Кәсіпорынның инвестициялық қызметін басқару
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ. ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Инвестиция және инвестициялық қызмет түсініктерінің
мәні,мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Кәсіпорынның инвестициялық қызметі тиімділігінің көрсеткіштері мен
бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
1.2 Мемлекеттің инвестициялық қызметті реттеу және қолдау
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2 «ОҢТҮСТІК ЖАРЫҚ ТРАНЗИТ» ЖШС.НІҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН БАСҚАРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
2.1 «Оңтүстік Жарық Транзит» ЖШС.нің экономикалық.ұйымдық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
2.2 «Оңтүстік Жарық Транзит» ЖШС.нің инвестициялық қызметінің тиімділігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
2.3 «Оңтүстік Жарық Транзит» ЖШС.нің 2011.2012 жылдарға арналған инвестициялық бағдарламасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
3 КӘСІПОРЫННЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ОҢТАЙЛАНДЫРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ..59
3.1 «Оңтүстік Жарық Транзит» ЖШС.де инвестицияның экономикалық тиімділігін бағалау үшін компьютерлік технологияны қолдану ... ... ... ... ..59
3.2 «Оңтүстік Жарық Транзит» ЖШС.нің инвестициялық саясатын жасақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
3.3 Кәсіпорындардағы инвестициялық бағдарламаларды тиімді қалыптастыру және жүзеге асыру бойынша ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ...67
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
1 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ. ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Инвестиция және инвестициялық қызмет түсініктерінің
мәні,мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Кәсіпорынның инвестициялық қызметі тиімділігінің көрсеткіштері мен
бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
1.2 Мемлекеттің инвестициялық қызметті реттеу және қолдау
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2 «ОҢТҮСТІК ЖАРЫҚ ТРАНЗИТ» ЖШС.НІҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН БАСҚАРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
2.1 «Оңтүстік Жарық Транзит» ЖШС.нің экономикалық.ұйымдық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
2.2 «Оңтүстік Жарық Транзит» ЖШС.нің инвестициялық қызметінің тиімділігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
2.3 «Оңтүстік Жарық Транзит» ЖШС.нің 2011.2012 жылдарға арналған инвестициялық бағдарламасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
3 КӘСІПОРЫННЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ОҢТАЙЛАНДЫРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ..59
3.1 «Оңтүстік Жарық Транзит» ЖШС.де инвестицияның экономикалық тиімділігін бағалау үшін компьютерлік технологияны қолдану ... ... ... ... ..59
3.2 «Оңтүстік Жарық Транзит» ЖШС.нің инвестициялық саясатын жасақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
3.3 Кәсіпорындардағы инвестициялық бағдарламаларды тиімді қалыптастыру және жүзеге асыру бойынша ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ...67
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
Тақырыбтың өзектілігі. Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық процесс әлеуметтік-экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып, еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр. Инвестициялар кез келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті қоры болып саналады. Инвестициялық жобаларды іске асыру өндірісті жетілдіріп, сатылатын тауарлардың сапасын арттыру онымен қоса жұмыс орындарының көбейіп, тұрғындарды еңбекпен толығымен қамтамасыз етуге, сөйтіп халқымыздың өмір деңгейінің өсуіне мүмкіндік береді. Сонымен, елімізде жүргізіліп жатқан инвестициялық процесті экономикалық пайда кіргізіп, әлеуметтік саланың өркендеуіне жағдай жасайтын қызмет деп қарастыруымыз керек. Осыған орай, еліміздің экономикасына елеулі үлес қосатын шағын және орта бизнес субъектілері – кәсіпорындар деңгейіндегі инвестициялық қызметтің де алатын орны ерекше.
Қазақстандағы инвестициялық қызмет ішкі және сыртқы қаржыландыру көдері есебінен ұдайы өндіріс процесін жандандыруға бағытталған. Шетел кәсіпорындарының, фирмаларының өкілдері және жеке бизнесмендер Қазақстандағы инвестициялық климатты жоғары бағалап отыр. Қазақстан шетел капиталын басымды стратегиялық мәселе ретінде жариялап, әлемдік шаруашылыққа кірігу мен ашық экономикаға өту үшін заманауи заңнамалық базаны құруға бағытталған қажетті қызметтерді кезекті түрде жүзеге асыруда.
Қазақстан Республикасындағы инвестицияларға байланысты қатынастарды реттейтін, инвестицияларды ынталандырудың құқықтық және экономикалық негiздерiн айқындайтын, Қазақстан Республикасында инвестицияларды жүзеге асырған кезде инвесторлардың құқықтарын қорғауға кепiлдiк беретiн, инвестицияларды мемлекеттiк қолдау шараларын, инвесторлар қатысатын дауларды шешу тәртiбiн белгiлейтiн арнайы Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 8 қаңтардағы № 373 «Инвестициялар туралы» және «Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы» Заңдары қолданылады. Бұл Заң ҚР Конституциясына негiзделедi және осы Заң мен ҚР өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiнен тұрады: «Тікелей және шетел инвестицияларын тарту үшін ҚР экономикасының басымды секторлары тізімін бекіту туралы» және «Инвесторлармен келісімшартқа отыру кезіндегі жеңілдіктер мен преференциялар жүйесі мен оларды ұсыну тәртібінің Ережесін бекіту туралы» Президенттің Қаулылары шығарылған.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен басты міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты – инвестициялық қызметті басқарудың теориялық негіздерін және зерттеу объектісі ретінде «Оңтүстік Жарық Транзит» ЖШС инвестициялық қызметінің ұйымдастыру үрдістерін зерттеу негізінде кәсіпорындарда инвестициялық қызметті ұйымдастыруды оңтайландыру жолдарын ұсыну болып табылады.
Қазақстандағы инвестициялық қызмет ішкі және сыртқы қаржыландыру көдері есебінен ұдайы өндіріс процесін жандандыруға бағытталған. Шетел кәсіпорындарының, фирмаларының өкілдері және жеке бизнесмендер Қазақстандағы инвестициялық климатты жоғары бағалап отыр. Қазақстан шетел капиталын басымды стратегиялық мәселе ретінде жариялап, әлемдік шаруашылыққа кірігу мен ашық экономикаға өту үшін заманауи заңнамалық базаны құруға бағытталған қажетті қызметтерді кезекті түрде жүзеге асыруда.
Қазақстан Республикасындағы инвестицияларға байланысты қатынастарды реттейтін, инвестицияларды ынталандырудың құқықтық және экономикалық негiздерiн айқындайтын, Қазақстан Республикасында инвестицияларды жүзеге асырған кезде инвесторлардың құқықтарын қорғауға кепiлдiк беретiн, инвестицияларды мемлекеттiк қолдау шараларын, инвесторлар қатысатын дауларды шешу тәртiбiн белгiлейтiн арнайы Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 8 қаңтардағы № 373 «Инвестициялар туралы» және «Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы» Заңдары қолданылады. Бұл Заң ҚР Конституциясына негiзделедi және осы Заң мен ҚР өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiнен тұрады: «Тікелей және шетел инвестицияларын тарту үшін ҚР экономикасының басымды секторлары тізімін бекіту туралы» және «Инвесторлармен келісімшартқа отыру кезіндегі жеңілдіктер мен преференциялар жүйесі мен оларды ұсыну тәртібінің Ережесін бекіту туралы» Президенттің Қаулылары шығарылған.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен басты міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты – инвестициялық қызметті басқарудың теориялық негіздерін және зерттеу объектісі ретінде «Оңтүстік Жарық Транзит» ЖШС инвестициялық қызметінің ұйымдастыру үрдістерін зерттеу негізінде кәсіпорындарда инвестициялық қызметті ұйымдастыруды оңтайландыру жолдарын ұсыну болып табылады.
1 Мамыров Н.К., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики
в условиях Казахстана (теория, опыт, проблемы) – Алматы: Экономика,1998.
2 Алимбаев А. Инвестиционный процесс как социально-экономическая система/А.Алимбаев // Транзитная экономика, 1998. т.№ 1.-С.33-41
3 Қазақстан Республикасы Парламент Жаршысы, 2003 ж., №1-2 «Инвестициялар туралы» ҚР Заңы.
4 Балдин К.В., под. ред. Инвестиции: Системный анализ и управление. -М.: Издательский дом Дашков и К , 2005. 286 с.
5 Орлова Е. Р. Инвестиции. - М.: Омега-Л , 2007 - 232 с.
6 Танци В. Роль государства в экономике: эволюция концепций // Мировая экономика и международные отношения. – 1998.
7 Найденков В.И. Инвестиции. -М.: РИОР , 2005 - 127 с.
8 Нешитой А.С. Инвестиции.- М.:Изд. дом Дашков и К, 2006. 371 с.
9 Евсенко О.С. Инвестиции в вопросах и ответах.-М.:Проспект,2005. 252с.
10 Бланк Н. А. Инвестиционный менеджмент. - Киев, МП «ИТНМ» ЛТД «Юнайтед Лондон Трейд Лимитед», 2005. 457 с.
11 Бочаров В. В. Инвестиции.-М.: Питер , 2007. 169 с.
12 Лунц Л.А. Курс международного частного права. М.: Спарк, 2008.
13 Гаврилов В.В. Международное частное право. М.: Норма, 2006.
14 Фахрудинов И.З. Иностранные инвестиции в России и международное право. Издание Башкирского государственного университета. №2. 2005.
15 Қазақстан инвестициялық қоры туралы 2004 жылғы 6 шілдедегі № 575-II Қазақстан Республикасының Заңы (2006.07.07. берілген өзгерістерімен).
16 Деева А.И. Инвестиции: Учебное пособие для ВУЗ-ов. Изд. 2-е.-М.: Экзамен, 2005. 400с.
17 Просветов Г.И. Инвестиции: задачи и решения: Учебное пособие для ВУЗ-ов.-М.: Альфа-пресс, 2008.
18 Сейтказиева А.М. и др. Инвестиционная деятельность предприятия /Сейтказиева А. М.,Байкадамова А.М., Сариева Ж.И. – 1998.
19 Епбаев А. Методологические подходы к оценке инвестиционной деятельности/А.Епбаев // Экономика и статистика, 2001. т.№ 1.-С.62-64.
20 Зарубина В. Роль финансовой оценки предприятия в инвестиционном анализе/В. Зарубина // Экономика и статистика. -Алматы, 2004,N № 1.-С.89-92.
21 Мухамбетов Т. Оценка инвестиционной деятельности компаний на основании использования показателей EVA/Т. Мухамбетов, Г. Кусайын // Экономика и статистика. -Алматы, 2005,N № 1.-С.29-33.
22 Абдрахманова Г. Оценка финансового риска и стратегия инвестиционной деятельности предприятий нефтяной промышленности/Г. Абдрахманова // Экономика и статистика, 2004,N № 6.-С.68-74.
23 Байсартов Э.Е. Эффективное инвестирование в условиях современного рынка/Э. Е. Байсартов // Банки Казахстана. -Алматы, 2006,N №4 .-С.40-44.
24 Дасковский В. Об оценке эффективности инвестиций/В. Дасковский, В. Киселев // Экономист. -М., 2007,N № 3.-С.38-48.
25 «Оңтүстік Жарық Транзит» ЖШС-ң Жарғысы, 2008
26 Өнеркәсіптік кәсіпорындардың ОҚО бойынша қаржы - экономикалық шаруашылығыныңкөрсеткіштері//http://www.stat.kz/publishing/2010/Ежегодник РЕГИОНЫ КАЗАХСТАНА.pdf
27 2008, 2009, 2010 жылдар бойынша «Оңтүстік Жарық Транзит» ЖШС-ң қаржылық есептілігі.
28 «N.E.S. Company» жасаған техникалық сараптама қорытындысы,2010
29 «Deloitte» және «Отрараудит» жасаған аудиторлық сараптама қорытындысы.
30 Омаров Б. Экономические механизмы регулирования инвестиционной деятельности / Б.Омаров // Транзитная экономика, 1998.- Ст.3.-С.71-79.
31 Ивошин М.В. «Инвестиция. Организация управления и финансирования.» // Москва: Спарк,1999.с. 312.
32 Мелкунов Я. С. Экономическая оценка эффективности инвестиций и финансирование инвестиционных проектов.- М.: ИКЦ «Дис», 2001 – 618 с.
33 Нешитой А.С. Инвестиции.-М.: Дашков и К, 2006 – 371 с.
34 Беркайло М.З.,Плетнев Ю.М.,Руссман И.Б. Методика дифференциации производственных затрат // Финансовый менеджмент, 2002, № 6, 78 с.
35 Косжанов Т.Н. Промышленная и инвестиционная политика в долгосрочной стратегии экономики страны/Транзитная экономика, 2005, №7.
36 Норткотт Д. Принятие инвестиционных решений. - М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1997. - 247 с.
37 Лимитовский М.А. Финансовый менеджмент. Основы принятия инвестиционных решений. М.: Кордис и медиа, 2007. – 258 с.
38 Подшиваленко Г.П. Инвестиционная деятельность. М.: Дашков и К, 2005. 421 с.
39 Қантарбаев А. Қаржы-қаражат. Инвестицияларды талдау// 2004-2006 ж.
40 Лаврушин И.О. Деньги. Кредит. Банки. – М: Финансы и статистика, 1998.
41 Нурланова Н.К. Проблемы формирования финансовый базы инвестиционной деятельности в регионах/Н.К.Нурланова // Саясат, 1999. № 8.-С.15-18.
42 Бочаров В.В. “Управление денежным оборотом предприятий и корпораций. Москва: Издательский дом Дашков и К, 2008. 286 с.
43 Павлова С.В. Особенности условий инвестиционной деятельности промышленных предприятий России/С.В. Павлова//Финансы, 2003. № 1.С.71-72.
44 Раевский С.В., Третьяков А.Г. Инвестиционная активность в регионе. - М.: Экономика , 2006 - 158 с.
45 Абрамов С.И.Инвестирование/С.И.Абрамов. –Алматы:Экономика,2000.
46 Методические рекомендации по оценке эффективности инвестиционных проектов: Официальное издание. – Москва: Экономика. 2000.
47 Нурланова. Н.К. “Инвестиционная ситуация в Казахстане и перспективы ех позитивных сдвигов” //Европейское сообщество. М 3. 2004.
в условиях Казахстана (теория, опыт, проблемы) – Алматы: Экономика,1998.
2 Алимбаев А. Инвестиционный процесс как социально-экономическая система/А.Алимбаев // Транзитная экономика, 1998. т.№ 1.-С.33-41
3 Қазақстан Республикасы Парламент Жаршысы, 2003 ж., №1-2 «Инвестициялар туралы» ҚР Заңы.
4 Балдин К.В., под. ред. Инвестиции: Системный анализ и управление. -М.: Издательский дом Дашков и К , 2005. 286 с.
5 Орлова Е. Р. Инвестиции. - М.: Омега-Л , 2007 - 232 с.
6 Танци В. Роль государства в экономике: эволюция концепций // Мировая экономика и международные отношения. – 1998.
7 Найденков В.И. Инвестиции. -М.: РИОР , 2005 - 127 с.
8 Нешитой А.С. Инвестиции.- М.:Изд. дом Дашков и К, 2006. 371 с.
9 Евсенко О.С. Инвестиции в вопросах и ответах.-М.:Проспект,2005. 252с.
10 Бланк Н. А. Инвестиционный менеджмент. - Киев, МП «ИТНМ» ЛТД «Юнайтед Лондон Трейд Лимитед», 2005. 457 с.
11 Бочаров В. В. Инвестиции.-М.: Питер , 2007. 169 с.
12 Лунц Л.А. Курс международного частного права. М.: Спарк, 2008.
13 Гаврилов В.В. Международное частное право. М.: Норма, 2006.
14 Фахрудинов И.З. Иностранные инвестиции в России и международное право. Издание Башкирского государственного университета. №2. 2005.
15 Қазақстан инвестициялық қоры туралы 2004 жылғы 6 шілдедегі № 575-II Қазақстан Республикасының Заңы (2006.07.07. берілген өзгерістерімен).
16 Деева А.И. Инвестиции: Учебное пособие для ВУЗ-ов. Изд. 2-е.-М.: Экзамен, 2005. 400с.
17 Просветов Г.И. Инвестиции: задачи и решения: Учебное пособие для ВУЗ-ов.-М.: Альфа-пресс, 2008.
18 Сейтказиева А.М. и др. Инвестиционная деятельность предприятия /Сейтказиева А. М.,Байкадамова А.М., Сариева Ж.И. – 1998.
19 Епбаев А. Методологические подходы к оценке инвестиционной деятельности/А.Епбаев // Экономика и статистика, 2001. т.№ 1.-С.62-64.
20 Зарубина В. Роль финансовой оценки предприятия в инвестиционном анализе/В. Зарубина // Экономика и статистика. -Алматы, 2004,N № 1.-С.89-92.
21 Мухамбетов Т. Оценка инвестиционной деятельности компаний на основании использования показателей EVA/Т. Мухамбетов, Г. Кусайын // Экономика и статистика. -Алматы, 2005,N № 1.-С.29-33.
22 Абдрахманова Г. Оценка финансового риска и стратегия инвестиционной деятельности предприятий нефтяной промышленности/Г. Абдрахманова // Экономика и статистика, 2004,N № 6.-С.68-74.
23 Байсартов Э.Е. Эффективное инвестирование в условиях современного рынка/Э. Е. Байсартов // Банки Казахстана. -Алматы, 2006,N №4 .-С.40-44.
24 Дасковский В. Об оценке эффективности инвестиций/В. Дасковский, В. Киселев // Экономист. -М., 2007,N № 3.-С.38-48.
25 «Оңтүстік Жарық Транзит» ЖШС-ң Жарғысы, 2008
26 Өнеркәсіптік кәсіпорындардың ОҚО бойынша қаржы - экономикалық шаруашылығыныңкөрсеткіштері//http://www.stat.kz/publishing/2010/Ежегодник РЕГИОНЫ КАЗАХСТАНА.pdf
27 2008, 2009, 2010 жылдар бойынша «Оңтүстік Жарық Транзит» ЖШС-ң қаржылық есептілігі.
28 «N.E.S. Company» жасаған техникалық сараптама қорытындысы,2010
29 «Deloitte» және «Отрараудит» жасаған аудиторлық сараптама қорытындысы.
30 Омаров Б. Экономические механизмы регулирования инвестиционной деятельности / Б.Омаров // Транзитная экономика, 1998.- Ст.3.-С.71-79.
31 Ивошин М.В. «Инвестиция. Организация управления и финансирования.» // Москва: Спарк,1999.с. 312.
32 Мелкунов Я. С. Экономическая оценка эффективности инвестиций и финансирование инвестиционных проектов.- М.: ИКЦ «Дис», 2001 – 618 с.
33 Нешитой А.С. Инвестиции.-М.: Дашков и К, 2006 – 371 с.
34 Беркайло М.З.,Плетнев Ю.М.,Руссман И.Б. Методика дифференциации производственных затрат // Финансовый менеджмент, 2002, № 6, 78 с.
35 Косжанов Т.Н. Промышленная и инвестиционная политика в долгосрочной стратегии экономики страны/Транзитная экономика, 2005, №7.
36 Норткотт Д. Принятие инвестиционных решений. - М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1997. - 247 с.
37 Лимитовский М.А. Финансовый менеджмент. Основы принятия инвестиционных решений. М.: Кордис и медиа, 2007. – 258 с.
38 Подшиваленко Г.П. Инвестиционная деятельность. М.: Дашков и К, 2005. 421 с.
39 Қантарбаев А. Қаржы-қаражат. Инвестицияларды талдау// 2004-2006 ж.
40 Лаврушин И.О. Деньги. Кредит. Банки. – М: Финансы и статистика, 1998.
41 Нурланова Н.К. Проблемы формирования финансовый базы инвестиционной деятельности в регионах/Н.К.Нурланова // Саясат, 1999. № 8.-С.15-18.
42 Бочаров В.В. “Управление денежным оборотом предприятий и корпораций. Москва: Издательский дом Дашков и К, 2008. 286 с.
43 Павлова С.В. Особенности условий инвестиционной деятельности промышленных предприятий России/С.В. Павлова//Финансы, 2003. № 1.С.71-72.
44 Раевский С.В., Третьяков А.Г. Инвестиционная активность в регионе. - М.: Экономика , 2006 - 158 с.
45 Абрамов С.И.Инвестирование/С.И.Абрамов. –Алматы:Экономика,2000.
46 Методические рекомендации по оценке эффективности инвестиционных проектов: Официальное издание. – Москва: Экономика. 2000.
47 Нурланова. Н.К. “Инвестиционная ситуация в Казахстане и перспективы ех позитивных сдвигов” //Европейское сообщество. М 3. 2004.
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Әшірбекова Р.Ә.
Кәсіпорынның инвестициялық қызметін басқару
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050507 – Менеджмент мамандығы
Алматы 2011
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Менеджмент және бизнес
кафедрасының меңгерушісі
Қорғауға жіберілді ______________ э.ғ.д., профессор Мухтарова
К.С.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Кәсіпорынның инвестициялық қызметін басқару
050507 – Менеджмент мамандығы бойынша
Орындаған
Әшірбекова Р.Ә.
Ғылыми жетекші
Жұмағазиева А.Ғ.
аға оқытушы
Норма бақылаушы
Нұрмағанбетова М.Т.
Алматы 2011
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Менеджмент және бизнес кафедрасы
050507 - Менеджмент мамандығы
Бекітемін
Менеджмент және бизнес
кафедрасының меңгерушісі
э.ғ.д., профессор
К.С.Мухтарова _________
_____
______________ 2011ж.
Диплом жұмысын орындау үшін
Тапсырма
Студент Әшірбекова Р.Ә.
Диплом жұмысының тақырыбы Кәсіпорынның инвестициялық қызметін басқару
ЖОО № 4-2765 21. 10. 2010 ж.бұйрығымен бекітілді.
Аяқталған жұмысты өткізу уақыты _ __
Жұмысқа байланысты алғашқы мәліметтер:
1) дипломдық жұмыс бойынша жоспар-тапсырма;
2) ҚР статистика бойынша Агенттігінің мәліметтері;
3) Диплом алдындағы практика кезіндегі алынған мәліметтер;
4) Зерттеу объекті бойынша соңғы үш жылғы мәліметтері.
Диплом жұмысты дайындауда қарастырылатын сұрақтар тізімі немесе олардың
қысқаша мазмұны:
1. Инвестициялық қызметті басқарудың теориялық-әдістемелік негіздері
2. Оңтүстік Жарық Транзит ЖШС инвестициялық қызметін басқару
3. Кәсіпорынның инвестициялық қызметін ұйымдастыруды оңтайландыру
жолдары
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасы Парламент Жаршысы, 2003 ж., №1-2
Инвестициялар туралы ҚР Заңы.
2. Подшиваленко Г.П. Инвестиционная деятельность. М.: Дашков и К,
2005.
3. Бланк Н. А. Инвестиционный менеджмент. - Киев, МП ИТНМ ЛТД
Юнайтед Лондон Трейд Лимитед, 2005.
Графикалық материалдар тізімі (кесте, диаграмма, сүлбелердің нақты
көрсетілуімен)
Жұмыста 12 кесте, 12 сурет көрсетілген.
Тапсырманы беру күні ___________
Ғылыми жетекшісі: _____________ Жұмағазиева А.Ғ., аға оқытушы
Тапсырманы орындауға қабылдады
Студент: __________ Әшірбекова Р.Ә.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ- ӘДІСТЕМЕЛІК
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 8
1. Инвестиция және инвестициялық қызмет түсініктерінің
мәні,мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Кәсіпорынның инвестициялық қызметі тиімділігінің көрсеткіштері
мен
бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 0
2. Мемлекеттің инвестициялық қызметті реттеу және қолдау
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2 ОҢТҮСТІК ЖАРЫҚ ТРАНЗИТ ЖШС-НІҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН
БАСҚАРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 41
2.1 Оңтүстік Жарық Транзит ЖШС-нің экономикалық-ұйымдық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
2.2 Оңтүстік Жарық Транзит ЖШС-нің инвестициялық қызметінің
тиімділігін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...46
2.3 Оңтүстік Жарық Транзит ЖШС-нің 2011-2012 жылдарға арналған
инвестициялық бағдарламасын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
3 КӘСІПОРЫННЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ОҢТАЙЛАНДЫРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ..59
3.1 Оңтүстік Жарық Транзит ЖШС-де инвестицияның экономикалық
тиімділігін бағалау үшін компьютерлік технологияны
қолдану ... ... ... ... ..59
3.2 Оңтүстік Жарық Транзит ЖШС-нің инвестициялық саясатын
жасақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
3.3 Кәсіпорындардағы инвестициялық бағдарламаларды тиімді қалыптастыру
және жүзеге асыру бойынша ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... .67
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 75
КІРІСПЕ
Тақырыбтың өзектілігі. Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан
инвестициялық процесс әлеуметтік-экономикалық дамуымыздың негізгі алғы
шартына айналып, еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі
болып отыр. Инвестициялар кез келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті
қоры болып саналады. Инвестициялық жобаларды іске асыру өндірісті
жетілдіріп, сатылатын тауарлардың сапасын арттыру онымен қоса жұмыс
орындарының көбейіп, тұрғындарды еңбекпен толығымен қамтамасыз етуге,
сөйтіп халқымыздың өмір деңгейінің өсуіне мүмкіндік береді. Сонымен,
елімізде жүргізіліп жатқан инвестициялық процесті экономикалық пайда
кіргізіп, әлеуметтік саланың өркендеуіне жағдай жасайтын қызмет деп
қарастыруымыз керек. Осыған орай, еліміздің экономикасына елеулі үлес
қосатын шағын және орта бизнес субъектілері – кәсіпорындар деңгейіндегі
инвестициялық қызметтің де алатын орны ерекше.
Қазақстандағы инвестициялық қызмет ішкі және сыртқы қаржыландыру көдері
есебінен ұдайы өндіріс процесін жандандыруға бағытталған. Шетел
кәсіпорындарының, фирмаларының өкілдері және жеке бизнесмендер
Қазақстандағы инвестициялық климатты жоғары бағалап отыр. Қазақстан шетел
капиталын басымды стратегиялық мәселе ретінде жариялап, әлемдік
шаруашылыққа кірігу мен ашық экономикаға өту үшін заманауи заңнамалық
базаны құруға бағытталған қажетті қызметтерді кезекті түрде жүзеге асыруда.
Қазақстан Республикасындағы инвестицияларға байланысты қатынастарды
реттейтін, инвестицияларды ынталандырудың құқықтық және экономикалық
негiздерiн айқындайтын, Қазақстан Республикасында инвестицияларды жүзеге
асырған кезде инвесторлардың құқықтарын қорғауға кепiлдiк беретiн,
инвестицияларды мемлекеттiк қолдау шараларын, инвесторлар қатысатын
дауларды шешу тәртiбiн белгiлейтiн арнайы Қазақстан Республикасының 2003
жылғы 8 қаңтардағы № 373 Инвестициялар туралы және Тікелей
инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы Заңдары қолданылады. Бұл Заң ҚР
Конституциясына негiзделедi және осы Заң мен ҚР өзге де нормативтiк
құқықтық актiлерiнен тұрады: Тікелей және шетел инвестицияларын тарту
үшін ҚР экономикасының басымды секторлары тізімін бекіту туралы және
Инвесторлармен келісімшартқа отыру кезіндегі жеңілдіктер мен
преференциялар жүйесі мен оларды ұсыну тәртібінің Ережесін бекіту туралы
Президенттің Қаулылары шығарылған.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен басты міндеттері. Дипломдық жұмыстың
мақсаты – инвестициялық қызметті басқарудың теориялық негіздерін және
зерттеу объектісі ретінде Оңтүстік Жарық Транзит ЖШС инвестициялық
қызметінің ұйымдастыру үрдістерін зерттеу негізінде кәсіпорындарда
инвестициялық қызметті ұйымдастыруды оңтайландыру жолдарын ұсыну болып
табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді орындау қажет:
- инвестиция түсінігінің мәнін және оның экономикалық мазмұнын ашу;
- инвестициялық қызметті құқықтық қамтамасыз ету жағын талдау;
- кәсіпорындардың инвестициялық қызметінің тиімділігінің көрсеткіштері
мен оны бағалау тәсілдерінің әдістемелік негізін саралау;
- Оңтүстік Жарық Транзит ЖШС-ң экономикалық-ұйымдастырушылық жағдайы
мен инвестициялық қызмет тиімділігін бағалау;
- Оңтүстік Жарық Транзит ЖШС-ң инвестициялық қызметі тиімділігін
арттыру мен жетілдіру жолдарын ұсыну.
Зерттеу объектісі: Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша электр қуатын
тасымалдаушы Оңтүстік Жарық Транзит жауапкершілігі шектеулі серіктестігі.
Зерттеу пәні: Оңтүстік Жарық Транзит ЖШС-ң инвестициялық қызметі мен
саясаты және оның тиімділігін бағалау әдістері мен көрсеткіштері.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеудің әдістемелік
және теориялық негізіне қазіргі кездегі отандық және шетелдік
экономистердің инвестициялық саясат аясында өрбіген мәселелер туралы
еңбектері пайдаланылды.
Зерттеудің статистикалық және ақпараттар базасы ретінде Оңтүстік Жарық
Транзит ЖШС-ң жылдық есептік деректері, нормативтік құжаттары, Deloitte
ЖШС-ң қаржылық есептері мен Аудиторлық Компания Отрар аудит ЖШС-ң
қаржылық экспертизалары, түрлі деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік конференция
материалдары, сондай-ақ инвестициялық қызметті басқару жүйесі жайлы
сұрақтарды қамтитын жергілікті және шетелдік басылымдардағы мақалалар және
т.с.с. пайдаланылды.
Сонымен қатар, ғылыми жұмыста көрсетілген төмендегідей шетелдік
экономистердің ғылыми еңбектері (Дасковский В., Деева А.И., Просветова
Г.И., Лунц Л.А., Найденков В.И., Орлова Е.Р. және т.б.) және отандық
экономист-ғалымдардың (Мамыров Н.К., Алимбаев А., Сейтказиева А.М., Епбаев
А., Абрамов С.И., Мухамбетов Т., Абдырахманова Г. және т.б.) еңбектері
пайдаланылды.
Құқықтық негізіне: ҚР Президентінің Инвестициялар туралы және
Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы заңдары мен заң күші
бар жарлықтар, қаулылар, сондай-ақ, Оңтүстік Жарық Транзит ЖШС-ң
нормативтік құжаттары мен актілері және әр түрлі әдістемелік нұсқаулары
жатады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы:
1. Инвестиция ұғымына қатысты авторлық көзқарас нақтыланып,
инвестицияның классификациясы жасалды;
2. Инвестициялық қызметтің тиімділігін бағалаудың әдістемелік тұжырымы мен
оның көрсеткіштері кешенді әрі жүйелі түрде зерттелді;
3. Инвестициялық жобаға ықпал етуші сыртқы және ішкі факторлар түрлері
айқындалды;
4. Оңтүстік Жарық Транзит ЖШС-ң экономикалық-ұйымдастырушылық жағдайы
талданып, 2011-2012 жылдарға арналған инвестициялық бағдарламасының
тиімділік көрсеткіштері бойынша аналитикалық талдамасы ұсынылды;
5. Кәсіпорындарда инвестициялық саясатты жүзеге асырудың әдістемелік үлгісі
жасалып, инвестициялық қызмет тиімділігін арттыру мақсатында жаңа
жетілдіру жолдары ұсынылды.
Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдар:
- инвестиция, инвестициялық қызмет және инвестициялық саясат
ұғымдарына қатысты авторлық көзқарас;
- инвестициялық қызмет тиімділігін бағалау мен оның әдістері мен
көрсеткіштері;
- инвестициялық жобаға ықпал етуші сыртқы және ішкі факторлар;
- инвестициялық қызметті құқықтық қамтамасыз ету негізі.
Зерттеу нәтижелерінің тәжірибелік маңызы. Дипломда жасалған
қорытындылар мен ұсыныстар өнеркәсіптік кәсіпорындардың инвестициялық
қызметтерінде болашақта пайдалануы мүмкін.
Дипломның құрылымы. Дипломның құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1. Инвестицияның мәні және оның экономикалық мазмұны
Инвестиция салыстырмалы түрде алғанда біздің экономикамыз үшін жаңа
термин. Отандық экономикалық әдебиеттерде инвестиция ұғымы күрделі
қаржыларды жұмсау синонимі ретінде қолданылып келді. Бұл ұғым арқылы
негізгі қорлардың жай және дамыған ұдайы өндірісіне бағытталған барлық
материалдық, еңбек, қаржылық шығынның ресурстары ретінде түсінілді [1].
Орталықтанған жоспарлы жүйе шеңберінде жалпыға ортақ келесі ұғым
қолданылды: Күрделі қаржы жұмсау – жұмыс жасап тұрған мекемелерді
(өндірістік күрделі қаржы жұмсау) қайта жаңғырту, кеңейту, техникалық
жарақтандыру және жаңасын тұрғызуға немесе тұрғын үй, мәдени – тұрмыстық
құрылысқа (өндірістік емес күрделі қаржы жұмсау) жұмсалған қаржы құралдары
[2].
Ұлттық заңға сәйкес инвестициялар – бұл ақша қаражаттары, арнаулы
банктік ақша қаржылары, жарна, акция және басқа да құнды қағаздар;
технологиялар, машиналар, құрал-жабдықтар; лицензиялар – соның ішінде,
тауарлық белгіге беретін; несиелер; кез келген мүлік немесе мүліктік құқық,
кәсіпкерлік немесе өзге де іс-әрекет түрлерінен табыс табу және әлеуметтік
оң нәтижеге қол жеткізу мақсатына жұмсалатын зияткерлік құндылық [3].
Нарықтық экономикада ең кең тараған және жалпылама ұғым бойынша инвестиция
– бұл табыс табу немесе басқадай бір нәтиже алу мақсатында кез-келген
түрдегі қаржы жұмсау үдерісі [1].
Экономикалық пікір сайыстарында таза инвестиция жасау немесе
капитал түзу деп
аталатын, нақты капиталдың таза өсімін білдіретін (ғимараттар, жабдық,
материалдық - өндірістік қорлар және т.б.) ұғым біздің күнделікті өмірде
қолданатын инвестиция сөзінің мағынасымен сәйкес келе бермейді.
Күнделікті тұрмыста инвестиция жасау деп жер бөлігін сатып алғанда,
айналымдағы құнды қағаздарды немесе кез-келген өзге меншік атағын сатып
алған кездерде жиі айтылады.
Келтірілген түсініктер жоспарлы және нарықтық жүйедегі инвестиция мәнін
анықтаудың ерекшеліктерін көрсетіп отыр. Күрделі қаржы жұмсауға
(инвестицияға) жоспарлы экономика берген анықтама инвестиция аумағын
тарылтып отыр, оны тек қорларды көбейтуге және жетілдіруге қаржы жұмсау
деген ұғымымен шектейді. Ресурстарды әкімшілік үлестіру жағдайында
инвестицияның қаржылық және басқа да түрлерінің болуын отандық экономика
ғылымы қарастырмады. Қазіргі уақытта, біздің еліміздің экономикасында екі
термин де қолданылады. Күрделі қаржы жұмсау термині негізінен негізгі
қорлардың ұдайы өндірісіне бағытталған инвестициялар түрін білдіреді.
Нарықтық экономикада инвестиция ұғымында инвестициялық іс-әрекеттің екі
жағы ұштасады: ресурстар шығыны және нәтиже. Инвестициялар нәтиже алу
мақсатымен жүзеге асырылады, егер ол мұндай нәтиже бермейтін болса, онда
ол керексіз болып табылады [2].
Сонымен қатар, инвестициялардың келесі ортақ, өзіне тән сипаттарын
айтып өтуге болады: олар, әдетте, ұзақмерзімді сипатқа ие (бұл – нақты
инвестицияларға қатысты); қысқамерзімді инвестициялар қаржы шеңберінде өте
тиімді құнды қағаздар арқылы жүзеге асырылады; инвестициялық іс-әрекет және
қабылданған инвестиция жасау шешімдері кәсіпкерлік қызметтің барлық
тараптарына және аймақтағы әлеуметтік–экономикалық ахуалға кешенді түрде
ықпал етеді[4].
Сол себепті қабылданатын инвестициялық шешімдер техникалық, ақпараттық
және ұйымдастыру жағынан негізделген болуы қажет. Инвестиция ұғымын
түсіну деген сөздің мәні осында. Алайда, инвестиция ұғымына берілген
барлық анықтамаларды қарастыра келіп (1-кесте), авторлық бірмағыналы
анықтама беруге тырысайық.
Кесте 1.
Инвестиция терминінің анықтамалары
Анықтама Алынған көздер
Бұл-Күрделі қаржы жұмсау – жұмыс Орталықтанған жоспарлы жүйеде
жасап тұрған мекемелерді (өндірістік қолданылған анықтама [1].
күрделі қаржы жұмсау) қайта жаңғырту,
кеңейту, техникалық жарақтандыру және
жаңасын тұрғызуға немесе тұрғын үй,
мәдени – тұрмыстық құрылысқа
(өндірістік емес күрделі қаржы
жұмсау) жұмсалған қаржы құралдары
Бұл-Таза инвестициялау не капитал П.Самуэльсон
құру, яғни қоғамның нақты капиталының
өсімшесін көздейді (ғимараттар,
құрал-жабдықтар,
материалды-өндірістік қорлар же
т.б.). Таза инвестициялау тек жаңа
нақты капитал құрылатын кезде рөл
ойнайды.
Бұл-Өндіріске кеткен шығындар, Р.Кэмпбелл Макконелл, Стэнли Э. Брю
өндіріс қаражаттарын жинақтау,
материалды қорлардың көбеюі, яғни
оның мәні өндіріс шығындары мен
жинақтаулар.
Бұл-Тұтынуға арналмаған табыс Р.В. Бочаров
бөлігі
Бұл-Капиталды салымдар мен В.Фельзенбаум
қаржылық (қоржындық) инвестициялар,
яғни меншік иесі мәртебесімен тікелей
байланысты, меншіктен табыс алу
құқығын беретін акциялар,
облигациялар же басқа да құнды
қағаздарға салымдар.
Бұл-Инвестор тікелей не жанама Энергетикалық хартия бойынша
түрде иелік ететін же бақылайтын келісімде берілген анықтама [1].
активтердің кез келген түрімен
сипатталад.
автормен құрастырылған
Жоғарыдағы анықтамаларды жалпылай келе, келесідей ортақ анықтама беруге
болады: Инвестиция – бұл халық шаруашылығына мемлекет ішінде немесе
шетелде, оны қайта құру және кеңейту, сонымен қатар пайда алу мақсатында
қаражат бөлу, яғни сол қаражаттарды тікелей өндіріске, құрал-жабдықтарды
сатып алу және әлеуметтік, өндірістік сипаттағы объектілерді салуға жұмсау
және бағалы қағаздарға салымдар жасау.
Батыстың экономика ғылымы инвестициялар теориясын микро және
макроэкономикалық тұрғыдан қарағанда ғылымдардың негізі деп қарастырады.
Микроэкономикалық тұрғыдан алғанда, инвестициялар теориясында
кәсіпкерлерге оңтайлы инвестициялық саясат құрудың ғылыми негізделген нақты
әдістерін ұсына отырып, кәсіпорын деңгейінде инвестициялық шешімдер
қабылдау үдерісі инвестициялық теориясының негізі болып табылады.
Макроэкономикалық тұрғыдан (теорияның негізін қалаушы – Д. Кейнс)
инвестиция проблемасы мемлекеттің инвестициялық, табыстар мен жұмыспен
қамту саясаты тұрғысынан қаралады [5].
Кейнс теориясында инвестициялар ағымдық кезеңде игерілмеген табыс
бөлігі деп қаралады. Мұнда инвестициялар жинақтау үдерісіне қарама-қарсы
болып келеді. Кейнс өзінің макроэкономикалық теориясында инвестициялық
үдеріс тетігін инвестициялар мен жинақтау арасындағы байланысқа баса көңіл
бөле отырып зерттегені белгілі.
Кейнсиандық теорияда инвестициялық үдеріс тетігінің негізгі сәттері
келесіде. Дамыған экономикалық жүйеде жинақтау және инвестиция функциялары
бір- бірінен бөліне бастайды. Жинақтаудың белгілі бір бөлігі тікелей
бірден инвестициялануы мүмкін. Бұл – шағын және орта кәсіпорындардың,
фермалық және басқа да шаруашылықтардың жинаған қаржыларының негізгі
бөлігі. Қалған қаржы бөлігін экономикалық қатынастар субъектісі болашақтағы
болатын шығындарды өтеу үшін сақтайды (тұтыну және инвестициялық). Сонымен
бірге, болашақтағы болатын табысқа сене отырып, инвестициялық жобаларды
бастауы мүмкін.
Жинақтау мөлшері жөніндегі және инвестициялық шешімдерді әр субъект
алдағы болатын жағдайға байланысты әр түрлі қабылдайды. Жинақтау үй
шаруашылығы арқылы жүргізіліп, тұтынушылық таңдауларына қарай реттеледі
(Кейнс бойынша тұтынушылық икемі деп аталады). Кәсіпкерлер қабылдайтын
инвестициялық шешімдері олардың өндірілетін тауарға деген сұранысты
субъективті түрде бағалауына байланысты болғандықтан тұрақсыз, айнымалы
сипатқа ие.
Үміт артып отырған инвестициялар мен жинақтау мөлшеріне Кейнстің
экономикалық теориясында үлкен мән беріледі. Инвестициялар мен жинақтаудың
көлемі әрқашан нақты болады, бірақта үміт артқан мөлшерінен (инвестициялық
үдеріске қатысушылардың жоспарына сәйкес) өзгеше болуы мүмкін. Оларды
болашаққа қатысты болжамдардың екі түрі ретінде қарастыруға болады:
игіліктерді өндіруші мен тұтынушылар көзқарасына қарай, олардың сәйкес
келуі кездейсоқ болуы да мүмкін. Бұл шамалардың бір бірінен айырмашылығы
болған кезде екі жағдай туындайды. Егер жоспарланған жинақтау көп болса,
онда инвестиция мен жинақтаудың нақты мәндері күштеп, игерілмеген игіліктер
қорына мәжбүрлі түрде инвестиция жасау арқылы теңестіріледі. Бұл жағдайда
артық өндіру тоқырауы орын алады. Мұндай жағдайда өзінің шығындалуы арқылы
мемлекеттік реттеу арқылы тиімді сұранысты кеңейтуі мүмкін [6].
Біздің еліміз үшін ұзақ уақыт бойы басқа жағдай тән болып келді.
Шаруашылықтар жинақтаудан гөрі инвестицияны артық жасап келеді. Бұл кезде
нақты іс жүзіндегі инвестициялар мен жинақтауды күштеп теңестіру
нәтижесінде тұтынушылар қолында тауар көлемімен қамтылмаған мәжбүрлі
жинақтау қоры пайда болуына әкелді, соның салдарынан ол инфляция үдерісінің
негізгі көзіне айналып отыр.
Тұтынушылардың жинақтауы мен бизнеске қажет деп тапқан инвестициялар
арасындағы теңдік макроэкономикалық тепе-теңдіктің негізгі іргетасы болып
табылады. Классикалық теорияға сәйкес, бұл мәндерді теңестіретін тетігі
түрінде инвестициялар мен жинақтар теңескен кездегі деңгейде автоматты
түрде орнаған пайыз мөлшері болып табылады. Инвестициялық үдеріс тетігін
түсіндіретін кейнстік теория нарықтың өзін - өзі автоматты түрде реттеуді
жоққа шығарады. Жеке алғанда, игілікті өндірушілер мен тұтынушылар
жоспарының сәйкес келмеуінің ықтималдығы бар екенін естен шығармау керек,
себебі бұл уақытта пайыздық мөлшер инвестициялық тетікті реттей алмайды.
Мемлекеттік бюджет, салық саясатын және пайыздық мөлшерін басқару арқылы
инвестициялық үдерісті реттеу дағдарыстардың алдын алып, қоғамдық игіліктер
өндіруші мен тұтынушылардың жоспарлары мен үміттерін өзара үйлесімге
келтіру құралы болып табылады. Кейнс теориясында қарастырылған
инвестициялық үдеріс тетігінің негіздері міне осындай. Ол кейіннен
дағдарыстық жағдайда экономиканың әрекет етуін түсіндіретін теория деген
сипаттамаға ие болды [1].
Инвестициялық үдеріс тетігі нарықтық қатынастардың жүйесінің негізі
болып, ол белгілі бір құрылым түріне айналды. Көптүрлі экономикалық
қатынастар ішінен іс-әрекеті жеке өзара байланысқан бірыңғай секторларға
(нарықтарға) бөліп көрсетуге болады. Осы нарықтарда әр түрлі субъектілер
экономикалық қатынасқа түсіп, іс-әрекеті бірдей топтарды құрайды.
Әдетте, белгілі бір түрде бір–бірімен қарым-қатынаста болатын және
нарықтық экономика жүйесін құрайтын төрт нарықтық және төрт экономикалық
субъектілер тобын ажыратып көрсетуге болады:
- тауар нарығы, мұнда халық шаруашылығында өндірілген барлық тауарлар
мен қызметтер айналымға түседі;
- еңбек нарығы – еңбектің өндірістік факторын қамтиды;
- ақша нарығына ақша қаржыларына ұсыныс пен сұраныс мәселелері кіреді;
- қаржы нарығы, мұнда құнды қағаздар нарықта айналыста болады.
Бірқатар мәселелерді зерттеу және тереңінен оқып білу нарық
шаруашылығының құрылымын неғұрлым толық түрде талқылауды талап етеді. Ол
үшін бұл құрылымдарды одан ары бөлшектеу керек, соның әсерінен талқыланып
отырған элементтер саны көбейе түседі. Мысалы, мемекеттік құнды қағаздар
және акциялар нарығы тұтыну және инвестициялық тауарлар нарығынан бөлек
қаралады.
Нарықта ұсынысы мен сұранысы бар әр түрлі нарықта әр түрлі
субъектілердің өзара әрекеттесуі экономиканың төрт түрін анықтайды:
- үй шаруашылығы;
- кәсіпкерлік;
- мемлекет;
- шет ел[1].
Қазіргі заманғы экономикалық пікірдің даму тарихында инвестициялар
теориясы әр түрлі өзгерістерге ұшырады. Инвестордың іс әрекеті жайлы бір
ғылыми болжамдар екіншісімен алмасып отырды. Инвестициялар теориясының
қайсы бірі болмасын мәнін дәлелдеу немесе теріске шығару мақсатымен түрлі
көптеген эмпирикалық зерттеулер жүргізілді.
Шындығында, бұл ғылыми болжамдардың барлығы келесі сұрақтарға жауап
беруге ұмтылды: “қандай көлемдегі және қандай жағдайда инвестициялар
экономикалық дамуға жағдай тудырады және инвестицияның конъюнктуралық
тұрақсыздануы қандай факторлармен анықталады? “
Инвестициялық функцияның көптеген түрлерінің ішінен инвестордың іс
әрекетіне қатысты әр түрлі ғылыми болжамдарға негізделген бірнеше топты
бөліп көрсетуге болады. Солардың бірі – акселерациялық теориясына сәйкес
өндірістің мақсаты - өндіріс көлемін арттыру болып табылады. Өнім шығаруды
арттыру кәсіпкер үшін тек пайда табу құралы ретінде ғана қарастырады.
Өндіріс көлемінің артуы инвесторға ешқандай артықшылық әкелмесе, онда
нарықтық экономикада инвестиция жұмсау мүмкін емес. Жалпы инвестициялық
үдерістің акселерациялық тұжырымы қарастырылатын мәндер арасындағы
тәуелділікті біржақты қарастыру себебінен ол инвестициялық үдеріске
толыққанды сипаттама бере алмайды [5].
Пайда табуды инвестордың негізгі мақсаты ретінде қарайтын теориялар
инвестициялық үдеріс динамикасын басқа тұрғыдан түсіндіреді. Акселерациялық
теория шеңберінде жұмсалатын капитал шамасы қол жеткізілген техникалық даму
деңгейі мен осы кезең ішінде өндірілетін өнім көлеміне пара-пар болады ,
яғни күтіліп отырған сұраныс көлеміне байланысты болады. Пайданы барынша
көбейту теориясы бойынша өнімді өткізумен қатар күтіліп отырған пайданың
жеткілікті шамада болған жағдайда ғана инвестиция жеке секторда жүзеге
асырылады. Осылайша, пайда көлемі инвестициялық шешім қабылдаудың бастапқы
шегі ретінде қарастырылады. Бұл дегеніміз - өнімді өткізуді жоспарлаумен
қатар, кәсіпкер оның құны мен өндіріс шығындарын да ескеріп отыруы тиіс.
Инвестициялық іс-әрекеттің көрсеткіші есебінде пайда мотивіне
негізделген ғылыми болжамның ары қарай даму сатысы түрінде өтімділік ғылыми
болжамын айтуға болады. Бұл ғылыми болжамға сәйкес, инвестициялық шығындар
үшін қажетті алғышарт өзін-өзі күрделі қаржылау үшін өзінің меншікті жеке
қаржаты болуы тиіс. Өтімділік болжамы меншікті қаражат пен несиелік
капиталды пайдалану айырмашылықтарын ескеруге мүмкіндік береді. Кәсіпкердің
инвестициялық мақсатқа арналған меншікті ақша қаражаттарының көлемі өзін-
өзі қаржыландыру кезінде осы мақсат үшін сақталған таза пайда мен
амортизациядан тұрады, ал сырттан қаржыландыруда несие және жеке капитал
үлесінің эмиссияларынан құралады. Өтемділік болжамы ең алдымен өзін - өзі
қаржыландыру жолын іздестіруге негізделеді. Барлық ішкі көздердің
мүмкіншілігін толық пайдаланғаннан кейін ғана сыртқы қаржыландыру көздерін
іздестіруге шешім қабылданады. Бұл болжам жеке сектордың қаржылық ахуалына
қарай инвестицияға бейімділігін анықтайтын басқа да кең аумақты теорияларға
қосымша фактор түрінде қолданылуы мүмкін. Жеке сектордың өтімді қаржысының
мөлшерінің жалпылама көрсеткіші түрінде барлық салықтық төлемдерді
төлегеннен кейін кәсіпкердің қолында қалған таза пайда қаралады.
Инвестциялық қызметтің қарапайым моделі бойынша бұл байланыс төмендегі
сызықтық тәуелділікпен беріледі:
Кt*=I Пt
(1)
(Кt*= I* Пt
(2)
мұнда: Кt*- t- кезеңіндегі инвестициялық капиталдың оңтайлы мәні;
Пt - бүкіл пайда сомасы;
I , I*- пара-пардық коэффициенті.
Өндіріс көлемі мен инвестициялық белсенділік арасындағы өзара
байланысты түсіндіретін ескі ғылыми жорамалдау – нарықтық пайыз мөлшері
арқылы бөлшектенген инвестициялық шығындарды анықтайтын теория. Нақты емес
элементі бар бұл теорияның ажыратылмайтын алғышарты – бұл жетілген бәсеке
нарығының қажеттілігі. Бұл теорияға сәйкес, капитал қазіргі кезеңге
дисконтталған болашақ табысты білдіреді.
Шаруашылық субъектілердің инвестициялық іс-әрекетін түсіндіретін
неоклассикалық теория пайдаланылатын капиталдың оңтайлы шамасы өндіріс
көлеміне, өнімнің құнына және шығынына, капиталды пайдалануға байланысты
болады. Кәсіпорынның таза құны, капиталды пайдалану шығындары белгілі
болған жағдайда капитал икемділік коэффициентін, өндіріс көлемін, баға
индексін ескере отырып оңтайлы капитал мөлшерін есептеп шығаруға болады.
Осылайша, неоклассикалық инвестициялық теория “кәсіпорын құны” ұғымына
негізделінген. Жеңілдеткен түрде “кәісіпорын құны” оның келешекте алатын
табысын бүгінгі күнге дисконтталған мөлшерінде көрінеді, кәсіпкер оны
барынша көбейтуге тырысады [5].
Қайсыбір инвестициялық функцияның артықшылықтарын дәлелдеу мақсатында
әр түрлі эмпирикалық зерттеулер жүргізіліп келді. Бірақ, уақыт өте келе,
нарықтық әрекеттесу өзгеріп отырады, мол көлемде статистикалық материалдар
жинақталады және осы өзгерістердің барлығын жаңа инвестициялық функция
түрлерінде ескеріп отыру қажет.
Инвестициялық үдеріске тән экономикалық қатынастардың көптүрлілігі
инвестицияларды жіктеуді қажет етеді. Барлық инвестиция түрлері мақсаттық
белгісіне қарай негізгі үш топқа бөлінеді: қаржылық, нақты, материалдық
емес активтер инвестициясы (1-сурет) [4].
Сурет 1. Инвестицияның негізгі құрамдас бөліктері [4]
Инвестициялық қызметті макро- және микро деңгейде жүргізу үшін
инвестицияның түрлері мен типтері туралы жан-жақты хабардар болу керек және
олар инвестицияның нақты белгілері бойынша 2-кестеде көрсетілгендей
жіктеледі [7].
Кесте 2.
Инвестицияның белгілері бойынша жіктелуі [7]
Белгілер Түрлер
Мақсатына қарай -нақты;
-қаржылық;
-матқ емес активтер инвестициясы.
Инвесторлардың инвестициялық процеске-тікелей;
қатысуына қарай -жанама.
Мерзіміне қарай -ұзақ;
-орта;
-қысқамерзімді инвестициялар.
Кәсіпорынның бағытталу белгісіне -ішкі:
қарай -сыртқы инвестициялар.
Инвестициялық ресурстардың меншік -жеке;
түріне қарай -мемлекеттік;
-шетелдік;
-бірлескен инвестициялар.
Инвесторлар әрекетінің бағытталу -бастапқы;
нышанына қарай -экстенсивті;
-қайта пайдалануы мүмкін
инвестициялар.
автормен құрастырылған
Қаржылық инвестиция - бұл меншік иесі лауазымына тікелей байланысты,
меншіктен түскен табысты иемденуге құқық беретін акция, облигациялар және
басқа да құнды қағаздарға капитал салымы, сондай – ақ, банктік депозиттер.
Қаржылық инвестициялар күрделі қаржы жұмсаудың қосымша көзі немесе биржада,
құнды қағаздар нарығында биржалық ойын құралы бола алады [7].
Қазіргі жағдайда қаржылық инвестициялардың негізгі түрлерінің бірі
болып портфельдік инвестициялар болып табылады. Қор нарығында (құнды
қағаздар нарығы) құнды қағаздарды сату–сатып алу операцияларын жүзеге асыру
арқылы оңтайлы портфельдік инвестицияны құру және оны басқару инвестордың
басты міндеті болып табылады.
Дегенмен, портфельдік инвестициялардың бір бөлігі материалдық
өндірістің әр түрлі салалық кәсіпорындар акцияларына салынғандықтан, оның
өндірісті тікелей инвестициялаудан еш айырмашылығы жоқ.
Инвестор өз портфелін құнды қағаздардың бірнеше түрімен қалыптастыруы
қажет (вексельдер, әр түрлі компаниялардың акциясы, келісім шарттар,
опциондар).
Портфельдік инвестицияларды жүзеге асыру, бастапқы салым сияқты сату
және қайта сату болсын, барлығы құнды қағаздар нарығында жүреді. Заңнамаға
сәйкес құнды қағаз нарығының қатысушысы болып табылатындар – құнды қағаз
эмитенттері, инвесторлар және инвестиция институттары.
Портфельдік инвестициялардан бөлек, кеңінен таралып отырған ақша –
несиелік операциялар кезінде инвестор капиталды банкке депозиттік салым
түрінде салып, ол артынан несие ретінде пайдаланылады. Қаржылық
инвестициялар (құнды қағаздарға салым) олар әкелген табысына қарап
бағаланады. Табысты бағалау – құнды қағаздар бағасын немесе бағамын
білдіреді. Құнды қағаздар бағамының өзгеріп отыратын деңгейі жалпы
экономиканың қазіргі күйі мен таяу болашағын және эмитент – кәсіпорынның
қаржылық ахуалын көрсетеді. Қаржылық инвестициялар капиталды экономиканың
бір саласынан екіншісіне ауыстыру құралы болып табылады, мұның өзі
экономикалық жүйеде құрылымдық өзгерістерге итермелейді.
Нақты (тікелей) инвестициялар – қаржыны материалдық өндіріс саласына
ұзақ мерзімге салу. Бұл – жеке кәсіпорындар немесе мемлекеттің өнім
өндірісіне күрделі қаржы жұмсауы, ол нақты капитал түзуге жағдай жасайды
(яғни ғимараттар, құрылымдар, тауарлық–материалдық қорлар және т.б.) [7].
Нақты қорларға керекті инвестицияның көлемін талдауды дайындау оның
көмегімен кәсіпорын қандай мәселелерді шешу керек екендігіне байланысты
болып келеді.
Барлық ықтимал инвестиция түрлерін келесі негізгі топтарға бөлуге
болады:
- тиімділікті арттыруға бағытталған инвестиция. Мұндағы мақсат –
жабдықтарды ауыстыру, қызметкерлерді оқыту немесе өндіріс
қуаттарын өндірістік жағдайы неғұрлым қолайлы аймаққа көшіру
есебінен кәсіпорын шығындарын төмендетуге жағдай жасау;
- өндірісті кеңейтуге бағытталған инвестиция. Мұндай инвестицияның
міндеті – бүгінгі өндіріс шегінде бұрын қалыптасқан нарыққа арнап
тауар шығару мүмкіндіктерін кеңейту;
- жаңа өндіріс құруға бағытталған инвестиция. Бұл инвестиция
кәсіпорын бұрын соңды өндірмеген мүлдем жаңа тауар шығаруға
(немесе жаңа қызмет түрін көрсетуге) немесе бұрыннан шығаратын
тауарымен жаңа нарыққа шығаруға әрекет ететін кәсіпорындарға
мүмкіндік береді.
- мемлекеттік басқару органдарының талаптарын қанағаттандыру үшін
қажетті инвестиция. Инвестицияның бұл түрі кәсіпорын үкіметтің
экологиялық стандарттары немесе өнім қауіпсіздігі жөніндегі, не
болмаса басқа да бір менеджментті жетілдіру есебінен ғана қол
жеткізу мүмкін болмайтын талаптарын қанағаттандыруы тиіс болған
жағдайда керек болады.
Инвестицияларды бұлайша жіктеу себебі олармен ұштасатын тәуекелдіктің
әр түрлі деңгейлігімен түсіндіріледі.
Инвестиция тұрпаты мен оның тәуекелдік деңгейінің арасындағы тәуелділік
инвестиция аяқталғаннан кейін кәсіпорынның жұмыс нәтижелерінің өзгерісі
нарықтың жауабына дәл келмеу дәрежесімен анықталады.
Осы тұрғыдан қарағанда, нарыққа беймәлім жаңа өнім шығаруды мақсат
тұтқан жаңа өндірісті ұйымдастыруы жоғары белгісіздік дәрежесіне ие болса,
бірақта нарықпен қабылданған тауарды өндіру тиімділігін арттыру арқылы
(шығынын төмендету) инвестицияның келеңсіз нәтиже беру қаупін азайтуға
болады. Мемлекеттік басқару органдарының талабын орындау үшін жұмсалған
инвестицияның да тәуекелдік деңгейі төмен болады.
Нақты (өндірістік) инвестицияларды келесі түрлерге бөлуге болады: жаңа
құрылысқа, өндірістік қуаттарды кеңейтуге, жұмыс істеп тұрған өндірісті
қайта жаңғырту мен технологиялық қайта жарақтандыруға және істен шыққан
құрал-жабдық, ғимараттар мен құрылымдардың орнын толтыруға бағытталған.
Инвестиция ресурстарын негізгі қорлардың ұдайы өндірісінің қандай да
бір бағытына жұмсау микродеңгейдегі, яғни жеке шаруашылық субъект
деңгейіндегі, жалпы экономика деңгейіндегі көптеген факторларға тәуелді.
Кәсіпорынның күрделі жұмыс жоспарын құру шешімдеріне, ең алдымен, онда бос
қаржы ресурсының болуы, негізгі қорлардың белсенді бөлігінің техникалық
сипаттамасы, кәсіпорынның таңдап алған ұзақмерзімді стратегиялық дамуы
бағдарламасы, өнімді өткізу нарықтарының құрылымы және т.б. секілді
факторлар ықпал етеді.
Материалдық емес активтер ұғымы біздің экономикалық ғылымда
қолданысқа енгеніне көп болған жоқ.
Шаруашылық қызметте ұзақ уақыт кезеңі бойынша (бір жылдан артық)
пайдаланылатын және табыс әкелетін материалдық емес активтерге келесі
негізде пайда болған құқықтар жатқызылады [8]:
- ғылым, әдебиет, өнер туындыларына және аралас құқық нысандарына, ЭЕМ-
ге арналған бағдарламаға, мәліметтер негізіне және т.б. авторлық
және басқадай келісім- шарттар;
- өнертабыс патенттері, пайдалы модельдерге, тауарлық және қызмет
көрсету белгілеріне берілген куәлік және оларды пайдалануға берілген
лицензиялық келісім шарт;
- ноу – хау құқығы және т.б.
Сонымен бірге, материалдық емес активтерге жерді пайдалану, табиғи
ресурстарды пайдалану құқықтары мен ұйымдастыру шығындары жатады.
Материалдық емес активтерге басқа да түсініктеме беріледі, оған
кіретіндер: шаруашылық іс-әрекетінде табыс әкелетін және ұзақ мерзімде
пайдаланатын материалдық емес нысандарға кететін шығындар, жер аумағын және
табиғи ресурстарды пайдалану құқығы, патенттер, лицензия, ноу – хау,
бағдарламалық өнімдерді пайдалану құқығы, монопольдік құқықтар мен
жеңілдіктер (белгілі бір қызмет түріне лицензияны қоса алғанда),
ұйымдастыру шығындары (кәсіпорынды мемлекеттік тіркеу, брокерлік орын үшін
және т.с.с.), тауар маркасы, тауарлық белгі және т.с.с.
Берілген нысандардың ерекшелік белгілері ретінде келесілер саналады:
- материалдық негізі болмауы, сезілмейтіні, сонымен бірге,
ұзақмерзімді құқықтар мен артылықшылықтарына сүйене отырып оны
иеленушіге мүмкіндігінше ұзақ уақыт бойы табыс әкелетін аса
бағалы қасиетке ие болуы;
- кәсіпорынның қалыпты қызмет істеу жағдайында материалдық емес
активтерді сату ниетінің жоқтығы;
- іске асыруға мүмкіндік беретін есептік саясат арқылы қызмет ету
мерзімінің белгісіздік жағдайына қарамастан (іскерлік абырой,
тауарлық белгілер және т.б.) олардың бастапқы құнын өтеудің ойға
қонымды мерзімін анықтау және ұзақмерзімдік инвестициялар
құрамында айналымнан тыс активтер ретінде қызмет ету уақытының
ұзақтығы;
- оларды кәсіпорын қызметінің әр түрлі телімдерінде пайдалануға
мүмкіндік беретін пайдаланудың көпмақсатты сипаты (жекелеген өнім
түрлерін өндіру үдерісінде, жұмыстарды атқару немесе өндірістік
қызмет көрсетуде, басқару саласында және т.б.);
- мұндай активтерді қолданудан пайда түсірудегі талпынудың жоғары
тәуекелдік деңгейі. Осыған байланысты, әдеттегі жағдайда
иемденушілердің оны сатып жіберуге ұмтылмауы;
- Сезілмеушілік әсерінен оны кәсіпорынның ортақ меншік көлемінен
дербес меншік түріне бөліп, даралаудың мүмкін еместігі.
Қоғамдық өндірісте атқаратын қызметінің мазмұны мен орнына қарай
материалдық емес активтер құрамын келесідей төрт топқа бөлуге болады [8]:
Зияткерлік меншік; Мүлік құқығы; Қалдырылған шығындар; Кәсіпорынның құны
(іскерлік абыройы, имиджі).
Зияткерлік меншік - өнеркәсіптік меншіктің бір түрі бола отырып, ол
ақыл-ой еңбегінің жемісі болып табылады. Ол пайдалы модельге, өнеркәсіп
үлгілеріне, ЭЕМ және мәліметтер негізіне арналған бағдарламаларға,
тауарлық белгі және қызмет көрсету белгісіне, тауардың шығу орнының
атауына, селекциялық жетістіктерге, ноу- хау үшін патенттер және
куәліктер беру арқылы танылады. Зияткерлік меншіктің ішінен әдеби және
аудиобейне туындыларына, аудармаға және өзге де осыған ұқсас өзге
нысандарға авторлық құқықты бөліп көрсету керек.
Қалдырылған немесе мерзімі ұзартылған шығындар – бухгалтерлік есепте
ұйымдастыру шығындары және ғылыми зерттеулер мен тәжірибелік–конструкторлық
жобалар (ҒЗТКЖ) түрінде берілген материалдық емес активтерді өтеуге
жұмсалған шығындар.
Ұйымдастыру шығындары дегеніміз – кәсіпорын құруға қатысты біржолғы
шығындар (құрылтайшылық құжаттарды жасағаны үшін заңгерлерге төленетін
қалам ақы, мөр жасату құны, кәсіпорынды тіркеу, белгілі бір қызмет түріне
лицензия алу ақысы, қосымша акция шығару, ипотекалық несиені жайғастыруға
байланысты банктердің комиссиялық төлемдері және т.б.) [9].
Кәсіпорынның құны іскерлік ортада оның іскерлік абыройының құны, оның
имиджі ретінде бағаланады. Кең мағынада алғанда, кәсіпорын құнын
кәсіпорынды басқару деңгейі, оның орналасуы, қалыптасқан инфрақұрылымы,
шығарылатын өнімге деген тұтыну сұранысын қанағаттандыру секілді факторлар
анықтайды.
Дамыған нарықтық экономикалы елдер тәжірибесі көрсеткендей, зияткерлік
меншік аса күрделі, әрі қымбат бағалы тауар болып табылады. Ол қазақстандық
нарықта да, әсіресе жекешелендіру кезеңінде, зор рөл ойнай бастады;
сату–сатып алу өніміне, сақтандыру, кепілге беру нысанына айналып отыр және
де жарғылық капиталға салымдық үлес ретінде де пайдаланылуда. Материалдық
емес активтердің осы түріне коммерциялық банктер несие береді.
Инвестициялар әрекетінің бағытталу нышанына қарай келесі топтарға
бөлуге болады:
- бастапқы инвестиция, яғни кәсіпорынды құру немесе сатып алу
кезіндегі жоба бойынша жүзеге асырылатын инвестиция;
- экстенсивті инвестиция - өндіріс әлеуетін арттыруға бағытталады;
- инвестицияларды қайта пайдалану – жинақталған бос инвестициялық
ресурстар, кәсіпорынның болашақта өмір сүруін және оның негізгі
қорының ұтымды құрылымын сақтау мақсатында жаңа өндіріс құралдарын
дайындау немесе салу, қолданыстағы нысандарды жаңасына ауыстыру,
өнімді игеру немесе жаңа сату нарықтарын ұйымдастырумен байланысты
өндірісті ұтымды жасауға, әртараптандыруға жұмсалады.
Инвестиция субъектісі тұрғысынан барлық инвестицияларды мемлекеттік
және жеке меншікті деп бөлуге болады. Оларды, өз кезегінде, бағыты, мақсаты
және қаржыландыру көзіне қарай бөледі. Мемлекетік инвестициялар негізінен
денсаулық сақтау, мәдениет, күрделі ғылыми-зерттеу мақсатына, қорғаныс,
экономиканы құрылымдық реттеу үшін салалар мен өндіріс түрлерін басымдық
түрде қаржыландыруға бағытталады. Жеке инвестициялар таза пайда табуға
қолайлы жағдайы бар салалар мен кәсіпорындарға бағытталады. Жеке
инвестицияны қаржыландыру көзі болып кәсіпорынның бөлінбеген табысы,
амортизациялық қоры түріндегі жеке меншік қаражаттары, сонымен қатар
сырттан тартылған қаржылар табылса, мемлекеттік инвестиция республикалық,
жергілікті бюджет есебінен, салық түсімдерінен, әр түрлі деңгейдегі
мемлекеттік мекемелердің пайдасы есебінен немесе ішкі және сыртқы
мемлекеттік несие облигацияларын шығару есебінен қаржыландырылады [10].
Бағытталуына қарай кәсіпорынның инвестициялық қызметін негізгі екі
түрге бөлуге болады: ішкі және сыртқы. Ішкі қызметіне, өндірістік қуаттарды
кеңейту, техникалық қайта жарақтандыру, өнім шығару көлемін арттыру, жаңа
өнім түрлерін табу; ал сыртқы қызметке – компаниялар мен құнды қағаздарды
сатып алу жатады. Осы орайда, кәсіпорын деңгейіндегі инвестицияның жіктелуі
2-суретте берілген [11].
Сурет 2. Кәсіпорын инвестициясының жіктелуі [11]
Өндіріс қуаттарын кеңейту кәсіпорынның әлеуетін, шығарылатын өнім
көлемін арттыру, жаңа өнім түрін өндіруге, соның нәтижесінде, пайданың
көбеюіне алып келеді. Техникалық қайта жарақтандыру және қайта жаңғырту,
жаңа технологияларға көшу қолданыстағы құрал-жабдықтарды жетілдірілген
түріне ауыстыру арқылы жүзеге асырылады. Шығарылатын өнім көлемін арттыру
пайданы өсіруге, сонымен бірге, нарықтың үлкен бөлігіне ие болып, оған өз
ықпалын тигізуге мүмкіндік береді. Жаңа өнім өндіру пайданы жоғарылатуға,
өндірісті әртараптандыруға жағдай туғызады, ал бұл, өз кезегінде,
шығарылатын жекелеген өнім түрлеріне сұраныстың құбылып отыруына байланысты
тәуекелдікті азайтуға мүмкіндік береді.
1.2 Кәсіпорынның инвестициялық қызметі тиімділігінің көрсеткіштері
мен бағалау әдістері
Инвестицияларды дұрыс басқара білу кәсіпорынның экономикалық
тиімділігіне, қаржылық тұрақтылығына, оның өз бизнес саласындағы
өміршеңдігіне айтарлықтай әсер ететіні сөзсіз. Сондықтан да, инвестициялық
қызметті басқару кәсіпорындағы қаржы менеджментінің маңызды да жауапты
міндеттерінің бірі болып табылады.
Инвестицияларды басқарудың құрамына келесілер кіреді:
- инвестицияларды мемлекеттік деңгейде басқару – бұл инвестициялық
қызметті заңды түрде реттеуді, бақылауды және ынталандыруды қажет етеді;
- жеке инвестициялық жобаларды басқару – бұл қазіргі заман талаптарына
сай әдістер мен басқару техникасын қолдану арқылы инвестициялық жобаны
жүзеге асыру барысын жоспарлауды, ұйымдастыруды және бақылауды қамтиды;
- жеке кәсіпорынның инвестициялық қызметін басқару – бұл кәсіпорын
тарапынан инвестициялау объектілерін таңдаумен және инвестиция барысын
бақылаумен сипатталады [4].
Кәсіпорын деңгейінде инвестицияларды басқару капитал салымдарының ең
тиімді нұсқаларын жүзеге асыруға бағытталады. Осы орайда кәсіпорындардың
инвестицияларды басқару барысына толығырақ тоқтала кетелік.
Кәсіпорын деңгейінде инвестицияларды басқарудың бірінші кезеңі – бұл
елдегі инвестициялық жағдайды (климатты) талдау. Ол келесідей
көрсеткіштерді ескереді:
- жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ), ұлттық табыстың және өнеркәсіптік
тауарлардың өндіріс көлемінің динамикасы;
- ұлттық табысты бөлудің динамикасы;
- мемлекеттің инвестициялық қызметті заңды түрде реттеуі, бақылауы және
ынталандыруы;
- инвестициялық нарықтардың, бірінші кезекте несие нарығы мен құнды
қағаздар нарығының, даму деңгейі [5].
Келесі кезең – кәсіпорынның экономикалық даму стратегиясын ескере
отырып, оның инвестициялық қызметінің нақты бағыттарын анықтау. Бұл кезеңде
кәсіпорын инвестициялық қызметінің салалық бағытын, сонымен қатар өз
қызметінің жекелеген кезеңдеріндегі инвестициялаудың негізгі нысандарын
анықтайды. Бұл үшін экономиканың жекелеген салаларының инвестициялық
тартымдылығы, яғни олардың конъюнктурасы, осы салалардың өнімдеріне деген
сұраныстың динамикасы мен болашағы зерттеледі.
Экономика салаларының инвестициялық тартымдылығын зерттеу барысында
жүргізілген талдау жұмыстары келесідей маңызды сұрақтарға жауап табуға
мүмкіндік береді:
- осы саланың елдегі және әлемдегі дамуының тарихи негіздері;
-бәсекелестік шарттары – салаға кіру кезіндегі бөгеттердің болуы,
саладағы бәсеклестердің өзара қатынастары, солардың өнімі тәріздес
тауарлардың пайда болу мүмкіндігі;
-өндірушілердің өндірістік қабілеті мен сатып алушылардың төлем
қабілеттілігі;
-осы салаға байланысты қолданыстағы заңнаманың негіздері [8].
Аталған мәліметтер бойынша осы саладағы кәсіпорындарға инвестициялар
салудың тиімділігі мен болашағы туралы қорытындылар қалыптасады.
Келесі кезең, яғни инвестициялар салудың нақты объектілерін таңдау,
инвестициялық нарықтағы ұсынысты талдаудан басталады. Содан кейін
кәсіпорынның инвестициялық қызметінің негізгі бағыттарына және экономикалық
стратегиясына сәйкес келетін жекелеген инвестициялық жобалар таңдап
алынады. Барлық таңдап алынған инвестициялық объектілер олардың
экономикалық тиімділігі жағынан талдауға алынады. Осы талдаудың қорытындысы
бойынша инвестициялық жобалар экономикалық тиімділігі (табыстылығы) бойынша
сараланып, солардың ішінен неғұрлым үлкен табыс алып келетін жобалар таңдап
алынады.
Инвестицияларды басқарудың келесі кезеңі – инвестициялардың өтімділігін
анықтау. Инвестициялық қызметті жүзеге асыру барысында кәсіпорындар
жекелеген инвестициялық объектілер бойынша инвестициялық жағдайдың өзгеруі
нәтижесінде болжамдалған табыс мөлшері күрт төмендеп кетуі мүмкін екендігін
ескерулері қажет. Сондықтан да барлық өзгерістерді жан-жақты қадағалап,
инвестициялық бағдарламадан шығып кету және капиталды қайта инвестициялау
туралы шешімдерді қажет уақытында қабылдай білу керек. Осындай жағдайлардың
пайда болу мүмкіндігін ескере отырып, әрбір инвестициялық объект бойынша
алдын-ала инвестициялардың өтімділігін бағалап, солардың ішінен өтімділік
деңгейі жоғары бағаланатын инвестицияларды жүзеге асырған абзал.
Инвестицияларды басқарудың тағы да бір өте маңызды кезеңі –
инвестициялық ресурстардың қажетті көлемін анықтау және оларды қаржыландыру
көздерін іздестіру болып табылады. Бұл кезеңде кәсіпорынның жоспарлы
бағыттары бойынша инвестициялық қызметті жүзеге асыруға қажетті қаржылық
ресурстардың жалпы көлемі анықталады. Инвестициялық ресурстарға деген
мұқтаждықтарға сүйене отырып, оларды қаржыландыру көздері анықталады.
Кәсіпорынның меншікті қаражаттары жетіспейтін жағдайда шеттен қаражаттар
тарту туралы шешім қабылданады.
Жоғарыда аталған шаралардың барлығын жүзеге асырған соң кәсіпорынның
инвестициялық қоржыны қалыптасады. Инвестициялық қоржын кәсіпорынның барлық
инвестициялық жобаларының жиынтығы болып табылады.
Инвестицияларды басқарудың қорытынды кезеңі – инвестициялық
тәуекелдерді басқару болып табылады. Бұл кезеңде алдымен кәсіпорын барлық
инвестициялық объектілер бойынша кездесуі мүмкін тәуекелдерді анықтап алып,
содан кейін осы тәуекелдерді мүмкіндігінше азайтуға байланысты шаралар
қолданылады [10].
Инвестициялық жобалар тиімділігінің көрсеткіштері. Инвестициялық
жобалар тиімділігін негіздеудің халықаралық тәжірибесінде өндіріс
тиімділігінің келесі қорытынды көрсеткіштері қолданылады:
- таза ағымдағы құн;
- капитал рентабелділігі;
- тиімділіктің ішкі көрсеткішісі;
- күрделі салымдарды қайтару мерзімі;
- барынша көп ақша қайтарымы;
- шығынсыздық нүктесі [16].
Таза ағымдағы құн көрсеткішін уақыт факторын ескере отырып
кәсіпорынның жобаланған қызмет етуінің бүкіл мерзіміндегі ақшалай
қаржылардың түсуі мен жұмсалу арасындағы айырмасы ретінде анықталады.
Әдетте таза ағымдағы құн күрделі салымдарды іске асырудың мақсатқа
сәйкестілігін дәлелдейтін капиталды инвестицияның мөлшері (табыстың ең аз
мөлшері) ретінде қарастырылады.
Капитал рентабелділігі – бұл пайданың (салықтарды шегеріп
тастағандағы) меншікті капиталға қатынасы. Нарық жағдайында капитал
рентабелділігі күрделі салымдардың табыстылығының мөлшерін сипаттайды және
өнім рентабелділігіне қарағанда айтарлықтай тұрақты көрсеткіш болып
табылады.
Тиімділіктің ішкі коэффициенті нақты қаржылардың келуі мен кетуінің
теңдігі сақталатын алғашқы капитал рентабелдігінің мәнін көрсетеді, ал таза
ағымдағы құн бұл шамада нөлге тең болады. Тиімділіктің ішкі коэффициенті
салымдардың өтелуінің осы бастапқы мөлшерімен салыстырғанда одан төмен
болмаған кезде ғана кәсіпорынның дамуының жобасы рентабелді болып
саналады.
Күрделі салымдарды қайтару мерзімі (өтелу мерзімі) – бұл
кәсіпорынның болашақта табатын пайдасы жұмсалған күрделі салымдар шамасына
жету үшін қажетті болатын уақыт мерзімі. Өтелу мерзімінің көрсеткішін
қаржыларды салудан кейінгі уақыттың белгілі бір кезінде оларды қайтарудың
қарқындылығы сипаттайды:
ҚМ = КПа;
(3)
Мұндағы ҚМ – күрделі салымдардың өтелу мерзімі, жыл;
Па – салықтары шегерілген, бірақ амортизацияны ескеретін жылдық пайда,
теңге.
Барынша көп ақша шығыны – бұл өсіңкі қосындымен есептелген таза
ағымдағы құнның ең үлкен теріс мәні. Бұл көрсеткіш кәсіпкерлік жобаның
жалпы құнын көрсетеді және оны шығындарды қаржыландыру көздерімен
байланыстырады.
Шығынсыздық нүктесі (мөлшері) – бұл нөлдік пайда беретін шығарылатын
өнім партиясының ең аз көлемі, яғни сатудан түскен табыстар мен өндіріс
шығындарының теңдігі. Сату көлемдерін одан әрі арттыру пайданың көбеюіне
алып келеді. Шығынсыздық нүктесі графикалық және талдау әдістерімен
анықталады. Графикалық түрде шығынсыздық нүктесі сатылған заттың көлемі мен
өндірістің толық шығындарды көрсететін сызықтардың қиылысуында жатады.
Талдау арқылы шығынсыздық нүктесі төмендегі формула бойынша анықталады:
Мшс = Штұр(Ббр – Шайнбр);
(4)
мұндағы Мшс – табиғи бірліктегі өнімді сату көлемі бойынша шығынсыздық
нүктесі (мөлшері);
Штұр - өндірістің тұрақты шығындары,теңге;
Ббр - өнім бірлігінің бағасы, теңге;
Шайнбр – бірлікке шаққандағы өндірістің үлестік айнымалы шығындары,
теңге [17].
Инвестициялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Әшірбекова Р.Ә.
Кәсіпорынның инвестициялық қызметін басқару
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050507 – Менеджмент мамандығы
Алматы 2011
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Менеджмент және бизнес
кафедрасының меңгерушісі
Қорғауға жіберілді ______________ э.ғ.д., профессор Мухтарова
К.С.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Кәсіпорынның инвестициялық қызметін басқару
050507 – Менеджмент мамандығы бойынша
Орындаған
Әшірбекова Р.Ә.
Ғылыми жетекші
Жұмағазиева А.Ғ.
аға оқытушы
Норма бақылаушы
Нұрмағанбетова М.Т.
Алматы 2011
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Менеджмент және бизнес кафедрасы
050507 - Менеджмент мамандығы
Бекітемін
Менеджмент және бизнес
кафедрасының меңгерушісі
э.ғ.д., профессор
К.С.Мухтарова _________
_____
______________ 2011ж.
Диплом жұмысын орындау үшін
Тапсырма
Студент Әшірбекова Р.Ә.
Диплом жұмысының тақырыбы Кәсіпорынның инвестициялық қызметін басқару
ЖОО № 4-2765 21. 10. 2010 ж.бұйрығымен бекітілді.
Аяқталған жұмысты өткізу уақыты _ __
Жұмысқа байланысты алғашқы мәліметтер:
1) дипломдық жұмыс бойынша жоспар-тапсырма;
2) ҚР статистика бойынша Агенттігінің мәліметтері;
3) Диплом алдындағы практика кезіндегі алынған мәліметтер;
4) Зерттеу объекті бойынша соңғы үш жылғы мәліметтері.
Диплом жұмысты дайындауда қарастырылатын сұрақтар тізімі немесе олардың
қысқаша мазмұны:
1. Инвестициялық қызметті басқарудың теориялық-әдістемелік негіздері
2. Оңтүстік Жарық Транзит ЖШС инвестициялық қызметін басқару
3. Кәсіпорынның инвестициялық қызметін ұйымдастыруды оңтайландыру
жолдары
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасы Парламент Жаршысы, 2003 ж., №1-2
Инвестициялар туралы ҚР Заңы.
2. Подшиваленко Г.П. Инвестиционная деятельность. М.: Дашков и К,
2005.
3. Бланк Н. А. Инвестиционный менеджмент. - Киев, МП ИТНМ ЛТД
Юнайтед Лондон Трейд Лимитед, 2005.
Графикалық материалдар тізімі (кесте, диаграмма, сүлбелердің нақты
көрсетілуімен)
Жұмыста 12 кесте, 12 сурет көрсетілген.
Тапсырманы беру күні ___________
Ғылыми жетекшісі: _____________ Жұмағазиева А.Ғ., аға оқытушы
Тапсырманы орындауға қабылдады
Студент: __________ Әшірбекова Р.Ә.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ- ӘДІСТЕМЕЛІК
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 8
1. Инвестиция және инвестициялық қызмет түсініктерінің
мәні,мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Кәсіпорынның инвестициялық қызметі тиімділігінің көрсеткіштері
мен
бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 0
2. Мемлекеттің инвестициялық қызметті реттеу және қолдау
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2 ОҢТҮСТІК ЖАРЫҚ ТРАНЗИТ ЖШС-НІҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН
БАСҚАРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 41
2.1 Оңтүстік Жарық Транзит ЖШС-нің экономикалық-ұйымдық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
2.2 Оңтүстік Жарық Транзит ЖШС-нің инвестициялық қызметінің
тиімділігін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...46
2.3 Оңтүстік Жарық Транзит ЖШС-нің 2011-2012 жылдарға арналған
инвестициялық бағдарламасын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
3 КӘСІПОРЫННЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ОҢТАЙЛАНДЫРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ..59
3.1 Оңтүстік Жарық Транзит ЖШС-де инвестицияның экономикалық
тиімділігін бағалау үшін компьютерлік технологияны
қолдану ... ... ... ... ..59
3.2 Оңтүстік Жарық Транзит ЖШС-нің инвестициялық саясатын
жасақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
3.3 Кәсіпорындардағы инвестициялық бағдарламаларды тиімді қалыптастыру
және жүзеге асыру бойынша ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... .67
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 75
КІРІСПЕ
Тақырыбтың өзектілігі. Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан
инвестициялық процесс әлеуметтік-экономикалық дамуымыздың негізгі алғы
шартына айналып, еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі
болып отыр. Инвестициялар кез келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті
қоры болып саналады. Инвестициялық жобаларды іске асыру өндірісті
жетілдіріп, сатылатын тауарлардың сапасын арттыру онымен қоса жұмыс
орындарының көбейіп, тұрғындарды еңбекпен толығымен қамтамасыз етуге,
сөйтіп халқымыздың өмір деңгейінің өсуіне мүмкіндік береді. Сонымен,
елімізде жүргізіліп жатқан инвестициялық процесті экономикалық пайда
кіргізіп, әлеуметтік саланың өркендеуіне жағдай жасайтын қызмет деп
қарастыруымыз керек. Осыған орай, еліміздің экономикасына елеулі үлес
қосатын шағын және орта бизнес субъектілері – кәсіпорындар деңгейіндегі
инвестициялық қызметтің де алатын орны ерекше.
Қазақстандағы инвестициялық қызмет ішкі және сыртқы қаржыландыру көдері
есебінен ұдайы өндіріс процесін жандандыруға бағытталған. Шетел
кәсіпорындарының, фирмаларының өкілдері және жеке бизнесмендер
Қазақстандағы инвестициялық климатты жоғары бағалап отыр. Қазақстан шетел
капиталын басымды стратегиялық мәселе ретінде жариялап, әлемдік
шаруашылыққа кірігу мен ашық экономикаға өту үшін заманауи заңнамалық
базаны құруға бағытталған қажетті қызметтерді кезекті түрде жүзеге асыруда.
Қазақстан Республикасындағы инвестицияларға байланысты қатынастарды
реттейтін, инвестицияларды ынталандырудың құқықтық және экономикалық
негiздерiн айқындайтын, Қазақстан Республикасында инвестицияларды жүзеге
асырған кезде инвесторлардың құқықтарын қорғауға кепiлдiк беретiн,
инвестицияларды мемлекеттiк қолдау шараларын, инвесторлар қатысатын
дауларды шешу тәртiбiн белгiлейтiн арнайы Қазақстан Республикасының 2003
жылғы 8 қаңтардағы № 373 Инвестициялар туралы және Тікелей
инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы Заңдары қолданылады. Бұл Заң ҚР
Конституциясына негiзделедi және осы Заң мен ҚР өзге де нормативтiк
құқықтық актiлерiнен тұрады: Тікелей және шетел инвестицияларын тарту
үшін ҚР экономикасының басымды секторлары тізімін бекіту туралы және
Инвесторлармен келісімшартқа отыру кезіндегі жеңілдіктер мен
преференциялар жүйесі мен оларды ұсыну тәртібінің Ережесін бекіту туралы
Президенттің Қаулылары шығарылған.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен басты міндеттері. Дипломдық жұмыстың
мақсаты – инвестициялық қызметті басқарудың теориялық негіздерін және
зерттеу объектісі ретінде Оңтүстік Жарық Транзит ЖШС инвестициялық
қызметінің ұйымдастыру үрдістерін зерттеу негізінде кәсіпорындарда
инвестициялық қызметті ұйымдастыруды оңтайландыру жолдарын ұсыну болып
табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді орындау қажет:
- инвестиция түсінігінің мәнін және оның экономикалық мазмұнын ашу;
- инвестициялық қызметті құқықтық қамтамасыз ету жағын талдау;
- кәсіпорындардың инвестициялық қызметінің тиімділігінің көрсеткіштері
мен оны бағалау тәсілдерінің әдістемелік негізін саралау;
- Оңтүстік Жарық Транзит ЖШС-ң экономикалық-ұйымдастырушылық жағдайы
мен инвестициялық қызмет тиімділігін бағалау;
- Оңтүстік Жарық Транзит ЖШС-ң инвестициялық қызметі тиімділігін
арттыру мен жетілдіру жолдарын ұсыну.
Зерттеу объектісі: Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша электр қуатын
тасымалдаушы Оңтүстік Жарық Транзит жауапкершілігі шектеулі серіктестігі.
Зерттеу пәні: Оңтүстік Жарық Транзит ЖШС-ң инвестициялық қызметі мен
саясаты және оның тиімділігін бағалау әдістері мен көрсеткіштері.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеудің әдістемелік
және теориялық негізіне қазіргі кездегі отандық және шетелдік
экономистердің инвестициялық саясат аясында өрбіген мәселелер туралы
еңбектері пайдаланылды.
Зерттеудің статистикалық және ақпараттар базасы ретінде Оңтүстік Жарық
Транзит ЖШС-ң жылдық есептік деректері, нормативтік құжаттары, Deloitte
ЖШС-ң қаржылық есептері мен Аудиторлық Компания Отрар аудит ЖШС-ң
қаржылық экспертизалары, түрлі деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік конференция
материалдары, сондай-ақ инвестициялық қызметті басқару жүйесі жайлы
сұрақтарды қамтитын жергілікті және шетелдік басылымдардағы мақалалар және
т.с.с. пайдаланылды.
Сонымен қатар, ғылыми жұмыста көрсетілген төмендегідей шетелдік
экономистердің ғылыми еңбектері (Дасковский В., Деева А.И., Просветова
Г.И., Лунц Л.А., Найденков В.И., Орлова Е.Р. және т.б.) және отандық
экономист-ғалымдардың (Мамыров Н.К., Алимбаев А., Сейтказиева А.М., Епбаев
А., Абрамов С.И., Мухамбетов Т., Абдырахманова Г. және т.б.) еңбектері
пайдаланылды.
Құқықтық негізіне: ҚР Президентінің Инвестициялар туралы және
Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы заңдары мен заң күші
бар жарлықтар, қаулылар, сондай-ақ, Оңтүстік Жарық Транзит ЖШС-ң
нормативтік құжаттары мен актілері және әр түрлі әдістемелік нұсқаулары
жатады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы:
1. Инвестиция ұғымына қатысты авторлық көзқарас нақтыланып,
инвестицияның классификациясы жасалды;
2. Инвестициялық қызметтің тиімділігін бағалаудың әдістемелік тұжырымы мен
оның көрсеткіштері кешенді әрі жүйелі түрде зерттелді;
3. Инвестициялық жобаға ықпал етуші сыртқы және ішкі факторлар түрлері
айқындалды;
4. Оңтүстік Жарық Транзит ЖШС-ң экономикалық-ұйымдастырушылық жағдайы
талданып, 2011-2012 жылдарға арналған инвестициялық бағдарламасының
тиімділік көрсеткіштері бойынша аналитикалық талдамасы ұсынылды;
5. Кәсіпорындарда инвестициялық саясатты жүзеге асырудың әдістемелік үлгісі
жасалып, инвестициялық қызмет тиімділігін арттыру мақсатында жаңа
жетілдіру жолдары ұсынылды.
Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдар:
- инвестиция, инвестициялық қызмет және инвестициялық саясат
ұғымдарына қатысты авторлық көзқарас;
- инвестициялық қызмет тиімділігін бағалау мен оның әдістері мен
көрсеткіштері;
- инвестициялық жобаға ықпал етуші сыртқы және ішкі факторлар;
- инвестициялық қызметті құқықтық қамтамасыз ету негізі.
Зерттеу нәтижелерінің тәжірибелік маңызы. Дипломда жасалған
қорытындылар мен ұсыныстар өнеркәсіптік кәсіпорындардың инвестициялық
қызметтерінде болашақта пайдалануы мүмкін.
Дипломның құрылымы. Дипломның құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1. Инвестицияның мәні және оның экономикалық мазмұны
Инвестиция салыстырмалы түрде алғанда біздің экономикамыз үшін жаңа
термин. Отандық экономикалық әдебиеттерде инвестиция ұғымы күрделі
қаржыларды жұмсау синонимі ретінде қолданылып келді. Бұл ұғым арқылы
негізгі қорлардың жай және дамыған ұдайы өндірісіне бағытталған барлық
материалдық, еңбек, қаржылық шығынның ресурстары ретінде түсінілді [1].
Орталықтанған жоспарлы жүйе шеңберінде жалпыға ортақ келесі ұғым
қолданылды: Күрделі қаржы жұмсау – жұмыс жасап тұрған мекемелерді
(өндірістік күрделі қаржы жұмсау) қайта жаңғырту, кеңейту, техникалық
жарақтандыру және жаңасын тұрғызуға немесе тұрғын үй, мәдени – тұрмыстық
құрылысқа (өндірістік емес күрделі қаржы жұмсау) жұмсалған қаржы құралдары
[2].
Ұлттық заңға сәйкес инвестициялар – бұл ақша қаражаттары, арнаулы
банктік ақша қаржылары, жарна, акция және басқа да құнды қағаздар;
технологиялар, машиналар, құрал-жабдықтар; лицензиялар – соның ішінде,
тауарлық белгіге беретін; несиелер; кез келген мүлік немесе мүліктік құқық,
кәсіпкерлік немесе өзге де іс-әрекет түрлерінен табыс табу және әлеуметтік
оң нәтижеге қол жеткізу мақсатына жұмсалатын зияткерлік құндылық [3].
Нарықтық экономикада ең кең тараған және жалпылама ұғым бойынша инвестиция
– бұл табыс табу немесе басқадай бір нәтиже алу мақсатында кез-келген
түрдегі қаржы жұмсау үдерісі [1].
Экономикалық пікір сайыстарында таза инвестиция жасау немесе
капитал түзу деп
аталатын, нақты капиталдың таза өсімін білдіретін (ғимараттар, жабдық,
материалдық - өндірістік қорлар және т.б.) ұғым біздің күнделікті өмірде
қолданатын инвестиция сөзінің мағынасымен сәйкес келе бермейді.
Күнделікті тұрмыста инвестиция жасау деп жер бөлігін сатып алғанда,
айналымдағы құнды қағаздарды немесе кез-келген өзге меншік атағын сатып
алған кездерде жиі айтылады.
Келтірілген түсініктер жоспарлы және нарықтық жүйедегі инвестиция мәнін
анықтаудың ерекшеліктерін көрсетіп отыр. Күрделі қаржы жұмсауға
(инвестицияға) жоспарлы экономика берген анықтама инвестиция аумағын
тарылтып отыр, оны тек қорларды көбейтуге және жетілдіруге қаржы жұмсау
деген ұғымымен шектейді. Ресурстарды әкімшілік үлестіру жағдайында
инвестицияның қаржылық және басқа да түрлерінің болуын отандық экономика
ғылымы қарастырмады. Қазіргі уақытта, біздің еліміздің экономикасында екі
термин де қолданылады. Күрделі қаржы жұмсау термині негізінен негізгі
қорлардың ұдайы өндірісіне бағытталған инвестициялар түрін білдіреді.
Нарықтық экономикада инвестиция ұғымында инвестициялық іс-әрекеттің екі
жағы ұштасады: ресурстар шығыны және нәтиже. Инвестициялар нәтиже алу
мақсатымен жүзеге асырылады, егер ол мұндай нәтиже бермейтін болса, онда
ол керексіз болып табылады [2].
Сонымен қатар, инвестициялардың келесі ортақ, өзіне тән сипаттарын
айтып өтуге болады: олар, әдетте, ұзақмерзімді сипатқа ие (бұл – нақты
инвестицияларға қатысты); қысқамерзімді инвестициялар қаржы шеңберінде өте
тиімді құнды қағаздар арқылы жүзеге асырылады; инвестициялық іс-әрекет және
қабылданған инвестиция жасау шешімдері кәсіпкерлік қызметтің барлық
тараптарына және аймақтағы әлеуметтік–экономикалық ахуалға кешенді түрде
ықпал етеді[4].
Сол себепті қабылданатын инвестициялық шешімдер техникалық, ақпараттық
және ұйымдастыру жағынан негізделген болуы қажет. Инвестиция ұғымын
түсіну деген сөздің мәні осында. Алайда, инвестиция ұғымына берілген
барлық анықтамаларды қарастыра келіп (1-кесте), авторлық бірмағыналы
анықтама беруге тырысайық.
Кесте 1.
Инвестиция терминінің анықтамалары
Анықтама Алынған көздер
Бұл-Күрделі қаржы жұмсау – жұмыс Орталықтанған жоспарлы жүйеде
жасап тұрған мекемелерді (өндірістік қолданылған анықтама [1].
күрделі қаржы жұмсау) қайта жаңғырту,
кеңейту, техникалық жарақтандыру және
жаңасын тұрғызуға немесе тұрғын үй,
мәдени – тұрмыстық құрылысқа
(өндірістік емес күрделі қаржы
жұмсау) жұмсалған қаржы құралдары
Бұл-Таза инвестициялау не капитал П.Самуэльсон
құру, яғни қоғамның нақты капиталының
өсімшесін көздейді (ғимараттар,
құрал-жабдықтар,
материалды-өндірістік қорлар же
т.б.). Таза инвестициялау тек жаңа
нақты капитал құрылатын кезде рөл
ойнайды.
Бұл-Өндіріске кеткен шығындар, Р.Кэмпбелл Макконелл, Стэнли Э. Брю
өндіріс қаражаттарын жинақтау,
материалды қорлардың көбеюі, яғни
оның мәні өндіріс шығындары мен
жинақтаулар.
Бұл-Тұтынуға арналмаған табыс Р.В. Бочаров
бөлігі
Бұл-Капиталды салымдар мен В.Фельзенбаум
қаржылық (қоржындық) инвестициялар,
яғни меншік иесі мәртебесімен тікелей
байланысты, меншіктен табыс алу
құқығын беретін акциялар,
облигациялар же басқа да құнды
қағаздарға салымдар.
Бұл-Инвестор тікелей не жанама Энергетикалық хартия бойынша
түрде иелік ететін же бақылайтын келісімде берілген анықтама [1].
активтердің кез келген түрімен
сипатталад.
автормен құрастырылған
Жоғарыдағы анықтамаларды жалпылай келе, келесідей ортақ анықтама беруге
болады: Инвестиция – бұл халық шаруашылығына мемлекет ішінде немесе
шетелде, оны қайта құру және кеңейту, сонымен қатар пайда алу мақсатында
қаражат бөлу, яғни сол қаражаттарды тікелей өндіріске, құрал-жабдықтарды
сатып алу және әлеуметтік, өндірістік сипаттағы объектілерді салуға жұмсау
және бағалы қағаздарға салымдар жасау.
Батыстың экономика ғылымы инвестициялар теориясын микро және
макроэкономикалық тұрғыдан қарағанда ғылымдардың негізі деп қарастырады.
Микроэкономикалық тұрғыдан алғанда, инвестициялар теориясында
кәсіпкерлерге оңтайлы инвестициялық саясат құрудың ғылыми негізделген нақты
әдістерін ұсына отырып, кәсіпорын деңгейінде инвестициялық шешімдер
қабылдау үдерісі инвестициялық теориясының негізі болып табылады.
Макроэкономикалық тұрғыдан (теорияның негізін қалаушы – Д. Кейнс)
инвестиция проблемасы мемлекеттің инвестициялық, табыстар мен жұмыспен
қамту саясаты тұрғысынан қаралады [5].
Кейнс теориясында инвестициялар ағымдық кезеңде игерілмеген табыс
бөлігі деп қаралады. Мұнда инвестициялар жинақтау үдерісіне қарама-қарсы
болып келеді. Кейнс өзінің макроэкономикалық теориясында инвестициялық
үдеріс тетігін инвестициялар мен жинақтау арасындағы байланысқа баса көңіл
бөле отырып зерттегені белгілі.
Кейнсиандық теорияда инвестициялық үдеріс тетігінің негізгі сәттері
келесіде. Дамыған экономикалық жүйеде жинақтау және инвестиция функциялары
бір- бірінен бөліне бастайды. Жинақтаудың белгілі бір бөлігі тікелей
бірден инвестициялануы мүмкін. Бұл – шағын және орта кәсіпорындардың,
фермалық және басқа да шаруашылықтардың жинаған қаржыларының негізгі
бөлігі. Қалған қаржы бөлігін экономикалық қатынастар субъектісі болашақтағы
болатын шығындарды өтеу үшін сақтайды (тұтыну және инвестициялық). Сонымен
бірге, болашақтағы болатын табысқа сене отырып, инвестициялық жобаларды
бастауы мүмкін.
Жинақтау мөлшері жөніндегі және инвестициялық шешімдерді әр субъект
алдағы болатын жағдайға байланысты әр түрлі қабылдайды. Жинақтау үй
шаруашылығы арқылы жүргізіліп, тұтынушылық таңдауларына қарай реттеледі
(Кейнс бойынша тұтынушылық икемі деп аталады). Кәсіпкерлер қабылдайтын
инвестициялық шешімдері олардың өндірілетін тауарға деген сұранысты
субъективті түрде бағалауына байланысты болғандықтан тұрақсыз, айнымалы
сипатқа ие.
Үміт артып отырған инвестициялар мен жинақтау мөлшеріне Кейнстің
экономикалық теориясында үлкен мән беріледі. Инвестициялар мен жинақтаудың
көлемі әрқашан нақты болады, бірақта үміт артқан мөлшерінен (инвестициялық
үдеріске қатысушылардың жоспарына сәйкес) өзгеше болуы мүмкін. Оларды
болашаққа қатысты болжамдардың екі түрі ретінде қарастыруға болады:
игіліктерді өндіруші мен тұтынушылар көзқарасына қарай, олардың сәйкес
келуі кездейсоқ болуы да мүмкін. Бұл шамалардың бір бірінен айырмашылығы
болған кезде екі жағдай туындайды. Егер жоспарланған жинақтау көп болса,
онда инвестиция мен жинақтаудың нақты мәндері күштеп, игерілмеген игіліктер
қорына мәжбүрлі түрде инвестиция жасау арқылы теңестіріледі. Бұл жағдайда
артық өндіру тоқырауы орын алады. Мұндай жағдайда өзінің шығындалуы арқылы
мемлекеттік реттеу арқылы тиімді сұранысты кеңейтуі мүмкін [6].
Біздің еліміз үшін ұзақ уақыт бойы басқа жағдай тән болып келді.
Шаруашылықтар жинақтаудан гөрі инвестицияны артық жасап келеді. Бұл кезде
нақты іс жүзіндегі инвестициялар мен жинақтауды күштеп теңестіру
нәтижесінде тұтынушылар қолында тауар көлемімен қамтылмаған мәжбүрлі
жинақтау қоры пайда болуына әкелді, соның салдарынан ол инфляция үдерісінің
негізгі көзіне айналып отыр.
Тұтынушылардың жинақтауы мен бизнеске қажет деп тапқан инвестициялар
арасындағы теңдік макроэкономикалық тепе-теңдіктің негізгі іргетасы болып
табылады. Классикалық теорияға сәйкес, бұл мәндерді теңестіретін тетігі
түрінде инвестициялар мен жинақтар теңескен кездегі деңгейде автоматты
түрде орнаған пайыз мөлшері болып табылады. Инвестициялық үдеріс тетігін
түсіндіретін кейнстік теория нарықтың өзін - өзі автоматты түрде реттеуді
жоққа шығарады. Жеке алғанда, игілікті өндірушілер мен тұтынушылар
жоспарының сәйкес келмеуінің ықтималдығы бар екенін естен шығармау керек,
себебі бұл уақытта пайыздық мөлшер инвестициялық тетікті реттей алмайды.
Мемлекеттік бюджет, салық саясатын және пайыздық мөлшерін басқару арқылы
инвестициялық үдерісті реттеу дағдарыстардың алдын алып, қоғамдық игіліктер
өндіруші мен тұтынушылардың жоспарлары мен үміттерін өзара үйлесімге
келтіру құралы болып табылады. Кейнс теориясында қарастырылған
инвестициялық үдеріс тетігінің негіздері міне осындай. Ол кейіннен
дағдарыстық жағдайда экономиканың әрекет етуін түсіндіретін теория деген
сипаттамаға ие болды [1].
Инвестициялық үдеріс тетігі нарықтық қатынастардың жүйесінің негізі
болып, ол белгілі бір құрылым түріне айналды. Көптүрлі экономикалық
қатынастар ішінен іс-әрекеті жеке өзара байланысқан бірыңғай секторларға
(нарықтарға) бөліп көрсетуге болады. Осы нарықтарда әр түрлі субъектілер
экономикалық қатынасқа түсіп, іс-әрекеті бірдей топтарды құрайды.
Әдетте, белгілі бір түрде бір–бірімен қарым-қатынаста болатын және
нарықтық экономика жүйесін құрайтын төрт нарықтық және төрт экономикалық
субъектілер тобын ажыратып көрсетуге болады:
- тауар нарығы, мұнда халық шаруашылығында өндірілген барлық тауарлар
мен қызметтер айналымға түседі;
- еңбек нарығы – еңбектің өндірістік факторын қамтиды;
- ақша нарығына ақша қаржыларына ұсыныс пен сұраныс мәселелері кіреді;
- қаржы нарығы, мұнда құнды қағаздар нарықта айналыста болады.
Бірқатар мәселелерді зерттеу және тереңінен оқып білу нарық
шаруашылығының құрылымын неғұрлым толық түрде талқылауды талап етеді. Ол
үшін бұл құрылымдарды одан ары бөлшектеу керек, соның әсерінен талқыланып
отырған элементтер саны көбейе түседі. Мысалы, мемекеттік құнды қағаздар
және акциялар нарығы тұтыну және инвестициялық тауарлар нарығынан бөлек
қаралады.
Нарықта ұсынысы мен сұранысы бар әр түрлі нарықта әр түрлі
субъектілердің өзара әрекеттесуі экономиканың төрт түрін анықтайды:
- үй шаруашылығы;
- кәсіпкерлік;
- мемлекет;
- шет ел[1].
Қазіргі заманғы экономикалық пікірдің даму тарихында инвестициялар
теориясы әр түрлі өзгерістерге ұшырады. Инвестордың іс әрекеті жайлы бір
ғылыми болжамдар екіншісімен алмасып отырды. Инвестициялар теориясының
қайсы бірі болмасын мәнін дәлелдеу немесе теріске шығару мақсатымен түрлі
көптеген эмпирикалық зерттеулер жүргізілді.
Шындығында, бұл ғылыми болжамдардың барлығы келесі сұрақтарға жауап
беруге ұмтылды: “қандай көлемдегі және қандай жағдайда инвестициялар
экономикалық дамуға жағдай тудырады және инвестицияның конъюнктуралық
тұрақсыздануы қандай факторлармен анықталады? “
Инвестициялық функцияның көптеген түрлерінің ішінен инвестордың іс
әрекетіне қатысты әр түрлі ғылыми болжамдарға негізделген бірнеше топты
бөліп көрсетуге болады. Солардың бірі – акселерациялық теориясына сәйкес
өндірістің мақсаты - өндіріс көлемін арттыру болып табылады. Өнім шығаруды
арттыру кәсіпкер үшін тек пайда табу құралы ретінде ғана қарастырады.
Өндіріс көлемінің артуы инвесторға ешқандай артықшылық әкелмесе, онда
нарықтық экономикада инвестиция жұмсау мүмкін емес. Жалпы инвестициялық
үдерістің акселерациялық тұжырымы қарастырылатын мәндер арасындағы
тәуелділікті біржақты қарастыру себебінен ол инвестициялық үдеріске
толыққанды сипаттама бере алмайды [5].
Пайда табуды инвестордың негізгі мақсаты ретінде қарайтын теориялар
инвестициялық үдеріс динамикасын басқа тұрғыдан түсіндіреді. Акселерациялық
теория шеңберінде жұмсалатын капитал шамасы қол жеткізілген техникалық даму
деңгейі мен осы кезең ішінде өндірілетін өнім көлеміне пара-пар болады ,
яғни күтіліп отырған сұраныс көлеміне байланысты болады. Пайданы барынша
көбейту теориясы бойынша өнімді өткізумен қатар күтіліп отырған пайданың
жеткілікті шамада болған жағдайда ғана инвестиция жеке секторда жүзеге
асырылады. Осылайша, пайда көлемі инвестициялық шешім қабылдаудың бастапқы
шегі ретінде қарастырылады. Бұл дегеніміз - өнімді өткізуді жоспарлаумен
қатар, кәсіпкер оның құны мен өндіріс шығындарын да ескеріп отыруы тиіс.
Инвестициялық іс-әрекеттің көрсеткіші есебінде пайда мотивіне
негізделген ғылыми болжамның ары қарай даму сатысы түрінде өтімділік ғылыми
болжамын айтуға болады. Бұл ғылыми болжамға сәйкес, инвестициялық шығындар
үшін қажетті алғышарт өзін-өзі күрделі қаржылау үшін өзінің меншікті жеке
қаржаты болуы тиіс. Өтімділік болжамы меншікті қаражат пен несиелік
капиталды пайдалану айырмашылықтарын ескеруге мүмкіндік береді. Кәсіпкердің
инвестициялық мақсатқа арналған меншікті ақша қаражаттарының көлемі өзін-
өзі қаржыландыру кезінде осы мақсат үшін сақталған таза пайда мен
амортизациядан тұрады, ал сырттан қаржыландыруда несие және жеке капитал
үлесінің эмиссияларынан құралады. Өтемділік болжамы ең алдымен өзін - өзі
қаржыландыру жолын іздестіруге негізделеді. Барлық ішкі көздердің
мүмкіншілігін толық пайдаланғаннан кейін ғана сыртқы қаржыландыру көздерін
іздестіруге шешім қабылданады. Бұл болжам жеке сектордың қаржылық ахуалына
қарай инвестицияға бейімділігін анықтайтын басқа да кең аумақты теорияларға
қосымша фактор түрінде қолданылуы мүмкін. Жеке сектордың өтімді қаржысының
мөлшерінің жалпылама көрсеткіші түрінде барлық салықтық төлемдерді
төлегеннен кейін кәсіпкердің қолында қалған таза пайда қаралады.
Инвестциялық қызметтің қарапайым моделі бойынша бұл байланыс төмендегі
сызықтық тәуелділікпен беріледі:
Кt*=I Пt
(1)
(Кt*= I* Пt
(2)
мұнда: Кt*- t- кезеңіндегі инвестициялық капиталдың оңтайлы мәні;
Пt - бүкіл пайда сомасы;
I , I*- пара-пардық коэффициенті.
Өндіріс көлемі мен инвестициялық белсенділік арасындағы өзара
байланысты түсіндіретін ескі ғылыми жорамалдау – нарықтық пайыз мөлшері
арқылы бөлшектенген инвестициялық шығындарды анықтайтын теория. Нақты емес
элементі бар бұл теорияның ажыратылмайтын алғышарты – бұл жетілген бәсеке
нарығының қажеттілігі. Бұл теорияға сәйкес, капитал қазіргі кезеңге
дисконтталған болашақ табысты білдіреді.
Шаруашылық субъектілердің инвестициялық іс-әрекетін түсіндіретін
неоклассикалық теория пайдаланылатын капиталдың оңтайлы шамасы өндіріс
көлеміне, өнімнің құнына және шығынына, капиталды пайдалануға байланысты
болады. Кәсіпорынның таза құны, капиталды пайдалану шығындары белгілі
болған жағдайда капитал икемділік коэффициентін, өндіріс көлемін, баға
индексін ескере отырып оңтайлы капитал мөлшерін есептеп шығаруға болады.
Осылайша, неоклассикалық инвестициялық теория “кәсіпорын құны” ұғымына
негізделінген. Жеңілдеткен түрде “кәісіпорын құны” оның келешекте алатын
табысын бүгінгі күнге дисконтталған мөлшерінде көрінеді, кәсіпкер оны
барынша көбейтуге тырысады [5].
Қайсыбір инвестициялық функцияның артықшылықтарын дәлелдеу мақсатында
әр түрлі эмпирикалық зерттеулер жүргізіліп келді. Бірақ, уақыт өте келе,
нарықтық әрекеттесу өзгеріп отырады, мол көлемде статистикалық материалдар
жинақталады және осы өзгерістердің барлығын жаңа инвестициялық функция
түрлерінде ескеріп отыру қажет.
Инвестициялық үдеріске тән экономикалық қатынастардың көптүрлілігі
инвестицияларды жіктеуді қажет етеді. Барлық инвестиция түрлері мақсаттық
белгісіне қарай негізгі үш топқа бөлінеді: қаржылық, нақты, материалдық
емес активтер инвестициясы (1-сурет) [4].
Сурет 1. Инвестицияның негізгі құрамдас бөліктері [4]
Инвестициялық қызметті макро- және микро деңгейде жүргізу үшін
инвестицияның түрлері мен типтері туралы жан-жақты хабардар болу керек және
олар инвестицияның нақты белгілері бойынша 2-кестеде көрсетілгендей
жіктеледі [7].
Кесте 2.
Инвестицияның белгілері бойынша жіктелуі [7]
Белгілер Түрлер
Мақсатына қарай -нақты;
-қаржылық;
-матқ емес активтер инвестициясы.
Инвесторлардың инвестициялық процеске-тікелей;
қатысуына қарай -жанама.
Мерзіміне қарай -ұзақ;
-орта;
-қысқамерзімді инвестициялар.
Кәсіпорынның бағытталу белгісіне -ішкі:
қарай -сыртқы инвестициялар.
Инвестициялық ресурстардың меншік -жеке;
түріне қарай -мемлекеттік;
-шетелдік;
-бірлескен инвестициялар.
Инвесторлар әрекетінің бағытталу -бастапқы;
нышанына қарай -экстенсивті;
-қайта пайдалануы мүмкін
инвестициялар.
автормен құрастырылған
Қаржылық инвестиция - бұл меншік иесі лауазымына тікелей байланысты,
меншіктен түскен табысты иемденуге құқық беретін акция, облигациялар және
басқа да құнды қағаздарға капитал салымы, сондай – ақ, банктік депозиттер.
Қаржылық инвестициялар күрделі қаржы жұмсаудың қосымша көзі немесе биржада,
құнды қағаздар нарығында биржалық ойын құралы бола алады [7].
Қазіргі жағдайда қаржылық инвестициялардың негізгі түрлерінің бірі
болып портфельдік инвестициялар болып табылады. Қор нарығында (құнды
қағаздар нарығы) құнды қағаздарды сату–сатып алу операцияларын жүзеге асыру
арқылы оңтайлы портфельдік инвестицияны құру және оны басқару инвестордың
басты міндеті болып табылады.
Дегенмен, портфельдік инвестициялардың бір бөлігі материалдық
өндірістің әр түрлі салалық кәсіпорындар акцияларына салынғандықтан, оның
өндірісті тікелей инвестициялаудан еш айырмашылығы жоқ.
Инвестор өз портфелін құнды қағаздардың бірнеше түрімен қалыптастыруы
қажет (вексельдер, әр түрлі компаниялардың акциясы, келісім шарттар,
опциондар).
Портфельдік инвестицияларды жүзеге асыру, бастапқы салым сияқты сату
және қайта сату болсын, барлығы құнды қағаздар нарығында жүреді. Заңнамаға
сәйкес құнды қағаз нарығының қатысушысы болып табылатындар – құнды қағаз
эмитенттері, инвесторлар және инвестиция институттары.
Портфельдік инвестициялардан бөлек, кеңінен таралып отырған ақша –
несиелік операциялар кезінде инвестор капиталды банкке депозиттік салым
түрінде салып, ол артынан несие ретінде пайдаланылады. Қаржылық
инвестициялар (құнды қағаздарға салым) олар әкелген табысына қарап
бағаланады. Табысты бағалау – құнды қағаздар бағасын немесе бағамын
білдіреді. Құнды қағаздар бағамының өзгеріп отыратын деңгейі жалпы
экономиканың қазіргі күйі мен таяу болашағын және эмитент – кәсіпорынның
қаржылық ахуалын көрсетеді. Қаржылық инвестициялар капиталды экономиканың
бір саласынан екіншісіне ауыстыру құралы болып табылады, мұның өзі
экономикалық жүйеде құрылымдық өзгерістерге итермелейді.
Нақты (тікелей) инвестициялар – қаржыны материалдық өндіріс саласына
ұзақ мерзімге салу. Бұл – жеке кәсіпорындар немесе мемлекеттің өнім
өндірісіне күрделі қаржы жұмсауы, ол нақты капитал түзуге жағдай жасайды
(яғни ғимараттар, құрылымдар, тауарлық–материалдық қорлар және т.б.) [7].
Нақты қорларға керекті инвестицияның көлемін талдауды дайындау оның
көмегімен кәсіпорын қандай мәселелерді шешу керек екендігіне байланысты
болып келеді.
Барлық ықтимал инвестиция түрлерін келесі негізгі топтарға бөлуге
болады:
- тиімділікті арттыруға бағытталған инвестиция. Мұндағы мақсат –
жабдықтарды ауыстыру, қызметкерлерді оқыту немесе өндіріс
қуаттарын өндірістік жағдайы неғұрлым қолайлы аймаққа көшіру
есебінен кәсіпорын шығындарын төмендетуге жағдай жасау;
- өндірісті кеңейтуге бағытталған инвестиция. Мұндай инвестицияның
міндеті – бүгінгі өндіріс шегінде бұрын қалыптасқан нарыққа арнап
тауар шығару мүмкіндіктерін кеңейту;
- жаңа өндіріс құруға бағытталған инвестиция. Бұл инвестиция
кәсіпорын бұрын соңды өндірмеген мүлдем жаңа тауар шығаруға
(немесе жаңа қызмет түрін көрсетуге) немесе бұрыннан шығаратын
тауарымен жаңа нарыққа шығаруға әрекет ететін кәсіпорындарға
мүмкіндік береді.
- мемлекеттік басқару органдарының талаптарын қанағаттандыру үшін
қажетті инвестиция. Инвестицияның бұл түрі кәсіпорын үкіметтің
экологиялық стандарттары немесе өнім қауіпсіздігі жөніндегі, не
болмаса басқа да бір менеджментті жетілдіру есебінен ғана қол
жеткізу мүмкін болмайтын талаптарын қанағаттандыруы тиіс болған
жағдайда керек болады.
Инвестицияларды бұлайша жіктеу себебі олармен ұштасатын тәуекелдіктің
әр түрлі деңгейлігімен түсіндіріледі.
Инвестиция тұрпаты мен оның тәуекелдік деңгейінің арасындағы тәуелділік
инвестиция аяқталғаннан кейін кәсіпорынның жұмыс нәтижелерінің өзгерісі
нарықтың жауабына дәл келмеу дәрежесімен анықталады.
Осы тұрғыдан қарағанда, нарыққа беймәлім жаңа өнім шығаруды мақсат
тұтқан жаңа өндірісті ұйымдастыруы жоғары белгісіздік дәрежесіне ие болса,
бірақта нарықпен қабылданған тауарды өндіру тиімділігін арттыру арқылы
(шығынын төмендету) инвестицияның келеңсіз нәтиже беру қаупін азайтуға
болады. Мемлекеттік басқару органдарының талабын орындау үшін жұмсалған
инвестицияның да тәуекелдік деңгейі төмен болады.
Нақты (өндірістік) инвестицияларды келесі түрлерге бөлуге болады: жаңа
құрылысқа, өндірістік қуаттарды кеңейтуге, жұмыс істеп тұрған өндірісті
қайта жаңғырту мен технологиялық қайта жарақтандыруға және істен шыққан
құрал-жабдық, ғимараттар мен құрылымдардың орнын толтыруға бағытталған.
Инвестиция ресурстарын негізгі қорлардың ұдайы өндірісінің қандай да
бір бағытына жұмсау микродеңгейдегі, яғни жеке шаруашылық субъект
деңгейіндегі, жалпы экономика деңгейіндегі көптеген факторларға тәуелді.
Кәсіпорынның күрделі жұмыс жоспарын құру шешімдеріне, ең алдымен, онда бос
қаржы ресурсының болуы, негізгі қорлардың белсенді бөлігінің техникалық
сипаттамасы, кәсіпорынның таңдап алған ұзақмерзімді стратегиялық дамуы
бағдарламасы, өнімді өткізу нарықтарының құрылымы және т.б. секілді
факторлар ықпал етеді.
Материалдық емес активтер ұғымы біздің экономикалық ғылымда
қолданысқа енгеніне көп болған жоқ.
Шаруашылық қызметте ұзақ уақыт кезеңі бойынша (бір жылдан артық)
пайдаланылатын және табыс әкелетін материалдық емес активтерге келесі
негізде пайда болған құқықтар жатқызылады [8]:
- ғылым, әдебиет, өнер туындыларына және аралас құқық нысандарына, ЭЕМ-
ге арналған бағдарламаға, мәліметтер негізіне және т.б. авторлық
және басқадай келісім- шарттар;
- өнертабыс патенттері, пайдалы модельдерге, тауарлық және қызмет
көрсету белгілеріне берілген куәлік және оларды пайдалануға берілген
лицензиялық келісім шарт;
- ноу – хау құқығы және т.б.
Сонымен бірге, материалдық емес активтерге жерді пайдалану, табиғи
ресурстарды пайдалану құқықтары мен ұйымдастыру шығындары жатады.
Материалдық емес активтерге басқа да түсініктеме беріледі, оған
кіретіндер: шаруашылық іс-әрекетінде табыс әкелетін және ұзақ мерзімде
пайдаланатын материалдық емес нысандарға кететін шығындар, жер аумағын және
табиғи ресурстарды пайдалану құқығы, патенттер, лицензия, ноу – хау,
бағдарламалық өнімдерді пайдалану құқығы, монопольдік құқықтар мен
жеңілдіктер (белгілі бір қызмет түріне лицензияны қоса алғанда),
ұйымдастыру шығындары (кәсіпорынды мемлекеттік тіркеу, брокерлік орын үшін
және т.с.с.), тауар маркасы, тауарлық белгі және т.с.с.
Берілген нысандардың ерекшелік белгілері ретінде келесілер саналады:
- материалдық негізі болмауы, сезілмейтіні, сонымен бірге,
ұзақмерзімді құқықтар мен артылықшылықтарына сүйене отырып оны
иеленушіге мүмкіндігінше ұзақ уақыт бойы табыс әкелетін аса
бағалы қасиетке ие болуы;
- кәсіпорынның қалыпты қызмет істеу жағдайында материалдық емес
активтерді сату ниетінің жоқтығы;
- іске асыруға мүмкіндік беретін есептік саясат арқылы қызмет ету
мерзімінің белгісіздік жағдайына қарамастан (іскерлік абырой,
тауарлық белгілер және т.б.) олардың бастапқы құнын өтеудің ойға
қонымды мерзімін анықтау және ұзақмерзімдік инвестициялар
құрамында айналымнан тыс активтер ретінде қызмет ету уақытының
ұзақтығы;
- оларды кәсіпорын қызметінің әр түрлі телімдерінде пайдалануға
мүмкіндік беретін пайдаланудың көпмақсатты сипаты (жекелеген өнім
түрлерін өндіру үдерісінде, жұмыстарды атқару немесе өндірістік
қызмет көрсетуде, басқару саласында және т.б.);
- мұндай активтерді қолданудан пайда түсірудегі талпынудың жоғары
тәуекелдік деңгейі. Осыған байланысты, әдеттегі жағдайда
иемденушілердің оны сатып жіберуге ұмтылмауы;
- Сезілмеушілік әсерінен оны кәсіпорынның ортақ меншік көлемінен
дербес меншік түріне бөліп, даралаудың мүмкін еместігі.
Қоғамдық өндірісте атқаратын қызметінің мазмұны мен орнына қарай
материалдық емес активтер құрамын келесідей төрт топқа бөлуге болады [8]:
Зияткерлік меншік; Мүлік құқығы; Қалдырылған шығындар; Кәсіпорынның құны
(іскерлік абыройы, имиджі).
Зияткерлік меншік - өнеркәсіптік меншіктің бір түрі бола отырып, ол
ақыл-ой еңбегінің жемісі болып табылады. Ол пайдалы модельге, өнеркәсіп
үлгілеріне, ЭЕМ және мәліметтер негізіне арналған бағдарламаларға,
тауарлық белгі және қызмет көрсету белгісіне, тауардың шығу орнының
атауына, селекциялық жетістіктерге, ноу- хау үшін патенттер және
куәліктер беру арқылы танылады. Зияткерлік меншіктің ішінен әдеби және
аудиобейне туындыларына, аудармаға және өзге де осыған ұқсас өзге
нысандарға авторлық құқықты бөліп көрсету керек.
Қалдырылған немесе мерзімі ұзартылған шығындар – бухгалтерлік есепте
ұйымдастыру шығындары және ғылыми зерттеулер мен тәжірибелік–конструкторлық
жобалар (ҒЗТКЖ) түрінде берілген материалдық емес активтерді өтеуге
жұмсалған шығындар.
Ұйымдастыру шығындары дегеніміз – кәсіпорын құруға қатысты біржолғы
шығындар (құрылтайшылық құжаттарды жасағаны үшін заңгерлерге төленетін
қалам ақы, мөр жасату құны, кәсіпорынды тіркеу, белгілі бір қызмет түріне
лицензия алу ақысы, қосымша акция шығару, ипотекалық несиені жайғастыруға
байланысты банктердің комиссиялық төлемдері және т.б.) [9].
Кәсіпорынның құны іскерлік ортада оның іскерлік абыройының құны, оның
имиджі ретінде бағаланады. Кең мағынада алғанда, кәсіпорын құнын
кәсіпорынды басқару деңгейі, оның орналасуы, қалыптасқан инфрақұрылымы,
шығарылатын өнімге деген тұтыну сұранысын қанағаттандыру секілді факторлар
анықтайды.
Дамыған нарықтық экономикалы елдер тәжірибесі көрсеткендей, зияткерлік
меншік аса күрделі, әрі қымбат бағалы тауар болып табылады. Ол қазақстандық
нарықта да, әсіресе жекешелендіру кезеңінде, зор рөл ойнай бастады;
сату–сатып алу өніміне, сақтандыру, кепілге беру нысанына айналып отыр және
де жарғылық капиталға салымдық үлес ретінде де пайдаланылуда. Материалдық
емес активтердің осы түріне коммерциялық банктер несие береді.
Инвестициялар әрекетінің бағытталу нышанына қарай келесі топтарға
бөлуге болады:
- бастапқы инвестиция, яғни кәсіпорынды құру немесе сатып алу
кезіндегі жоба бойынша жүзеге асырылатын инвестиция;
- экстенсивті инвестиция - өндіріс әлеуетін арттыруға бағытталады;
- инвестицияларды қайта пайдалану – жинақталған бос инвестициялық
ресурстар, кәсіпорынның болашақта өмір сүруін және оның негізгі
қорының ұтымды құрылымын сақтау мақсатында жаңа өндіріс құралдарын
дайындау немесе салу, қолданыстағы нысандарды жаңасына ауыстыру,
өнімді игеру немесе жаңа сату нарықтарын ұйымдастырумен байланысты
өндірісті ұтымды жасауға, әртараптандыруға жұмсалады.
Инвестиция субъектісі тұрғысынан барлық инвестицияларды мемлекеттік
және жеке меншікті деп бөлуге болады. Оларды, өз кезегінде, бағыты, мақсаты
және қаржыландыру көзіне қарай бөледі. Мемлекетік инвестициялар негізінен
денсаулық сақтау, мәдениет, күрделі ғылыми-зерттеу мақсатына, қорғаныс,
экономиканы құрылымдық реттеу үшін салалар мен өндіріс түрлерін басымдық
түрде қаржыландыруға бағытталады. Жеке инвестициялар таза пайда табуға
қолайлы жағдайы бар салалар мен кәсіпорындарға бағытталады. Жеке
инвестицияны қаржыландыру көзі болып кәсіпорынның бөлінбеген табысы,
амортизациялық қоры түріндегі жеке меншік қаражаттары, сонымен қатар
сырттан тартылған қаржылар табылса, мемлекеттік инвестиция республикалық,
жергілікті бюджет есебінен, салық түсімдерінен, әр түрлі деңгейдегі
мемлекеттік мекемелердің пайдасы есебінен немесе ішкі және сыртқы
мемлекеттік несие облигацияларын шығару есебінен қаржыландырылады [10].
Бағытталуына қарай кәсіпорынның инвестициялық қызметін негізгі екі
түрге бөлуге болады: ішкі және сыртқы. Ішкі қызметіне, өндірістік қуаттарды
кеңейту, техникалық қайта жарақтандыру, өнім шығару көлемін арттыру, жаңа
өнім түрлерін табу; ал сыртқы қызметке – компаниялар мен құнды қағаздарды
сатып алу жатады. Осы орайда, кәсіпорын деңгейіндегі инвестицияның жіктелуі
2-суретте берілген [11].
Сурет 2. Кәсіпорын инвестициясының жіктелуі [11]
Өндіріс қуаттарын кеңейту кәсіпорынның әлеуетін, шығарылатын өнім
көлемін арттыру, жаңа өнім түрін өндіруге, соның нәтижесінде, пайданың
көбеюіне алып келеді. Техникалық қайта жарақтандыру және қайта жаңғырту,
жаңа технологияларға көшу қолданыстағы құрал-жабдықтарды жетілдірілген
түріне ауыстыру арқылы жүзеге асырылады. Шығарылатын өнім көлемін арттыру
пайданы өсіруге, сонымен бірге, нарықтың үлкен бөлігіне ие болып, оған өз
ықпалын тигізуге мүмкіндік береді. Жаңа өнім өндіру пайданы жоғарылатуға,
өндірісті әртараптандыруға жағдай туғызады, ал бұл, өз кезегінде,
шығарылатын жекелеген өнім түрлеріне сұраныстың құбылып отыруына байланысты
тәуекелдікті азайтуға мүмкіндік береді.
1.2 Кәсіпорынның инвестициялық қызметі тиімділігінің көрсеткіштері
мен бағалау әдістері
Инвестицияларды дұрыс басқара білу кәсіпорынның экономикалық
тиімділігіне, қаржылық тұрақтылығына, оның өз бизнес саласындағы
өміршеңдігіне айтарлықтай әсер ететіні сөзсіз. Сондықтан да, инвестициялық
қызметті басқару кәсіпорындағы қаржы менеджментінің маңызды да жауапты
міндеттерінің бірі болып табылады.
Инвестицияларды басқарудың құрамына келесілер кіреді:
- инвестицияларды мемлекеттік деңгейде басқару – бұл инвестициялық
қызметті заңды түрде реттеуді, бақылауды және ынталандыруды қажет етеді;
- жеке инвестициялық жобаларды басқару – бұл қазіргі заман талаптарына
сай әдістер мен басқару техникасын қолдану арқылы инвестициялық жобаны
жүзеге асыру барысын жоспарлауды, ұйымдастыруды және бақылауды қамтиды;
- жеке кәсіпорынның инвестициялық қызметін басқару – бұл кәсіпорын
тарапынан инвестициялау объектілерін таңдаумен және инвестиция барысын
бақылаумен сипатталады [4].
Кәсіпорын деңгейінде инвестицияларды басқару капитал салымдарының ең
тиімді нұсқаларын жүзеге асыруға бағытталады. Осы орайда кәсіпорындардың
инвестицияларды басқару барысына толығырақ тоқтала кетелік.
Кәсіпорын деңгейінде инвестицияларды басқарудың бірінші кезеңі – бұл
елдегі инвестициялық жағдайды (климатты) талдау. Ол келесідей
көрсеткіштерді ескереді:
- жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ), ұлттық табыстың және өнеркәсіптік
тауарлардың өндіріс көлемінің динамикасы;
- ұлттық табысты бөлудің динамикасы;
- мемлекеттің инвестициялық қызметті заңды түрде реттеуі, бақылауы және
ынталандыруы;
- инвестициялық нарықтардың, бірінші кезекте несие нарығы мен құнды
қағаздар нарығының, даму деңгейі [5].
Келесі кезең – кәсіпорынның экономикалық даму стратегиясын ескере
отырып, оның инвестициялық қызметінің нақты бағыттарын анықтау. Бұл кезеңде
кәсіпорын инвестициялық қызметінің салалық бағытын, сонымен қатар өз
қызметінің жекелеген кезеңдеріндегі инвестициялаудың негізгі нысандарын
анықтайды. Бұл үшін экономиканың жекелеген салаларының инвестициялық
тартымдылығы, яғни олардың конъюнктурасы, осы салалардың өнімдеріне деген
сұраныстың динамикасы мен болашағы зерттеледі.
Экономика салаларының инвестициялық тартымдылығын зерттеу барысында
жүргізілген талдау жұмыстары келесідей маңызды сұрақтарға жауап табуға
мүмкіндік береді:
- осы саланың елдегі және әлемдегі дамуының тарихи негіздері;
-бәсекелестік шарттары – салаға кіру кезіндегі бөгеттердің болуы,
саладағы бәсеклестердің өзара қатынастары, солардың өнімі тәріздес
тауарлардың пайда болу мүмкіндігі;
-өндірушілердің өндірістік қабілеті мен сатып алушылардың төлем
қабілеттілігі;
-осы салаға байланысты қолданыстағы заңнаманың негіздері [8].
Аталған мәліметтер бойынша осы саладағы кәсіпорындарға инвестициялар
салудың тиімділігі мен болашағы туралы қорытындылар қалыптасады.
Келесі кезең, яғни инвестициялар салудың нақты объектілерін таңдау,
инвестициялық нарықтағы ұсынысты талдаудан басталады. Содан кейін
кәсіпорынның инвестициялық қызметінің негізгі бағыттарына және экономикалық
стратегиясына сәйкес келетін жекелеген инвестициялық жобалар таңдап
алынады. Барлық таңдап алынған инвестициялық объектілер олардың
экономикалық тиімділігі жағынан талдауға алынады. Осы талдаудың қорытындысы
бойынша инвестициялық жобалар экономикалық тиімділігі (табыстылығы) бойынша
сараланып, солардың ішінен неғұрлым үлкен табыс алып келетін жобалар таңдап
алынады.
Инвестицияларды басқарудың келесі кезеңі – инвестициялардың өтімділігін
анықтау. Инвестициялық қызметті жүзеге асыру барысында кәсіпорындар
жекелеген инвестициялық объектілер бойынша инвестициялық жағдайдың өзгеруі
нәтижесінде болжамдалған табыс мөлшері күрт төмендеп кетуі мүмкін екендігін
ескерулері қажет. Сондықтан да барлық өзгерістерді жан-жақты қадағалап,
инвестициялық бағдарламадан шығып кету және капиталды қайта инвестициялау
туралы шешімдерді қажет уақытында қабылдай білу керек. Осындай жағдайлардың
пайда болу мүмкіндігін ескере отырып, әрбір инвестициялық объект бойынша
алдын-ала инвестициялардың өтімділігін бағалап, солардың ішінен өтімділік
деңгейі жоғары бағаланатын инвестицияларды жүзеге асырған абзал.
Инвестицияларды басқарудың тағы да бір өте маңызды кезеңі –
инвестициялық ресурстардың қажетті көлемін анықтау және оларды қаржыландыру
көздерін іздестіру болып табылады. Бұл кезеңде кәсіпорынның жоспарлы
бағыттары бойынша инвестициялық қызметті жүзеге асыруға қажетті қаржылық
ресурстардың жалпы көлемі анықталады. Инвестициялық ресурстарға деген
мұқтаждықтарға сүйене отырып, оларды қаржыландыру көздері анықталады.
Кәсіпорынның меншікті қаражаттары жетіспейтін жағдайда шеттен қаражаттар
тарту туралы шешім қабылданады.
Жоғарыда аталған шаралардың барлығын жүзеге асырған соң кәсіпорынның
инвестициялық қоржыны қалыптасады. Инвестициялық қоржын кәсіпорынның барлық
инвестициялық жобаларының жиынтығы болып табылады.
Инвестицияларды басқарудың қорытынды кезеңі – инвестициялық
тәуекелдерді басқару болып табылады. Бұл кезеңде алдымен кәсіпорын барлық
инвестициялық объектілер бойынша кездесуі мүмкін тәуекелдерді анықтап алып,
содан кейін осы тәуекелдерді мүмкіндігінше азайтуға байланысты шаралар
қолданылады [10].
Инвестициялық жобалар тиімділігінің көрсеткіштері. Инвестициялық
жобалар тиімділігін негіздеудің халықаралық тәжірибесінде өндіріс
тиімділігінің келесі қорытынды көрсеткіштері қолданылады:
- таза ағымдағы құн;
- капитал рентабелділігі;
- тиімділіктің ішкі көрсеткішісі;
- күрделі салымдарды қайтару мерзімі;
- барынша көп ақша қайтарымы;
- шығынсыздық нүктесі [16].
Таза ағымдағы құн көрсеткішін уақыт факторын ескере отырып
кәсіпорынның жобаланған қызмет етуінің бүкіл мерзіміндегі ақшалай
қаржылардың түсуі мен жұмсалу арасындағы айырмасы ретінде анықталады.
Әдетте таза ағымдағы құн күрделі салымдарды іске асырудың мақсатқа
сәйкестілігін дәлелдейтін капиталды инвестицияның мөлшері (табыстың ең аз
мөлшері) ретінде қарастырылады.
Капитал рентабелділігі – бұл пайданың (салықтарды шегеріп
тастағандағы) меншікті капиталға қатынасы. Нарық жағдайында капитал
рентабелділігі күрделі салымдардың табыстылығының мөлшерін сипаттайды және
өнім рентабелділігіне қарағанда айтарлықтай тұрақты көрсеткіш болып
табылады.
Тиімділіктің ішкі коэффициенті нақты қаржылардың келуі мен кетуінің
теңдігі сақталатын алғашқы капитал рентабелдігінің мәнін көрсетеді, ал таза
ағымдағы құн бұл шамада нөлге тең болады. Тиімділіктің ішкі коэффициенті
салымдардың өтелуінің осы бастапқы мөлшерімен салыстырғанда одан төмен
болмаған кезде ғана кәсіпорынның дамуының жобасы рентабелді болып
саналады.
Күрделі салымдарды қайтару мерзімі (өтелу мерзімі) – бұл
кәсіпорынның болашақта табатын пайдасы жұмсалған күрделі салымдар шамасына
жету үшін қажетті болатын уақыт мерзімі. Өтелу мерзімінің көрсеткішін
қаржыларды салудан кейінгі уақыттың белгілі бір кезінде оларды қайтарудың
қарқындылығы сипаттайды:
ҚМ = КПа;
(3)
Мұндағы ҚМ – күрделі салымдардың өтелу мерзімі, жыл;
Па – салықтары шегерілген, бірақ амортизацияны ескеретін жылдық пайда,
теңге.
Барынша көп ақша шығыны – бұл өсіңкі қосындымен есептелген таза
ағымдағы құнның ең үлкен теріс мәні. Бұл көрсеткіш кәсіпкерлік жобаның
жалпы құнын көрсетеді және оны шығындарды қаржыландыру көздерімен
байланыстырады.
Шығынсыздық нүктесі (мөлшері) – бұл нөлдік пайда беретін шығарылатын
өнім партиясының ең аз көлемі, яғни сатудан түскен табыстар мен өндіріс
шығындарының теңдігі. Сату көлемдерін одан әрі арттыру пайданың көбеюіне
алып келеді. Шығынсыздық нүктесі графикалық және талдау әдістерімен
анықталады. Графикалық түрде шығынсыздық нүктесі сатылған заттың көлемі мен
өндірістің толық шығындарды көрсететін сызықтардың қиылысуында жатады.
Талдау арқылы шығынсыздық нүктесі төмендегі формула бойынша анықталады:
Мшс = Штұр(Ббр – Шайнбр);
(4)
мұндағы Мшс – табиғи бірліктегі өнімді сату көлемі бойынша шығынсыздық
нүктесі (мөлшері);
Штұр - өндірістің тұрақты шығындары,теңге;
Ббр - өнім бірлігінің бағасы, теңге;
Шайнбр – бірлікке шаққандағы өндірістің үлестік айнымалы шығындары,
теңге [17].
Инвестициялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz