Спортшының сыртқы тыныс алу жүйесі
Қысқартулар мен шартты белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1 Ширыққан бұлшықет жұмысына тыныс алу жүйесінің бейімделуі туралы қазіргі заманғы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1.1Тыныс алудың функциялық жүйесін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Бұлшықет жұмысына бейімделу процесінің жалпы заңдылықтары ... .. 15
1.3 Спортшының сыртқы тыныс алу жүйесіндегі бейімделушілік процестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
17
1.4 Спортшының ағзасының тотығу метаболизміндегі бейімделушілік өзгерістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
1.5 Ширыққан бұлшықет жұмысының биоэнергетикалық тәртіптерін жүйелі талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
2 Зерттеудің материалдары мен әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29
2.1. Зерттеудің көлемі және оны ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 29
2.2 Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2.1 Спортшылардың денелік жұмыс істеу қабілеті мен денсаулығының интегралды көрсеткіштерін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
30
2.2.2 Сыртқы тыныс алу жүйесінің көрсеткіштерін зерттеу ... ... ... ... ... ... . 33
2.2.3 Биототығу процестерін зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.2.4 Статистикалық әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
3 Зерттеу нәтижелері және оларды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 38
3.1 Түрлі биоэнергетикалық тәртіппен жаттығатын жоғары дәрежелі спортшылардың жұмыс істеу қабілеті мен жаттыққандықтарының интегралды көрсеткіштері, сондай.ақ сыртқы тыныс алу жүйесінің физиологиялық көрсеткіштерінің бейімделушілік өзгерістері ... ... ... ... ... .
38
3.1.1 Зерттелген спортшылардың антропометриялық көрсеткіштері ... ... .. 38
3.1.2 Спортшылардың сыртқы тыныс алу қызметінің интегралды көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
40
3.1.3 Зерттелген спортшылардың өкпелік желдену аппаратының күйі ... ... 42
3.1.4 Спортшылардың тыныштықта және тестік дене жүктемесінен кейін зерттелетін жүрек.қантамырлар жүйесінің интегралды көрсеткіштері ... ...
50
3.1.5 Зерттелген спортшылардың жұмыс істеу қабілетінің және жаттыққандығының интегралды көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
60
3.2 Зерттелген спортшылардың липидтік алмасу, сондай.ақ қандарындағы липидтер мен ақуыздардың биототығу процестерінің көрсеткіштерінің бейімделушілік өзгерістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
66
3.2.1 Липипдтік алмасу көрсеткіштеріне дайындықтың және одан кейінгі стандартты дене жүктемесінің әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
66
3.2.2 Зерттелген спортшылардың қандарындағы ДК, ШН мөлшері мен АТМ көрсеткіштеріне дайындықтың және одан кейінгі стандартты дене жүктемесінің әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
71
3.2.3 Зерттелген спортшылардың қандарындағы ХЛ көрсеткіштеріне дайындықтың және одан кейінгі стандартты дене жүктемесінің әсері ... ...
76
3.3 Сыртқы тыныс алу көрсеткіштері, жұмыс істеу қабілеті мен жаттыққандықтарының интегралды көрсеткіштері және қан плазмаларындағы биототығу процестері деңгейінің көрсеткіштеріндегі корреляциялық байланыстарды зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
82
3.4 Алынған мәліметтерді талқылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 91
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 96
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 116
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1 Ширыққан бұлшықет жұмысына тыныс алу жүйесінің бейімделуі туралы қазіргі заманғы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1.1Тыныс алудың функциялық жүйесін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Бұлшықет жұмысына бейімделу процесінің жалпы заңдылықтары ... .. 15
1.3 Спортшының сыртқы тыныс алу жүйесіндегі бейімделушілік процестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
17
1.4 Спортшының ағзасының тотығу метаболизміндегі бейімделушілік өзгерістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
1.5 Ширыққан бұлшықет жұмысының биоэнергетикалық тәртіптерін жүйелі талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
2 Зерттеудің материалдары мен әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29
2.1. Зерттеудің көлемі және оны ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 29
2.2 Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2.1 Спортшылардың денелік жұмыс істеу қабілеті мен денсаулығының интегралды көрсеткіштерін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
30
2.2.2 Сыртқы тыныс алу жүйесінің көрсеткіштерін зерттеу ... ... ... ... ... ... . 33
2.2.3 Биототығу процестерін зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.2.4 Статистикалық әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
3 Зерттеу нәтижелері және оларды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 38
3.1 Түрлі биоэнергетикалық тәртіппен жаттығатын жоғары дәрежелі спортшылардың жұмыс істеу қабілеті мен жаттыққандықтарының интегралды көрсеткіштері, сондай.ақ сыртқы тыныс алу жүйесінің физиологиялық көрсеткіштерінің бейімделушілік өзгерістері ... ... ... ... ... .
38
3.1.1 Зерттелген спортшылардың антропометриялық көрсеткіштері ... ... .. 38
3.1.2 Спортшылардың сыртқы тыныс алу қызметінің интегралды көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
40
3.1.3 Зерттелген спортшылардың өкпелік желдену аппаратының күйі ... ... 42
3.1.4 Спортшылардың тыныштықта және тестік дене жүктемесінен кейін зерттелетін жүрек.қантамырлар жүйесінің интегралды көрсеткіштері ... ...
50
3.1.5 Зерттелген спортшылардың жұмыс істеу қабілетінің және жаттыққандығының интегралды көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
60
3.2 Зерттелген спортшылардың липидтік алмасу, сондай.ақ қандарындағы липидтер мен ақуыздардың биототығу процестерінің көрсеткіштерінің бейімделушілік өзгерістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
66
3.2.1 Липипдтік алмасу көрсеткіштеріне дайындықтың және одан кейінгі стандартты дене жүктемесінің әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
66
3.2.2 Зерттелген спортшылардың қандарындағы ДК, ШН мөлшері мен АТМ көрсеткіштеріне дайындықтың және одан кейінгі стандартты дене жүктемесінің әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
71
3.2.3 Зерттелген спортшылардың қандарындағы ХЛ көрсеткіштеріне дайындықтың және одан кейінгі стандартты дене жүктемесінің әсері ... ...
76
3.3 Сыртқы тыныс алу көрсеткіштері, жұмыс істеу қабілеті мен жаттыққандықтарының интегралды көрсеткіштері және қан плазмаларындағы биототығу процестері деңгейінің көрсеткіштеріндегі корреляциялық байланыстарды зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
82
3.4 Алынған мәліметтерді талқылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 91
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 96
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 116
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ширыққан бұлшықет жұмысы кезінде адамның денелік жұмыс істеу қабілеті деңгейінің өсуінің функциялық негізі ағзаның бейімделуіне байланысты. Ұзақ мерзімді бейімделу үлкен мөлшердегі дене жүктемесін ағзаның орындай білу мүмкіндігімен анықталады. Дене жүктемесіне шұғыл бейімделу кезіндегі жұмыс нәтижесі, реттегіш механизмдердің қорлық мүмкіндіктері мен олардың жинақтала білу қабілеттеріне байланысты. Мысалы, функциялық қорлардың іске қосылу деңгейі спортшылардың 72 пайызында – орташа және 17 пайызында – жоғары деңгейде болады. Спортпен шұғылданбайтындарда бұл интегралды көрсеткіштер 49 пайызында – орташа, 40-да – төмен болып шықты [1, 69 б].
Осы айтылғандарға орай, спортшылардың жекедара ерекшеліктерін, олардағы бейімделушілік қорларының сарқылу дәрежесін зерттеу мәселесі әлі де өзектілігі жоғары, себебі бейімделу теориясы тұрғысынан спорттық нәти-жеге қол жеткізудің міндетті шарттарының бірі болып табылады [2, 3]. Қазіргі уақытта ағзаны энергиямен қамтамасыз етудің түрлі сипатындағы жұмысты қамтамасыз ететін функциялық жүйелердің бейімделу ерекшеліктерін зерттеу маңызды аспектілердің бірі болып тұр, сондай-ақ бұл жағдай дайындық процесін басқарудағы жаңа болашақтарға жол ашуы мүмкін [3].
Қазіргі спортта берілетін дене жүктемелері дайындық жұмысын басқаруды және дене жүктемесін негізсіз жоғарылатпауды, сондай-ақ әсерлілігін жоғарылатудың жаңа жолдарын іздеуді қажет етеді [4]. Кейбір ғылыми зерттеулерде қажудың пайда болуы үлкен дайындық жүктемелері салдарынан кардио-респираторлық жүйе реакциясы мен оттегін пайдалану реакциясының уақытша төмендеуімен байланысты екені көрсетілген [5]. Тыныс алу жаттығу-лары кинетиканы, кардио-респираторлық жүйе реакциясының сезімталдығы, тұтастай алғанда жұмыстың аэробты энергиямен қамтамасыз етілуін ұлғайтады. Велосипедшілердің тыныс алу жүйесінің қорын жоғарылатуда арнайы құрылғы қолдануды отандық ғалымдар зерттеді [6]. Өйткені сыртқы тыныс алу – бұл, бұлшықет жұмысын іске асыру үшін ағзаны энергиямен қамтамасыз ететін функциялық жүйенің бір бөлігі. Дегенмен, спорттық іс-әрекеттердің түрлі биоэнергетикалық тәртібі кезінде және жыныстық аспектіде тыныс алу жүйесін кешенді зерттеген жұмыстар жоқтың қасы.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Аэробты, аралас және анаэробты тәртіппен жаттығатын жоғары дәрежелі спортшылардың бұлшықет жұмысы әсерінен сыртқы тыныс алу, жұмыс істеу қабілеті және жаттыққандықтың физиологиялық көрсеткіштеріндегі бейімделушілік өзгерістердің сипатын зерттеу.
Жұмыстың мақсатына байланысты алға қойылған міндеттер:
1. Түрлі биоэнергетикалық тәртіппен жаттығатын жоғары дәрежелі спортшылардың сыртқы тыныс алу жүйесін, жұмыс істеу қабілеті мен жаттықандығының интегралды көрсеткіштерін және жынысына байланысты ерекшеліктерін анықтау.
Осы айтылғандарға орай, спортшылардың жекедара ерекшеліктерін, олардағы бейімделушілік қорларының сарқылу дәрежесін зерттеу мәселесі әлі де өзектілігі жоғары, себебі бейімделу теориясы тұрғысынан спорттық нәти-жеге қол жеткізудің міндетті шарттарының бірі болып табылады [2, 3]. Қазіргі уақытта ағзаны энергиямен қамтамасыз етудің түрлі сипатындағы жұмысты қамтамасыз ететін функциялық жүйелердің бейімделу ерекшеліктерін зерттеу маңызды аспектілердің бірі болып тұр, сондай-ақ бұл жағдай дайындық процесін басқарудағы жаңа болашақтарға жол ашуы мүмкін [3].
Қазіргі спортта берілетін дене жүктемелері дайындық жұмысын басқаруды және дене жүктемесін негізсіз жоғарылатпауды, сондай-ақ әсерлілігін жоғарылатудың жаңа жолдарын іздеуді қажет етеді [4]. Кейбір ғылыми зерттеулерде қажудың пайда болуы үлкен дайындық жүктемелері салдарынан кардио-респираторлық жүйе реакциясы мен оттегін пайдалану реакциясының уақытша төмендеуімен байланысты екені көрсетілген [5]. Тыныс алу жаттығу-лары кинетиканы, кардио-респираторлық жүйе реакциясының сезімталдығы, тұтастай алғанда жұмыстың аэробты энергиямен қамтамасыз етілуін ұлғайтады. Велосипедшілердің тыныс алу жүйесінің қорын жоғарылатуда арнайы құрылғы қолдануды отандық ғалымдар зерттеді [6]. Өйткені сыртқы тыныс алу – бұл, бұлшықет жұмысын іске асыру үшін ағзаны энергиямен қамтамасыз ететін функциялық жүйенің бір бөлігі. Дегенмен, спорттық іс-әрекеттердің түрлі биоэнергетикалық тәртібі кезінде және жыныстық аспектіде тыныс алу жүйесін кешенді зерттеген жұмыстар жоқтың қасы.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Аэробты, аралас және анаэробты тәртіппен жаттығатын жоғары дәрежелі спортшылардың бұлшықет жұмысы әсерінен сыртқы тыныс алу, жұмыс істеу қабілеті және жаттыққандықтың физиологиялық көрсеткіштеріндегі бейімделушілік өзгерістердің сипатын зерттеу.
Жұмыстың мақсатына байланысты алға қойылған міндеттер:
1. Түрлі биоэнергетикалық тәртіппен жаттығатын жоғары дәрежелі спортшылардың сыртқы тыныс алу жүйесін, жұмыс істеу қабілеті мен жаттықандығының интегралды көрсеткіштерін және жынысына байланысты ерекшеліктерін анықтау.
МАЗМҰНЫ
Қысқартулар мен шартты белгілер 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1 Ширыққан бұлшықет жұмысына тыныс алу жүйесінің бейімделуі туралы
қазіргі заманғы түсінік 8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
1.1Тыныс алудың функциялық жүйесін бағалау 8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1.2 Бұлшықет жұмысына бейімделу процесінің жалпы заңдылықтары ... .. 15
1.3 Спортшының сыртқы тыныс алу жүйесіндегі бейімделушілік процестер
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.4 Спортшының ағзасының тотығу метаболизміндегі бейімделушілік
өзгерістер 21
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.5 Ширыққан бұлшықет жұмысының биоэнергетикалық тәртіптерін жүйелі
талдау 25
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
2 Зерттеудің материалдары мен әдістер 29
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
2.1. Зерттеудің көлемі және оны ұйымдастыру 29
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.2 Зерттеу әдістері 30
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
2.2.1 Спортшылардың денелік жұмыс істеу қабілеті мен денсаулығының
интегралды көрсеткіштерін анықтау 30
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
2.2.2 Сыртқы тыныс алу жүйесінің көрсеткіштерін зерттеу 33
... ... ... ... ... ... .
2.2.3 Биототығу процестерін зерттеу 34
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
2.2.4 Статистикалық әдістер 37
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
3 Зерттеу нәтижелері және оларды талдау 38
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
3.1 Түрлі биоэнергетикалық тәртіппен жаттығатын жоғары дәрежелі
спортшылардың жұмыс істеу қабілеті мен жаттыққандықтарының интегралды
көрсеткіштері, сондай-ақ сыртқы тыныс алу жүйесінің физиологиялық
көрсеткіштерінің бейімделушілік өзгерістері ... ... ... ... ... . 38
3.1.1 Зерттелген спортшылардың антропометриялық көрсеткіштері 38
... ... ..
3.1.2 Спортшылардың сыртқы тыныс алу қызметінің интегралды
көрсеткіштері 40
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
3.1.3 Зерттелген спортшылардың өкпелік желдену аппаратының күйі 42
... ...
3.1.4 Спортшылардың тыныштықта және тестік дене жүктемесінен кейін
зерттелетін жүрек-қантамырлар жүйесінің интегралды көрсеткіштері 50
... ...
3.1.5 Зерттелген спортшылардың жұмыс істеу қабілетінің және
жаттыққандығының интегралды 60
көрсеткіштері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
3.2 Зерттелген спортшылардың липидтік алмасу, сондай-ақ қандарындағы
липидтер мен ақуыздардың биототығу процестерінің көрсеткіштерінің
бейімделушілік өзгерістері 66
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
3.2.1 Липипдтік алмасу көрсеткіштеріне дайындықтың және одан кейінгі
стандартты дене жүктемесінің әсері 66
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2.2 Зерттелген спортшылардың қандарындағы ДК, ШН мөлшері мен АТМ
көрсеткіштеріне дайындықтың және одан кейінгі стандартты дене
жүктемесінің әсері 71
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
3.2.3 Зерттелген спортшылардың қандарындағы ХЛ көрсеткіштеріне 76
дайындықтың және одан кейінгі стандартты дене жүктемесінің әсері
... ...
3.3 Сыртқы тыныс алу көрсеткіштері, жұмыс істеу қабілеті мен
жаттыққандықтарының интегралды көрсеткіштері және қан плазмаларындағы
биототығу процестері деңгейінің көрсеткіштеріндегі корреляциялық
байланыстарды зерттеу 82
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
3.4 Алынған мәліметтерді 91
талқылау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
Қорытынды 96
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 98
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қосымшалар 116
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР
АҚ - артериялық қысым
АОЖ-антиоксиданттық жүйе
АОҚ - аниоксиданттық қорғаныс
АТМ - ақуыздардың тотыққан модификациясы
АҮҚ - аденозинүшфосфорлы қышқыл
БРТ - бос радикалды тотығу
ДАҚ- диастолалық артериялық қысым
ДК - диенді конъюгаттар
ЖЛ – жалпы липидтер
ЖСЖ - жүректің соғу жиілігі
ЖТЛП - жоғары тығыздықтағы липопротеидтер
ЖХ – жалпы холестерин
ҚМК - қан айналымының минуттық көлемі
ҚШ - қосарланған шығым
ЛАТ - липидтердің асқын тотығы
ОМП - оттегін максималды пайдалану
ӨИ- өмірлік индекс
ӨМЖ - өкпенің максималды желденуі
ӨТМЖ - өкпенің тиісті максималды желденуі
ӨТС - өкпенің тіршілік сиымдылығы
ӨТТС - өкпенің тиісті тіршілік сиымдылығы
ӨШТС - өкпенің шапшаңдатылған тіршілік сиымдылығы
САҚ- систолалық артериялық қысым
ТАЖ - тыныс алу жиілігі
ТАК - тыныс алу көлемі
ТАҚ - тыныс алу қоры (ӨМЖ-ТАМК)
ТАМК - тыныс алудың минуттық көлемі
ТИ- Тиффно индексі
ТК - төзімділік коэффициенті
ШИ - Шаптал индексі
ШН - Шифтік негіздер
МКЖ75 - ӨШТС 75% дем шығару кезіндегі максималды көлемді жылдамдығы
МКЖ50 - ӨШТС 50% дем шығару кезіндегі максималды көлемді жылдамдығы
МКЖ25 - ӨШТС 25% дем шығару кезіндегі максималды көлемді жылдамдығы
ХЛ- хемилюминесценция
ФӨИ - функционалдық өзгерістер индексі
1сек.ШДШК - 1-секундта шапшаң дем шығару көлемі
PWC170 - тамырдың минутына 170 соғу кезіндегі денелік жұмыс істеу
қабілеті
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ширыққан бұлшықет жұмысы кезінде адамның
денелік жұмыс істеу қабілеті деңгейінің өсуінің функциялық негізі ағзаның
бейімделуіне байланысты. Ұзақ мерзімді бейімделу үлкен мөлшердегі дене
жүктемесін ағзаның орындай білу мүмкіндігімен анықталады. Дене жүктемесіне
шұғыл бейімделу кезіндегі жұмыс нәтижесі, реттегіш механизмдердің қорлық
мүмкіндіктері мен олардың жинақтала білу қабілеттеріне байланысты. Мысалы,
функциялық қорлардың іске қосылу деңгейі спортшылардың 72 пайызында –
орташа және 17 пайызында – жоғары деңгейде болады. Спортпен
шұғылданбайтындарда бұл интегралды көрсеткіштер 49 пайызында – орташа, 40-
да – төмен болып шықты [1, 69 б].
Осы айтылғандарға орай, спортшылардың жекедара ерекшеліктерін, олардағы
бейімделушілік қорларының сарқылу дәрежесін зерттеу мәселесі әлі де
өзектілігі жоғары, себебі бейімделу теориясы тұрғысынан спорттық нәти-жеге
қол жеткізудің міндетті шарттарының бірі болып табылады [2, 3]. Қазіргі
уақытта ағзаны энергиямен қамтамасыз етудің түрлі сипатындағы жұмысты
қамтамасыз ететін функциялық жүйелердің бейімделу ерекшеліктерін зерттеу
маңызды аспектілердің бірі болып тұр, сондай-ақ бұл жағдай дайындық
процесін басқарудағы жаңа болашақтарға жол ашуы мүмкін [3].
Қазіргі спортта берілетін дене жүктемелері дайындық жұмысын басқаруды
және дене жүктемесін негізсіз жоғарылатпауды, сондай-ақ әсерлілігін
жоғарылатудың жаңа жолдарын іздеуді қажет етеді [4]. Кейбір ғылыми
зерттеулерде қажудың пайда болуы үлкен дайындық жүктемелері салдарынан
кардио-респираторлық жүйе реакциясы мен оттегін пайдалану реакциясының
уақытша төмендеуімен байланысты екені көрсетілген [5]. Тыныс алу жаттығу-
лары кинетиканы, кардио-респираторлық жүйе реакциясының сезімталдығы,
тұтастай алғанда жұмыстың аэробты энергиямен қамтамасыз етілуін ұлғайтады.
Велосипедшілердің тыныс алу жүйесінің қорын жоғарылатуда арнайы құрылғы
қолдануды отандық ғалымдар зерттеді [6]. Өйткені сыртқы тыныс алу – бұл,
бұлшықет жұмысын іске асыру үшін ағзаны энергиямен қамтамасыз ететін
функциялық жүйенің бір бөлігі. Дегенмен, спорттық іс-әрекеттердің түрлі
биоэнергетикалық тәртібі кезінде және жыныстық аспектіде тыныс алу жүйесін
кешенді зерттеген жұмыстар жоқтың қасы.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Аэробты, аралас және анаэробты
тәртіппен жаттығатын жоғары дәрежелі спортшылардың бұлшықет жұмысы әсерінен
сыртқы тыныс алу, жұмыс істеу қабілеті және жаттыққандықтың физиологиялық
көрсеткіштеріндегі бейімделушілік өзгерістердің сипатын зерттеу.
Жұмыстың мақсатына байланысты алға қойылған міндеттер:
1. Түрлі биоэнергетикалық тәртіппен жаттығатын жоғары дәрежелі
спортшылардың сыртқы тыныс алу жүйесін, жұмыс істеу қабілеті мен
жаттықандығының интегралды көрсеткіштерін және жынысына байланысты
ерекшеліктерін анықтау.
2. Түрлі биоэнергетикалық тәртіппен жаттығатын жоғары дәрежелі
спортшылардың тыныштық күйіндегі және тестік дене жүктемесінен кейінгі
қандарындағы липидтердің алмасуын, биототығу процестерін, сондай-ақ
антиоксиданттық қорғаныс (АОҚ) жүйесін және олардың жыныстық
ерекшеліктеріне байланысты жағдайын зерттеу.
3. Биоэнергетикалық тәртіп бағытына байланысты, жоғары дәрежелі
спортшылардың сыртқы тыныс алу және қан плазмасындағы биототығу
процестердің деңгейінің көрсеткіштері, жұмыс істеу қабілеті және
жаттыққандығының интегралды көрсеткіштері арасындағы корреляциялық
байланыстарды анықтау.
4. Түрлі биоэнергетикалық бағыттағы ширыққан дене жүктемесіне спортшы
ағзасының бейімделу деңгейін кескіндейтін көрсеткіштердің ішіндегі ең
ақпараттысын бөліп көрсету.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Анаэробты, аралас және аэробты тәртіпте
жаттығатын жоғары дәрежелі спортшылардың ағзаларындағы сыртқы және
клеткалық тыныс алу жүйесінің дене жүктемесіне шұғыл және ұзақ мерзімді
бейімделу реакциясы алғаш рет жыныстық ерекшеліктеріне қарай зерттеліп
отыр. Бейімделушіліктің қайта құрылуына липидтердің қатысу дәрежесі тек
дайындық жүктемесінің тәртібіне ғана байланысты емес, сондай-ақ, спортшының
жынысына да байланысты екені алғаш рет дәлелденді. Спортшы қанындағы
ақуыздың тотыққан модификациясы (АТМ) көрсеткіштері мен олардың дене
жүктемесі әсерінен өзгеруінің бейімделушілік маңызы алғаш рет зерттелді.
Алғаш рет сыртқы тыныс алудың, жұмыс істеу қабілетінің, жаттыққандықтың
және қан плазмасындағы хемилюминесценция (ХЛ) көрсеткіштері бойынша
биототығу процестері деңгейінің интегралды көрсеткіштері арасындағы
корреляциялық тәуелділік анықталып, спортшы ағзасының ширыққан дене
жүктемелеріне бейімделу деңгейін сипаттауға арналған ең маңызды
көрсеткіштері бөліп алынды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі мәселелер. 1. Түрлі биоэнергетикалық
тәртіппен жаттығатын ер спортшыларға тән сыртқы тыныс алу жүйесі мен жүрек-
қантамырлар жүйесі, жұмыс істеу қабілеті және жаттыққандықты сипаттайтын
заңдылықтар спортшы әйелдер үшін де толығымен сақталады. Дегенмен,
әйелдерде өлшенген көрсеткіштердің маңызы төмен.
2. Бұлшықет жұмысына бейімделушілік қайта құрылу процестеріне
липидтердің қатысу сипаты, ЛАТ-АОҚ процестерінің қарқындылығы және АТМ
көрсеткіштерінің өзгеруі, дайындық жүктемесінің тәртібі мен спортшының
жынысына байланысты. Сонымен қатар, спортшыларда сынама дене жүктемесіне
деген жыныстық ерекшеліктер байқалады.
3. Жоғары дәрежелі спортшылардың дайындығындағы аэробты құрам сыртқы
тыныс алу көрсеткіштері, жұмыс істеу, жаттықандық және бос радикалды тотығу
процестері арасындағы интегралды көрсеткіштер арасындағы корреляциялық
байланыстар саны мен күші көрінуінде жетекші болып табылады.
Зерттеудің теориялық және практикалық құндылығы. Жүргізілген зерттеулер
түрлі биэнергетикалық сипаттағы дене жүктемесіне функциялық жүйенің
бейімделуі туралы түсінікті толықтырып, кеңейте түседі. Зерттеулер өкпенің
тиісті тіршілік сиымдылығы (ӨТТС), Шаптал индексі (ШИ), функциялық
өзгерістер индексі (ФӨИ), оттегін миаксималды пайдалану (ОМП) секілді жеке
интегралды индекстерді есептеп шығарумен толықтырылған, қан плазмасындағы
хемилюминесценция әдісі (ХЛӘ) көмегімен спортшы ағзасының функциялық
жағдайын шұғыл-диагностикалау мүмкіндігін теориялық тұрғыдан нақтылайды.
Жұмыстың апробациясы. Диссертация материалдары: Қазақстандағы
валеология қызметінің тәжірибесі, мәселелері мен даму болашағы атты
респубилкалық ғылыми-практикалық конференция материалдарында (Өскемен,
2003); Современный олимииский спорт и спорт для всех атты VІІІ
халықаралық ғылыми конгресте (Алматы, 2004); Олімпійський спорт і спорт
для всіх атты ІХ халықаралық ғылыми конгресте (Киев, 2005); Современный
Олимпийский и паралимпийский спорт и спорт для всех атты ХІІ халықаралық
ғылыми конгресте (Мәскеу, 2008); Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік
университеті биология-география факультетінің ғылыми семинарында баяндалды
(Қарағанды, 2006). Зерттеу жұмысының тақырыбы бойынша 3 мақала және 8 тезис
жарияланды.
1 ШИРЫҚҚАН БҰЛШЫҚЕТ ЖҰМЫСЫНА ТЫНЫС АЛУ ЖҮЙЕСІНІҢ БЕЙІМДЕЛУІ ТУРАЛЫ ҚАЗІРГІ
ЗАМАНҒЫ ТҮСІНІК
Адамның тіршілігі барысында оттегі үздіксіз пайдаланылады. Оттегі
қоректік заттарды тотықтыратын күрделі биохимиялық процеске қатысып,
нәтижесінде энергия бөлінеді және көмірқышқыл газы түзіледі. Спортшының
бұлшықет жұмысы барысында ағзада оттегін пайдалану мен көмірқышқылдың
қостотығы бөлінуін қамтамасыз ететін және бейімделу процестері мен тыныс
алу көрсеткіштерін бір қалыпта ұстайтын функциялық жүйе жұмыс жасайды (1
сурет). Оған иреархиялық матасу негізіндегі екі кіші жүйе кіреді. Олардың
бірі, әрбір тыныс алу циклінде қажетті өкпе желденуін қаматамасыз етіп
тұратын – сыртқы тыныс алудың функциялық жүйесі (ФЖ). Бұл жүйе ағзадағы
тыныс алу көрсеткіштерінің зат алмасуы үшін тиімді деңгейін бір қалыпта
ұстайтын жалпы функциялық жүйеге енеді. Ал сыртқы тыныс алудың
бейімделушілік өз-герістері ұлпалық тыныс алудың тиімді деңгейін сақтауға
жағдай жасайды [7].
1-сурет Ағзаның тыныс алу көрсеткіштерінің тиімді мөлшерін сақтайтын
функциялық жүйенің, басқа функциялық жүйелермен байланысы
1.1 Тыныс алудың функциялық жүйесін бағалау
Тыныштық күйінде түрлі дене жүктемелерінен соң және қалпына келу
кезеңдеріндегі абсолютті көрсеткіштерді, болуы керек көлемдермен салыстырып
қарастырған соң ғана, сыртқы тыныс алу жағдайы туралы дұрыс ой қорытуға
болады. Тыныс алу қызметін сипаттау үшін өкпенің тіршілік сиымдылығы (ӨТС),
өкпенің максималды желденуі (ӨМЖ) сияқты ақпаратты көрсеткіштерді, сондай-
ақ бронхы тарамы бойынша ауаның өту жылдамдығын сипаттайтын 1 секундтағы
шапшаң дем шығару көлемі (1сек.ШДШК), максималды көлемдегі жылдамдық
(МКЖ75, МКЖ50, МКЖ25) сияқты көрсеткіштер қолданылады.
Сыртқы тыныс алу аппаратының функциялық күйінің маңызды көрсеткіштерінің
бірі – ӨТС болып табыладыі [8-10]. Қалыпты жағдайда ӨТС болуы керек
мөлшердің 80% құрайды, 80%-дан азы – төмен, 110% және одан көбі – жоғары
ӨТС көлемі болып саналады.
ӨТС-ның мынадай келесі факторлардан тәуелділігі байқалады: жыныс, бой,
салмақ, адамның жасы, кәсіби мамандығы, дене дайындығы деңгейі, көкірек
қуысы мен оның қозғалмалылығы, тыныс алу бұлшықеттерінің күші, ауырлық
күші, денсаулық жағдайы, дене қалпы және т.б. [11; 12, 60 б.; 13-17].
Ерлерде, әйелдерге қарағанда ӨТС жоғары [18-20]. Ол ерлерде – 3,5-5 л
және әйелдерде – 2,5-4 л аралықтарында болады [21, 71 б.]. ӨТС ерлерде 8,7
л, әйелдерде 5,3 л жету жағдайлары кездескен [22, 96 б.]. Ұзын бойлы
адамдарда, жүзуші мен ескек есушілерде ол тіпті 9 л және оданда жоғары
болуы мүмкін [21, 71 б.]. Гиперстениктермен салыстырғанда, астениктерде
болатын үлкен мөлшерлер дененің келілік салмағына дәл келеді [23].
Зерттеушілер ӨТС-ның жас ерекшелігімен өзара байланысын зерттеді [24-26,
33 б.]. Аталған авторлар ӨТС көлемі 20 жасқа дейін өседі де, аздаған
өзгерістермен 55-60 жасқа дейін бір деңгейде қалады, сосын өкпе ұлпасы
серпімділігінің төмендеуі, кеуде қуысының сүйекті аппаратының қозғалғыштығы
азаюына байланысты төмендейді деген тұжырымға келді. Зерттеушілер ӨТС
ерлерде 30, әйелдерде 25 жасқа дейін жоғарылап, 35 жастан кейін ақырындап
төмендей бастайды деп санайды [27].
Ғылыми еңбектерде ӨТС сыртқы тыныс алудың функциялық жағдайын
сипаттайтыны [28-32], болмаса сол жүйенің тек морфологиялық ерекшеліктерін
көрсететіні [9, 33] туралы екі ұдайы пікір бар. Іс жүзінде сыртқы тыныс алу
жүйесінің функциялық жағдайы мен ӨТС-ның өзгеру дәрежесі арасындағы
сәйкессіздік жиі байқалады. Мысалы, ӨТС үлкен адамның сыртқы тыныс алуының
функциялық мүмкіндіктері салыстырмалы түрде төмен де, ал ӨТС төмен
адамдарда ол көрсеткіштер жоғары. Сонымен қатар, ӨТС-ның жекедара көлемдері
маңызы кең ауқымда байқалады. ӨТС 4 л-ге тең болған кезде, оттегін
пайдалану түрлі адамдарда минутына 2,0 мен 3,5 л аралығын құрайды. Яғни,
ағзаның функциялық жағдайын сипаттауда ӨТС жалған ақпарат беруі мүмкін және
бұл көрсеткіш аэробты қуаттылықты бағалауда жарамсыз деген сөз. Дегенмен,
болуы керек көлемдерді қолдана отырып, ӨТС ретінде статикалық өкпе
көлемінің қызметтік маңызын сандық бағалауға, соның негізінде желдену
процесіндегі оның функциялық рөлін болжауға болады [34, 17 б.]. ӨТС
көлемінен желденудің ұлғаю шегі тәуелді екенін және ӨТС желденудің
энергетикалық аспектілерімен тығыз байланысты екенін ескере отырып, ӨТС
қаншалықты жоғары болса, белгілі бір желдену көлеміне жұмыс аз орындалатыны
[35-37] және желденудің оттегілік тұрақтылығы соншалықты төмендейтіні
көрсетілген [38]. Бірқатар зерттеушілер ӨТС маңызын бағалаудағы
көзқарастары басқаша [8, 39, 10 б.; 40, 46 б.].
Желдену аппаратының жағдайын сипаттайтын интегралды көрсеткіші –
экспираторлық күшену кезіндегі 1сек.ШДШК болып табылады. Себебі, оған ӨТС-
ның бастапқы және ортаңғы шапшаң бөліктері жатады. Ол тыныс жолдарының
өткізгіштігін, бронхыдағы ауа жолдарының қарсылығы, өкпе ұлпасының
серпімділігі, тыныс алу бұлшықеттерінің жүйесін көрсетеді. Бір секунд
ішіндегі шапшаң дем шығару көлемі қалыпты жағдайда ӨТС-ның 80% құрайды.
Спортпен шұғылданатындарда ол 80% жоғары, спортпен шұғылдан-байтындарда 70%
төмен болады [21, 71 б.]. Көрсеткіштің 70%-дан төмен болуы, бронхы
өткізгіштігінің бұзылғанын және өкпенің ауыратындығын білдіреді.
Өкпенің максималды желденуі, өкпенің желдену мүмкіндіктерін сипаттаудың
интегралды көрсеткіші және сыртқы тыныс алудың жарамдылық белгісі болып
табылады. Бұл дегеніміз, шапшаң дем алу кезінде оның жиілігі мен тереңдігін
ұлғайту есебінен 1 минут ішінде өкпеге түсетін ауа көлемі. Осы көрсеткіш
сыртқы тыныс алу жүйесінің функциялық мүмкіндігін толығырақ кескіндейді.
Спортшылар шектеулі көлемдегі терең және шапшаң дем алуды, түрлі тыныстық
жаттығуларда қолданады. ӨМЖ көлеміне ӨТС, тыныс алу бұлшықеті, бронхылық
өткізгіштік, антропометриялық көрсеткіштер, сондай-ақ дайындық деңгейі мен
спорттық мамандану әсер етеді. Өзіндік терең тыныс алу түріндегі жаттығу
тыныс алу бұлшықеттері күшін көбейтіп, ӨТС жоғарылауына ықпал етеді [22].
Нақты ӨМЖ-нің болуы керек көлемге қатысы көптеген дені сау адамдарда
100% құрайды да, жас келе бұл көлем төмендей бастайды [41]. ӨМЖ-нің қалыпты
көлемі, тиісті көлемнің 90-110% құрайды және 90% төмені – қанағат-
тандырарлықсыз, 110% жоғары – жақсы деп қарастырылады. Үлкен дәреже-лерге
жететін ӨМЖ-ің төмендеуі, тыныс алу бұлшықеттерінің энергетикалық
қорларының біршама әлсіреуі, соның салдарынан олардың қажуы мен бронхы
тармағы бойынша ауаның қозғалу жылдамдығы төмендеуін көрсетеді [42].
ӨМЖ анықтау кезінде тыныс алудың (оның құрам бөліктері) тереңдігі мен
жиілігі арақатынасын ескеру өте маңызды. Ол құрамдар еркін, шапшаң тыныс
алу әдісі кезінде жоғары мөлшерде болады. Еркін, жоғары желдену көбінесе
тыныс алу жиілігін (ТАЖ) ұлғайту арқылы іске асырылады да, бұл жерде тыныс
алу көлемі (ТАК) мүлдем өзгермейді және сирек жағдайларда ТАК-н ұлғайту
арқылы жоғары желдену болады да, ТАЖ сәл төмендейді. Соңғы жағдай ТАК
ұлғаюының (ӨТС пайыздық мөлшері) жоғары шегіне жетуімен түсіндіріледі [43,
44]. ТАЖ сиреуі, ТАК мөлшерінің ұлғаюына әкеледі. Бұл тыныс алудың
тереңдігі мен жиілігін басқарудың жалпы заңдылықтары және өкпе желденуінің
тұрақтылығын сақтау процесімен байланысты [45].
Бірқатар зерттеушілер түрлі қуаттағы бұлшықет жұмысы кезіндегі тыныс
алудың жиілігі мен тереңдігінің еркін үйлесуінен, сыртқы тыныс алу
әсерлілігінің тәуелді екенін анықтады [46]. ӨМЖ-н анықтауда бұрыннан
қолданылып келе жатқан әдіс – мөлшерленген дене жүктемесі әдісі,
көмірқышқылы көбейтілген газ қоспаларымен (10%) тыныстау әдістері тыныс
алудың жиілігін емес, тереңдігін ғана ынталандырады. Яғни, жиілік ең жоғары
деңгейге жетпейтіндіктен, алынған ӨМЖ көрсеткіштері нақты емес.
Егер ӨМЖ-нен тыныштық күйіндегі тыныс алудың минуттық көлемін (ТАМК)
алып тастайтын болсақ, спортшының тыныс алу қоры атты – өкпесінің желденуін
қаншалықты ұлғайтуға болатынын көрсететін санды алуға болады. Қалыпты
жағдайда ол ӨМЖ 91-92% құрайды [47]. Бұл тест өкпе желденуін ұлғайтудың
еркін мүмкіндіктері туралы интегралды түсінік береді.
ӨМЖ қаншалықты жоғары болса, дене жаттығуларын орындау кезіндегі өкпенің
желденуін ұлғайту қорлары соншалықты жоғары және оның дене жаттығулары
жағдайындағы өсуі төмен болады. ӨМЖ-нің қызметтік маңызы өзіндік сыртқы
тыныс алу жүйесінің желдену мүмкіндігі сипаты шеңберінен де ауқымды.
Себебі, бұл параметр ағзаның аэробты өнімділік деңгейімен, ОМП көлемімен
тікелей және тығыз байланыста. Дене салмағының өсуі, ӨТС мен ӨМЖ-ің
абсолютті өсуінен асып кетеді. ОМП көбінесе гендік факторға байланысты.
Соған байланысты, оны анықтау тек спортшының функциялық жағдайын анықтау
үшін ғана емес, сонымен қатар төзімділікті дамытуды талап ететін спорт
түрлеріне іріктеу жүргізуде де маңызды.
Сыртқы тыныс алу жүйесін функциялық анықтауда, бронхылық өткізгіштіктің
жағдайын бағалауға маңызды рөл беріледі. Ауа ағымы трахея-бронхы тарамы
арқылы қозғала отырып, бронхы саңылауларының тарылуы мен альвеолалық
қысымның болуына байланысты, ауаның қозғалу жылдамдығын өзгертетін
қарсылықты сезінеді. Авторлар Паузейлдің формуласын қарапайымдата отырып
[48, 49], бронхылық қарсылық альвеоладағы қысым көлеміне тура
пропорционалды және ауа ағымы жылдамдығына теріс пропорционалды екенін
анықтады. Оны тыныс алудың кез келген сәтінде, Флейш ойлап тапқан
пневмотахограф көмегімен есептеп шығаруға болады.
Бронхылық өткізгіштікті зерттеу үшін түрлі әдістер қолданылды. Олардың
ішінде, ӨМЖ-нің ӨТС-на қатысын (ауаның қозғалу жылдамдығы көрсеткіші) өлшеу
ұсынысы болды және оны бірқатар авторлар зерттеді [39, 10 б.; 50, 51].
Зерттеушілер тек динамикадағы ӨМЖ-н өлшеумен шектелуді ұсынды [40, 52] және
басқа да авторлар тек ӨТС-н максималды жылдам дем шығару кезінде анықтауды
ұсынды [53-55, 56, 110 б.].
Ауаның қозғалу жылдамдығын зерттеу бойынша жұмыстар жалғаса берді және
олардың бірқатарларында бронхы саңылауларының кішіреюімен, ауаның ағымы 16
есе төмендейтіні, төменгі тыныс алу жолдарының қарсылығы негізінен ең кіші
бронхымен анықталатынын кескіндеді. Яғни, бронхылық өткізгіштіктің бұзылу
дәрежесі туралы нақты мәліметтерді альвеолалық қысымды ескермей-ақ алуға
болады деген сөз. Бронхылық өткізгіштіктің анық ауытқулары шапшаң тыныс алу
кезінде байқалады. Себебі ауа ағымына қарсылықтың ұлғаюы, сол ауа
жылдамдығының шаршысына тең және ол бірқатар еңбектерде көрсетілген [39, 71
б.; 40, 46 б.; 57]. Кеуде қуысының қысылуы мен тыныс алу бұлшықеттерінің
күшінің азаюымен альвеолалық қысымның өзгеруі, ауа ағымының жылдамдығын
бәсеңдетуге көп әсер ете қоймайды және ол зерттеу жұмыстарында көрсетілді
[48, 50, 58, 59, 61 б.].
Сонымен, бронхылық өткізгіштікті бағалау үшін шапшаң дем тарту немесе
шапшаң дем шығару кезіндегі ауа қозғалысының максималды көлемді жылдамдығын
өлшеу керек. Ол бронхылық өткізгіштікті басқа әдістерден гөрі жақсы
көрсететін – пневмотахометрия әдісімен іске асырылады [26, 60, 45 б.; 60,
36 б.; 61-64].
Қазіргі уақытта шапшаң дем шығарудың түрлі сәттеріндегі ауа қозғалысының
максималды көлемді жылдамдығын тіркеуге мүмкіндік беретін шапшаң дем
шығарудың ағым-көлем қисығын (ШДШАҚ) тіркеу әдісі қолданылады. ШДШАҚ
көрсеткіштерінің (пато)физиологиялық мәні, ауаның трахея-бронхылық тарам
бойынша қозғалуы кезіндегі тең қысым теориясын (ТҚТ) ойлап тапқан аворлар
еңбектері [65], сондай-ақ, олардың негізін қалаушы тұжырымдарды толықтырған
және нақтылаған басқа да бірқатар авторлардың жұмыстары арқасында
түсінікті болды [31, 36, 55, 66-74]. ӨТС-ы 70%-дан төмен әрбір өкпе көлемі
үшін, қаншалықты күш жұмсалғанымен өзгеруі мүмкін емес максималды ағым
болатыны дәлелденді және ұсақ бронхылар деңгейіндегі тыныс жолдарының
экспираторлық жабылуы ауруларда да, дені сау адамдарда да бірдей болады.
ШДШАҚ-н тіркеу әдісінің мәні, ауыз қуысындағы ауа қозғалысының көлемдік
жылдамдығы мен өкпенің шапшаңдатылған тіршілік сиымдылығының (ӨШТС) маневр
орындау кезіндегі өкпенің көлемін бір мезгілде өлшеу арақатынасынан тұрады.
Максималды дем шығару кезіндегі ауыз қуысындағы ауа ағымы бронхы
қабырғасына сырттан әсер ететін күштің арақатынасымен анықталады.
Шапшаң дем шығару кезінде тыныс алу жолдарының қабырғасына, тыныс алу
бұлшықеттерінің әрекеті көлемін сипаттайтын жоғары, оң бағыттағы плевралық
қысым сырттан әсер етеді. Сол сыртқы күштердің әсерімен бронхылардың
төмендеуі болмайды. Өйткені оған мынадай қарама-қарсы бағытталған күштер
қарсы тұрады: бронхы қабырғаларының өзіндік тонусы, өкпенің серпімді
тартылысы мен ауа ағымының тыныс алу жолдарының ішкі бетіне статикалық
(қапталдық) қысымы. Бронхы қабырғаларына сырттан және іштен әсер ететін
күштердің арақатынасы өкпе көлемінің кішіреюіне қарай өзгеріп отырады. ӨШТС
алғашқы үштен біріндегі өкпенің кері серпілуі барынша жоғары болады.
Сондықтанда бронхы қабырғаларына іштегі әсер қысымы, сырттағыдан басым
болады. Осы сәттегі максималды көлемді жылдамдық мөлшері, ірі тыныс алу
жолдарының (өкпеден тыс) қарсылығы мен плевралық қысымға (жұмсалған күш)
байланысты. Міне осылайша, ауа ағымына максималды қарсы тұруды үлкен
жылдамдықпен, желденетін 7-ші қатарлы бронхылар іске асырады. ӨШТС-ның 20-
30% дем шығаруынан соң, өкпенің серпімді тартылуы төмендейді де, тыныс алу
жолдарының белгілі-бір бөліктерінде бронхы қабырғаларына сырттан және іштен
әсер ететін күштердің салыстырмалы түрдегі тепе-теңдігі орнайды. Сол тепе-
теңдік бөліктерін тең қысым нүктелері деп атайды (ТҚН). Олар тыныс
жолдарын, шеткі-жоғары (альвеолалардан ТҚН-не дейін) және орталық-төменгі
(ТҚН- атмосфераға дейінгі) етіп бөледі. МКЖ көлемі ТҚН анықталғаннан
кейінгі ӨШТС 75%-дан 25%- дейінгі аралығындағы әрекеттен салыстырмалы түрде
тәуелсіз болады және ТҚН-нен шетке қарай орналасқан тыныс алу жолдарының
қарсылығын, сондай-ақ өкпенің серпімді қайта келу күшін кескіндейді.
Басқаша айтқанда, шапшаң дем шығарудың осы фазасындағы МКЖ мөлшері, өкпе
ұлпасы мен ұсақ тыныс алу жолдарының механикалық қасиеттерін сипаттайды
[72, 97 б.].
Шапшаң дем шығару барысындағы өкпе көлемінің кішіреюіне қарай, МКЖ
мөлшері бронхы тарамының шеткі бөлімдері жағдайын сипаттайды. Тікелей,
бронхыішілік өлшеулер арқылы шапшаң дем шығару кезінде ТҚН алғашқы рет ӨТС
10-20% дем шығарған соң трахеяның кеудеішілік бөлігінде пайда болады. ӨТС
50%- дем шығаруы кезінде ол үлестік бронхыларға қарай ауысады (орташа
бронхылардың өткізгіштігінің басым белгісі). Ал ӨТС- 75% дем шығаруынан
соң, диаметрі 3 мм кем бронхыларға қарай ауысады. Осы мәліметтердің
негізінде, ӨТС 50%- деңгейінде өлшенген МКЖ барлық өкпе-ішілік тыныс алу
жолдарының қарсылығын, ал ӨТС 25%- деңгейінде өлшенгендер – диаметрі 3 мм
кем бронхыларды кескіндейді (ұсақ бронхылардың өткізгіштік белгісі). Шапшаң
дем шығару кезінде обструктивті (кедергілі) өзгеруге тән қасиеті бар ұсақ
бронхылардың коллапсы болады. ШДШАҚ көмегімен олардың зақымдануының
салыстырмалы түрде ерте дәрежесінде анықтау мүмкін болып отыр.
Сонымен, сыртқы тыныс алу жүйесі жұмысының арқасында, тыныс жолдары
арқылы адамға, оның тіршілік барысындағы энергия негізін қамтамасыз ететін
оттегінің барлығы дерлік жеткізіледі. Газ алмасу арқылы өкпе альвеолаларына
жеткізіліп, қан арқылы ұлпаларға тасымалданатын оттегі клеткалық тотығу
процестеріне қолданылады.
Тотығу процестерінің қалыпты өтуі екі жолмен іске асырылатыны белгілі:
оксидазды және оксигеназды реакциялар көмегімен. Биологиялық тотығудың
оксидазды жолы ферменттер көмегімен белсенді емес ақырғы өнім құру арқылы
іске асырылады және оттегінің тотығушы субстратқа тікелей қосылуын
болдырмайды. Тотығудың оксигеназды (ферментсіз) жолы бос радикалды болып
табылады және оттегі молекуласының тотығушы субстратымен тікелей қосыла
отырып, бос радикал құруымен негізделеді [75, 5 б.; 76].
Қалыпты жағдайда бұл процестер эндогенді антитотығу жүйесінің реттегіш
ықпалы арқасында белгілі бір тепе-теңдікте болады.
Бұлшықеттерге оттектің жеткізілуі жылдам өскен бұлшықет жұмысы кезінде
ағзаның физиологиялық-метаболизмдік процестерінің қалыпты қызмет етуіндегі
маңызды процестердің өзара қарым-қатынастары күрделене түседі. Көптеген
зерттеушілер споршылардың шамадан тыс белсенденуі жоғары жұмыс істеу
қабілетінің қалыптасуындағы орын ауыстырушы фактор болып табылатын – жұмыс
істеуші мүшелердегі клеткалардың оксигеназды жолмен тотығуын зерттеуге баса
назар аударды [77, 137 б; 78, 32 б.]. Сонымен қатар, эндогенді липоасқындар
құрамы жоғары болған кезде, биоэнергетикаға арналған қанықпаған май
қышқылдарының (энергетикалық субстрат) көбі жоғалып кетеді. Себебі олар
ферменттік тотығу арнасынан патогендік бос радикалды тотығу (БРТ) арнасына
ауысады. Бұл жерде, катаболикалық БРТ мен тотығудың ферменттік түрі – тыныс
алу және гликолиз арасында бәсеке байқалады [75, 5 б.]. Осы айтылғандарға
орай, біздің назарымыз спорттық іс-әрекетке бейімделу кезіндегі БРТ
процесіне арналған ғылыми әдебиеттерді талдауға арналды.
Ақуыз, көмірсу, нуклеинді қышқылдар, май қышқылдары ағзадағы БРТ-ға
ұшырайтыны белгілі жағдай. Ақуыз, көмірсу, нуклеинді қышқылдар реакциясының
бір және қос актілі радикалды реакциялардан ерекшелігі, тірі клеткалардың
липидті фазаларындағы қанықпаған май қышқылдарының ферменттік емес БРТ-ы
ерекше болады. Бір рет басталған автототығу тоқтамай-ды және оны іс жүзінде
тоқтату мүмкін емес [79, 100 б.; 80, 317 б.]. R- қаны-қпаған май
қышқылдарының алғашқы радикалы молекулалармен өзара әрекет ете отырып
жойылып кетпей, қалпына келеді (регенерацияға ұшырайды) және тізбекті
жалғастыра береді. Нәтижесінде тұрақты емес аралық молекулалық өнімдер –
гидроасқындар – RООН май қышқылдары жинақталады [81, 115 б.].
БРТ-ның негізгі белгілерінің бірі қос байланыспен ілесетін
(конъюгацияланған) көп қаныққан май қышқылдары құрылуы болып табылады:
диендер – С = С – С = С- (толқын ұзындығы max = 233 нм); триендер – С = С-С
= С-С = С-С- (толқын ұзындығы max = 275 нм), бұларға сіңірудің жекедара
максимумдары тән қасиет.
БРТ белсенденуі мембрананың липидті фракциясы құрамының сапалы жаққа
қозғалуына әкеліп соғады. Олардың физикалық қасиеті өзгеріп, липидті
фазаның жабысқақтығын ұлғайтады да, температура төмендейді және барлық
ферменттік процестердің жылдамдығының төмендеуіне әкеліп соғады. БРТ
белсенділігінің жоғарылайтын қысқа уақыттық кезеңінде бұл процестер
тотығуға қарсылардың әсерінен кейін қайтарымды және реттеуге көнгіш болып
табылады. БРТ-дың ұзақ уақыт белсенді болуы, мембрананың серпімділігі мен
механикалық қасиет тұрақтылығын төмендетеді, яғни, мембарананың липидтік
құрамының физикалық қасиетін өзгертетіні соншалық, қартаю мен
атеросклерозға тән ауысуды жылдамдатады.
Липидтердің (фосфолипидтердің) сапалық құрамын өзгерту, липидке тәуелді
мембранамен байланысқан ферменттердің белсенділігіне жекедара әсер етеді.
Әрбір фосфолипид белгілі-бір мембранамен байланысқан ферментке арнайы
әсерлендіргіш болып қызмет ететіндіктен, олардың арақатынасының өзгеруі,
түрлі ферменттік реакциялардың жылдамдығының қалыпты арақатынасы өзгеруіне
әкеліп соғады.
БРТ белсенділігі мен гидроасқындардың жинақталуы мембрананың
өткізгіштігін өзгертеді. Май қышқылдарының жиналып қалған қалдықтары
нормада гидрофобты және су мен мембранадағы қос гидрофобты қабатқа су
өткізбейтін суда ерігіш гидрофилді қоспалар құрайды. Гидроасқындық топтар
полярлы және гидрофилді. Олардың құрылған кездерінде липидті биоқабаттың
гидрофобтылығы бұзылады да, онда гидрофилді тесіктер пайда болады.
Мембрананың кедергілік қызметі бұзылып, ол өткізгіш болып шығады. Мысалы,
гидролиттік ферменттер үшін немесе кальций иондарына өткізгіш болады да,
алдымен тірі клетканың метаболизмін белсендендіреді.
БРТ-дың ұзақ белсенденуі кезінде, дәл сол механизм мембрананың
бұзылуына, олардың ыдырауына және метаболизмнің ұйымдасуы бұзылуына әкеліп
соғады. Белсенді бос радикалдар мен БРТ-дың ақырғы өнімдері – альдегиттер
мен кетондардың көптігі (нормадан артық жинақталуы) клеткаларға тікелей
қауіп төндіреді. Альдегидтер мен кетондардың радикалды полимерленуі –
биополимерлер молекулаларының бір-біріне жабысып, олардың әлсіреуі және
балласт түрінде жинақталуы түріндегі қайтарымы жоқ процесті ынталандырады
және олар қарқынды түрде люминесценцияланады.
Ондай белсенді емес полимерлер флуоресценцияланушы Шифтік негіздер (ШН)
болып табылады [79, 100 б.]. Мысалы ШН малонды альдегидтердің Б-NН2 ақуызды
аминды топтармен немесе ФЛ-NН2 (фосфатидилэтаноламин) аминдыфосфолипид амин
топтарымен өзара әрекет етуі арқасында құрылады.
Ақуыздық ферменттердің полимерленуі клеткалық метаболизмді бұзады [80-
82]. ДНК жіпшелерінің немесе ДНК молекулаларының көлденең жабысуымен
нуклеинді қышқылдардың полимерленуі клетканың және ағзаның тұтастай
алғандағы генетикалық аппаратын зақымдауға әкеліп соғады [83, 2 б.].
1.2 Бұлшықет жұмысына бейімделу процесінің жалпы заңдылықтары
Бейімделу – бұл гомеостаздық жүйелердің функциялық жағдайын және ағзаның
тұтастай алғанда сақталуын, дамуын, жұмыс істеу қабілетін, қолайсыз ортада
барынша ұзағырақ тіршілік етуін бір деңгейде ұстау процесі. Бұлшықет
жұмысына деген бейімделу жаттыққандықпен көрінеді, яғни: 1) жаттықпаған
адамның орындай алмаған бұлшықет жұмысының қарқыны немесе ұзақтықтығын
орындай білу қасиеті; 2) физиологиялық жүйелердің үнемді қызмет етуі; 3)
зақымдаушы әсерлер мен қолайсыз факторларға деген резистенттілікті
жоғарылату [84, 85].
Көптеген бейімделушілік реакцияларды дамытуда зерттеушілер көбінесе екі
кезеңді бөліп көрсетеді: шұғыл, жедел, бірақ жетілмеген бейімделу –
бастапқы кезең; жетілген, ұзақ, созылмалы бейімделу – келесі кезең.
Негізінен, ағзаның энергетикалық реакцияларының бейімделуімен байланысты
бейімделу процесінің қарапайым құрамы және ақырын дамитын, қарқынды жұмыс
істейтін мүшелер мен жүйелердің - биологиялық және морфологиялық өзгеруімен
көрінетін әрі ақырын дамитын – айрықша құрамдарын ажыратады.
Бейімделу процесі ағзаға тек оң нәтижелер беретін процесс емес, сонымен
қатар, бейімделудің құны деп аталатын теріс жақтармен де көрінеді [86,
107 б.]. Мұндай жағдайда жүктемеге жауап дұрыс болуы мүмкін. Бірақ сол
реакцияның қалыптасуына қолданылған механизмдер теріс болып, ағзаның
базалық қызмет етуі жылдам ширығумен қамтамасыз етіледі. Кейде
физиологиялық қорлар толығымен сарқылып, компенсацияның реакцияға тиімді
емес формалары (дезадаптация) кіріседі де, бейімделу бұзылады [87, 88].
Зерттеулер көрсеткендей, мүшелер мен жүйелердің қызметтерінің ұлғаюы,
сол мүшелер мен жүйелерді құратын клеткадағы нуклеинді қышқылдары мен
ақуыздардың синтезін заңды түрде белсендендіреді [89, 17 б.]. Бейімделуге
жауапты жүйелер қызметінің орта талабына жауабы жоғарылайтындықтан, ең
бірінші кезекте нуклеинді қышқылдар мен ақуыздардың синтездерінің
белсенденуі дамиды.
Белсендену құрылымдық өзгерулердің қалыптасуына әкеліп соғады. Ол өз
ретінде бейімделуге жауапты жүйелердің қуаттылығын міндетті түрде
жоғарылатады. Міне, осы ұзақ уақыттық бейімделудің құрылымдық базасын
қалыптастырудың шешуші факторы – шұғылдан, ұзақ бейімделуге ауысудың
негізін құрайды [90, 436 б.; 91].
Ұзақ уақыттық бейімделудің қалыптасу процесі кезіндегі көріністердің
реттілігі, бейімделуге жауапты жүйе клеткаларының физиологиялық қызметінің
ұлғаюы, сол клеткалардың ядроларындағы РНК транскрипция-сының жылдамдығының
ұлғаюы, ДНК құрылымдық гендеріне қарай қозғалуын туындататындығында [83, 2
б.].
Шұғыл бейімделу кезеңінде, яғни бейімделуге ерекше жауапты жүйелердің
қызметі өсуі кезінде, белгілі бір құрылымдардың жинақталуы болады және
жүйелі құрылымдық жол іске асырылады.
Дене жүктемелеріне бейімделу кезінде бұл құрылымдық жүйелі жол қаңқа
бұлшықеттерінің гипертрофиясы мен ондағы митохондриялардың 1,5-2 есе
ұлғаюымен көрінеді. Соңғы өзгеріс, қан айналым және сыртқы тыныс алу
жүйелерінің қуаттылығының ұлғаюымен үйлесімде болып, қозғалыс аппаратының
қарқынды қызмет етуіне қажетті ағзаның аэробты қуаттылығын ыңғайлатуды
қамтамасыз етеді. Нәтижесінде митохондрия санының өсуімен, ағзаның аэробты
қуаттылығы жоғарылауы, жүктеме кезіндегі гликолиздің белсенденуі салдарынан
құрылатын көп мөлшердегі пируваттарды бұлшықеттердің жою қасиетінің
мүмкіндігі жоғарылауымен үйлесімде көрінеді. Бұл бейімделген адамдардың
қандарындағы лактаттардың жоғарылауының алдын алады. Ал лактат құрамының
жоғарылауын дене жұмысы шектейді. Сонымен қатар, лактат липаздың ттежегіші
болып табылады және ретіне қарай лакцидемия майларын пайдалануды тежейді.
Бейімделуді дамыту кезінде митохондриялардағы пируваттарды пайдалануды
жоғарылату, қандағы лактаттың құрамын ұлғайтудың алдын алады және
митохондриядағы май қышқылдарын жұмсауды қамтамасыз етіп, нәтижесінде
жұмыстың қарқындылығы мен ұзақтығы барынша жоғарылайды да, көмірсуға
қарағанда энергияны көп бөлетіндіктен, липидті алмасу іске қосылады [92-
98].
Сонымен, тармақталған құрылымдық жол, ағзаның жұмыс істеу қабілетін
шектейтін тізбекті кеңейтіп, сенімді емес шұғыл бейімделуді ұзақ уақытқа
ауыстырудың негізін құрайды.
Ұзақ мерзімді бейімделу нәтижесі ағзаның үлкен мөлшердегі дене
жүктемесін орындай білу мүмкіндігін анықтайды. Үзіліссіз бұлшықет жұмысына
бейімделу кезіндегі жүйенің функциялық қоры екі жолмен ұлғаяды [99].
Алғашқысы шұғыл бейімделу кезінде көрінеді және қорлық деңгейдің өсуімен
сипатталады. Екіншісі дене жаттығуларымен қол жетіп, қызмет етудің бастапқы
деңгейі төмендеуімен сипатталатын, ұзақ уақыттық бейімделудің нәтижесі
болып табылады. Ширыққан бұлшықет жұмысы кезіндегі функциялық қорлардың
іске қосылуы, ағзаның қызмет ету деңгейінен тікелей, функциялық қорлардың
іске қосылу деңгейінен кері тәуелділікте болады.
Спортшының жаттыққандығын бейімделу теориясы тұрғысынан қарау, оның
жоғарылауын ағзаның функциялық қоры өсуі ретінде қарастыруға мүмкіндік
береді [100-102]. Аталған жағдай зерттеушілерді спортшы ағзасындағы
бейімделу процестерінің деңгейінің интегралды көрсеткіштері мен индикаторын
іздеуге итермелейді. Стрестің вегетативті индексі [103-105, 44 б.],
бейімделудің ширығу коэффициенті, ағзаның қарапайым реактивтілігінің жалпы
деңгейі сияқты индикаторлар ұсынылды [106-108].
Көптеген авторлар, қимыл-қозғалыс тәртібінің ерекше жағдайларында
ағзаның әсерлі қызмет етуін қамтамасыз ететін, қазіргі жағдайда адам
биологиясының рұқсат етілген шекарасы шеңберіндегі физиологиялық жүйелердің
мүмкіндіктерін кеңейту, тек спортшының жеке дара ерекшеліктерін, оның
бейімделушілік қорларының азаю дәрежесі мен қорлық мүмкіндіктерін ескерген
жағдайда ғана мүмкін болады деп санайды [109-113].
1.3 Спортшының сыртқы тыныс алу жүйесіндегі бейімделушілік процестер
Спортшылардың дайындық және жарыстық іс-әрекеттері, негізінен нақты бір
спорт түрінде қажетті жұмыс істеу қабілетін жоғарылату мен мықты дағдыларды
қалыптастыруға бағытталған. Спортшының ағзасында жаттығу деңгейіне қарай,
функциялы жүйенің әсерлі құрамы, дағдыны шыңдау барысында қимыл-қозғалыс
актілерін соматикалық-вегетативті қамтамасыз ету, сондай-ақ оның
энергетикалық қамтамасыз етілуі жетіледі.
Спортшылардың жоғары нәтижелерін қалыптастырудағы кардио-респираторлық
жүйенің рөлдеріне қатысты зерттеушілер жұмыстарының көптігіне қарамастан
[114], оны құрама функциялық элементтердің қатысу деңгейі әрдайым
өзгеруімен сипатталатын, жоғары тәртіпті функциялы жүйенің әсерлі тізбегі
ретінде қарастыру керек.
Көптеген зерттеулердің нәтижесі, сыртқы тыныс алу аппаратының бейімделу
мүмкіндіктері жеткілікті мөлшерде жоғары деңгейде екенін дәлелдеді [115].
Зерттеушілер жас ерекшеліктері, спорт пен жүктеме түрлеріне байланысты
тыныс алу мен қан айналым мүшелеріндегі жеке-бір басым реакцияларды бөліп
көрсетті [116].
Мысалы, ӨТС-ның ең жоғары мөлшері төзімділік бағытында дайындалатын
спортшыларда байқалады және оларда кардио-респираторлық өнімділік өте
жоғары деңгейде. Ал жылдамдық пен ептілік сапаларын дамытумен дайындалатын
спортшыларда бұл көрсеткіштер төмен.
Төзімділікті дамыту кезінде белгілі бір дене жүктемелерін орындау, тыныс
алуға қосымша кедергі келтіреді де, функциялық мүмкіндік пен респираторлық
жүйенің қасиеттері өседі [117; 118, 120 б.]. Сондай-ақ, арнайы тыныс алу
жаттығулары да тыныс алу аппараттарының функциялық мүмкіндіктерін
жоғарылатады. Яғни, өкпенің желдену қызметтерін, сыртқы тыныс алу қызметін
жақсартады және бұлшықет жұмысы кезіндегі тыныс алу тәртібін оң өзгертеді
[119, 64 б.].
Автор ӨТС-ның көлемі, сондай-ақ тыныс алу бұлшықеттерінің күші сыртқы
тыныс алу аппараты қуаттылығының негізгі көрсеткіші болып табылады және
циклді спорт түрлеріндегі жоғары көрсеткіштерге қол жеткізуді аздап
шектейді, деп атап айтқан [120-122]. Зерттеушілер тыныс алу бұлшықеттері
күшінен ӨТС тәуелділігін кескіндейтін индекстерді ұсынды [123].
Сонымен, ӨТС-ның көлемі туралы мәліметтердің бапкерлер үшін белгілі-бір
практикалық маңызы бар. Себебі, әдетте шегіне жеткен дене жүктемелері
кезінде жететін максималды тыныс алу көлемі шамамен алғанда ӨТС-ның 50%-на
тең [124, 40 б.]. Ал жүзгіштер мен ескек есушілерде 60-80%- тең [120]. ӨТС-
ның көлемін біле отырып, тыныс алу көлемінің максималды мөлшерін шамамен
болжауға болады. Осындай жолмен дене жүктемесінің максималды тәртіп
кезіндегі өкпенің желдену әсерлілігі дәрежесі туралы айтуға болады. Тыныс
алу көлемінің максималды мөлшері қаншалықты жоғары болса, ағзаның оттегін
пайдалануы соншалықты үнемді және тыныс алу көлемі қаншалықты төмен болса,
тыныс алу жиілігі соншалықты жоғары болады да, ағзаның пайдаланған
оттегінің көп бөлігі тыныс алу бұлшықеттерінің жұмысын қамтамасыз ететіні
айдан анық [124, 40 б.]. Яғни, желденудің ӨТС көлеміне тәуелділігі және ӨТС
мен желденудің энергетикалық аспектілері арасындағы байланыс байқалады.
Көптеген аторлар өкпенің желденуіне жұмсалатын энергия деңгейін
зерттеумен айналысты [125-130]. Бірақ тыныс алудың энергетикалық құны
туралы мәліметтер бір-біріне қарама-қайшы. Мысалы, аторлардың мәліметтері
бойынша [131] ТАМК-нің әрбір литрінің оттегілік құны тыныштық күйінде 0,5-
1,0 мл, басқа автордың зерттеу жұмыстары бойынша 6-20 мл құрайды [132].
Зерттеуші 120 л ТАМК – бұл шекара деп санайды [124]. Одан жоғары болса,
сыртқы тыныс алу аппараты жұмысының энергетикалық құны өте жоғары болады
деген тұжырым айтылады. Мысалы, зерттеуші аэробты өнімділіктің өте жоғары
деңгейінде желденудің энергетикалық құндылығын кескіндейтін әсерлілік пен
үнемділік қорлары қосылатынын анықтады [134, 413 б.]. Автор ӨМЖ деңгейі тең
жағдайда болғанда, бір литрдің оттегілік көлемі жылдамдық тобының
спортшыларында төмен, ал күш тобында жоғары болады деген тұжырымға келді
[135].
ӨТС өкпенің тыныстық қабаты аумағы көлемін жанама түрде бағалауға
мүмкіндік беретіні белгілі. Яғни, ӨТС қаншалықты көп болса, тыныс алу беті
соншалықты көп және тыныс алу тереңдігі көп болып, желдену көлемінің
ұлғаюына қол жеткізу жеңіл болады [27]. Зерттеушілер ӨТС спорттық
нәтижелермен өзара дұрыс реттелетінін атап өтті [136, 137, 42 б.]. Ол ӨТС
көлеміне қарай, белгілі бір деңгейде спорттағы нәтижелерді болжауға
мүмкіндік береді. ӨТС жоғары болатын, жаттыққан спортшылар ТАМК-н тыныс
алуды тереңдету арқасында біршама ұлғайтуы мүмкін және осының арқасында
энергия көп мөлшерде жұмсалмайды.
Бірқатар зерттеушілердің еңбектерінің арқасында, ӨМЖ-н зерттеуді
спорттық медицинада қолдана бастады [29, 51, 135, 138-141]. Бұл көлем
спорттық шеберлік пен дайындық деңгейін өзгерту кезінде орташа есеппен
минутына 110-130 л дейін анық өзгереді (шегі – минутына 150л) [52]. Түрлі
зерттеу мәліметтері бойынша ӨМЖ нормада минутына 120-140 л (әйелдерде) және
190-250 л (ерлер), спортпен шұғылданбайтындарда 50-70 л (әйелдер) және 70-
90 л (ерлер) [27], Авторлар зерттеулері бойынша ерлерде минутына 100-ден
180 л дейін, әйелдерде 70-тен 120 л дейінгі аралықтарында болады [21, 71
б.].
Автор өз жұмыстарында дене жүктемесі көлеміне ӨМЖ-нің түрлі жауап
реакцияларын атап көрсетті және сол реакциялар жүктеменің сәйкес келуі мен
спортшының функциялық дайындығы туралы ой қорытуға мүмкіндік беретіндігін
атап өтті [142].
Зерттеуші жүктемеге ӨМЖ реакциясының үш түрін бөліп көрсетеді [143, 60
б.]. Мысалы, үлкен жүктемеден соң бірден ӨМЖ-нің біршама төмендегенін
көрсетеді және сәл уақыттан кейін қалпына келеді. Орташа жүктемеде ӨМЖ сәл
ғана өзгереді де, аз жүктеме кезінде жүктемеден соң да, келесі қалпына келу
кезеңінде де өздігінен жоғарылайды.
Оттегінің ағзаға түсуі, альвеола желденуінің сәйкес келу деңгейімен
байланысты. Сондықтан да, тыныс алудың минуттық көлемі өте ақпаратты болып
табылады және спортшы емес адамдарда орташа есеппен ТАЖ минутына 16 рет
болғанда 8,0 литрді, тыныс алу көлемі 500 мл құрайды [144].
Дененің интегралды реографиясы әдісімен алынған мәліметтерді зерттеу,
тыныс алудың ширыққандық көрсеткіші ақпаратты құндылықта екенін көрсетті.
Дені сау адамдарда тыныс алудың ширыққандық көрсеткіші стандартты, ол
19,33+0,64 құрайды. Дайындық деңгейі жоғары спортшыларда тыныштық күйінде
және қозғалыс белсенділігінің түрлі кезеңдерінде тыныс алудың ширыққандық
көрсеткіші көлемі сәл ғана өзгереді [145, 36 б.].
Тыныс алу бұлшықеттерінің ұлғайған жұмысы кардио-респираторлық жүйенің
физиологиялық реактивтілігіне ынталандыра әсер етіп, жүктеменің дайындық
әсерін модификациялауы мүмкін. Мысалы, ескек есушілерде тыныс алу
бұлшықеттерін жаттықтыру, кинетиканың, кардио-респираторлық жүйе
реакциясының сезімталдығы мен қажуды ретке келтіру кезіндегі жұмыстың
аэробты энергиялық қамтамасыз етілуін жоғарылатады [115].
Қарқынды бұлшықет жұмысы уақытында адамның ағзасына оттегі жетіспейді,
яғни қимыл-қозғалыс гипоксиясы пайда болады [146-149]. Ауыр жұмыс кезінде
оттегіне деген жалпы сұраныс минутына 5 л, тіпті одан жоғарыға ұлғаюы
мүмкін [150-152]. Мұндай жағдайларда осыншама шектеулі оттегілік қорды
азайтуға бағытталған шұғыл желдету реакциясы тіршілік үшін өте маңызды.
Автор қимыл-қозғалыс гипоксиясын спортшылардың бұлшықет белсенділігін
жетілдірудің, функциялық мүмкіндікті дұрыс кеңейту мен спорттық жетістікті
жоғарылатудың маңызды факторы ретінде қарастырады.
Денелік тұрғыдан жаттыққан адамдар, жаттықпағандарға қарағанда гипоксия
мен гиперкапнияға төзімді екенін [153-159] және спорттық жетістіктерді
жақсарту гипоксиялық гипоксияға жеке дара төзімділікті жоғарылатумен қатар
жүретінін практика көрсетті [160, 209 б.].
Дайындық деңгейінің жоғарылауына қарай оттегінің жетіспеушілігіне деген
тұрақтылықтың жоғарылауы, сол процестердің негізінде жатқан жалпы
биологиялық заңдылықтардың болатынын көрсетеді. Ал сыртқы тыныс алудың
функциялық жағдайы, спортшының жоғары дене жүктемелеріне деген жауапты
дәлелдейді [161, 31 б.]. Басқа спорт түрлерімен салыстырғанда, төзімділікке
жаттығатын спортшылардың альвеолалық желденуі сәл жоғарылап, физиологиялық
өлі кеңістік азаяды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қысқартулар мен шартты белгілер 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1 Ширыққан бұлшықет жұмысына тыныс алу жүйесінің бейімделуі туралы
қазіргі заманғы түсінік 8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
1.1Тыныс алудың функциялық жүйесін бағалау 8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1.2 Бұлшықет жұмысына бейімделу процесінің жалпы заңдылықтары ... .. 15
1.3 Спортшының сыртқы тыныс алу жүйесіндегі бейімделушілік процестер
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.4 Спортшының ағзасының тотығу метаболизміндегі бейімделушілік
өзгерістер 21
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.5 Ширыққан бұлшықет жұмысының биоэнергетикалық тәртіптерін жүйелі
талдау 25
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
2 Зерттеудің материалдары мен әдістер 29
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
2.1. Зерттеудің көлемі және оны ұйымдастыру 29
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.2 Зерттеу әдістері 30
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
2.2.1 Спортшылардың денелік жұмыс істеу қабілеті мен денсаулығының
интегралды көрсеткіштерін анықтау 30
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
2.2.2 Сыртқы тыныс алу жүйесінің көрсеткіштерін зерттеу 33
... ... ... ... ... ... .
2.2.3 Биототығу процестерін зерттеу 34
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
2.2.4 Статистикалық әдістер 37
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
3 Зерттеу нәтижелері және оларды талдау 38
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
3.1 Түрлі биоэнергетикалық тәртіппен жаттығатын жоғары дәрежелі
спортшылардың жұмыс істеу қабілеті мен жаттыққандықтарының интегралды
көрсеткіштері, сондай-ақ сыртқы тыныс алу жүйесінің физиологиялық
көрсеткіштерінің бейімделушілік өзгерістері ... ... ... ... ... . 38
3.1.1 Зерттелген спортшылардың антропометриялық көрсеткіштері 38
... ... ..
3.1.2 Спортшылардың сыртқы тыныс алу қызметінің интегралды
көрсеткіштері 40
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
3.1.3 Зерттелген спортшылардың өкпелік желдену аппаратының күйі 42
... ...
3.1.4 Спортшылардың тыныштықта және тестік дене жүктемесінен кейін
зерттелетін жүрек-қантамырлар жүйесінің интегралды көрсеткіштері 50
... ...
3.1.5 Зерттелген спортшылардың жұмыс істеу қабілетінің және
жаттыққандығының интегралды 60
көрсеткіштері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
3.2 Зерттелген спортшылардың липидтік алмасу, сондай-ақ қандарындағы
липидтер мен ақуыздардың биототығу процестерінің көрсеткіштерінің
бейімделушілік өзгерістері 66
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
3.2.1 Липипдтік алмасу көрсеткіштеріне дайындықтың және одан кейінгі
стандартты дене жүктемесінің әсері 66
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2.2 Зерттелген спортшылардың қандарындағы ДК, ШН мөлшері мен АТМ
көрсеткіштеріне дайындықтың және одан кейінгі стандартты дене
жүктемесінің әсері 71
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
3.2.3 Зерттелген спортшылардың қандарындағы ХЛ көрсеткіштеріне 76
дайындықтың және одан кейінгі стандартты дене жүктемесінің әсері
... ...
3.3 Сыртқы тыныс алу көрсеткіштері, жұмыс істеу қабілеті мен
жаттыққандықтарының интегралды көрсеткіштері және қан плазмаларындағы
биототығу процестері деңгейінің көрсеткіштеріндегі корреляциялық
байланыстарды зерттеу 82
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
3.4 Алынған мәліметтерді 91
талқылау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
Қорытынды 96
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 98
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қосымшалар 116
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР
АҚ - артериялық қысым
АОЖ-антиоксиданттық жүйе
АОҚ - аниоксиданттық қорғаныс
АТМ - ақуыздардың тотыққан модификациясы
АҮҚ - аденозинүшфосфорлы қышқыл
БРТ - бос радикалды тотығу
ДАҚ- диастолалық артериялық қысым
ДК - диенді конъюгаттар
ЖЛ – жалпы липидтер
ЖСЖ - жүректің соғу жиілігі
ЖТЛП - жоғары тығыздықтағы липопротеидтер
ЖХ – жалпы холестерин
ҚМК - қан айналымының минуттық көлемі
ҚШ - қосарланған шығым
ЛАТ - липидтердің асқын тотығы
ОМП - оттегін максималды пайдалану
ӨИ- өмірлік индекс
ӨМЖ - өкпенің максималды желденуі
ӨТМЖ - өкпенің тиісті максималды желденуі
ӨТС - өкпенің тіршілік сиымдылығы
ӨТТС - өкпенің тиісті тіршілік сиымдылығы
ӨШТС - өкпенің шапшаңдатылған тіршілік сиымдылығы
САҚ- систолалық артериялық қысым
ТАЖ - тыныс алу жиілігі
ТАК - тыныс алу көлемі
ТАҚ - тыныс алу қоры (ӨМЖ-ТАМК)
ТАМК - тыныс алудың минуттық көлемі
ТИ- Тиффно индексі
ТК - төзімділік коэффициенті
ШИ - Шаптал индексі
ШН - Шифтік негіздер
МКЖ75 - ӨШТС 75% дем шығару кезіндегі максималды көлемді жылдамдығы
МКЖ50 - ӨШТС 50% дем шығару кезіндегі максималды көлемді жылдамдығы
МКЖ25 - ӨШТС 25% дем шығару кезіндегі максималды көлемді жылдамдығы
ХЛ- хемилюминесценция
ФӨИ - функционалдық өзгерістер индексі
1сек.ШДШК - 1-секундта шапшаң дем шығару көлемі
PWC170 - тамырдың минутына 170 соғу кезіндегі денелік жұмыс істеу
қабілеті
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ширыққан бұлшықет жұмысы кезінде адамның
денелік жұмыс істеу қабілеті деңгейінің өсуінің функциялық негізі ағзаның
бейімделуіне байланысты. Ұзақ мерзімді бейімделу үлкен мөлшердегі дене
жүктемесін ағзаның орындай білу мүмкіндігімен анықталады. Дене жүктемесіне
шұғыл бейімделу кезіндегі жұмыс нәтижесі, реттегіш механизмдердің қорлық
мүмкіндіктері мен олардың жинақтала білу қабілеттеріне байланысты. Мысалы,
функциялық қорлардың іске қосылу деңгейі спортшылардың 72 пайызында –
орташа және 17 пайызында – жоғары деңгейде болады. Спортпен
шұғылданбайтындарда бұл интегралды көрсеткіштер 49 пайызында – орташа, 40-
да – төмен болып шықты [1, 69 б].
Осы айтылғандарға орай, спортшылардың жекедара ерекшеліктерін, олардағы
бейімделушілік қорларының сарқылу дәрежесін зерттеу мәселесі әлі де
өзектілігі жоғары, себебі бейімделу теориясы тұрғысынан спорттық нәти-жеге
қол жеткізудің міндетті шарттарының бірі болып табылады [2, 3]. Қазіргі
уақытта ағзаны энергиямен қамтамасыз етудің түрлі сипатындағы жұмысты
қамтамасыз ететін функциялық жүйелердің бейімделу ерекшеліктерін зерттеу
маңызды аспектілердің бірі болып тұр, сондай-ақ бұл жағдай дайындық
процесін басқарудағы жаңа болашақтарға жол ашуы мүмкін [3].
Қазіргі спортта берілетін дене жүктемелері дайындық жұмысын басқаруды
және дене жүктемесін негізсіз жоғарылатпауды, сондай-ақ әсерлілігін
жоғарылатудың жаңа жолдарын іздеуді қажет етеді [4]. Кейбір ғылыми
зерттеулерде қажудың пайда болуы үлкен дайындық жүктемелері салдарынан
кардио-респираторлық жүйе реакциясы мен оттегін пайдалану реакциясының
уақытша төмендеуімен байланысты екені көрсетілген [5]. Тыныс алу жаттығу-
лары кинетиканы, кардио-респираторлық жүйе реакциясының сезімталдығы,
тұтастай алғанда жұмыстың аэробты энергиямен қамтамасыз етілуін ұлғайтады.
Велосипедшілердің тыныс алу жүйесінің қорын жоғарылатуда арнайы құрылғы
қолдануды отандық ғалымдар зерттеді [6]. Өйткені сыртқы тыныс алу – бұл,
бұлшықет жұмысын іске асыру үшін ағзаны энергиямен қамтамасыз ететін
функциялық жүйенің бір бөлігі. Дегенмен, спорттық іс-әрекеттердің түрлі
биоэнергетикалық тәртібі кезінде және жыныстық аспектіде тыныс алу жүйесін
кешенді зерттеген жұмыстар жоқтың қасы.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Аэробты, аралас және анаэробты
тәртіппен жаттығатын жоғары дәрежелі спортшылардың бұлшықет жұмысы әсерінен
сыртқы тыныс алу, жұмыс істеу қабілеті және жаттыққандықтың физиологиялық
көрсеткіштеріндегі бейімделушілік өзгерістердің сипатын зерттеу.
Жұмыстың мақсатына байланысты алға қойылған міндеттер:
1. Түрлі биоэнергетикалық тәртіппен жаттығатын жоғары дәрежелі
спортшылардың сыртқы тыныс алу жүйесін, жұмыс істеу қабілеті мен
жаттықандығының интегралды көрсеткіштерін және жынысына байланысты
ерекшеліктерін анықтау.
2. Түрлі биоэнергетикалық тәртіппен жаттығатын жоғары дәрежелі
спортшылардың тыныштық күйіндегі және тестік дене жүктемесінен кейінгі
қандарындағы липидтердің алмасуын, биототығу процестерін, сондай-ақ
антиоксиданттық қорғаныс (АОҚ) жүйесін және олардың жыныстық
ерекшеліктеріне байланысты жағдайын зерттеу.
3. Биоэнергетикалық тәртіп бағытына байланысты, жоғары дәрежелі
спортшылардың сыртқы тыныс алу және қан плазмасындағы биототығу
процестердің деңгейінің көрсеткіштері, жұмыс істеу қабілеті және
жаттыққандығының интегралды көрсеткіштері арасындағы корреляциялық
байланыстарды анықтау.
4. Түрлі биоэнергетикалық бағыттағы ширыққан дене жүктемесіне спортшы
ағзасының бейімделу деңгейін кескіндейтін көрсеткіштердің ішіндегі ең
ақпараттысын бөліп көрсету.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Анаэробты, аралас және аэробты тәртіпте
жаттығатын жоғары дәрежелі спортшылардың ағзаларындағы сыртқы және
клеткалық тыныс алу жүйесінің дене жүктемесіне шұғыл және ұзақ мерзімді
бейімделу реакциясы алғаш рет жыныстық ерекшеліктеріне қарай зерттеліп
отыр. Бейімделушіліктің қайта құрылуына липидтердің қатысу дәрежесі тек
дайындық жүктемесінің тәртібіне ғана байланысты емес, сондай-ақ, спортшының
жынысына да байланысты екені алғаш рет дәлелденді. Спортшы қанындағы
ақуыздың тотыққан модификациясы (АТМ) көрсеткіштері мен олардың дене
жүктемесі әсерінен өзгеруінің бейімделушілік маңызы алғаш рет зерттелді.
Алғаш рет сыртқы тыныс алудың, жұмыс істеу қабілетінің, жаттыққандықтың
және қан плазмасындағы хемилюминесценция (ХЛ) көрсеткіштері бойынша
биототығу процестері деңгейінің интегралды көрсеткіштері арасындағы
корреляциялық тәуелділік анықталып, спортшы ағзасының ширыққан дене
жүктемелеріне бейімделу деңгейін сипаттауға арналған ең маңызды
көрсеткіштері бөліп алынды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі мәселелер. 1. Түрлі биоэнергетикалық
тәртіппен жаттығатын ер спортшыларға тән сыртқы тыныс алу жүйесі мен жүрек-
қантамырлар жүйесі, жұмыс істеу қабілеті және жаттыққандықты сипаттайтын
заңдылықтар спортшы әйелдер үшін де толығымен сақталады. Дегенмен,
әйелдерде өлшенген көрсеткіштердің маңызы төмен.
2. Бұлшықет жұмысына бейімделушілік қайта құрылу процестеріне
липидтердің қатысу сипаты, ЛАТ-АОҚ процестерінің қарқындылығы және АТМ
көрсеткіштерінің өзгеруі, дайындық жүктемесінің тәртібі мен спортшының
жынысына байланысты. Сонымен қатар, спортшыларда сынама дене жүктемесіне
деген жыныстық ерекшеліктер байқалады.
3. Жоғары дәрежелі спортшылардың дайындығындағы аэробты құрам сыртқы
тыныс алу көрсеткіштері, жұмыс істеу, жаттықандық және бос радикалды тотығу
процестері арасындағы интегралды көрсеткіштер арасындағы корреляциялық
байланыстар саны мен күші көрінуінде жетекші болып табылады.
Зерттеудің теориялық және практикалық құндылығы. Жүргізілген зерттеулер
түрлі биэнергетикалық сипаттағы дене жүктемесіне функциялық жүйенің
бейімделуі туралы түсінікті толықтырып, кеңейте түседі. Зерттеулер өкпенің
тиісті тіршілік сиымдылығы (ӨТТС), Шаптал индексі (ШИ), функциялық
өзгерістер индексі (ФӨИ), оттегін миаксималды пайдалану (ОМП) секілді жеке
интегралды индекстерді есептеп шығарумен толықтырылған, қан плазмасындағы
хемилюминесценция әдісі (ХЛӘ) көмегімен спортшы ағзасының функциялық
жағдайын шұғыл-диагностикалау мүмкіндігін теориялық тұрғыдан нақтылайды.
Жұмыстың апробациясы. Диссертация материалдары: Қазақстандағы
валеология қызметінің тәжірибесі, мәселелері мен даму болашағы атты
респубилкалық ғылыми-практикалық конференция материалдарында (Өскемен,
2003); Современный олимииский спорт и спорт для всех атты VІІІ
халықаралық ғылыми конгресте (Алматы, 2004); Олімпійський спорт і спорт
для всіх атты ІХ халықаралық ғылыми конгресте (Киев, 2005); Современный
Олимпийский и паралимпийский спорт и спорт для всех атты ХІІ халықаралық
ғылыми конгресте (Мәскеу, 2008); Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік
университеті биология-география факультетінің ғылыми семинарында баяндалды
(Қарағанды, 2006). Зерттеу жұмысының тақырыбы бойынша 3 мақала және 8 тезис
жарияланды.
1 ШИРЫҚҚАН БҰЛШЫҚЕТ ЖҰМЫСЫНА ТЫНЫС АЛУ ЖҮЙЕСІНІҢ БЕЙІМДЕЛУІ ТУРАЛЫ ҚАЗІРГІ
ЗАМАНҒЫ ТҮСІНІК
Адамның тіршілігі барысында оттегі үздіксіз пайдаланылады. Оттегі
қоректік заттарды тотықтыратын күрделі биохимиялық процеске қатысып,
нәтижесінде энергия бөлінеді және көмірқышқыл газы түзіледі. Спортшының
бұлшықет жұмысы барысында ағзада оттегін пайдалану мен көмірқышқылдың
қостотығы бөлінуін қамтамасыз ететін және бейімделу процестері мен тыныс
алу көрсеткіштерін бір қалыпта ұстайтын функциялық жүйе жұмыс жасайды (1
сурет). Оған иреархиялық матасу негізіндегі екі кіші жүйе кіреді. Олардың
бірі, әрбір тыныс алу циклінде қажетті өкпе желденуін қаматамасыз етіп
тұратын – сыртқы тыныс алудың функциялық жүйесі (ФЖ). Бұл жүйе ағзадағы
тыныс алу көрсеткіштерінің зат алмасуы үшін тиімді деңгейін бір қалыпта
ұстайтын жалпы функциялық жүйеге енеді. Ал сыртқы тыныс алудың
бейімделушілік өз-герістері ұлпалық тыныс алудың тиімді деңгейін сақтауға
жағдай жасайды [7].
1-сурет Ағзаның тыныс алу көрсеткіштерінің тиімді мөлшерін сақтайтын
функциялық жүйенің, басқа функциялық жүйелермен байланысы
1.1 Тыныс алудың функциялық жүйесін бағалау
Тыныштық күйінде түрлі дене жүктемелерінен соң және қалпына келу
кезеңдеріндегі абсолютті көрсеткіштерді, болуы керек көлемдермен салыстырып
қарастырған соң ғана, сыртқы тыныс алу жағдайы туралы дұрыс ой қорытуға
болады. Тыныс алу қызметін сипаттау үшін өкпенің тіршілік сиымдылығы (ӨТС),
өкпенің максималды желденуі (ӨМЖ) сияқты ақпаратты көрсеткіштерді, сондай-
ақ бронхы тарамы бойынша ауаның өту жылдамдығын сипаттайтын 1 секундтағы
шапшаң дем шығару көлемі (1сек.ШДШК), максималды көлемдегі жылдамдық
(МКЖ75, МКЖ50, МКЖ25) сияқты көрсеткіштер қолданылады.
Сыртқы тыныс алу аппаратының функциялық күйінің маңызды көрсеткіштерінің
бірі – ӨТС болып табыладыі [8-10]. Қалыпты жағдайда ӨТС болуы керек
мөлшердің 80% құрайды, 80%-дан азы – төмен, 110% және одан көбі – жоғары
ӨТС көлемі болып саналады.
ӨТС-ның мынадай келесі факторлардан тәуелділігі байқалады: жыныс, бой,
салмақ, адамның жасы, кәсіби мамандығы, дене дайындығы деңгейі, көкірек
қуысы мен оның қозғалмалылығы, тыныс алу бұлшықеттерінің күші, ауырлық
күші, денсаулық жағдайы, дене қалпы және т.б. [11; 12, 60 б.; 13-17].
Ерлерде, әйелдерге қарағанда ӨТС жоғары [18-20]. Ол ерлерде – 3,5-5 л
және әйелдерде – 2,5-4 л аралықтарында болады [21, 71 б.]. ӨТС ерлерде 8,7
л, әйелдерде 5,3 л жету жағдайлары кездескен [22, 96 б.]. Ұзын бойлы
адамдарда, жүзуші мен ескек есушілерде ол тіпті 9 л және оданда жоғары
болуы мүмкін [21, 71 б.]. Гиперстениктермен салыстырғанда, астениктерде
болатын үлкен мөлшерлер дененің келілік салмағына дәл келеді [23].
Зерттеушілер ӨТС-ның жас ерекшелігімен өзара байланысын зерттеді [24-26,
33 б.]. Аталған авторлар ӨТС көлемі 20 жасқа дейін өседі де, аздаған
өзгерістермен 55-60 жасқа дейін бір деңгейде қалады, сосын өкпе ұлпасы
серпімділігінің төмендеуі, кеуде қуысының сүйекті аппаратының қозғалғыштығы
азаюына байланысты төмендейді деген тұжырымға келді. Зерттеушілер ӨТС
ерлерде 30, әйелдерде 25 жасқа дейін жоғарылап, 35 жастан кейін ақырындап
төмендей бастайды деп санайды [27].
Ғылыми еңбектерде ӨТС сыртқы тыныс алудың функциялық жағдайын
сипаттайтыны [28-32], болмаса сол жүйенің тек морфологиялық ерекшеліктерін
көрсететіні [9, 33] туралы екі ұдайы пікір бар. Іс жүзінде сыртқы тыныс алу
жүйесінің функциялық жағдайы мен ӨТС-ның өзгеру дәрежесі арасындағы
сәйкессіздік жиі байқалады. Мысалы, ӨТС үлкен адамның сыртқы тыныс алуының
функциялық мүмкіндіктері салыстырмалы түрде төмен де, ал ӨТС төмен
адамдарда ол көрсеткіштер жоғары. Сонымен қатар, ӨТС-ның жекедара көлемдері
маңызы кең ауқымда байқалады. ӨТС 4 л-ге тең болған кезде, оттегін
пайдалану түрлі адамдарда минутына 2,0 мен 3,5 л аралығын құрайды. Яғни,
ағзаның функциялық жағдайын сипаттауда ӨТС жалған ақпарат беруі мүмкін және
бұл көрсеткіш аэробты қуаттылықты бағалауда жарамсыз деген сөз. Дегенмен,
болуы керек көлемдерді қолдана отырып, ӨТС ретінде статикалық өкпе
көлемінің қызметтік маңызын сандық бағалауға, соның негізінде желдену
процесіндегі оның функциялық рөлін болжауға болады [34, 17 б.]. ӨТС
көлемінен желденудің ұлғаю шегі тәуелді екенін және ӨТС желденудің
энергетикалық аспектілерімен тығыз байланысты екенін ескере отырып, ӨТС
қаншалықты жоғары болса, белгілі бір желдену көлеміне жұмыс аз орындалатыны
[35-37] және желденудің оттегілік тұрақтылығы соншалықты төмендейтіні
көрсетілген [38]. Бірқатар зерттеушілер ӨТС маңызын бағалаудағы
көзқарастары басқаша [8, 39, 10 б.; 40, 46 б.].
Желдену аппаратының жағдайын сипаттайтын интегралды көрсеткіші –
экспираторлық күшену кезіндегі 1сек.ШДШК болып табылады. Себебі, оған ӨТС-
ның бастапқы және ортаңғы шапшаң бөліктері жатады. Ол тыныс жолдарының
өткізгіштігін, бронхыдағы ауа жолдарының қарсылығы, өкпе ұлпасының
серпімділігі, тыныс алу бұлшықеттерінің жүйесін көрсетеді. Бір секунд
ішіндегі шапшаң дем шығару көлемі қалыпты жағдайда ӨТС-ның 80% құрайды.
Спортпен шұғылданатындарда ол 80% жоғары, спортпен шұғылдан-байтындарда 70%
төмен болады [21, 71 б.]. Көрсеткіштің 70%-дан төмен болуы, бронхы
өткізгіштігінің бұзылғанын және өкпенің ауыратындығын білдіреді.
Өкпенің максималды желденуі, өкпенің желдену мүмкіндіктерін сипаттаудың
интегралды көрсеткіші және сыртқы тыныс алудың жарамдылық белгісі болып
табылады. Бұл дегеніміз, шапшаң дем алу кезінде оның жиілігі мен тереңдігін
ұлғайту есебінен 1 минут ішінде өкпеге түсетін ауа көлемі. Осы көрсеткіш
сыртқы тыныс алу жүйесінің функциялық мүмкіндігін толығырақ кескіндейді.
Спортшылар шектеулі көлемдегі терең және шапшаң дем алуды, түрлі тыныстық
жаттығуларда қолданады. ӨМЖ көлеміне ӨТС, тыныс алу бұлшықеті, бронхылық
өткізгіштік, антропометриялық көрсеткіштер, сондай-ақ дайындық деңгейі мен
спорттық мамандану әсер етеді. Өзіндік терең тыныс алу түріндегі жаттығу
тыныс алу бұлшықеттері күшін көбейтіп, ӨТС жоғарылауына ықпал етеді [22].
Нақты ӨМЖ-нің болуы керек көлемге қатысы көптеген дені сау адамдарда
100% құрайды да, жас келе бұл көлем төмендей бастайды [41]. ӨМЖ-нің қалыпты
көлемі, тиісті көлемнің 90-110% құрайды және 90% төмені – қанағат-
тандырарлықсыз, 110% жоғары – жақсы деп қарастырылады. Үлкен дәреже-лерге
жететін ӨМЖ-ің төмендеуі, тыныс алу бұлшықеттерінің энергетикалық
қорларының біршама әлсіреуі, соның салдарынан олардың қажуы мен бронхы
тармағы бойынша ауаның қозғалу жылдамдығы төмендеуін көрсетеді [42].
ӨМЖ анықтау кезінде тыныс алудың (оның құрам бөліктері) тереңдігі мен
жиілігі арақатынасын ескеру өте маңызды. Ол құрамдар еркін, шапшаң тыныс
алу әдісі кезінде жоғары мөлшерде болады. Еркін, жоғары желдену көбінесе
тыныс алу жиілігін (ТАЖ) ұлғайту арқылы іске асырылады да, бұл жерде тыныс
алу көлемі (ТАК) мүлдем өзгермейді және сирек жағдайларда ТАК-н ұлғайту
арқылы жоғары желдену болады да, ТАЖ сәл төмендейді. Соңғы жағдай ТАК
ұлғаюының (ӨТС пайыздық мөлшері) жоғары шегіне жетуімен түсіндіріледі [43,
44]. ТАЖ сиреуі, ТАК мөлшерінің ұлғаюына әкеледі. Бұл тыныс алудың
тереңдігі мен жиілігін басқарудың жалпы заңдылықтары және өкпе желденуінің
тұрақтылығын сақтау процесімен байланысты [45].
Бірқатар зерттеушілер түрлі қуаттағы бұлшықет жұмысы кезіндегі тыныс
алудың жиілігі мен тереңдігінің еркін үйлесуінен, сыртқы тыныс алу
әсерлілігінің тәуелді екенін анықтады [46]. ӨМЖ-н анықтауда бұрыннан
қолданылып келе жатқан әдіс – мөлшерленген дене жүктемесі әдісі,
көмірқышқылы көбейтілген газ қоспаларымен (10%) тыныстау әдістері тыныс
алудың жиілігін емес, тереңдігін ғана ынталандырады. Яғни, жиілік ең жоғары
деңгейге жетпейтіндіктен, алынған ӨМЖ көрсеткіштері нақты емес.
Егер ӨМЖ-нен тыныштық күйіндегі тыныс алудың минуттық көлемін (ТАМК)
алып тастайтын болсақ, спортшының тыныс алу қоры атты – өкпесінің желденуін
қаншалықты ұлғайтуға болатынын көрсететін санды алуға болады. Қалыпты
жағдайда ол ӨМЖ 91-92% құрайды [47]. Бұл тест өкпе желденуін ұлғайтудың
еркін мүмкіндіктері туралы интегралды түсінік береді.
ӨМЖ қаншалықты жоғары болса, дене жаттығуларын орындау кезіндегі өкпенің
желденуін ұлғайту қорлары соншалықты жоғары және оның дене жаттығулары
жағдайындағы өсуі төмен болады. ӨМЖ-нің қызметтік маңызы өзіндік сыртқы
тыныс алу жүйесінің желдену мүмкіндігі сипаты шеңберінен де ауқымды.
Себебі, бұл параметр ағзаның аэробты өнімділік деңгейімен, ОМП көлемімен
тікелей және тығыз байланыста. Дене салмағының өсуі, ӨТС мен ӨМЖ-ің
абсолютті өсуінен асып кетеді. ОМП көбінесе гендік факторға байланысты.
Соған байланысты, оны анықтау тек спортшының функциялық жағдайын анықтау
үшін ғана емес, сонымен қатар төзімділікті дамытуды талап ететін спорт
түрлеріне іріктеу жүргізуде де маңызды.
Сыртқы тыныс алу жүйесін функциялық анықтауда, бронхылық өткізгіштіктің
жағдайын бағалауға маңызды рөл беріледі. Ауа ағымы трахея-бронхы тарамы
арқылы қозғала отырып, бронхы саңылауларының тарылуы мен альвеолалық
қысымның болуына байланысты, ауаның қозғалу жылдамдығын өзгертетін
қарсылықты сезінеді. Авторлар Паузейлдің формуласын қарапайымдата отырып
[48, 49], бронхылық қарсылық альвеоладағы қысым көлеміне тура
пропорционалды және ауа ағымы жылдамдығына теріс пропорционалды екенін
анықтады. Оны тыныс алудың кез келген сәтінде, Флейш ойлап тапқан
пневмотахограф көмегімен есептеп шығаруға болады.
Бронхылық өткізгіштікті зерттеу үшін түрлі әдістер қолданылды. Олардың
ішінде, ӨМЖ-нің ӨТС-на қатысын (ауаның қозғалу жылдамдығы көрсеткіші) өлшеу
ұсынысы болды және оны бірқатар авторлар зерттеді [39, 10 б.; 50, 51].
Зерттеушілер тек динамикадағы ӨМЖ-н өлшеумен шектелуді ұсынды [40, 52] және
басқа да авторлар тек ӨТС-н максималды жылдам дем шығару кезінде анықтауды
ұсынды [53-55, 56, 110 б.].
Ауаның қозғалу жылдамдығын зерттеу бойынша жұмыстар жалғаса берді және
олардың бірқатарларында бронхы саңылауларының кішіреюімен, ауаның ағымы 16
есе төмендейтіні, төменгі тыныс алу жолдарының қарсылығы негізінен ең кіші
бронхымен анықталатынын кескіндеді. Яғни, бронхылық өткізгіштіктің бұзылу
дәрежесі туралы нақты мәліметтерді альвеолалық қысымды ескермей-ақ алуға
болады деген сөз. Бронхылық өткізгіштіктің анық ауытқулары шапшаң тыныс алу
кезінде байқалады. Себебі ауа ағымына қарсылықтың ұлғаюы, сол ауа
жылдамдығының шаршысына тең және ол бірқатар еңбектерде көрсетілген [39, 71
б.; 40, 46 б.; 57]. Кеуде қуысының қысылуы мен тыныс алу бұлшықеттерінің
күшінің азаюымен альвеолалық қысымның өзгеруі, ауа ағымының жылдамдығын
бәсеңдетуге көп әсер ете қоймайды және ол зерттеу жұмыстарында көрсетілді
[48, 50, 58, 59, 61 б.].
Сонымен, бронхылық өткізгіштікті бағалау үшін шапшаң дем тарту немесе
шапшаң дем шығару кезіндегі ауа қозғалысының максималды көлемді жылдамдығын
өлшеу керек. Ол бронхылық өткізгіштікті басқа әдістерден гөрі жақсы
көрсететін – пневмотахометрия әдісімен іске асырылады [26, 60, 45 б.; 60,
36 б.; 61-64].
Қазіргі уақытта шапшаң дем шығарудың түрлі сәттеріндегі ауа қозғалысының
максималды көлемді жылдамдығын тіркеуге мүмкіндік беретін шапшаң дем
шығарудың ағым-көлем қисығын (ШДШАҚ) тіркеу әдісі қолданылады. ШДШАҚ
көрсеткіштерінің (пато)физиологиялық мәні, ауаның трахея-бронхылық тарам
бойынша қозғалуы кезіндегі тең қысым теориясын (ТҚТ) ойлап тапқан аворлар
еңбектері [65], сондай-ақ, олардың негізін қалаушы тұжырымдарды толықтырған
және нақтылаған басқа да бірқатар авторлардың жұмыстары арқасында
түсінікті болды [31, 36, 55, 66-74]. ӨТС-ы 70%-дан төмен әрбір өкпе көлемі
үшін, қаншалықты күш жұмсалғанымен өзгеруі мүмкін емес максималды ағым
болатыны дәлелденді және ұсақ бронхылар деңгейіндегі тыныс жолдарының
экспираторлық жабылуы ауруларда да, дені сау адамдарда да бірдей болады.
ШДШАҚ-н тіркеу әдісінің мәні, ауыз қуысындағы ауа қозғалысының көлемдік
жылдамдығы мен өкпенің шапшаңдатылған тіршілік сиымдылығының (ӨШТС) маневр
орындау кезіндегі өкпенің көлемін бір мезгілде өлшеу арақатынасынан тұрады.
Максималды дем шығару кезіндегі ауыз қуысындағы ауа ағымы бронхы
қабырғасына сырттан әсер ететін күштің арақатынасымен анықталады.
Шапшаң дем шығару кезінде тыныс алу жолдарының қабырғасына, тыныс алу
бұлшықеттерінің әрекеті көлемін сипаттайтын жоғары, оң бағыттағы плевралық
қысым сырттан әсер етеді. Сол сыртқы күштердің әсерімен бронхылардың
төмендеуі болмайды. Өйткені оған мынадай қарама-қарсы бағытталған күштер
қарсы тұрады: бронхы қабырғаларының өзіндік тонусы, өкпенің серпімді
тартылысы мен ауа ағымының тыныс алу жолдарының ішкі бетіне статикалық
(қапталдық) қысымы. Бронхы қабырғаларына сырттан және іштен әсер ететін
күштердің арақатынасы өкпе көлемінің кішіреюіне қарай өзгеріп отырады. ӨШТС
алғашқы үштен біріндегі өкпенің кері серпілуі барынша жоғары болады.
Сондықтанда бронхы қабырғаларына іштегі әсер қысымы, сырттағыдан басым
болады. Осы сәттегі максималды көлемді жылдамдық мөлшері, ірі тыныс алу
жолдарының (өкпеден тыс) қарсылығы мен плевралық қысымға (жұмсалған күш)
байланысты. Міне осылайша, ауа ағымына максималды қарсы тұруды үлкен
жылдамдықпен, желденетін 7-ші қатарлы бронхылар іске асырады. ӨШТС-ның 20-
30% дем шығаруынан соң, өкпенің серпімді тартылуы төмендейді де, тыныс алу
жолдарының белгілі-бір бөліктерінде бронхы қабырғаларына сырттан және іштен
әсер ететін күштердің салыстырмалы түрдегі тепе-теңдігі орнайды. Сол тепе-
теңдік бөліктерін тең қысым нүктелері деп атайды (ТҚН). Олар тыныс
жолдарын, шеткі-жоғары (альвеолалардан ТҚН-не дейін) және орталық-төменгі
(ТҚН- атмосфераға дейінгі) етіп бөледі. МКЖ көлемі ТҚН анықталғаннан
кейінгі ӨШТС 75%-дан 25%- дейінгі аралығындағы әрекеттен салыстырмалы түрде
тәуелсіз болады және ТҚН-нен шетке қарай орналасқан тыныс алу жолдарының
қарсылығын, сондай-ақ өкпенің серпімді қайта келу күшін кескіндейді.
Басқаша айтқанда, шапшаң дем шығарудың осы фазасындағы МКЖ мөлшері, өкпе
ұлпасы мен ұсақ тыныс алу жолдарының механикалық қасиеттерін сипаттайды
[72, 97 б.].
Шапшаң дем шығару барысындағы өкпе көлемінің кішіреюіне қарай, МКЖ
мөлшері бронхы тарамының шеткі бөлімдері жағдайын сипаттайды. Тікелей,
бронхыішілік өлшеулер арқылы шапшаң дем шығару кезінде ТҚН алғашқы рет ӨТС
10-20% дем шығарған соң трахеяның кеудеішілік бөлігінде пайда болады. ӨТС
50%- дем шығаруы кезінде ол үлестік бронхыларға қарай ауысады (орташа
бронхылардың өткізгіштігінің басым белгісі). Ал ӨТС- 75% дем шығаруынан
соң, диаметрі 3 мм кем бронхыларға қарай ауысады. Осы мәліметтердің
негізінде, ӨТС 50%- деңгейінде өлшенген МКЖ барлық өкпе-ішілік тыныс алу
жолдарының қарсылығын, ал ӨТС 25%- деңгейінде өлшенгендер – диаметрі 3 мм
кем бронхыларды кескіндейді (ұсақ бронхылардың өткізгіштік белгісі). Шапшаң
дем шығару кезінде обструктивті (кедергілі) өзгеруге тән қасиеті бар ұсақ
бронхылардың коллапсы болады. ШДШАҚ көмегімен олардың зақымдануының
салыстырмалы түрде ерте дәрежесінде анықтау мүмкін болып отыр.
Сонымен, сыртқы тыныс алу жүйесі жұмысының арқасында, тыныс жолдары
арқылы адамға, оның тіршілік барысындағы энергия негізін қамтамасыз ететін
оттегінің барлығы дерлік жеткізіледі. Газ алмасу арқылы өкпе альвеолаларына
жеткізіліп, қан арқылы ұлпаларға тасымалданатын оттегі клеткалық тотығу
процестеріне қолданылады.
Тотығу процестерінің қалыпты өтуі екі жолмен іске асырылатыны белгілі:
оксидазды және оксигеназды реакциялар көмегімен. Биологиялық тотығудың
оксидазды жолы ферменттер көмегімен белсенді емес ақырғы өнім құру арқылы
іске асырылады және оттегінің тотығушы субстратқа тікелей қосылуын
болдырмайды. Тотығудың оксигеназды (ферментсіз) жолы бос радикалды болып
табылады және оттегі молекуласының тотығушы субстратымен тікелей қосыла
отырып, бос радикал құруымен негізделеді [75, 5 б.; 76].
Қалыпты жағдайда бұл процестер эндогенді антитотығу жүйесінің реттегіш
ықпалы арқасында белгілі бір тепе-теңдікте болады.
Бұлшықеттерге оттектің жеткізілуі жылдам өскен бұлшықет жұмысы кезінде
ағзаның физиологиялық-метаболизмдік процестерінің қалыпты қызмет етуіндегі
маңызды процестердің өзара қарым-қатынастары күрделене түседі. Көптеген
зерттеушілер споршылардың шамадан тыс белсенденуі жоғары жұмыс істеу
қабілетінің қалыптасуындағы орын ауыстырушы фактор болып табылатын – жұмыс
істеуші мүшелердегі клеткалардың оксигеназды жолмен тотығуын зерттеуге баса
назар аударды [77, 137 б; 78, 32 б.]. Сонымен қатар, эндогенді липоасқындар
құрамы жоғары болған кезде, биоэнергетикаға арналған қанықпаған май
қышқылдарының (энергетикалық субстрат) көбі жоғалып кетеді. Себебі олар
ферменттік тотығу арнасынан патогендік бос радикалды тотығу (БРТ) арнасына
ауысады. Бұл жерде, катаболикалық БРТ мен тотығудың ферменттік түрі – тыныс
алу және гликолиз арасында бәсеке байқалады [75, 5 б.]. Осы айтылғандарға
орай, біздің назарымыз спорттық іс-әрекетке бейімделу кезіндегі БРТ
процесіне арналған ғылыми әдебиеттерді талдауға арналды.
Ақуыз, көмірсу, нуклеинді қышқылдар, май қышқылдары ағзадағы БРТ-ға
ұшырайтыны белгілі жағдай. Ақуыз, көмірсу, нуклеинді қышқылдар реакциясының
бір және қос актілі радикалды реакциялардан ерекшелігі, тірі клеткалардың
липидті фазаларындағы қанықпаған май қышқылдарының ферменттік емес БРТ-ы
ерекше болады. Бір рет басталған автототығу тоқтамай-ды және оны іс жүзінде
тоқтату мүмкін емес [79, 100 б.; 80, 317 б.]. R- қаны-қпаған май
қышқылдарының алғашқы радикалы молекулалармен өзара әрекет ете отырып
жойылып кетпей, қалпына келеді (регенерацияға ұшырайды) және тізбекті
жалғастыра береді. Нәтижесінде тұрақты емес аралық молекулалық өнімдер –
гидроасқындар – RООН май қышқылдары жинақталады [81, 115 б.].
БРТ-ның негізгі белгілерінің бірі қос байланыспен ілесетін
(конъюгацияланған) көп қаныққан май қышқылдары құрылуы болып табылады:
диендер – С = С – С = С- (толқын ұзындығы max = 233 нм); триендер – С = С-С
= С-С = С-С- (толқын ұзындығы max = 275 нм), бұларға сіңірудің жекедара
максимумдары тән қасиет.
БРТ белсенденуі мембрананың липидті фракциясы құрамының сапалы жаққа
қозғалуына әкеліп соғады. Олардың физикалық қасиеті өзгеріп, липидті
фазаның жабысқақтығын ұлғайтады да, температура төмендейді және барлық
ферменттік процестердің жылдамдығының төмендеуіне әкеліп соғады. БРТ
белсенділігінің жоғарылайтын қысқа уақыттық кезеңінде бұл процестер
тотығуға қарсылардың әсерінен кейін қайтарымды және реттеуге көнгіш болып
табылады. БРТ-дың ұзақ уақыт белсенді болуы, мембрананың серпімділігі мен
механикалық қасиет тұрақтылығын төмендетеді, яғни, мембарананың липидтік
құрамының физикалық қасиетін өзгертетіні соншалық, қартаю мен
атеросклерозға тән ауысуды жылдамдатады.
Липидтердің (фосфолипидтердің) сапалық құрамын өзгерту, липидке тәуелді
мембранамен байланысқан ферменттердің белсенділігіне жекедара әсер етеді.
Әрбір фосфолипид белгілі-бір мембранамен байланысқан ферментке арнайы
әсерлендіргіш болып қызмет ететіндіктен, олардың арақатынасының өзгеруі,
түрлі ферменттік реакциялардың жылдамдығының қалыпты арақатынасы өзгеруіне
әкеліп соғады.
БРТ белсенділігі мен гидроасқындардың жинақталуы мембрананың
өткізгіштігін өзгертеді. Май қышқылдарының жиналып қалған қалдықтары
нормада гидрофобты және су мен мембранадағы қос гидрофобты қабатқа су
өткізбейтін суда ерігіш гидрофилді қоспалар құрайды. Гидроасқындық топтар
полярлы және гидрофилді. Олардың құрылған кездерінде липидті биоқабаттың
гидрофобтылығы бұзылады да, онда гидрофилді тесіктер пайда болады.
Мембрананың кедергілік қызметі бұзылып, ол өткізгіш болып шығады. Мысалы,
гидролиттік ферменттер үшін немесе кальций иондарына өткізгіш болады да,
алдымен тірі клетканың метаболизмін белсендендіреді.
БРТ-дың ұзақ белсенденуі кезінде, дәл сол механизм мембрананың
бұзылуына, олардың ыдырауына және метаболизмнің ұйымдасуы бұзылуына әкеліп
соғады. Белсенді бос радикалдар мен БРТ-дың ақырғы өнімдері – альдегиттер
мен кетондардың көптігі (нормадан артық жинақталуы) клеткаларға тікелей
қауіп төндіреді. Альдегидтер мен кетондардың радикалды полимерленуі –
биополимерлер молекулаларының бір-біріне жабысып, олардың әлсіреуі және
балласт түрінде жинақталуы түріндегі қайтарымы жоқ процесті ынталандырады
және олар қарқынды түрде люминесценцияланады.
Ондай белсенді емес полимерлер флуоресценцияланушы Шифтік негіздер (ШН)
болып табылады [79, 100 б.]. Мысалы ШН малонды альдегидтердің Б-NН2 ақуызды
аминды топтармен немесе ФЛ-NН2 (фосфатидилэтаноламин) аминдыфосфолипид амин
топтарымен өзара әрекет етуі арқасында құрылады.
Ақуыздық ферменттердің полимерленуі клеткалық метаболизмді бұзады [80-
82]. ДНК жіпшелерінің немесе ДНК молекулаларының көлденең жабысуымен
нуклеинді қышқылдардың полимерленуі клетканың және ағзаның тұтастай
алғандағы генетикалық аппаратын зақымдауға әкеліп соғады [83, 2 б.].
1.2 Бұлшықет жұмысына бейімделу процесінің жалпы заңдылықтары
Бейімделу – бұл гомеостаздық жүйелердің функциялық жағдайын және ағзаның
тұтастай алғанда сақталуын, дамуын, жұмыс істеу қабілетін, қолайсыз ортада
барынша ұзағырақ тіршілік етуін бір деңгейде ұстау процесі. Бұлшықет
жұмысына деген бейімделу жаттыққандықпен көрінеді, яғни: 1) жаттықпаған
адамның орындай алмаған бұлшықет жұмысының қарқыны немесе ұзақтықтығын
орындай білу қасиеті; 2) физиологиялық жүйелердің үнемді қызмет етуі; 3)
зақымдаушы әсерлер мен қолайсыз факторларға деген резистенттілікті
жоғарылату [84, 85].
Көптеген бейімделушілік реакцияларды дамытуда зерттеушілер көбінесе екі
кезеңді бөліп көрсетеді: шұғыл, жедел, бірақ жетілмеген бейімделу –
бастапқы кезең; жетілген, ұзақ, созылмалы бейімделу – келесі кезең.
Негізінен, ағзаның энергетикалық реакцияларының бейімделуімен байланысты
бейімделу процесінің қарапайым құрамы және ақырын дамитын, қарқынды жұмыс
істейтін мүшелер мен жүйелердің - биологиялық және морфологиялық өзгеруімен
көрінетін әрі ақырын дамитын – айрықша құрамдарын ажыратады.
Бейімделу процесі ағзаға тек оң нәтижелер беретін процесс емес, сонымен
қатар, бейімделудің құны деп аталатын теріс жақтармен де көрінеді [86,
107 б.]. Мұндай жағдайда жүктемеге жауап дұрыс болуы мүмкін. Бірақ сол
реакцияның қалыптасуына қолданылған механизмдер теріс болып, ағзаның
базалық қызмет етуі жылдам ширығумен қамтамасыз етіледі. Кейде
физиологиялық қорлар толығымен сарқылып, компенсацияның реакцияға тиімді
емес формалары (дезадаптация) кіріседі де, бейімделу бұзылады [87, 88].
Зерттеулер көрсеткендей, мүшелер мен жүйелердің қызметтерінің ұлғаюы,
сол мүшелер мен жүйелерді құратын клеткадағы нуклеинді қышқылдары мен
ақуыздардың синтезін заңды түрде белсендендіреді [89, 17 б.]. Бейімделуге
жауапты жүйелер қызметінің орта талабына жауабы жоғарылайтындықтан, ең
бірінші кезекте нуклеинді қышқылдар мен ақуыздардың синтездерінің
белсенденуі дамиды.
Белсендену құрылымдық өзгерулердің қалыптасуына әкеліп соғады. Ол өз
ретінде бейімделуге жауапты жүйелердің қуаттылығын міндетті түрде
жоғарылатады. Міне, осы ұзақ уақыттық бейімделудің құрылымдық базасын
қалыптастырудың шешуші факторы – шұғылдан, ұзақ бейімделуге ауысудың
негізін құрайды [90, 436 б.; 91].
Ұзақ уақыттық бейімделудің қалыптасу процесі кезіндегі көріністердің
реттілігі, бейімделуге жауапты жүйе клеткаларының физиологиялық қызметінің
ұлғаюы, сол клеткалардың ядроларындағы РНК транскрипция-сының жылдамдығының
ұлғаюы, ДНК құрылымдық гендеріне қарай қозғалуын туындататындығында [83, 2
б.].
Шұғыл бейімделу кезеңінде, яғни бейімделуге ерекше жауапты жүйелердің
қызметі өсуі кезінде, белгілі бір құрылымдардың жинақталуы болады және
жүйелі құрылымдық жол іске асырылады.
Дене жүктемелеріне бейімделу кезінде бұл құрылымдық жүйелі жол қаңқа
бұлшықеттерінің гипертрофиясы мен ондағы митохондриялардың 1,5-2 есе
ұлғаюымен көрінеді. Соңғы өзгеріс, қан айналым және сыртқы тыныс алу
жүйелерінің қуаттылығының ұлғаюымен үйлесімде болып, қозғалыс аппаратының
қарқынды қызмет етуіне қажетті ағзаның аэробты қуаттылығын ыңғайлатуды
қамтамасыз етеді. Нәтижесінде митохондрия санының өсуімен, ағзаның аэробты
қуаттылығы жоғарылауы, жүктеме кезіндегі гликолиздің белсенденуі салдарынан
құрылатын көп мөлшердегі пируваттарды бұлшықеттердің жою қасиетінің
мүмкіндігі жоғарылауымен үйлесімде көрінеді. Бұл бейімделген адамдардың
қандарындағы лактаттардың жоғарылауының алдын алады. Ал лактат құрамының
жоғарылауын дене жұмысы шектейді. Сонымен қатар, лактат липаздың ттежегіші
болып табылады және ретіне қарай лакцидемия майларын пайдалануды тежейді.
Бейімделуді дамыту кезінде митохондриялардағы пируваттарды пайдалануды
жоғарылату, қандағы лактаттың құрамын ұлғайтудың алдын алады және
митохондриядағы май қышқылдарын жұмсауды қамтамасыз етіп, нәтижесінде
жұмыстың қарқындылығы мен ұзақтығы барынша жоғарылайды да, көмірсуға
қарағанда энергияны көп бөлетіндіктен, липидті алмасу іске қосылады [92-
98].
Сонымен, тармақталған құрылымдық жол, ағзаның жұмыс істеу қабілетін
шектейтін тізбекті кеңейтіп, сенімді емес шұғыл бейімделуді ұзақ уақытқа
ауыстырудың негізін құрайды.
Ұзақ мерзімді бейімделу нәтижесі ағзаның үлкен мөлшердегі дене
жүктемесін орындай білу мүмкіндігін анықтайды. Үзіліссіз бұлшықет жұмысына
бейімделу кезіндегі жүйенің функциялық қоры екі жолмен ұлғаяды [99].
Алғашқысы шұғыл бейімделу кезінде көрінеді және қорлық деңгейдің өсуімен
сипатталады. Екіншісі дене жаттығуларымен қол жетіп, қызмет етудің бастапқы
деңгейі төмендеуімен сипатталатын, ұзақ уақыттық бейімделудің нәтижесі
болып табылады. Ширыққан бұлшықет жұмысы кезіндегі функциялық қорлардың
іске қосылуы, ағзаның қызмет ету деңгейінен тікелей, функциялық қорлардың
іске қосылу деңгейінен кері тәуелділікте болады.
Спортшының жаттыққандығын бейімделу теориясы тұрғысынан қарау, оның
жоғарылауын ағзаның функциялық қоры өсуі ретінде қарастыруға мүмкіндік
береді [100-102]. Аталған жағдай зерттеушілерді спортшы ағзасындағы
бейімделу процестерінің деңгейінің интегралды көрсеткіштері мен индикаторын
іздеуге итермелейді. Стрестің вегетативті индексі [103-105, 44 б.],
бейімделудің ширығу коэффициенті, ағзаның қарапайым реактивтілігінің жалпы
деңгейі сияқты индикаторлар ұсынылды [106-108].
Көптеген авторлар, қимыл-қозғалыс тәртібінің ерекше жағдайларында
ағзаның әсерлі қызмет етуін қамтамасыз ететін, қазіргі жағдайда адам
биологиясының рұқсат етілген шекарасы шеңберіндегі физиологиялық жүйелердің
мүмкіндіктерін кеңейту, тек спортшының жеке дара ерекшеліктерін, оның
бейімделушілік қорларының азаю дәрежесі мен қорлық мүмкіндіктерін ескерген
жағдайда ғана мүмкін болады деп санайды [109-113].
1.3 Спортшының сыртқы тыныс алу жүйесіндегі бейімделушілік процестер
Спортшылардың дайындық және жарыстық іс-әрекеттері, негізінен нақты бір
спорт түрінде қажетті жұмыс істеу қабілетін жоғарылату мен мықты дағдыларды
қалыптастыруға бағытталған. Спортшының ағзасында жаттығу деңгейіне қарай,
функциялы жүйенің әсерлі құрамы, дағдыны шыңдау барысында қимыл-қозғалыс
актілерін соматикалық-вегетативті қамтамасыз ету, сондай-ақ оның
энергетикалық қамтамасыз етілуі жетіледі.
Спортшылардың жоғары нәтижелерін қалыптастырудағы кардио-респираторлық
жүйенің рөлдеріне қатысты зерттеушілер жұмыстарының көптігіне қарамастан
[114], оны құрама функциялық элементтердің қатысу деңгейі әрдайым
өзгеруімен сипатталатын, жоғары тәртіпті функциялы жүйенің әсерлі тізбегі
ретінде қарастыру керек.
Көптеген зерттеулердің нәтижесі, сыртқы тыныс алу аппаратының бейімделу
мүмкіндіктері жеткілікті мөлшерде жоғары деңгейде екенін дәлелдеді [115].
Зерттеушілер жас ерекшеліктері, спорт пен жүктеме түрлеріне байланысты
тыныс алу мен қан айналым мүшелеріндегі жеке-бір басым реакцияларды бөліп
көрсетті [116].
Мысалы, ӨТС-ның ең жоғары мөлшері төзімділік бағытында дайындалатын
спортшыларда байқалады және оларда кардио-респираторлық өнімділік өте
жоғары деңгейде. Ал жылдамдық пен ептілік сапаларын дамытумен дайындалатын
спортшыларда бұл көрсеткіштер төмен.
Төзімділікті дамыту кезінде белгілі бір дене жүктемелерін орындау, тыныс
алуға қосымша кедергі келтіреді де, функциялық мүмкіндік пен респираторлық
жүйенің қасиеттері өседі [117; 118, 120 б.]. Сондай-ақ, арнайы тыныс алу
жаттығулары да тыныс алу аппараттарының функциялық мүмкіндіктерін
жоғарылатады. Яғни, өкпенің желдену қызметтерін, сыртқы тыныс алу қызметін
жақсартады және бұлшықет жұмысы кезіндегі тыныс алу тәртібін оң өзгертеді
[119, 64 б.].
Автор ӨТС-ның көлемі, сондай-ақ тыныс алу бұлшықеттерінің күші сыртқы
тыныс алу аппараты қуаттылығының негізгі көрсеткіші болып табылады және
циклді спорт түрлеріндегі жоғары көрсеткіштерге қол жеткізуді аздап
шектейді, деп атап айтқан [120-122]. Зерттеушілер тыныс алу бұлшықеттері
күшінен ӨТС тәуелділігін кескіндейтін индекстерді ұсынды [123].
Сонымен, ӨТС-ның көлемі туралы мәліметтердің бапкерлер үшін белгілі-бір
практикалық маңызы бар. Себебі, әдетте шегіне жеткен дене жүктемелері
кезінде жететін максималды тыныс алу көлемі шамамен алғанда ӨТС-ның 50%-на
тең [124, 40 б.]. Ал жүзгіштер мен ескек есушілерде 60-80%- тең [120]. ӨТС-
ның көлемін біле отырып, тыныс алу көлемінің максималды мөлшерін шамамен
болжауға болады. Осындай жолмен дене жүктемесінің максималды тәртіп
кезіндегі өкпенің желдену әсерлілігі дәрежесі туралы айтуға болады. Тыныс
алу көлемінің максималды мөлшері қаншалықты жоғары болса, ағзаның оттегін
пайдалануы соншалықты үнемді және тыныс алу көлемі қаншалықты төмен болса,
тыныс алу жиілігі соншалықты жоғары болады да, ағзаның пайдаланған
оттегінің көп бөлігі тыныс алу бұлшықеттерінің жұмысын қамтамасыз ететіні
айдан анық [124, 40 б.]. Яғни, желденудің ӨТС көлеміне тәуелділігі және ӨТС
мен желденудің энергетикалық аспектілері арасындағы байланыс байқалады.
Көптеген аторлар өкпенің желденуіне жұмсалатын энергия деңгейін
зерттеумен айналысты [125-130]. Бірақ тыныс алудың энергетикалық құны
туралы мәліметтер бір-біріне қарама-қайшы. Мысалы, аторлардың мәліметтері
бойынша [131] ТАМК-нің әрбір литрінің оттегілік құны тыныштық күйінде 0,5-
1,0 мл, басқа автордың зерттеу жұмыстары бойынша 6-20 мл құрайды [132].
Зерттеуші 120 л ТАМК – бұл шекара деп санайды [124]. Одан жоғары болса,
сыртқы тыныс алу аппараты жұмысының энергетикалық құны өте жоғары болады
деген тұжырым айтылады. Мысалы, зерттеуші аэробты өнімділіктің өте жоғары
деңгейінде желденудің энергетикалық құндылығын кескіндейтін әсерлілік пен
үнемділік қорлары қосылатынын анықтады [134, 413 б.]. Автор ӨМЖ деңгейі тең
жағдайда болғанда, бір литрдің оттегілік көлемі жылдамдық тобының
спортшыларында төмен, ал күш тобында жоғары болады деген тұжырымға келді
[135].
ӨТС өкпенің тыныстық қабаты аумағы көлемін жанама түрде бағалауға
мүмкіндік беретіні белгілі. Яғни, ӨТС қаншалықты көп болса, тыныс алу беті
соншалықты көп және тыныс алу тереңдігі көп болып, желдену көлемінің
ұлғаюына қол жеткізу жеңіл болады [27]. Зерттеушілер ӨТС спорттық
нәтижелермен өзара дұрыс реттелетінін атап өтті [136, 137, 42 б.]. Ол ӨТС
көлеміне қарай, белгілі бір деңгейде спорттағы нәтижелерді болжауға
мүмкіндік береді. ӨТС жоғары болатын, жаттыққан спортшылар ТАМК-н тыныс
алуды тереңдету арқасында біршама ұлғайтуы мүмкін және осының арқасында
энергия көп мөлшерде жұмсалмайды.
Бірқатар зерттеушілердің еңбектерінің арқасында, ӨМЖ-н зерттеуді
спорттық медицинада қолдана бастады [29, 51, 135, 138-141]. Бұл көлем
спорттық шеберлік пен дайындық деңгейін өзгерту кезінде орташа есеппен
минутына 110-130 л дейін анық өзгереді (шегі – минутына 150л) [52]. Түрлі
зерттеу мәліметтері бойынша ӨМЖ нормада минутына 120-140 л (әйелдерде) және
190-250 л (ерлер), спортпен шұғылданбайтындарда 50-70 л (әйелдер) және 70-
90 л (ерлер) [27], Авторлар зерттеулері бойынша ерлерде минутына 100-ден
180 л дейін, әйелдерде 70-тен 120 л дейінгі аралықтарында болады [21, 71
б.].
Автор өз жұмыстарында дене жүктемесі көлеміне ӨМЖ-нің түрлі жауап
реакцияларын атап көрсетті және сол реакциялар жүктеменің сәйкес келуі мен
спортшының функциялық дайындығы туралы ой қорытуға мүмкіндік беретіндігін
атап өтті [142].
Зерттеуші жүктемеге ӨМЖ реакциясының үш түрін бөліп көрсетеді [143, 60
б.]. Мысалы, үлкен жүктемеден соң бірден ӨМЖ-нің біршама төмендегенін
көрсетеді және сәл уақыттан кейін қалпына келеді. Орташа жүктемеде ӨМЖ сәл
ғана өзгереді де, аз жүктеме кезінде жүктемеден соң да, келесі қалпына келу
кезеңінде де өздігінен жоғарылайды.
Оттегінің ағзаға түсуі, альвеола желденуінің сәйкес келу деңгейімен
байланысты. Сондықтан да, тыныс алудың минуттық көлемі өте ақпаратты болып
табылады және спортшы емес адамдарда орташа есеппен ТАЖ минутына 16 рет
болғанда 8,0 литрді, тыныс алу көлемі 500 мл құрайды [144].
Дененің интегралды реографиясы әдісімен алынған мәліметтерді зерттеу,
тыныс алудың ширыққандық көрсеткіші ақпаратты құндылықта екенін көрсетті.
Дені сау адамдарда тыныс алудың ширыққандық көрсеткіші стандартты, ол
19,33+0,64 құрайды. Дайындық деңгейі жоғары спортшыларда тыныштық күйінде
және қозғалыс белсенділігінің түрлі кезеңдерінде тыныс алудың ширыққандық
көрсеткіші көлемі сәл ғана өзгереді [145, 36 б.].
Тыныс алу бұлшықеттерінің ұлғайған жұмысы кардио-респираторлық жүйенің
физиологиялық реактивтілігіне ынталандыра әсер етіп, жүктеменің дайындық
әсерін модификациялауы мүмкін. Мысалы, ескек есушілерде тыныс алу
бұлшықеттерін жаттықтыру, кинетиканың, кардио-респираторлық жүйе
реакциясының сезімталдығы мен қажуды ретке келтіру кезіндегі жұмыстың
аэробты энергиялық қамтамасыз етілуін жоғарылатады [115].
Қарқынды бұлшықет жұмысы уақытында адамның ағзасына оттегі жетіспейді,
яғни қимыл-қозғалыс гипоксиясы пайда болады [146-149]. Ауыр жұмыс кезінде
оттегіне деген жалпы сұраныс минутына 5 л, тіпті одан жоғарыға ұлғаюы
мүмкін [150-152]. Мұндай жағдайларда осыншама шектеулі оттегілік қорды
азайтуға бағытталған шұғыл желдету реакциясы тіршілік үшін өте маңызды.
Автор қимыл-қозғалыс гипоксиясын спортшылардың бұлшықет белсенділігін
жетілдірудің, функциялық мүмкіндікті дұрыс кеңейту мен спорттық жетістікті
жоғарылатудың маңызды факторы ретінде қарастырады.
Денелік тұрғыдан жаттыққан адамдар, жаттықпағандарға қарағанда гипоксия
мен гиперкапнияға төзімді екенін [153-159] және спорттық жетістіктерді
жақсарту гипоксиялық гипоксияға жеке дара төзімділікті жоғарылатумен қатар
жүретінін практика көрсетті [160, 209 б.].
Дайындық деңгейінің жоғарылауына қарай оттегінің жетіспеушілігіне деген
тұрақтылықтың жоғарылауы, сол процестердің негізінде жатқан жалпы
биологиялық заңдылықтардың болатынын көрсетеді. Ал сыртқы тыныс алудың
функциялық жағдайы, спортшының жоғары дене жүктемелеріне деген жауапты
дәлелдейді [161, 31 б.]. Басқа спорт түрлерімен салыстырғанда, төзімділікке
жаттығатын спортшылардың альвеолалық желденуі сәл жоғарылап, физиологиялық
өлі кеңістік азаяды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz