бұл бағамен Өнімнің Бәсекелестер Тауардың Бұл жағдайда
пайда табу өзіндік құны бағасы қайталанбас сұраныс
мүмкін емес ерекшеліктері болмайды
Сурет 1.1
Фирмалар баға белгілеу мәселесін шешу үшін өзіне тиімді баға есептеу
әдісін таңдайды. Ол әдісте осы үш қағиданың ең болмағанда біреуі ескерілуі
керек. Сол әдістің дұрыстығы нақты бағаны бегілеу дәлдігін көсетеді.
Баға орнатудың және есептеудің ең қарапайым әдісі Орташа шығын +
пайда. Мұның негізінде өнімнің өзіндік құнына белгілі бір үстемені қосу
жатыр. Үстеме мөлшері тауардың түріне тәуелді өзгеріп отырады.
Кең көп қолданыстағы тауарға баға белгілеу кезінде бұл әдіс жиі
пайдаланылады. Бұл әдісті қолданудағы басты қиыншылық – өнімнің өзіндік
құнына қойылатын үстеменің мөлшерін есептеу, себебі оны есептейтін нақты
бір тәсіл жоқ. Ол сала ерекшелігіне, маусымға, бәсекелестік деңгейіне
байланысты үнемі өзгеріп отырады. Дегенмен, үстеме көмегімен бағаны есептеу
әдісі белгілі бір себептерге байланысты кең қолданыстағы әдіс болып қала
береді. Біріншіден, сатушылар шығындар туралы сұранысқа қарағанда көбірек
біледі. Шығындарға белгілі бір үстемені қосу арқылы сатушы баға орнату
мәселесін жеңілдетеді. Олар сұраныс өзгеруіне байланысты бағаны жиі
өзгертпейді. Екіншіден, осы әдісті барлық сатушылар пайдаланса, барлық
бағалар белгілі бір деңгейге келіп тоқтайды да, бағалық бәсекелестік жойылу
қаупінде болады. Үшіншіден, көшіліктің пікірінше, Орташа шығын+пайда
әдісі сатушыға да, сатып алушыға да әділ әдіс болып саналады. Бұл әдіс
арқасында сұраныс көп болған жағдайда, сатушылар өте жоғары бағаларды
қоймай, сатып алушылардың да мүдделері ескеріледі.
Баға белгілеудің келесі әдісі – тауар бағасын оны сатып алушы
қабылдауына байланысты белгілеу. Көптеген фирмалар бағаны белгілеуде сатып
алушының әрекетіне сүйенеді. Басты фактор ретінде олар сатушы шығындарын
емес, сатып алушының қабылдау қабілетін санайды.
Бұл әдісті қолданатын фирмалар тұтынушының өз бәсекелестері тауары
туралы не ойлатынын, ол тауардың қандай артықшылықтары бар екендігін
ескеруі керек.
Ал енді ағымдағы бағалар деңгейінде баға белгілеу әдісін қарастырайық.
Ағымдағы бағалар деңгейіне сүйене отырып, баға белгілейтін фирмалар
бәсекелестерімен сайыста өз шығындары мен сұраныс көрсеткіштерінің
деңгейіне аз көңіл бөледі. Ондай фирма өзінің негізгі бәсекелестерінің
бағаларынан төмен немесе жоғары баға белгілей алады. Олигополиялық
салаларда барлық фирмалар бірдей бағаны сұрайды. Көлемі жағынан кіші
фирмалар бағаны жетекші фирмалар қарай өзгертсе, соған қарай бейімдейді де,
өз шығындары мен сұраныс ауытқуларын ескере бермейді. Кейбіреулері өз
тауарларын мұндай жағдайларда тиімді өткізу үшін аз мөлшердегі
жеңілдіктерді ұсынып отырады.10, 3-6 б.
Ағымдағы бағалар деңгейіне баға белгілеу тәсілі кең тараған тәсіл.
Сонымен қатар, ағымдағы баға деңгейін ескеру берілген сала бойынша тепе-
теңдікті ұстап тұрудың бірден бір жолы.11, 68 б.
Келесі әдіс – жабық саудаласу негізінде баға белгілеу. Мұндай баға
белгілеу бәсекелестігі, фирмалардың саудаласу барысында тұрақтылыққа күресі
жағдайында қолданылады. Мұндай жағдайда фирма баға белгілеу кезінде өз
шығындары мен сұраныс көлемін емес, бәсекелестерінің ұсыныстарын ескереді.
Фирма тұтынушы мен қарым-қатынаста жетекші орындарға ие болғысы келеді,
ал бұл үшін өз бәсекелестерінен төмен баға сұрау керек. Бірақ
мұндай жағдайда бағаның төмен болатындығы сонша, ол өнімнің өзіндік
құнынан төмен болып, фирма айтарлықтай шығындарға ұшырайды.
Жоғарыда келтірілген әдістердің барлығының ортақ мақсаты – ең соңғы
нақты баға таңдап алынатын бағалар диапазонын барынша тарылту болып
табылады. Сонымен қатар, фирма соңғы бағаны орнатпас бұрын бірнеше қосымша
жағдайларды қарастырып кету керек.10, 6-8 б.
Сатушы бағаның тек қана экономикалық тұсын емес, сонымен қатар,
психологиялық факторларын да ескергені жөн. Тұтынушылардың көпшілігі бағаға
сапа көрсеткіші ретінде қарайды. Мысалы, иіс су немесе автокөлік бағасын
белгілеу кезінде тауар маркасының беделі, мәртебесі үлкен маңызға ие.
Ұсынылған бағаның қолданылып жүрген бағалық саясатқа сәйкестігін
тексеру керек. Көптеген фирмалар нарықта өзінің бағалық бейнесін
қалыптастыру үшін жеңілдіктер жасап және бәсекелестерінің бағалық саясатына
жауап ретінде біршама шараларды жүзеге асырады.12, 54 б.
Сонымен қатар, фирма басшылығы өзінің ұсынған бағалық саясатын
нарықтағы басқа қатысушылардың қалай қабылдайтындығын ескергені жөн. Бұл
бағаға дистрибьюторлар мен диллерлер қалай қарайды? Орнатылған бағаны
сатушылар қабылдайды ма, әлде оның жоғары болуына байланысты өз
қарсылықтарын білдіреді ме? Бәсекелестер әрекеті қандай болмақ? Мемлекеттік
ұйымдар тауарды белгіленген бағамен сатуға кедергі жасамайды ма? Міне,
осы мәселелердің барлығы алдын ала қарастырылып, ескерілуі керек.13,
27 б.
1.4. Бағалық стратегияны жасау
Бағалық стратегияны шаруашылық жағдайға байланысты таңдалған баға
белгілеу әдістерін жүзеге асыру ретін айқындайтын бағалық саясаттың
ең маңызды бөлігі деп қарастыруға болады. Бағалық стратегия –
кәсіпорынның өнімді өндіру және өткізу әрекеттерін реттейтін
процесс. Ол кәсіпорынды басқару құралдарының бірі және кәсіпорын
мүдделерін білдіреді. 7, 92 б.
1.2 суретінде көрсетілгендей бағалық стратегияның 5 кезеңі болады.
Бағалық стратегияның 5 кезеңі
Сурет 1.2
Бағалық стратегия нақты мақсаттарды айқындаудан басталады және түзету
механизмін айқындаумен аяқталады. Бұл салада қабылданған шешімдердің
фирманың маркетингтік бағдарламасымен сәйкестігі маңызды шарт болып
табылады.
Бағалық саясатты жасау жеңіл жұмыс емес. Өнімнің жаңа түрін нарыққа
енгізу кезінде бағалық стратегияны қайта қарап отыру керек, өйткені
бәсекелестіктің жалпы ортасы өзгереді, өнім әртүрлі өмірлік циклдардан
өтеді, бәсекелестер бағаларды өзгертеді және т.б.14, 73-74 б.
Бағалық стратегия өз қызметін мына жағдайларда дұрыс атқармайды:
• бағалар өте жиі өзгеріп отырса;
• бағалық саясатты тұтынушыларға түсіндіру қиынға соқса;
• өнімді өткізуге қатысушылар пайдасының үлесі жеткіліксіз болса;
• нарық туралы мәліметтердің жеткіліксіз жағдайында баға туралы
шешімдер қабылданса;
• фирма мақсаттары нарық мақсаттарына сәйкес келмесе;
• сұраныс жиі өзгеріп отырса;
• бағаға байланысты заңға қайшылықтар кездессе.
Баға белгілеу негізігі үш түрлі мақсатқа негізделеді:
• өнімді өткізуге негізделеді;
• пайдаға негізделеді;
• қалыптасқан жағдайға негізделеді.15, 49-50 б.
Өнімді өткізуді мақсат етіп қойған компаниялар үлкен көлемде тауар
өткізуді және бәсекелестерімен салыстырғанда нарықта өз үлесін ұлғайтуды
көздейді.
Төмендегі үш себепке байланысты фирма өнімді өткізуді мақсат етіп
қояды:
1) Фирма өнімді өткізу көлемін ұлғайту, нарықты бақылауды және қалыпты
кірістерді қамтамасыз етеді деп есептесе;
2) Фирма өнімді өткізу көлемін ұлғайту үшін бір бұйым басынан түсетін
пайданы азайтуға келісетін болса;
3) Фирма өнімді өткізу көлемін ұлғайтқан сайын шығындар салыстырмалы
түрде азаяды деп есептесе.
Өнімді өткізу көлемін ұлғайту үшін ендіру стратегиясы деп аталатын
стратегияны қолданылады. Ендіру бағасы – бұл нарықтың барынша көп бөлігін
жаулап алу мақсатында қойылатын тауар немесе қызметтің өте төмен
бағасы. Бұндай стратегия тұтынушылар бағаға сезімтал болған кезде
айтарлықтай нәтижелер береді. Мұндай саясат бәсекелестерге ауыр соққы
болып келеді.
Мысалы, кейбір жағдайларда осындай стратегияны қолдану өнімді
өткізудің жаңа нарықтарын ашуға көмектеседі.
Баға орнатудың мүмкін мақсаттары
Сурет 1.3
Пайдаға негізделген мақсаттарды алға қоятын фирмалар мыналарды
көздейді:
• мақсат ретінде ақшалай кірістің жоғары деңгейін қалыптастыру;
• пайданың қалыпты деңгейін орнатып, сол деңгейді ұстап тұру;
• кәсіпорынның негізгі қаржыларын қайтарып алу мақсатында тауарлар мен
қызметтерге барынша жоғары бағаны қою. Бұған кәсіпорынның болашаққа
сенімсіздігі немесе қаржы жетіспеушілігі себеп болуы мүмкін.
Фирма мәртебелі бағалар стратегиясын қолдануы мүмкін.
Мәртебелі, беделді бағаларды тауардың сапасына, оның ерекше
дәрежесіне қызығатын тұтынушылар төлейді. Бұл стратегияны мынадай
жағдайларда қолдануға болады:
• бәсекелестік деңгейі өте төмен болғанда;
• дамуды, өндірісті кеңейтуді қамтамасыз ету үшін қолма-қол қаржы керек
болғанда;
• нарық икемді және тұтынушылар жоғары бағаларды төлеуге дайын
болғанда.7, 124-131 б.
Кейбір жағдайларда фирмалар әртүрлі стратегияларды біріктіреді, мысал
үшін, алдымен мәртебелі баға стратегиясын пайдалануға болады, содан соң
бағаларды ендіру стратегиясын қолдануға мүмкіндік туады.
Тұрақтылық пен өз жұмысында жайлылықты қамтамасыз етуді қалайтын
фирмалар осы ахуалды қалыптастыруға ұмтылады. Баға құрылымы жөніндегі
стратегия өтімнің төмендеуі мен сыртқы күштердің әсерінен оның ең аз
деңгейге жетуін болдырмауды нысанаға алады, бұл сонымен бірге өтім
арналарының қатысушыларына да қатысты.16, 32 б.
Жалпы саясат аясында баға мәселесінің шешімі мақсатты
айналымдарда фирмаларға, маркетинг құрылымына лайықталады. Жалпы баға
стратегиясы тұрақты бейнемен стратегияны, қысқа мерзімде немесе ұзақ
мерзімде орындалатын мақсаттардың жинағы ретінде қарастырады. Компания
жалпы баға саясатын анықтайды, жүйедегі жеке шешімдерді бөлек қарастырады,
баға мен тауардың байланысын, бағалардың өзгерісін бәсекелестер арасындағы
баға қатынастарын, жаңа тауарларға баға қою әдістерін шешеді.2, 136 б.
Кеңінен мәлім бағаны тұрақтандырудың кезеңдік түрлері кезедеседі. Бұл
түрлер 6 кезеңге бөлініп қарастырылады, оның әр қайсысы бір-біріне шек
қояды:
• мақсатты нарықты анықтау;
• сауда маркаларын талдау түрлері;
• маркетинг стратегиясының басқа элементтерін талдау;
• жалпы баға саясатына анықтама;
• баға стратегиясын өңдеу және нақты бағаны қалыптастыру;
Бағалық стратегия бәсекелестік немесе сұраныс шығындарына негізделуі
мүмкін. Айтылған кезеңдерді жекелеп қарастырайық.
Шығынға негізделген стратегия аясында, маркетинг маманы бағаны
анықтауда басты фактор – шығынды негізге алады. Алдымен шығын анықталып,
содан соң қажетті кіріс үстеме шығындардың орнын толтырады.
Сұранысқа негізделген стратегия аясында, маркетинг маманы бағаны
анықтауда тұтынушылардың талап-тілегіне, сонымен қатар, мақсаттық нарыққа
лайықты бағаларға сүйенеді. Алынған бағаның ауқымына нарықтың икемділігі
әсер етеді.
Бәсекелестікке негізделген баға стратегиясында, баға тұтынушыларға
ұсынылған, көрсетілген қызметке, тауар үлгісіне байланысты өзгеруі мүмкін.
Бағаның бұл типін бірдей өнімдерді сататын бәсекелес фирмалар пайдаланады.
Бұл үшеуін баға стратегиясын анықтағанда қарастыру қажет. Олар бір-
біріне тәуелсіз түрде жұмыс істейді.
Баға стратегиясы бір-біріне байланысты шешімдерді, бұрын
қарастырылған жалпы концепцияларды қамтиды.
Өтім арнасының қатысушылары бағаны белгілейді және оны көп уақыт бойы
тұрақты сақтап қалуға ұмтылады, қалыпты бағаны белгілейді. Бұл мына
тауарлар үшін қолданылады: кәмпиттер, журналдар, сағыздар. Шығын
көбейгенде, фирма қораптардың үлгісін, көлемін өзгертуге тырысып бағаны
қайта қарайды.
Барлық тауарларға баға өзгеріп жатқан уақытта фирмалар да өз
бағаларын өзгертеді, бұл шығындардың өзгеруі мен тұтынушылардың сұранысына
әсер етеді. Шығындар өзгермеген жағдайда, фирма өз бағаларын кешірек
өзгертеді, осылайша шығынды өз мойнына алады.
Қалыпты және айнымалы баға үйлесімі деген ұғым бар. Мысалы, газеттің
әр нөмірін сатып алғаннан гөрі, жазылып алған тиімдірек. Мұнда тұтынушыға
екі түрлі қалыпты баға ұсынылады.
Ортақ баға құрылымы аясында компания тауар алғысы келген немесе
қызмет көрсетілуі тиіс тұтынушыларына бірдей бағаны белгілейді. Бұл баға
фирма көрсеткен қызметке байланысты өзгеруі мүмкін, бірақ барлық
тұтынушылар тауар мен қызметтің сапасына сай сатып ала алады. Ортақ баға
саясаты – тұтынушылардың сенімін нықтап, жеке және каталог арқылы жүргізуге
мүмкіндік туғызады. Осындай саясат ұстанған фирма өндірістік маркетингінде
өз қызметкерлеріне орнатқан бағасынан ауытқуға тыйым салады.17, 209-212
б.
Баға тұтынушылардың төлем қабілеті және саудаласуына, сатып алушылар
күшіне сәйкес өзгеріп отырады. Зергерлік дүкендер, автомобиль диллерлері,
брокерлер, өндірістік фирмалар көбінесе икемді бағаны қолданады. Жақсы
жұмыс атқарған сатушыларға сыйақы беріледі. Бұл оларды жетістіктерге жетуге
ынталандырады.
Жуықталмаған баға стратегиясы баға жуықталған цифрдан түсіп кеткенде
қолданылады. Бұл баға бірнеше себептен танымал, кассирлер артық ақшаны
қайтару тиіс, басшылық кассадағы ақша санын ексеріп отыру қажет. Тұтынушыда
фирма өз жұмысын нақты талдайды, бағаны өз дәрежесінде белгілейді деген ой
қалыптасуы қажет.
Баға мен сапа байланысы – бұл концеция, яғни жоғары сапаны жоғары
баға, төмен сапаны төмен баға белгілейді. Бұл баға белгілеуде, бағаны
сапаға қарап анықтау өте маңызды. Сатып алушылардың көбісі жеке маркалар
бір-біріне ұқсамайды деп ойлайды, яғни олардың тәжірибесі аз, фирмаларға
сапаны ажыратқанда сенімсіздікпен қарайды (мысалы, жаңа тауарлар).
Мұндағы ең маңызды нәрсе болып саналатыны, баға сапаға сай болып, фирма
өз өнімін биік дәрежелі жоғары сапада жасауы керек.
Жоғары баға жағдайында, сатып алушы өз сапасына сай емес бағадағы
тауарларды пайдаланбайды. Сонымен бірге ол өзінің төлем қабілетіне
байланысты бағаның ең жоғарғы шегін белгілейді. Ал фирманың мақсаты –
осылардың барлығын ескере отырып тиімді бағаны белгілеу.
Егер тұтынушылар заттың тек бағасына қарап алатын болса, ол бағаның
тұрақсыздығы сұраныстың төмендеуіне әкеліп соғады. Бұл психологиялық фактор
бағаға әсер етеді. Оның көрінісі – стандартты, жуықталмаған нақты
бағалар.18, 35-38 б.
Бағаның жетекшілік концепциясында фирма өзінің басты өнімін,
күнделікті кірістен төмен бағаға өз үлесін қамтамасыз ете отырып сатады.
Бұл стратегия тұтынушылардың фирмаға деген қызығушылығын, аталған фирмаға
қарым-қатынастың тууына себепші болады.
Өз кезегінде, фирманың басқа таурлары да назардан тыс қалмайды. Олар
күнделікті өз бағасында сатыла береді.
Сонымен бірге, көтерме саудаға баға белгілеудің де көптеген
тәжірибелері кездеседі. Бұл тәжірибе жүзеге асу барысында, фирма сатып
алушылар көп мөлшерде, тауарды көтере сатып алғанда баға төмендетіледі.
Көтерме сауданың жүзеге асуына 4 түрлі негізгі себеп бар:
1) Сатып алушы өзіне пайдалы деп шешсе, өз сұранысының көлемін көбейтуі
мүмкін;
2) Жоғары бағада көп мөлшерде сауда жасалған уақытта, жалпы қолданысты
көбейтуі мүмкін;
3) Арзан бағаға тауарлар көптеп сатылғанда сатып алушылардың
бәсекелестігі қалыптасады;
4) Фирма өтпей тұрған біршама тауарларды тезірек сату мақсатында
қолданады.19, 81-82 б.
Баға арналарында сапаның қай дәрежеде екендігі, белгіленген бағадан
көрініп тұрады. Бір үлгідегі тауарға ортақ бағаны белгілеудің орнына, фирма
бірнеше үлгідегі тауарларды шығарып, әр түрлі бағада сатып көреді. Осының
барысында екі шешім қабылданады: бағаның диапазоны анықталады және осы
диапазон аясында нақты шешімдер белгіленеді.
Баға диапазоны – төмен, орташа және жоғары болып бөлінуі мүмкін.
Баға диапазоны бір-біріне өте жақын болмауы қажет. Сатып алушы әр
түрлі үлгілердің сапасын ажыратады, сондықтан баға дәрежесі бір-бірінен
алшақ болмағаны дұрыс. Сатып алушы өзінің төлем қабілетінің дәрежесін
білуі керек.
Диапазонның ішіндегі бағалар жуықталмаған болғаны дұрыс. Бағалар
жоғары диапазонда көбірек бөлінеді, өйткені сұраныстың икемділігі төмен.
Үлгілердің арасындағы нақты айырмашылықтарды сақтау үшін шығындардың
жоғарылауы кезінде бағалардың арасындағы қатынас сақталуы керек.
Баға бағыттары сауда айналымы қатысушыларына әсер етеді.
Олар нарықтың әр түрлі сегменттерінің белгілерін өзіне алып, сатып
алушыларға бағаның диапазоны аясында әр түрлі үлгілер ұсына отырып,
өнім таралымының жалпы аумағын кеңейтеді. Сатып алушылардың алдында
әр түрлі дәрежедегі үлгілер көптеп көрсетіліп, таңдауға мүмкіндік тууы
шарт.
Шығындардың өсуі жеке тауарлардың бағасына қысым түсіруі мүмкін.
Мұнда, фирма баға қатынасын қолдай алмайды. Тауарды төмен бағада беру баға
бағыттарының балансын бұзуы мүмкін.20, 53 б.
Бағаның стратегиясы өмірге енгеннен кейін, шығындардың көлемін
өзгертуде құрылымдық өзгерістер жасау қажеттігі туындайды. Баға икемделген
механизм ретінде қолданылады. Баға саясатында компания таңдауы әртүрлі
болуы қажет.
1. Бағаның кейбір дәрежелері аз немесе көп мөлшерде ұлттық немесе
халықаралық жағдайларға әсер етуі мүмкін.
2. Бағалар компаниялар мен сатып алушылар аралығында белгілі бір қарым-
қатынасты қалыпқа түсіретін, олардың жұмысын дамытатын құрал ретінде
жұмсалады.
3. Баға компоненттерінің пайдасы мен рентабельділігін анықтайды.
4. Баға тауардан түскен қаржының көлеміне әсер етеді және кәсіпорынның
құрылымы мен компанияның күнделікті жұмысын анықтайды.
5. Баға компанияның тұрақтылығы мен қаржылық тәуекелділікке бара алуын
анықтайды.
6. Баға нарықтық бәсекеде мықты қару болып саналады.6, 86 б.
2. ААҚ БАЯН-СҰЛУ КОНДИТЕРЛІК ФАБРИКАСЫНЫҢ БАҒА ҚАЛЫПТАСТЫРУ ФАКТОРЛАРЫН
ТАЛДАУ
2.1. ААҚ Баян-Сұлу кондитерлік фабрикасына
құрылымдық-экономикалық сипаттама
2.1.1. Кәсіпорынның жалпы сипаттамасы
Баян-Сұлу кондитерлік фабрикасы Қостанай қаласында орналасқан.
Ресми түрде 1998 жылы №5 цех болып эксплуатацияға еніп, бұл цех
шикізат дайындау және өңдеу ісімен айналыса бастады.
1998-1999 жылдар аралығында фабрика вафли, шоколад өнімдерін
өндіретін бірнеше бағыттарда іс-әрекеттер жүргізді.
1998-1999 жылдар аралығында фабрикаға Еуропа үлгісінде жөндеу
жүргізіліп, нәтижесінде әкімшілік ғимарат қазіргі заманға сай, іші-сырты
әрленген керемет офиске айналды.
Кәсіпорынның жеке капиталы 6 млн. 240 мың теңге көлемін құрайды
(қазіргі көрсеткішке қарағанда 48 мың доллар, бұл 1999 жылғы бизнес
жоспарында көрсетілген).
Бүгінгі таңда фабрикада 700-дей адам жұмыс атқарады. Орташа жалақы 23
мың теңгені құрайды.
Фабрика аумағы 6,6 гектарды қамтыса, ғимарат бүкіл аймақтың 3,2
гектарын алады, 2,0 гектар жер өндіріс аймағы болып табылады.
Кәсіпорынның ұйымдастыру құрылымын отыз бес адамнан құралған өндіріс
Кеңесі шешеді. Олар: кәсіпорынның жетекші шеберлері, цехтардың, әр
түрлі қызметтердің жетекшілері. Олардың ұсыныстарына сүйене отырып,
өндірістің құрылымына өзгертулер енгізіліп отырады. Өндіріс кеңесінің
отырысы жылына екі рет өткізіледі.
Кеңес өз жұмыстарын сол немесе басқа аймақтардағы өндірісті
жетекшілікке ала отырып жасайды.
Кеңестің соңғы отырысында төмендегідей ұжым құрылымы жасалды.
ААҚ Баян-Сұлу кондитерлік фабрикасының ұжымдық құрылымы
Сурет 2.1
Кәсіпорынның өндіріс құрылымының көрінісі төмендегідей.
Цех 1 –карамель.
Цех 2- Шығыс тәттілері.
Цех 3- зефир.
Цех 4- вафли.
Цех 5-өнім дайындауға қажет шикізат көзі.
Цех №1-Өндіріс әртүрлі бағытта жұмыс атқарады.
- конфеттің әртүрлі сорттары
- конфеттің пралиндік сорттары
- карамельдер
- иристің жай және қағазбен бүктелген түрлері
- драже
№2 Цех - Мұнда конфеттің әртүрлі сорттарын өндіретін машиналар
орнатылды, сонымен қатар шербет пен мармелад өндіруге қажетті екі желі
қалыптасты. Қазіргі уақытта шығыс желілері бағытындағы өндіріс жұмыс
жасамайды. Ал жұмыс жасайтын желілер мыналар:
- сырты шокаладты қоспамен қапталған өнім шығаратын;
- сырты грильяжбен қапталған өнім шығаратын;
- спиртті жемістерден алынатын өнім түрлерін шығаратын;
- әртүрлі үлгідегі конфет сорттарын шығаратын;
- қоңырау тәрізді конфет сорттарын шығаратын.
№3 Цех - Өндіріс желілері мына бағытта қалыптасты:
- фурцеллоранмен қапталған зефир өндіретін;
- ангармен қапталған зефир өндіретін;
- сюрпризді шоколад үлгілерін өндіретін.
№4 Цех - Бұл цехта жұмыс жасайтын желілер:
- вафлимен қапталған конфет;
- вафли;
- шоколад батондары.
Өнімдердің өткізілу дәрежесін талдау нәтижелері көрсеткендей, соңғы
жылдары бұл мәселенің тұрақтанғаны байқалады.
Өндіріс көлемі жөніндегі келтірілген мәліметтер кәсіпорынның өнімі
айналымда тұрақты өсіп отыратындығын көрсетеді.
Кесте 2.1
Соңғы бес жылда фабрика шығарған өнімдердің серпіні
(тонна)
2000 ж. 2001 ж. 2002 ж. 2003 ж 2004 ж.
Кондитерлік өнімдер, барлығы 5579 5010 5942 6274 6809
Соның ішінде:
1. Қантты 5523 4583 5441 5828 6396
Карамель 2048 1778 2285 2788 3166
Шоколадпен қапталған конфет 2963 2094 2285 2026 1965
Ирис 131 115 93 108 196
Драже 8 81 81 106 188
Зефир, пастила 373 515 635 718 727
Шығыс тәттілері --- --- 65 74 142
Шоколад үлгілері --- --- --- 8 12
2. Ұн қосылған өнімдер 56 427 498 446 413
Оның ішінде вафли 56 427 498 378 389
2.1 кестесін талдай отырып, 2001 жылы 2000 жылмен салыстырғанда
өндіріс көлемі 10,2% қысқарғанын көреміз, яғни 2001 жылғы өндірілген өнім
көлемі 2000 жылы өндірілген өнім көлемінің 89,8% құраған. Әйтсе де 2001-
2004 жылдар аралығындағы өнім өндірісінің біршама өскендігін атап кету
керек, 26% көлемінде.
Өнімнің қолданылу аясы кең географиялық аймақтарды қамтиды. Ол
жерлерге Қостанай облысы мен Қазақстанның барлық аймақтарын қоспағанда,
Челябы, Омбы, Қорған, Барнауыл облыстары мен Башқұртстан Республикасының
көптеген аймақтарын жатқызуға болады. Бұл қарым-қатынас көп жылдар бойына
қалыптасқан еді.
Бүгінгі таңда шикізаттың көптеген түрлерін қиындықсыз табуға болады.
Өндіріс барысында шикізаттың шетелден әкелінген түрлері де, отандық түрлері
де қолданылады.
Шетелдерден шикізат пен құралдардың мына түрлері сатып алынады: какао
өнімдер, жаңғақтар, этикетка және басқа безендіруші материалдар, хош иіс
шығаратын бояулар.
Отандық шикізаттар: қант, крахмал, сүт өнімдері, май өнімдері,
маргарин, жеміс пюресі, бидай ұны, жарма т.б.
Фабрика ұжымы какао мен шоколад өңдейтін зауыт салу жоспарын ұсынды.
Қазір сол зауыт құрылысы жеткілікті қаржының жоқтығынан тоқтатылып тұр.
Алайда қолға алынған осы объектіні бітіру мақсатында инвесторлар
іздестіріліп жатыр.
ААҚ Баян Сұлу кондитерлік фабрикасы – Қазақстандағы кондитерлік
айналымда өнім шығаратын бірден-бір үлкен кәсіпорын.
Фабриканың өндіріс қуаттылығы – 18 тонна кондитерлік өнімдер және 8
тонна шоколадтың жартылай дайын өнімдері. Фабрикада 100-ден аса әртүрлі
үлгідегі кондитерік өнімдер, соның ішінде: карамельдер, конфеттер, вафли,
зефир, шығыс тәттілерін өндіретін 5 цех жұмыс атқарады.
Карамель-конфет цехы:
- Жеміс, сүт, ликер қосылған кофет шығарады.
Бұл цехтың өндіріс қуаты жылына 3344 тоннаны құрайды.
Цехта екі конфет шығаратын желі іске қосылды.
Біріншісі – өндіріс қуаты жылына 3255 т болатын далап тәріздес конфет
өндіретін желі.
Екіншісі – жылына өндіріс қуаты 3700 т болатын пролиндік конфеттер
үлгісін өндіретін желі. Осы цехта ирис және драже (өндіріс қуаты 510 тонна)
шығаратын желі іске қосылды. Мұнда екі түрлі ирис жасалады: тиражды,
жартылай қатты қағазбен бүктелген. Сонымен қатар, әр түрлі үлгідегі драже
(жаңғақпен, қантпен) өндіріледі.
Жеке цех спиртті жемістерден алынған өнімдерді кең көлемде шығарады.
Мысалы, Шие спирттелген шоколады, Алша спирттелген шоколады,
Прометей, Комета, Грильяж шоколады, Шығыс грильяжы, Шиенің
хош иісі, Летний, т.б. Осылармен бірге мармелад та өндіріледі.
Шығыс тәттілері цехында шығыстың дәстүрі тәттілерінің көптеген
үлгілері шығарылады. Олар:
- Ванильді Рахат-Лукум, Оңтүстік шербеті, Мейіз шербеті,
майлы немесе жаңғақты вафлилер (өндіріс қуаты жылына – 740 тонна,
бұл желі 1996 жылы қалыптасты);
- Вафлимен қапталған конфет (өндіріс қуаты – 400 тонна);
- Шоколад батондары (өндіріс қуаты – 938 тонна, бұл 1998 жылы
қалыптасқан).
Зефир өндіретін цех жұмысы:
- ангармен қапталған зефир (өндіріс қуаты жылына 1458 тонна);
- екі түрлі бағытта ангармен қапталған негізі зефир (өндіріс қуаты
жылына – 1900 тонна);
- фурцеллоранмен қапталған зефир (өндіріс қуаты жылына – 1300 тонна).
Жартылай дайын өнім шығаратын цех басқа цехтарды өз өнімімен
қамтамасыз етіп отырады. Шыққан өнімдердің тәттілік сапасы оргоколептикалық
сараптама негізінде тәжірибеден өткізіліп, әр түрлі сусындармен
салыстырылып тексеріледі.
Ал, кондитерлік өнімдердің жаңа түрлерін өңдеп, жасалу әдісінің
жаңаша түрлерін бекітуді, шикізаттың орнын ауыстырушылырды таңдауды
дегустациялық Кеңес шешеді.
Тұтынушыға өнім туралы қажетті мәлімет оңың сыртында көрсетіледі
(тұтыну, сақтау мерзімі, құрамы, тағамнық құндылығы).
Фабрикада өндірілетін барлық өнімдер барлық талапқа сай тұтынушыға
лайықталып, гигиеналық сараптаудан өткізіліп, сертификат алған.
2005 жылы сұранысқа ие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Кәсіпорын өніміне баға белгілеудің теориялық негізі
1.1. Баға және баға саясаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 6
1.2. Әр түрлі нарықтарда баға белгілеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3. Фирманың баға белгілеудегі мақсаттары мен саясаты
... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3. Бағалық стратегияны жасау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2. ААҚ Баян-Сұлу кондитерлік фабрикасының баға қалыптастыру факторларын
талдау
2.1. ААҚ Баян-Сұлу кондитерлік фабрикасына құрылымдық-
экономикалық сипаттама
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .26
2.2. Кондитерлік өнімдердің нарығын бағалау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.3. Өнімнің өзіндік құнын талдау нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
2.4. Кәсіпорынның кірісі мен өнім рентабельділігін талдау нәтижелері
... ... 50
2.5. Кәсіпорынның бағалық саясатының негізгі бағыттарын бағалау
... ... ... 56
3. Кәсіпорынның баға белгілеуін жетілдіру жөніндегі ұсыныстар
3.1. Өнімнің өзіндік құнын төмендету жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
3.2. Тауарлы саясатты жетілдіруге арналған ұсыныстар
... ... ... ... ... ... ... ... .71
3.3. Пакеттік баға белгілеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..72
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...77
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 81
КІРІСПЕ
Өз тауарлары мен қызметтерінің бағасын белгілеу – барлық
кәсіпорындардың, фирмалардың алдына қоятын мақсаты. Баға – тұтынушының
шешіміне әсер ететін ең басты критерий болды және болып қала береді.
Бізді қоршаған әлемде бағаның алатын орны маңызды. Біз тұрғын үй үшін
де, білім алу үшін де, дәрігердің қызметтері үшін де белгілі бір
мөлшерде ақы төлейміз. Нарықта өз қызметтері мен тауарларын сату
үшін өндіруші сол қызметтері мен тауарларына тиімді бағаны өз дәрежесінде
белгілей білуі керек, олай болмаған жағдайда, нарықта қызметтер мен
тауарларды өткізу мүмкін емес. Сол себепті, кез-келген кәсіпорын немесе
фабрика дұрыс бағалық саясатты таңдауы қажет. Баға бәсекелестік саясаттың
дәстүрлі элементі болып қала береді және өз кезегінде нарықтық жағдай мен
кәсіпорын кірісіне үлкен әсерін тигізеді.
Бүгінгідей нарықтық экономикада бұл мәселе өте үлкен маңызға ие болып
отыр. Мұның өзі, барлық құнды экономикалық категорияларға, әсіресе, бағаға
жан-жақты және объективті реттеу жұмыстарын жүргізуді талап етеді. Нарықтық
экономика жағдайында кез келген кәсіпорынның коммерциялық тұрғыдан табысты
болуы, дұрыс таңдалған стратегия және тауарлар мен қызметтерге баға
белгілеу тактикасына байланысты екендігі ешкімге құпия емес. Баға
белгілеудің күрделілігі – бағаның конъюнктуралық категория болып
табылуында. Бағаның деңгейі бір топ саяси, экономикалық, психологиялық және
әлеуметтік факторларға әсер етеді. Бүгін баға шығындар деңгейімен
айқындалса, ертең оның деңгейі сатып алушының психологиялық көзқарасына
тәуелді болуы мүмкін.
Сонымен қатар, көптеген фирмалардың баға саясаты, әсіресе,
Қазақстанда көп жағдайларда сапалы бола бермейді. Жиі кездесетін
қателіктердің дені мынадай: бағалардың шамадан тыс шығындарға негізделуі;
бағалардың нарық жағдайының өзгерістеріне нашар бейімделуі; бағалардың
тауарлардың түріне, нарық саласына байланысты құрылымының жоқ болуы; т.б.
Көптеген жағдайларда осы қателіктер ауқымды шығындарға әкеп соғады, ал
кейде кәсіпорынның банкротқа ұшырауының себебі де болады. Аталған
кемшіліктер жоспарлы экономикадан қалған мұра десек те қателеспейміз. Ал
біз, Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына жолдауында
айтылғандай, өзіміздің әлемдік экономиканың бір бөлігіне айналып, жаһандық
бәсекелестік арнасына енбей қоймайтынымызға анық көз жеткіздік. 1
Сондықтан да, отандық кәсіпкерлік әлемдік деңгейге лайық болу керек. Ал
оған жету жолында кәсіпорынның дұрыс баға саясатын таңдау маңызды
роль атқарады.
Баға кәсіпорын құрылымының қалыптасуына, өнімнің сатылуына ықпал
етеді. Сонымен қатар, кәсіпорын өнімділігін арттыруда, жұмыс күшін дұрыс
пайдалану мен бөлуде, халықтың тұрмыстың әлеуметтік жағдайын көтеруде
маңызды роль атқарады.
Нарықтық экономика өз өзіне сенімді, экономикалық тұрақты тауар
өндірушілер үшін тиімді. Ал ондай өндірушілер үшін баға – өндірістік және
қаржылық қызмет нәтижелеріне әсер ететін ең шешуші фактор. Нарықтың қатаң
жағдайында табысты кәсіпорын құру үшін дұрыс бағалық саясат, бағаны
белгілеудің дұрыс тактикасын ұстану қажет.
Баға саясатын қалыптастырудың күрделілігіне аса назар аудару керек,
себебі тауар өндірушіден тұтынушыға тікелей жетпейді, белгілі бір
делдалдардың көмегі арқылы іске асады.
Сапалы бағамен саясат жүргізуге ұмтылатын фирмалар ең алдымен мынадай
мәселелерді шешіп алуы керек:
• максималды пайда табу;
• тауар нарығын жаулап алу;
• бәсекелес тауарлармен күресу;
• өнім өндіру және сату көлемін арттыру;
Аталған мәселе ұзақ жылдар бойы көптеген экономистерді мазалаған
болатын. Осы тақырыпқа байланысты Филипп Котлер өзінің маркетинг негіздері
кітабының екі үлкен тарауын арнаған еді. Бұл тақырып К.Макконелл, С.Брю,
Менкью және тағы басқа батыстың көптеген ғалымдарымен қатар, отандық та
экономистердің назарынан тыс қалған жоқ. Осының барлығы бұл тақырыпты
таңдауға негіз болды.
Нарықтық баға белгілеудің түрлі екі жолы бар: жеке және ортақ
бағаларды белгілеу. Бірінші жол, сатушы мен сатып алушының екі жақтық
мүдделерін қарастыра отырып, өзара тиімді келісімшарттық негізде
қалыптасады. Екішісіне тән қасиет, сатып алушылардың тауарды бірдей бағамен
сатып алуы. Барлық сатып алушыларға бірдей бағаны енгізу, әдетте, белгілі
бір тауар нарығының ерекшелігімен немесе бағаларды белгілеудің күрделі
техникалық себептерімен байланысты. Ортақ бағалар өндіруші нарыққа сериялық
өндірістің стандартқа сай өнімін ұсынатын жерлерде аса қажет. Мұндай
жағдайда, тұтынушының баға жөнінде біліп, оны басқа бәсекелес тауарлар
бағасымен салыстыра алатындай мүмкіндігі болғаны жөн.
Дипломдық жұмыста қойылған басты мақсат – кәсіпорынның бағалық саясат
жүргізу мәселелерін талдау. Дипломдық жұмыста келесі міндеттер
қарастырылды: кәсіпорынның бағалық саясатына теориялық негіздеме беру, оның
негізгі түрлері мен әдістерін талдау, баға қалыптастырушы факторлардың
анализін жасау, кәсіпорынның бағалық саясатын жетілдіру жолдарын ұсыну.
Зерттеу объектісі ретінде Қостанай қаласындағы ААҚ Баян-сұлу кондитерлік
фабрикасы алынды. Жұмыстың жоспары мен аталған тақырыптың зерттелу барысы
осыған негізделеді.
1. КӘСІПОРЫН ӨНІМІНЕ БАҒА БЕЛГІЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1. Баға және баға саясаты
Барлық коммерциялық және көптеген коммерциялық емес кәсіпорындардың ең
негізгі мәселелерінің бірі өз тауарлары мен қызметтерінің бағасын белгілеу
болып табылады. Нарық жағдайында бағаны белгілеу өте күрделі процесс, ол
көптеген факторлардың әсеріне байланысты болады.
Бағаны қалыптастырудың жалпы бағыттарын таңдау дегеніміз – шығарылып
жатқан немесе жаңадан шығарылатын тауарларға баға белгілеу. Ол нарықтық
позицияларды күшейту, тауар айналымы мен өндірілген өнім көлемін ұлғайту,
маркетинг негізінде жүзеге асады.
Баға және баға саясаты фирма маркетингінің негізгі құрамдас
бөлігі болып саналады. Баға компания қызметінің басқа да тұстарымен тығыз
байланыста болады, баға деңгейіне негізгі коммерциялық нәтижелер тәуелді
болып келеді. Қате немесе дұрыс бағалық саясат фирманың қызметіне
жан-жақты әсерін тигізеді. Сапалы бағалық саясаттың басты міндеті – бағаны
белгілеу кезінде нарық жағдайының өзгеруін ескеріп отыру. Сол
өзгерістерге бағаны дұрыс бейімдей отырып, белгіленген кіріс көлемін
дұрыс қалыптастыру және стратегиялық міндеттерге қол жеткізу.2, 134 б.
Бағалық саясат жүргізуде қабылданған жеке шешімдер (тауар
түріне (ассортиментіне) байланысты бағалардың өзара қарым-қатынасы,
жеңілдіктерді (скидка) қолдану, бағаларды нарық жағдайына бейімдеу,
кәсіпорынның өз бағалары мен бәсекелестерінің бағалары арасындағы ең
тиімді қатынасты таңдау, жаңа тауарларға баға орнату, т.б. )
біртұтас жүйеге бірігеді.
Барлық сатып алушыларға бірдей баға белгілеу салыстырмалы түрде
жаңа нәрсе екенін ескерте кеткен жөн. Тарих беттеріне үңілетін
болсақ, баға сатушы мен сатып алушының өзара саудаласуынан
туындаған. Сатушылар сату керек бағадан жоғары бағаны сұраса, сатып
алушылар сатып алуға тиіс бағадан төмен бағаны ұсынған, нәтижесінде
екі жаққа да тиімді бағаға тоқтаған. Ал ортақ бағалар болса, 19
ғасырдың аяғында ғана қолданыла бастады. Себебі, дәл осы кезеңде
бөлшек саудамен айналысатын ірі кәсіпорындар пайда болды және
оларда жалдамалы жұмысшылардың тұтас бір штаттары болды.3, 209 б.
Баға әрқашан сатып алушы таңдауына әсер ететін негізгі фактор болған.
Қазірдің өзінде кедей елдерде кең қолданыстағы тауарларға бағаның әсері өте
жоғары. Соңғы кезде тауарлар мен қызметтерді тұтынушылардың әлеуметтік
топтарына байланысты бөлу кең тараған.4, 168 б.
Әр фабрика баға белгілеу мәселесін өздігінше шешеді. Кіші
фирмаларда баға белгілеу жұмысымен негізгі басшылық айналысады. Ірі
компанияларда баға белгілеу мәселесімен, әдетте, орта буынды басшылар
айналысады. Бірақ бұл жағдайда да негізгі басшылық жалпы ережелерді
қалыптастырады, бағалық саясаттың негізгі мақсаттарын белгілейді, бағаларды
бекітеді.
Бағаларды белгілеу шешуші роль атқаратын салаларда (темір жол,
мұнай өндіру және т.б.) кәсіпорындар баға белгілеуге көмектесетін
тұтас бір бөлімшелерді қалыптастырады. Олар бағаларды белгілейді
немесе басқа бөлімшелерге баға белгілеуге көмектеседі. Кәсіпорынның
бағалық саясатына өндіріс басшыларының қаржы қызметі жөніндегі
жетекшілері, бухгалтерлері үлкен әсерін тигізеді.5, 248-249 б.
Фирма басшылығының шешім қабылдауына көптеген ішкі және сыртқы
факторлар әсер етеді. Маркетингтік мақсаттар мен фирманың шығындары, тек
шамамен ғана, тауарлар мен қызметтердің бағасын белгілеуге мүмкіндік
береді.
Тауардың сату бағасын белгілемес бұрын, фирма мемлекеттік реттеу
деңгейін, сұраныс деңгейі мен динамикасын, бәсекелестік жағдайын,
көтерме және бөлшек сауда қажеттіліктерін ескеруі қажет. Тауарға бағаның
қандай жолмен белгіленгендігіне қарамастан, баға деңгейінің тауардың
тұтыну құнынан қаншалықты ауытқығандығын көрсететін жалпы экономикалық
критерийлер есепке алынуы қажет. Бұл критерийлер ішкі (өндірушінің өзіне,
қызметі мен басшылығына байланысты) және сыртқы (фирмаға байланыссыз) болып
екіге бөлінеді. Ішкі критерийге мыналарды жатқызуға болады:
• жарнама (жарнама ерекше, сапалы болған сайын тауар бағасы
көтеріледі);
• өндірілетін тауар ерекшелігі (өндіріс дәрежесі, сапасы жоғары болған
сайын тауар бағасы көтеріледі);
• өндіріс процесінің ерекшелігі (аз сериялы өндіріс өнімдерінің өзіндік
құны жоғары, ал күнделікті қолданатын тауарларды өндіруге салыстырмалы
түрде аз шығын жұмсалады);
• өндірушінің нарықтық стратегиясы мен тактикасы (бір немесе бірнеше
нарық салаларына бейімдеу);
• өнімнің өмірлік циклының ерекшелігі;
• өндіріс процесінің ықшамдылығы;
• тауардың өндірушіден тұтынушыға жету уақытының ұзақтығы;
• тауарды өткізу сервисінің ұйымдастырылуы;
• нарық көлемі;
• ішкі және сыртқы нарықтағы өндірушінің бейнесі (имиджі);
Сыртқы факторларға, әдетте, мыналар жатқызылады:
• тауар өндірілетін елдің саяси тұрақтылығы;
• еркін нарықта белгілі бір қажетті ресурстардың жетіспеуі және жоқ
болуы;
• мемлекеттің экономиканы реттеу түрі;
• инфляция деңгейі мен серпіні;
• сұраныс көлемі мен ерекшеліктері;
• бірдей тауар өндіретін өндірушілердің арасындағы бәсекелестік
деңгейі.2, 139-142б.
Кез-келген фирма өз тауарлары мен қызметтерінің бағасын қалыптастыра
отырып келесі мақсаттарды орындауды көздейді:
• жоспарланған кірісті толық көлемде жүзеге асыру;
• сату көлемін ұлғайту;
• нарықтың үлкен көлемін қамту;
• белгілі бір тауарды тарату арқылы максимал пайда табу;
• бәсекелесті әлсірету;
• тауардың белгілі бір имиджін қалыптастыру. 6, 85 б.
1.2. Әр түрлі нарықтарда баға белгілеу
Бағалық саясат тауардың қандай нарықта таралып жатқандығына байланысты
болады. Баға орнату саласында өзіндік мәселелері бар төрт нарық түрін атап
көрсетуге болады.
Таза бәсекелестік нарығы қандай да бір ұқсас тауарды сатушылар
мен сатып алушылардан тұрады. Мұнда жеке бір сатушы немесе сатып
алушы қалыптасқан нарықтық бағаларға әсер ете алмайды. Сатушы қалыптасқан
нарықтық бағалардан жоғары бағаны сұрай алмайды, себебі сатып
алушылар қалыптасқан бағамен кез-келген көлемдегі тауарды сатып ала
алады. Сонымен қатар, сатушылар қалыптасқан нарықтық бағадан төмен
бағаны да сұрамайды, себебі тауарды қалыптасқан бағамен нарықта
өткізу мүмкіндігі бар. Мұндай нарықта сатушылар маркетинг
стратегиясын құрастыруға көп уақыт жұмсамайды. Себебі, таза бәсекелестік
нарығындағы маркетингтік зерттеулер, бағалық саясат, жарнамаға байланысты
шаралар шектеулі деңгейде болады.
Монополиялық бәсекелестік нарығы бірдей нарықтық бағамен емес,
әр түрлі бағалармен келісімдер жасайтын сатушылар мен сатып алушылардан
тұрады. Бағалардың әр түрлі болуы сатушылардың сатып алушыларға
тауарлардың кең көлемін ұсына алуымен түсіндіріледі. Белгілі бір
өнімдер бір-бірінен сапасы, қасиеті, безендірілуі жағынан өзгешеленеді.
Өзгешеліктер сол өнімдерге байланысты қызметте де болуы мүмкін.
Сатып алушылар бұл өзгешеліктерді ескере отырып тауарларға әр түрлі
баға төлеуге әзір. Сатушылар бәсекелестері арасында бағадан басқа
әрекеттері арқылы ерекшеленуі үшін тұтынушылардың белгілі бір тобына
әртүрлі ұсыныстар жасайды, жарнамаға көп көңіл бөледі.
Олигополиялық нарық жағдайында бірнеше сатушылар ерекше көзге
түседі және бір-бірінің баға белгілеу саясаты мен маркетинг
стратегияларын үнемі бақылап отырады. Сатушылар баға деңгейіне
елеулі ықпал ете алмайды, ал жаңа үміткерлердің мұндай нарыққа енуі
өте қиынға соғады. Сол себепті, бұл жағдайда бәсекелестік бағалық
емес сипатта болады. Бағалық емес бәсекелестік, тұтынушыны бағаны
төмендету арқылы емес, басқа факторлар арқылы тартуға негізделген:
тауар сапасын жақсарту, жарнама, сатудан кейінгі техникалық қызмет
және т.б. Әр олигополист өз тауарының бағасын түсірген жағдайда
оның бәсекелестері де осы шараны қолданатындығын ескереді. Сондықтан,
баға түсіру нәтижесінде өскен сұраныс көлемі сол нарықтағы
олигополистер арасында бөліске ұшырайды және бағаны алғаш боп
түсірген фирмаға өскен сұраныс көлемінің белгілі бір бөлігі ғана
тиесілі болады. Ал, аталған кәсіпорын бағаны көтерген жағдайда,
нарықтағы басқа кәсіпорындар бағаларды сол қалпында сақтап қала
беруі мүмкін. Ондай жағдайда баға көтерген кәсіпорынның тауарына
деген сұраныс күрт кемиді.
Ал, таза монополия нарығында сатушы бағаны өте қатты
бақылауда ұстай алады. Сатушы ролінде мемлекеттік немесе жеке
реттелген, не реттелмеген монополия бола алады. Мемлекеттік
монополия бағалық саясат көмегімен көптеген мақсаттарға жетуді
көздейді. Мысалы, ең қажетті тауарларға өзіндік құнынан төмен баға
қою арқылы сол тауарды халыққа тиімді ету немесе белгілі бір
тауар бағасын тым көтеріп жіберу арқылы сол тауарды тұтынуды
азайту. Баға барлық шығындарды өтеу үшін немесе ауқымды пайда алу
үшін де көтерілуі мүмкін. Реттелген монополия жағдайында мемлекет
компаниялардың тауарға немесе қызметке баға орнатуына белгілі бір
дәрежеде шектеу қояды. Ал реттелмеген монополия нарық шыдамдылығы
жеткенше кез-келген бағаны қоя алады. Дегенмен, монополист ең
жоғарғы бағаны қоя бермейді. Себебі, сұраныс заңы бойынша, егер
баға өсетін болса, сұраныс көлемі кемиді; егер баға төмендесе сұраныс
көлемі артады. Бұдан шығатын қорытынды: монополист ең жоғарғы бағаны
орната алғанымен, сұраныс көлемін реттей алмайды. Таза монополист тауарды
артығырақ сату үшін бағаларды төмендету керектігін жақсы түсінеді.
Сондықтан монополистің баға орнатудағы билігі шексіз емес. Ондай
монополист бір жағынан, нарыққа терең еніп, бәсекелестерді болдырмауға
тырысса, екінші жағынан мемлекеттік реттеуді енгізбеуге тырысады. 7, 112-
116 б.
1.3. Фирманың баға белгілеудегі мақсаттары мен саясаты
Ең алдымен, фирма белгілі бір тауар арқылы қандай мақсаттарға жетуді
көздейтіндігін шешіп алуы керек. Егер бағалық нарықта таңдау мен
нарықтағы позицияларды анықтау дұрыс жүзеге асырылса, баға белгілеу
мәселесінде қиындықтар туындамайды. Өйткені баға белгілеу стратегиясының
өзі нарықтағы позицияларды анықтауда алдын ала қабылданған шешімдерге
байланысты болып келеді.
Сонымен қатар, фирма басқа да мақсаттарды көздеуі мүмкін. Сол
мақсаттар айқын болған сайын баға белгілеу мәселесі жеңілдей түседі.
Тәжірибеде жиі кездесетін ондай мақсаттар: нарық жағдайына төзімділікті
қамтамасыз ету, ағымдаға үлкен кіріс, нарықты жаулап алудағы немесе тауар
сапасындағы жетекшілік.8, 74 б.
Егер нарықта өндірушілер саны көп болып, қатаң бәсекелестік
орнап, тұтынушылардың қажеттіліктері тез ауысып отыратын болса,
онда нарықтағы төзімділік мәселесі кез-келген фирманың негізгі мақсатына
айналады. Кәсіпорынның өмір сүруі мен тауар өтімін қамтамасыз етіп,
тұтынушы көңілінен шығу мақсатында фирмалар төмен бағалар белгілеуге мәжбүр
болады. Кейде кәсіпорынның нарықта тірі қалуы кіріс мәселесінен де
маңыздырақ болып кетеді. Көп жағдайда фирмалар ағымдағы кіріс
көлемінің деңгейін максимал дәрежеге жеткізуге тырысады. Олар әр
түрлі баға деңгейлерінде сұраныс пен шығындардың көлемін қарастыра
отырып, шығындарды өтеудің және ағымдағы пайданың максимал көлемін
қамтамасыз ететін баға деңгейін белгілейді. Мұндай жағдайларда
ағымдағы қаржылық көрсеткіштер ұзақ мерзімді көрсеткіштерден
маңыздырақ болады.
Кәсіпорындардың басқа бір тобы нарықты жаулап алуда жетекші орындарға
ие болуды қалайды. Олар нарықтың ең үлкен бөлігін жаулап алған компания
ғана ең аз шығындар мен ең көп ұзақ мерзімді кірістердің иесі болатындығына
кәміл сенеді. Мұндай компаниялар нарықтың ең үлкен бөлігін жаулап алу
мақсатында бағаларды барынша түсіреді.
Кейбір фирмалар өз алдына негізгі мақсат етіп, өз тауарының нарықта ең
сапалы болуын қалайды. Әдетте, мұндай фирмалар ең жоғарғы сапаға жету
жолында шығындарды өтеу мақсатымен өз тауарларына жоғары бағалар қояды. Бұл
жағдайдағы ең басты мақсат – тауардың сапа көрсеткіштері бойынша жетекші
орындарды иемдену.7, 118-119 б.
Әдетте, сұраныс – фирманың өз тауарына деген, ең жоғарғы бағаны
анықтайды. Ал сол тауарға кеткен шығындар, тауардың минимал бағасының
көрсеткіші. Компания өнімнің өзіндік құнын, оны тарату мен өткізу
шығындарын, атқарылған әрекеттер мен тәуекелділікке бел буғандығы үшін әділ
пайданы қамтамасыз ете алатын бағаны белгілеуге тырысады.5, 53 б.
Компанияға бағалардың орташа диапазонын белгілеуге бәсекелестер бағасы
мен нарықтық жағдай әсер етеді. Кез-келген компанияға өз бәсекелестерінің
тауарының бағасы мен сапасын білу міндетті түрде қажет. Бұған келесі
тәсілдердің көмегімен жетуге болады.
Фирма өз өкілдеріне бәсекелес фирма тауарын сатып алып, тауардың
бағасы мен сапасын салыстыруды тапсырады. Сонымен қатар, өз
бәсекелестерінің тауар өндіретін құрал жабдықтарын сатып алып, оларды
өзінікімен салыстырады. Не болмаса, тұтынушылардан бәсекелес тауарлардың
бағасы мен сапасы туралы сұрау жүргізе алады.
Фирма өз бәсекелестерінің тауарлары мен бағалары туралы мәліметті өз
бағалық саясатын белгілеуде ең басты негізге алады. Егер фирма тауары
бәсекелестер тауарымен бірдей болған жағдайда, аталған фирма бәсекелестер
бағасына жуық бағаны қоюға мәжбүр. Егер фирма тауарының сапасы бәсекелес
тауар сапасынан төмен болса, аталған фирма бәсекелес тауар бағасынан төмен
баға белгілеуі керек. Тек тауар сапасы жоғары болғанда ғана фирма
бәсекелестерінен жоғары бағаны қоя алады.9, 58-59 б.
Сұранысты, шығындар көлемін және бәсекелестер бағасын білгенде ғана
фирма өз тауарының бағасын тағайындайды. Баға пайда әкелмейтін ең төменгі
деңгей мен сұранысқа кедергі жасайтын ең жоғарғы деңгей арасында болады.
1.1 суретінде жалпылама түрде бағаларды белгілеу кезінде фирмалардың
басшылыққа алатын 3 негізгі қағидалары көрсетілген. Минималды мүмкін баға
өнімнің өзіндік құнымен, максималды жоғары баға тауардағы қайталанбас
ерекше қасиеттермен анықталады. Бәсекелестер бағасы баға орнату кезінде
ұстану қажет орташа деңгейді айқындап береді.
Баға нұсқалары
Өте төмен бағаМүмкін баға Өте жоғары
баға
Бұл бағамен Өнімнің Бәсекелестер Тауардың Бұл жағдайда
пайда табу өзіндік құны бағасы қайталанбас сұраныс
мүмкін емес ерекшеліктері болмайды
Сурет 1.1
Фирмалар баға белгілеу мәселесін шешу үшін өзіне тиімді баға есептеу
әдісін таңдайды. Ол әдісте осы үш қағиданың ең болмағанда біреуі ескерілуі
керек. Сол әдістің дұрыстығы нақты бағаны бегілеу дәлдігін көсетеді.
Баға орнатудың және есептеудің ең қарапайым әдісі Орташа шығын +
пайда. Мұның негізінде өнімнің өзіндік құнына белгілі бір үстемені қосу
жатыр. Үстеме мөлшері тауардың түріне тәуелді өзгеріп отырады.
Кең көп қолданыстағы тауарға баға белгілеу кезінде бұл әдіс жиі
пайдаланылады. Бұл әдісті қолданудағы басты қиыншылық – өнімнің өзіндік
құнына қойылатын үстеменің мөлшерін есептеу, себебі оны есептейтін нақты
бір тәсіл жоқ. Ол сала ерекшелігіне, маусымға, бәсекелестік деңгейіне
байланысты үнемі өзгеріп отырады. Дегенмен, үстеме көмегімен бағаны есептеу
әдісі белгілі бір себептерге байланысты кең қолданыстағы әдіс болып қала
береді. Біріншіден, сатушылар шығындар туралы сұранысқа қарағанда көбірек
біледі. Шығындарға белгілі бір үстемені қосу арқылы сатушы баға орнату
мәселесін жеңілдетеді. Олар сұраныс өзгеруіне байланысты бағаны жиі
өзгертпейді. Екіншіден, осы әдісті барлық сатушылар пайдаланса, барлық
бағалар белгілі бір деңгейге келіп тоқтайды да, бағалық бәсекелестік жойылу
қаупінде болады. Үшіншіден, көшіліктің пікірінше, Орташа шығын+пайда
әдісі сатушыға да, сатып алушыға да әділ әдіс болып саналады. Бұл әдіс
арқасында сұраныс көп болған жағдайда, сатушылар өте жоғары бағаларды
қоймай, сатып алушылардың да мүдделері ескеріледі.
Баға белгілеудің келесі әдісі – тауар бағасын оны сатып алушы
қабылдауына байланысты белгілеу. Көптеген фирмалар бағаны белгілеуде сатып
алушының әрекетіне сүйенеді. Басты фактор ретінде олар сатушы шығындарын
емес, сатып алушының қабылдау қабілетін санайды.
Бұл әдісті қолданатын фирмалар тұтынушының өз бәсекелестері тауары
туралы не ойлатынын, ол тауардың қандай артықшылықтары бар екендігін
ескеруі керек.
Ал енді ағымдағы бағалар деңгейінде баға белгілеу әдісін қарастырайық.
Ағымдағы бағалар деңгейіне сүйене отырып, баға белгілейтін фирмалар
бәсекелестерімен сайыста өз шығындары мен сұраныс көрсеткіштерінің
деңгейіне аз көңіл бөледі. Ондай фирма өзінің негізгі бәсекелестерінің
бағаларынан төмен немесе жоғары баға белгілей алады. Олигополиялық
салаларда барлық фирмалар бірдей бағаны сұрайды. Көлемі жағынан кіші
фирмалар бағаны жетекші фирмалар қарай өзгертсе, соған қарай бейімдейді де,
өз шығындары мен сұраныс ауытқуларын ескере бермейді. Кейбіреулері өз
тауарларын мұндай жағдайларда тиімді өткізу үшін аз мөлшердегі
жеңілдіктерді ұсынып отырады.10, 3-6 б.
Ағымдағы бағалар деңгейіне баға белгілеу тәсілі кең тараған тәсіл.
Сонымен қатар, ағымдағы баға деңгейін ескеру берілген сала бойынша тепе-
теңдікті ұстап тұрудың бірден бір жолы.11, 68 б.
Келесі әдіс – жабық саудаласу негізінде баға белгілеу. Мұндай баға
белгілеу бәсекелестігі, фирмалардың саудаласу барысында тұрақтылыққа күресі
жағдайында қолданылады. Мұндай жағдайда фирма баға белгілеу кезінде өз
шығындары мен сұраныс көлемін емес, бәсекелестерінің ұсыныстарын ескереді.
Фирма тұтынушы мен қарым-қатынаста жетекші орындарға ие болғысы келеді,
ал бұл үшін өз бәсекелестерінен төмен баға сұрау керек. Бірақ
мұндай жағдайда бағаның төмен болатындығы сонша, ол өнімнің өзіндік
құнынан төмен болып, фирма айтарлықтай шығындарға ұшырайды.
Жоғарыда келтірілген әдістердің барлығының ортақ мақсаты – ең соңғы
нақты баға таңдап алынатын бағалар диапазонын барынша тарылту болып
табылады. Сонымен қатар, фирма соңғы бағаны орнатпас бұрын бірнеше қосымша
жағдайларды қарастырып кету керек.10, 6-8 б.
Сатушы бағаның тек қана экономикалық тұсын емес, сонымен қатар,
психологиялық факторларын да ескергені жөн. Тұтынушылардың көпшілігі бағаға
сапа көрсеткіші ретінде қарайды. Мысалы, иіс су немесе автокөлік бағасын
белгілеу кезінде тауар маркасының беделі, мәртебесі үлкен маңызға ие.
Ұсынылған бағаның қолданылып жүрген бағалық саясатқа сәйкестігін
тексеру керек. Көптеген фирмалар нарықта өзінің бағалық бейнесін
қалыптастыру үшін жеңілдіктер жасап және бәсекелестерінің бағалық саясатына
жауап ретінде біршама шараларды жүзеге асырады.12, 54 б.
Сонымен қатар, фирма басшылығы өзінің ұсынған бағалық саясатын
нарықтағы басқа қатысушылардың қалай қабылдайтындығын ескергені жөн. Бұл
бағаға дистрибьюторлар мен диллерлер қалай қарайды? Орнатылған бағаны
сатушылар қабылдайды ма, әлде оның жоғары болуына байланысты өз
қарсылықтарын білдіреді ме? Бәсекелестер әрекеті қандай болмақ? Мемлекеттік
ұйымдар тауарды белгіленген бағамен сатуға кедергі жасамайды ма? Міне,
осы мәселелердің барлығы алдын ала қарастырылып, ескерілуі керек.13,
27 б.
1.4. Бағалық стратегияны жасау
Бағалық стратегияны шаруашылық жағдайға байланысты таңдалған баға
белгілеу әдістерін жүзеге асыру ретін айқындайтын бағалық саясаттың
ең маңызды бөлігі деп қарастыруға болады. Бағалық стратегия –
кәсіпорынның өнімді өндіру және өткізу әрекеттерін реттейтін
процесс. Ол кәсіпорынды басқару құралдарының бірі және кәсіпорын
мүдделерін білдіреді. 7, 92 б.
1.2 суретінде көрсетілгендей бағалық стратегияның 5 кезеңі болады.
Бағалық стратегияның 5 кезеңі
Сурет 1.2
Бағалық стратегия нақты мақсаттарды айқындаудан басталады және түзету
механизмін айқындаумен аяқталады. Бұл салада қабылданған шешімдердің
фирманың маркетингтік бағдарламасымен сәйкестігі маңызды шарт болып
табылады.
Бағалық саясатты жасау жеңіл жұмыс емес. Өнімнің жаңа түрін нарыққа
енгізу кезінде бағалық стратегияны қайта қарап отыру керек, өйткені
бәсекелестіктің жалпы ортасы өзгереді, өнім әртүрлі өмірлік циклдардан
өтеді, бәсекелестер бағаларды өзгертеді және т.б.14, 73-74 б.
Бағалық стратегия өз қызметін мына жағдайларда дұрыс атқармайды:
• бағалар өте жиі өзгеріп отырса;
• бағалық саясатты тұтынушыларға түсіндіру қиынға соқса;
• өнімді өткізуге қатысушылар пайдасының үлесі жеткіліксіз болса;
• нарық туралы мәліметтердің жеткіліксіз жағдайында баға туралы
шешімдер қабылданса;
• фирма мақсаттары нарық мақсаттарына сәйкес келмесе;
• сұраныс жиі өзгеріп отырса;
• бағаға байланысты заңға қайшылықтар кездессе.
Баға белгілеу негізігі үш түрлі мақсатқа негізделеді:
• өнімді өткізуге негізделеді;
• пайдаға негізделеді;
• қалыптасқан жағдайға негізделеді.15, 49-50 б.
Өнімді өткізуді мақсат етіп қойған компаниялар үлкен көлемде тауар
өткізуді және бәсекелестерімен салыстырғанда нарықта өз үлесін ұлғайтуды
көздейді.
Төмендегі үш себепке байланысты фирма өнімді өткізуді мақсат етіп
қояды:
1) Фирма өнімді өткізу көлемін ұлғайту, нарықты бақылауды және қалыпты
кірістерді қамтамасыз етеді деп есептесе;
2) Фирма өнімді өткізу көлемін ұлғайту үшін бір бұйым басынан түсетін
пайданы азайтуға келісетін болса;
3) Фирма өнімді өткізу көлемін ұлғайтқан сайын шығындар салыстырмалы
түрде азаяды деп есептесе.
Өнімді өткізу көлемін ұлғайту үшін ендіру стратегиясы деп аталатын
стратегияны қолданылады. Ендіру бағасы – бұл нарықтың барынша көп бөлігін
жаулап алу мақсатында қойылатын тауар немесе қызметтің өте төмен
бағасы. Бұндай стратегия тұтынушылар бағаға сезімтал болған кезде
айтарлықтай нәтижелер береді. Мұндай саясат бәсекелестерге ауыр соққы
болып келеді.
Мысалы, кейбір жағдайларда осындай стратегияны қолдану өнімді
өткізудің жаңа нарықтарын ашуға көмектеседі.
Баға орнатудың мүмкін мақсаттары
Сурет 1.3
Пайдаға негізделген мақсаттарды алға қоятын фирмалар мыналарды
көздейді:
• мақсат ретінде ақшалай кірістің жоғары деңгейін қалыптастыру;
• пайданың қалыпты деңгейін орнатып, сол деңгейді ұстап тұру;
• кәсіпорынның негізгі қаржыларын қайтарып алу мақсатында тауарлар мен
қызметтерге барынша жоғары бағаны қою. Бұған кәсіпорынның болашаққа
сенімсіздігі немесе қаржы жетіспеушілігі себеп болуы мүмкін.
Фирма мәртебелі бағалар стратегиясын қолдануы мүмкін.
Мәртебелі, беделді бағаларды тауардың сапасына, оның ерекше
дәрежесіне қызығатын тұтынушылар төлейді. Бұл стратегияны мынадай
жағдайларда қолдануға болады:
• бәсекелестік деңгейі өте төмен болғанда;
• дамуды, өндірісті кеңейтуді қамтамасыз ету үшін қолма-қол қаржы керек
болғанда;
• нарық икемді және тұтынушылар жоғары бағаларды төлеуге дайын
болғанда.7, 124-131 б.
Кейбір жағдайларда фирмалар әртүрлі стратегияларды біріктіреді, мысал
үшін, алдымен мәртебелі баға стратегиясын пайдалануға болады, содан соң
бағаларды ендіру стратегиясын қолдануға мүмкіндік туады.
Тұрақтылық пен өз жұмысында жайлылықты қамтамасыз етуді қалайтын
фирмалар осы ахуалды қалыптастыруға ұмтылады. Баға құрылымы жөніндегі
стратегия өтімнің төмендеуі мен сыртқы күштердің әсерінен оның ең аз
деңгейге жетуін болдырмауды нысанаға алады, бұл сонымен бірге өтім
арналарының қатысушыларына да қатысты.16, 32 б.
Жалпы саясат аясында баға мәселесінің шешімі мақсатты
айналымдарда фирмаларға, маркетинг құрылымына лайықталады. Жалпы баға
стратегиясы тұрақты бейнемен стратегияны, қысқа мерзімде немесе ұзақ
мерзімде орындалатын мақсаттардың жинағы ретінде қарастырады. Компания
жалпы баға саясатын анықтайды, жүйедегі жеке шешімдерді бөлек қарастырады,
баға мен тауардың байланысын, бағалардың өзгерісін бәсекелестер арасындағы
баға қатынастарын, жаңа тауарларға баға қою әдістерін шешеді.2, 136 б.
Кеңінен мәлім бағаны тұрақтандырудың кезеңдік түрлері кезедеседі. Бұл
түрлер 6 кезеңге бөлініп қарастырылады, оның әр қайсысы бір-біріне шек
қояды:
• мақсатты нарықты анықтау;
• сауда маркаларын талдау түрлері;
• маркетинг стратегиясының басқа элементтерін талдау;
• жалпы баға саясатына анықтама;
• баға стратегиясын өңдеу және нақты бағаны қалыптастыру;
Бағалық стратегия бәсекелестік немесе сұраныс шығындарына негізделуі
мүмкін. Айтылған кезеңдерді жекелеп қарастырайық.
Шығынға негізделген стратегия аясында, маркетинг маманы бағаны
анықтауда басты фактор – шығынды негізге алады. Алдымен шығын анықталып,
содан соң қажетті кіріс үстеме шығындардың орнын толтырады.
Сұранысқа негізделген стратегия аясында, маркетинг маманы бағаны
анықтауда тұтынушылардың талап-тілегіне, сонымен қатар, мақсаттық нарыққа
лайықты бағаларға сүйенеді. Алынған бағаның ауқымына нарықтың икемділігі
әсер етеді.
Бәсекелестікке негізделген баға стратегиясында, баға тұтынушыларға
ұсынылған, көрсетілген қызметке, тауар үлгісіне байланысты өзгеруі мүмкін.
Бағаның бұл типін бірдей өнімдерді сататын бәсекелес фирмалар пайдаланады.
Бұл үшеуін баға стратегиясын анықтағанда қарастыру қажет. Олар бір-
біріне тәуелсіз түрде жұмыс істейді.
Баға стратегиясы бір-біріне байланысты шешімдерді, бұрын
қарастырылған жалпы концепцияларды қамтиды.
Өтім арнасының қатысушылары бағаны белгілейді және оны көп уақыт бойы
тұрақты сақтап қалуға ұмтылады, қалыпты бағаны белгілейді. Бұл мына
тауарлар үшін қолданылады: кәмпиттер, журналдар, сағыздар. Шығын
көбейгенде, фирма қораптардың үлгісін, көлемін өзгертуге тырысып бағаны
қайта қарайды.
Барлық тауарларға баға өзгеріп жатқан уақытта фирмалар да өз
бағаларын өзгертеді, бұл шығындардың өзгеруі мен тұтынушылардың сұранысына
әсер етеді. Шығындар өзгермеген жағдайда, фирма өз бағаларын кешірек
өзгертеді, осылайша шығынды өз мойнына алады.
Қалыпты және айнымалы баға үйлесімі деген ұғым бар. Мысалы, газеттің
әр нөмірін сатып алғаннан гөрі, жазылып алған тиімдірек. Мұнда тұтынушыға
екі түрлі қалыпты баға ұсынылады.
Ортақ баға құрылымы аясында компания тауар алғысы келген немесе
қызмет көрсетілуі тиіс тұтынушыларына бірдей бағаны белгілейді. Бұл баға
фирма көрсеткен қызметке байланысты өзгеруі мүмкін, бірақ барлық
тұтынушылар тауар мен қызметтің сапасына сай сатып ала алады. Ортақ баға
саясаты – тұтынушылардың сенімін нықтап, жеке және каталог арқылы жүргізуге
мүмкіндік туғызады. Осындай саясат ұстанған фирма өндірістік маркетингінде
өз қызметкерлеріне орнатқан бағасынан ауытқуға тыйым салады.17, 209-212
б.
Баға тұтынушылардың төлем қабілеті және саудаласуына, сатып алушылар
күшіне сәйкес өзгеріп отырады. Зергерлік дүкендер, автомобиль диллерлері,
брокерлер, өндірістік фирмалар көбінесе икемді бағаны қолданады. Жақсы
жұмыс атқарған сатушыларға сыйақы беріледі. Бұл оларды жетістіктерге жетуге
ынталандырады.
Жуықталмаған баға стратегиясы баға жуықталған цифрдан түсіп кеткенде
қолданылады. Бұл баға бірнеше себептен танымал, кассирлер артық ақшаны
қайтару тиіс, басшылық кассадағы ақша санын ексеріп отыру қажет. Тұтынушыда
фирма өз жұмысын нақты талдайды, бағаны өз дәрежесінде белгілейді деген ой
қалыптасуы қажет.
Баға мен сапа байланысы – бұл концеция, яғни жоғары сапаны жоғары
баға, төмен сапаны төмен баға белгілейді. Бұл баға белгілеуде, бағаны
сапаға қарап анықтау өте маңызды. Сатып алушылардың көбісі жеке маркалар
бір-біріне ұқсамайды деп ойлайды, яғни олардың тәжірибесі аз, фирмаларға
сапаны ажыратқанда сенімсіздікпен қарайды (мысалы, жаңа тауарлар).
Мұндағы ең маңызды нәрсе болып саналатыны, баға сапаға сай болып, фирма
өз өнімін биік дәрежелі жоғары сапада жасауы керек.
Жоғары баға жағдайында, сатып алушы өз сапасына сай емес бағадағы
тауарларды пайдаланбайды. Сонымен бірге ол өзінің төлем қабілетіне
байланысты бағаның ең жоғарғы шегін белгілейді. Ал фирманың мақсаты –
осылардың барлығын ескере отырып тиімді бағаны белгілеу.
Егер тұтынушылар заттың тек бағасына қарап алатын болса, ол бағаның
тұрақсыздығы сұраныстың төмендеуіне әкеліп соғады. Бұл психологиялық фактор
бағаға әсер етеді. Оның көрінісі – стандартты, жуықталмаған нақты
бағалар.18, 35-38 б.
Бағаның жетекшілік концепциясында фирма өзінің басты өнімін,
күнделікті кірістен төмен бағаға өз үлесін қамтамасыз ете отырып сатады.
Бұл стратегия тұтынушылардың фирмаға деген қызығушылығын, аталған фирмаға
қарым-қатынастың тууына себепші болады.
Өз кезегінде, фирманың басқа таурлары да назардан тыс қалмайды. Олар
күнделікті өз бағасында сатыла береді.
Сонымен бірге, көтерме саудаға баға белгілеудің де көптеген
тәжірибелері кездеседі. Бұл тәжірибе жүзеге асу барысында, фирма сатып
алушылар көп мөлшерде, тауарды көтере сатып алғанда баға төмендетіледі.
Көтерме сауданың жүзеге асуына 4 түрлі негізгі себеп бар:
1) Сатып алушы өзіне пайдалы деп шешсе, өз сұранысының көлемін көбейтуі
мүмкін;
2) Жоғары бағада көп мөлшерде сауда жасалған уақытта, жалпы қолданысты
көбейтуі мүмкін;
3) Арзан бағаға тауарлар көптеп сатылғанда сатып алушылардың
бәсекелестігі қалыптасады;
4) Фирма өтпей тұрған біршама тауарларды тезірек сату мақсатында
қолданады.19, 81-82 б.
Баға арналарында сапаның қай дәрежеде екендігі, белгіленген бағадан
көрініп тұрады. Бір үлгідегі тауарға ортақ бағаны белгілеудің орнына, фирма
бірнеше үлгідегі тауарларды шығарып, әр түрлі бағада сатып көреді. Осының
барысында екі шешім қабылданады: бағаның диапазоны анықталады және осы
диапазон аясында нақты шешімдер белгіленеді.
Баға диапазоны – төмен, орташа және жоғары болып бөлінуі мүмкін.
Баға диапазоны бір-біріне өте жақын болмауы қажет. Сатып алушы әр
түрлі үлгілердің сапасын ажыратады, сондықтан баға дәрежесі бір-бірінен
алшақ болмағаны дұрыс. Сатып алушы өзінің төлем қабілетінің дәрежесін
білуі керек.
Диапазонның ішіндегі бағалар жуықталмаған болғаны дұрыс. Бағалар
жоғары диапазонда көбірек бөлінеді, өйткені сұраныстың икемділігі төмен.
Үлгілердің арасындағы нақты айырмашылықтарды сақтау үшін шығындардың
жоғарылауы кезінде бағалардың арасындағы қатынас сақталуы керек.
Баға бағыттары сауда айналымы қатысушыларына әсер етеді.
Олар нарықтың әр түрлі сегменттерінің белгілерін өзіне алып, сатып
алушыларға бағаның диапазоны аясында әр түрлі үлгілер ұсына отырып,
өнім таралымының жалпы аумағын кеңейтеді. Сатып алушылардың алдында
әр түрлі дәрежедегі үлгілер көптеп көрсетіліп, таңдауға мүмкіндік тууы
шарт.
Шығындардың өсуі жеке тауарлардың бағасына қысым түсіруі мүмкін.
Мұнда, фирма баға қатынасын қолдай алмайды. Тауарды төмен бағада беру баға
бағыттарының балансын бұзуы мүмкін.20, 53 б.
Бағаның стратегиясы өмірге енгеннен кейін, шығындардың көлемін
өзгертуде құрылымдық өзгерістер жасау қажеттігі туындайды. Баға икемделген
механизм ретінде қолданылады. Баға саясатында компания таңдауы әртүрлі
болуы қажет.
1. Бағаның кейбір дәрежелері аз немесе көп мөлшерде ұлттық немесе
халықаралық жағдайларға әсер етуі мүмкін.
2. Бағалар компаниялар мен сатып алушылар аралығында белгілі бір қарым-
қатынасты қалыпқа түсіретін, олардың жұмысын дамытатын құрал ретінде
жұмсалады.
3. Баға компоненттерінің пайдасы мен рентабельділігін анықтайды.
4. Баға тауардан түскен қаржының көлеміне әсер етеді және кәсіпорынның
құрылымы мен компанияның күнделікті жұмысын анықтайды.
5. Баға компанияның тұрақтылығы мен қаржылық тәуекелділікке бара алуын
анықтайды.
6. Баға нарықтық бәсекеде мықты қару болып саналады.6, 86 б.
2. ААҚ БАЯН-СҰЛУ КОНДИТЕРЛІК ФАБРИКАСЫНЫҢ БАҒА ҚАЛЫПТАСТЫРУ ФАКТОРЛАРЫН
ТАЛДАУ
2.1. ААҚ Баян-Сұлу кондитерлік фабрикасына
құрылымдық-экономикалық сипаттама
2.1.1. Кәсіпорынның жалпы сипаттамасы
Баян-Сұлу кондитерлік фабрикасы Қостанай қаласында орналасқан.
Ресми түрде 1998 жылы №5 цех болып эксплуатацияға еніп, бұл цех
шикізат дайындау және өңдеу ісімен айналыса бастады.
1998-1999 жылдар аралығында фабрика вафли, шоколад өнімдерін
өндіретін бірнеше бағыттарда іс-әрекеттер жүргізді.
1998-1999 жылдар аралығында фабрикаға Еуропа үлгісінде жөндеу
жүргізіліп, нәтижесінде әкімшілік ғимарат қазіргі заманға сай, іші-сырты
әрленген керемет офиске айналды.
Кәсіпорынның жеке капиталы 6 млн. 240 мың теңге көлемін құрайды
(қазіргі көрсеткішке қарағанда 48 мың доллар, бұл 1999 жылғы бизнес
жоспарында көрсетілген).
Бүгінгі таңда фабрикада 700-дей адам жұмыс атқарады. Орташа жалақы 23
мың теңгені құрайды.
Фабрика аумағы 6,6 гектарды қамтыса, ғимарат бүкіл аймақтың 3,2
гектарын алады, 2,0 гектар жер өндіріс аймағы болып табылады.
Кәсіпорынның ұйымдастыру құрылымын отыз бес адамнан құралған өндіріс
Кеңесі шешеді. Олар: кәсіпорынның жетекші шеберлері, цехтардың, әр
түрлі қызметтердің жетекшілері. Олардың ұсыныстарына сүйене отырып,
өндірістің құрылымына өзгертулер енгізіліп отырады. Өндіріс кеңесінің
отырысы жылына екі рет өткізіледі.
Кеңес өз жұмыстарын сол немесе басқа аймақтардағы өндірісті
жетекшілікке ала отырып жасайды.
Кеңестің соңғы отырысында төмендегідей ұжым құрылымы жасалды.
ААҚ Баян-Сұлу кондитерлік фабрикасының ұжымдық құрылымы
Сурет 2.1
Кәсіпорынның өндіріс құрылымының көрінісі төмендегідей.
Цех 1 –карамель.
Цех 2- Шығыс тәттілері.
Цех 3- зефир.
Цех 4- вафли.
Цех 5-өнім дайындауға қажет шикізат көзі.
Цех №1-Өндіріс әртүрлі бағытта жұмыс атқарады.
- конфеттің әртүрлі сорттары
- конфеттің пралиндік сорттары
- карамельдер
- иристің жай және қағазбен бүктелген түрлері
- драже
№2 Цех - Мұнда конфеттің әртүрлі сорттарын өндіретін машиналар
орнатылды, сонымен қатар шербет пен мармелад өндіруге қажетті екі желі
қалыптасты. Қазіргі уақытта шығыс желілері бағытындағы өндіріс жұмыс
жасамайды. Ал жұмыс жасайтын желілер мыналар:
- сырты шокаладты қоспамен қапталған өнім шығаратын;
- сырты грильяжбен қапталған өнім шығаратын;
- спиртті жемістерден алынатын өнім түрлерін шығаратын;
- әртүрлі үлгідегі конфет сорттарын шығаратын;
- қоңырау тәрізді конфет сорттарын шығаратын.
№3 Цех - Өндіріс желілері мына бағытта қалыптасты:
- фурцеллоранмен қапталған зефир өндіретін;
- ангармен қапталған зефир өндіретін;
- сюрпризді шоколад үлгілерін өндіретін.
№4 Цех - Бұл цехта жұмыс жасайтын желілер:
- вафлимен қапталған конфет;
- вафли;
- шоколад батондары.
Өнімдердің өткізілу дәрежесін талдау нәтижелері көрсеткендей, соңғы
жылдары бұл мәселенің тұрақтанғаны байқалады.
Өндіріс көлемі жөніндегі келтірілген мәліметтер кәсіпорынның өнімі
айналымда тұрақты өсіп отыратындығын көрсетеді.
Кесте 2.1
Соңғы бес жылда фабрика шығарған өнімдердің серпіні
(тонна)
2000 ж. 2001 ж. 2002 ж. 2003 ж 2004 ж.
Кондитерлік өнімдер, барлығы 5579 5010 5942 6274 6809
Соның ішінде:
1. Қантты 5523 4583 5441 5828 6396
Карамель 2048 1778 2285 2788 3166
Шоколадпен қапталған конфет 2963 2094 2285 2026 1965
Ирис 131 115 93 108 196
Драже 8 81 81 106 188
Зефир, пастила 373 515 635 718 727
Шығыс тәттілері --- --- 65 74 142
Шоколад үлгілері --- --- --- 8 12
2. Ұн қосылған өнімдер 56 427 498 446 413
Оның ішінде вафли 56 427 498 378 389
2.1 кестесін талдай отырып, 2001 жылы 2000 жылмен салыстырғанда
өндіріс көлемі 10,2% қысқарғанын көреміз, яғни 2001 жылғы өндірілген өнім
көлемі 2000 жылы өндірілген өнім көлемінің 89,8% құраған. Әйтсе де 2001-
2004 жылдар аралығындағы өнім өндірісінің біршама өскендігін атап кету
керек, 26% көлемінде.
Өнімнің қолданылу аясы кең географиялық аймақтарды қамтиды. Ол
жерлерге Қостанай облысы мен Қазақстанның барлық аймақтарын қоспағанда,
Челябы, Омбы, Қорған, Барнауыл облыстары мен Башқұртстан Республикасының
көптеген аймақтарын жатқызуға болады. Бұл қарым-қатынас көп жылдар бойына
қалыптасқан еді.
Бүгінгі таңда шикізаттың көптеген түрлерін қиындықсыз табуға болады.
Өндіріс барысында шикізаттың шетелден әкелінген түрлері де, отандық түрлері
де қолданылады.
Шетелдерден шикізат пен құралдардың мына түрлері сатып алынады: какао
өнімдер, жаңғақтар, этикетка және басқа безендіруші материалдар, хош иіс
шығаратын бояулар.
Отандық шикізаттар: қант, крахмал, сүт өнімдері, май өнімдері,
маргарин, жеміс пюресі, бидай ұны, жарма т.б.
Фабрика ұжымы какао мен шоколад өңдейтін зауыт салу жоспарын ұсынды.
Қазір сол зауыт құрылысы жеткілікті қаржының жоқтығынан тоқтатылып тұр.
Алайда қолға алынған осы объектіні бітіру мақсатында инвесторлар
іздестіріліп жатыр.
ААҚ Баян Сұлу кондитерлік фабрикасы – Қазақстандағы кондитерлік
айналымда өнім шығаратын бірден-бір үлкен кәсіпорын.
Фабриканың өндіріс қуаттылығы – 18 тонна кондитерлік өнімдер және 8
тонна шоколадтың жартылай дайын өнімдері. Фабрикада 100-ден аса әртүрлі
үлгідегі кондитерік өнімдер, соның ішінде: карамельдер, конфеттер, вафли,
зефир, шығыс тәттілерін өндіретін 5 цех жұмыс атқарады.
Карамель-конфет цехы:
- Жеміс, сүт, ликер қосылған кофет шығарады.
Бұл цехтың өндіріс қуаты жылына 3344 тоннаны құрайды.
Цехта екі конфет шығаратын желі іске қосылды.
Біріншісі – өндіріс қуаты жылына 3255 т болатын далап тәріздес конфет
өндіретін желі.
Екіншісі – жылына өндіріс қуаты 3700 т болатын пролиндік конфеттер
үлгісін өндіретін желі. Осы цехта ирис және драже (өндіріс қуаты 510 тонна)
шығаратын желі іске қосылды. Мұнда екі түрлі ирис жасалады: тиражды,
жартылай қатты қағазбен бүктелген. Сонымен қатар, әр түрлі үлгідегі драже
(жаңғақпен, қантпен) өндіріледі.
Жеке цех спиртті жемістерден алынған өнімдерді кең көлемде шығарады.
Мысалы, Шие спирттелген шоколады, Алша спирттелген шоколады,
Прометей, Комета, Грильяж шоколады, Шығыс грильяжы, Шиенің
хош иісі, Летний, т.б. Осылармен бірге мармелад та өндіріледі.
Шығыс тәттілері цехында шығыстың дәстүрі тәттілерінің көптеген
үлгілері шығарылады. Олар:
- Ванильді Рахат-Лукум, Оңтүстік шербеті, Мейіз шербеті,
майлы немесе жаңғақты вафлилер (өндіріс қуаты жылына – 740 тонна,
бұл желі 1996 жылы қалыптасты);
- Вафлимен қапталған конфет (өндіріс қуаты – 400 тонна);
- Шоколад батондары (өндіріс қуаты – 938 тонна, бұл 1998 жылы
қалыптасқан).
Зефир өндіретін цех жұмысы:
- ангармен қапталған зефир (өндіріс қуаты жылына 1458 тонна);
- екі түрлі бағытта ангармен қапталған негізі зефир (өндіріс қуаты
жылына – 1900 тонна);
- фурцеллоранмен қапталған зефир (өндіріс қуаты жылына – 1300 тонна).
Жартылай дайын өнім шығаратын цех басқа цехтарды өз өнімімен
қамтамасыз етіп отырады. Шыққан өнімдердің тәттілік сапасы оргоколептикалық
сараптама негізінде тәжірибеден өткізіліп, әр түрлі сусындармен
салыстырылып тексеріледі.
Ал, кондитерлік өнімдердің жаңа түрлерін өңдеп, жасалу әдісінің
жаңаша түрлерін бекітуді, шикізаттың орнын ауыстырушылырды таңдауды
дегустациялық Кеңес шешеді.
Тұтынушыға өнім туралы қажетті мәлімет оңың сыртында көрсетіледі
(тұтыну, сақтау мерзімі, құрамы, тағамнық құндылығы).
Фабрикада өндірілетін барлық өнімдер барлық талапқа сай тұтынушыға
лайықталып, гигиеналық сараптаудан өткізіліп, сертификат алған.
2005 жылы сұранысқа ие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz