Спортшының сыртқы тыныс алу жүйесі

Пән: Медицина
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Қысқартулар мен шартты белгілер . . .

Қысқартулар мен шартты белгілер . . .: Кіріспе . . .

4: 5

Қысқартулар мен шартты белгілер . . .: 1 Ширыққан бұлшықет жұмысына тыныс алу жүйесінің бейімделуі туралы қазіргі заманғы түсінік . . .

4: 8

Қысқартулар мен шартты белгілер . . .: 1. 1Тыныс алудың функциялық жүйесін бағалау . . .

4: 8

Қысқартулар мен шартты белгілер . . .: 1. 2 Бұлшықет жұмысына бейімделу процесінің жалпы заңдылықтары . . .

4: 15

Қысқартулар мен шартты белгілер . . .: 1. 3 Спортшының сыртқы тыныс алу жүйесіндегі бейімделушілік процестер . . .

4: 17

Қысқартулар мен шартты белгілер . . .: 1. 4 Спортшының ағзасының тотығу метаболизміндегі бейімделушілік өзгерістер . . .

4: 21

Қысқартулар мен шартты белгілер . . .: 1. 5 Ширыққан бұлшықет жұмысының биоэнергетикалық тәртіптерін жүйелі талдау . . .

4: 25

Қысқартулар мен шартты белгілер . . .: 2 Зерттеудің материалдары мен әдістер . . .

4: 29

Қысқартулар мен шартты белгілер . . .: 2. 1. Зерттеудің көлемі және оны ұйымдастыру . . .

4: 29

Қысқартулар мен шартты белгілер . . .: 2. 2 Зерттеу әдістері . . .

4: 30

Қысқартулар мен шартты белгілер . . .: 2. 2. 1 Спортшылардың денелік жұмыс істеу қабілеті мен денсаулығының интегралды көрсеткіштерін анықтау . . .

4: 30

Қысқартулар мен шартты белгілер . . .: 2. 2. 2 Сыртқы тыныс алу жүйесінің көрсеткіштерін зерттеу . . .

4: 33

Қысқартулар мен шартты белгілер . . .: 2. 2. 3 Биототығу процестерін зерттеу . . .

4: 34

Қысқартулар мен шартты белгілер . . .: 2. 2. 4 Статистикалық әдістер . . .

4: 37

Қысқартулар мен шартты белгілер . . .: 3 Зерттеу нәтижелері және оларды талдау . . .

4: 38

Қысқартулар мен шартты белгілер . . .: 3. 1 Түрлі биоэнергетикалық тәртіппен жаттығатын жоғары дәрежелі спортшылардың жұмыс істеу қабілеті мен жаттыққандықтарының интегралды көрсеткіштері, сондай-ақ сыртқы тыныс алу жүйесінің физиологиялық көрсеткіштерінің бейімделушілік өзгерістері . . .

4: 38

Қысқартулар мен шартты белгілер . . .: 3. 1. 1 Зерттелген спортшылардың антропометриялық көрсеткіштері . . .

4: 38

Қысқартулар мен шартты белгілер . . .: 3. 1. 2 Спортшылардың сыртқы тыныс алу қызметінің интегралды көрсеткіштері . . .

4: 40

Қысқартулар мен шартты белгілер . . .: 3. 1. 3 Зерттелген спортшылардың өкпелік желдену аппаратының күйі . . .

4: 42

Қысқартулар мен шартты белгілер . . .: 3. 1. 4 Спортшылардың тыныштықта және тестік дене жүктемесінен кейін зерттелетін жүрек-қантамырлар жүйесінің интегралды көрсеткіштері . . .

4: 50

Қысқартулар мен шартты белгілер . . .: 3. 1. 5 Зерттелген спортшылардың жұмыс істеу қабілетінің және жаттыққандығының интегралды көрсеткіштері . . .

4: 60

Қысқартулар мен шартты белгілер . . .: 3. 2 Зерттелген спортшылардың липидтік алмасу, сондай-ақ қандарындағы липидтер мен ақуыздардың биототығу процестерінің көрсеткіштерінің бейімделушілік өзгерістері . . .

4: 66

Қысқартулар мен шартты белгілер . . .: 3. 2. 1 Липипдтік алмасу көрсеткіштеріне дайындықтың және одан кейінгі стандартты дене жүктемесінің әсері . . .

4: 66

Қысқартулар мен шартты белгілер . . .: 3. 2. 2 Зерттелген спортшылардың қандарындағы ДК, ШН мөлшері мен АТМ көрсеткіштеріне дайындықтың және одан кейінгі стандартты дене жүктемесінің әсері . . .

4: 71

Қысқартулар мен шартты белгілер . . .: 3. 2. 3 Зерттелген спортшылардың қандарындағы ХЛ көрсеткіштеріне дайындықтың және одан кейінгі стандартты дене жүктемесінің әсері . . .

4: 76

Қысқартулар мен шартты белгілер . . .: 3. 3 Сыртқы тыныс алу көрсеткіштері, жұмыс істеу қабілеті мен жаттыққандықтарының интегралды көрсеткіштері және қан плазмаларындағы биототығу процестері деңгейінің көрсеткіштеріндегі корреляциялық байланыстарды зерттеу . . .

4: 82

Қысқартулар мен шартты белгілер . . .: 3. 4 Алынған мәліметтерді талқылау . . .

4: 91

Қысқартулар мен шартты белгілер . . .: Қорытынды . . .

4: 96

Қысқартулар мен шартты белгілер . . .: Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . .

4: 98

Қысқартулар мен шартты белгілер . . .: Қосымшалар . . .

4: 116

ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР

АҚ - артериялық қысым

АОЖ-антиоксиданттық жүйе

АОҚ - аниоксиданттық қорғаныс

АТМ - ақуыздардың тотыққан модификациясы

АҮҚ - аденозинүшфосфорлы қышқыл

БРТ - бос радикалды тотығу

ДАҚ- диастолалық артериялық қысым

ДК - диенді конъюгаттар

ЖЛ - жалпы липидтер

ЖСЖ - жүректің соғу жиілігі

ЖТЛП - жоғары тығыздықтағы липопротеидтер

ЖХ - жалпы холестерин

ҚМК - қан айналымының минуттық көлемі

ҚШ - қосарланған шығым

ЛАТ - липидтердің асқын тотығы

ОМП - оттегін максималды пайдалану

ӨИ- өмірлік индекс

ӨМЖ - өкпенің максималды желденуі

ӨТМЖ - өкпенің тиісті максималды желденуі

ӨТС - өкпенің тіршілік сиымдылығы

ӨТТС - өкпенің тиісті тіршілік сиымдылығы

ӨШТС - өкпенің шапшаңдатылған тіршілік сиымдылығы

САҚ- систолалық артериялық қысым

ТАЖ - тыныс алу жиілігі

ТАК - тыныс алу көлемі

ТАҚ - тыныс алу қоры (ӨМЖ-ТАМК)

ТАМК - тыныс алудың минуттық көлемі

ТИ- Тиффно индексі

ТК - төзімділік коэффициенті

ШИ - Шаптал индексі

ШН - Шифтік негіздер

МКЖ ₇₅ - ӨШТС 75% дем шығару кезіндегі максималды көлемді жылдамдығы

МКЖ ₅₀ - ӨШТС 50% дем шығару кезіндегі максималды көлемді жылдамдығы

МКЖ ₂₅ - ӨШТС 25% дем шығару кезіндегі максималды көлемді жылдамдығы

ХЛ- хемилюминесценция

ФӨИ - функционалдық өзгерістер индексі

1сек. ШДШК - 1-секундта шапшаң дем шығару көлемі

PWC ₁₇₀ - тамырдың минутына 170 соғу кезіндегі денелік жұмыс істеу қабілеті

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ширыққан бұлшықет жұмысы кезінде адамның денелік жұмыс істеу қабілеті деңгейінің өсуінің функциялық негізі ағзаның бейімделуіне байланысты. Ұзақ мерзімді бейімделу үлкен мөлшердегі дене жүктемесін ағзаның орындай білу мүмкіндігімен анықталады. Дене жүктемесіне шұғыл бейімделу кезіндегі жұмыс нәтижесі, реттегіш механизмдердің қорлық мүмкіндіктері мен олардың жинақтала білу қабілеттеріне байланысты. Мысалы, функциялық қорлардың іске қосылу деңгейі спортшылардың 72 пайызында - орташа және 17 пайызында - жоғары деңгейде болады. Спортпен шұғылданбайтындарда бұл интегралды көрсеткіштер 49 пайызында - орташа, 40-да - төмен болып шықты [1, 69 б] .

Осы айтылғандарға орай, спортшылардың жекедара ерекшеліктерін, олардағы бейімделушілік қорларының сарқылу дәрежесін зерттеу мәселесі әлі де өзектілігі жоғары, себебі бейімделу теориясы тұрғысынан спорттық нәти-жеге қол жеткізудің міндетті шарттарының бірі болып табылады [2, 3] . Қазіргі уақытта ағзаны энергиямен қамтамасыз етудің түрлі сипатындағы жұмысты қамтамасыз ететін функциялық жүйелердің бейімделу ерекшеліктерін зерттеу маңызды аспектілердің бірі болып тұр, сондай-ақ бұл жағдай дайындық процесін басқарудағы жаңа болашақтарға жол ашуы мүмкін [3] .

Қазіргі спортта берілетін дене жүктемелері дайындық жұмысын басқаруды және дене жүктемесін негізсіз жоғарылатпауды, сондай-ақ әсерлілігін жоғарылатудың жаңа жолдарын іздеуді қажет етеді [4] . Кейбір ғылыми зерттеулерде қажудың пайда болуы үлкен дайындық жүктемелері салдарынан кардио-респираторлық жүйе реакциясы мен оттегін пайдалану реакциясының уақытша төмендеуімен байланысты екені көрсетілген [5] . Тыныс алу жаттығу-лары кинетиканы, кардио-респираторлық жүйе реакциясының сезімталдығы, тұтастай алғанда жұмыстың аэробты энергиямен қамтамасыз етілуін ұлғайтады. Велосипедшілердің тыныс алу жүйесінің қорын жоғарылатуда арнайы құрылғы қолдануды отандық ғалымдар зерттеді [6] . Өйткені сыртқы тыныс алу - бұл, бұлшықет жұмысын іске асыру үшін ағзаны энергиямен қамтамасыз ететін функциялық жүйенің бір бөлігі. Дегенмен, спорттық іс-әрекеттердің түрлі биоэнергетикалық тәртібі кезінде және жыныстық аспектіде тыныс алу жүйесін кешенді зерттеген жұмыстар жоқтың қасы.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Аэробты, аралас және анаэробты тәртіппен жаттығатын жоғары дәрежелі спортшылардың бұлшықет жұмысы әсерінен сыртқы тыныс алу, жұмыс істеу қабілеті және жаттыққандықтың физиологиялық көрсеткіштеріндегі бейімделушілік өзгерістердің сипатын зерттеу.

Жұмыстың мақсатына байланысты алға қойылған міндеттер:

1. Түрлі биоэнергетикалық тәртіппен жаттығатын жоғары дәрежелі спортшылардың сыртқы тыныс алу жүйесін, жұмыс істеу қабілеті мен жаттықандығының интегралды көрсеткіштерін және жынысына байланысты ерекшеліктерін анықтау.

2. Түрлі биоэнергетикалық тәртіппен жаттығатын жоғары дәрежелі спортшылардың тыныштық күйіндегі және тестік дене жүктемесінен кейінгі қандарындағы липидтердің алмасуын, биототығу процестерін, сондай-ақ антиоксиданттық қорғаныс (АОҚ) жүйесін және олардың жыныстық ерекшеліктеріне байланысты жағдайын зерттеу.

3. Биоэнергетикалық тәртіп бағытына байланысты, жоғары дәрежелі спортшылардың сыртқы тыныс алу және қан плазмасындағы биототығу процестердің деңгейінің көрсеткіштері, жұмыс істеу қабілеті және жаттыққандығының интегралды көрсеткіштері арасындағы корреляциялық байланыстарды анықтау.

4. Түрлі биоэнергетикалық бағыттағы ширыққан дене жүктемесіне спортшы ағзасының бейімделу деңгейін кескіндейтін көрсеткіштердің ішіндегі ең ақпараттысын бөліп көрсету.

Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Анаэробты, аралас және аэробты тәртіпте жаттығатын жоғары дәрежелі спортшылардың ағзаларындағы сыртқы және клеткалық тыныс алу жүйесінің дене жүктемесіне шұғыл және ұзақ мерзімді бейімделу реакциясы алғаш рет жыныстық ерекшеліктеріне қарай зерттеліп отыр. Бейімделушіліктің қайта құрылуына липидтердің қатысу дәрежесі тек дайындық жүктемесінің тәртібіне ғана байланысты емес, сондай-ақ, спортшының жынысына да байланысты екені алғаш рет дәлелденді. Спортшы қанындағы ақуыздың тотыққан модификациясы (АТМ) көрсеткіштері мен олардың дене жүктемесі әсерінен өзгеруінің бейімделушілік маңызы алғаш рет зерттелді. Алғаш рет сыртқы тыныс алудың, жұмыс істеу қабілетінің, жаттыққандықтың және қан плазмасындағы хемилюминесценция (ХЛ) көрсеткіштері бойынша биототығу процестері деңгейінің интегралды көрсеткіштері арасындағы корреляциялық тәуелділік анықталып, спортшы ағзасының ширыққан дене жүктемелеріне бейімделу деңгейін сипаттауға арналған ең маңызды көрсеткіштері бөліп алынды.

Қорғауға ұсынылатын негізгі мәселелер. 1. Түрлі биоэнергетикалық тәртіппен жаттығатын ер спортшыларға тән сыртқы тыныс алу жүйесі мен жүрек-қантамырлар жүйесі, жұмыс істеу қабілеті және жаттыққандықты сипаттайтын заңдылықтар спортшы әйелдер үшін де толығымен сақталады. Дегенмен, әйелдерде өлшенген көрсеткіштердің маңызы төмен.

2. Бұлшықет жұмысына бейімделушілік қайта құрылу процестеріне липидтердің қатысу сипаты, ЛАТ-АОҚ процестерінің қарқындылығы және АТМ көрсеткіштерінің өзгеруі, дайындық жүктемесінің тәртібі мен спортшының жынысына байланысты. Сонымен қатар, спортшыларда сынама дене жүктемесіне деген жыныстық ерекшеліктер байқалады.

3. Жоғары дәрежелі спортшылардың дайындығындағы аэробты құрам сыртқы тыныс алу көрсеткіштері, жұмыс істеу, жаттықандық және бос радикалды тотығу процестері арасындағы интегралды көрсеткіштер арасындағы корреляциялық байланыстар саны мен күші көрінуінде жетекші болып табылады.

Зерттеудің теориялық және практикалық құндылығы. Жүргізілген зерттеулер түрлі биэнергетикалық сипаттағы дене жүктемесіне функциялық жүйенің бейімделуі туралы түсінікті толықтырып, кеңейте түседі. Зерттеулер өкпенің тиісті тіршілік сиымдылығы (ӨТТС), Шаптал индексі (ШИ), функциялық өзгерістер индексі (ФӨИ), оттегін миаксималды пайдалану (ОМП) секілді жеке интегралды индекстерді есептеп шығарумен толықтырылған, қан плазмасындағы хемилюминесценция әдісі (ХЛӘ) көмегімен спортшы ағзасының функциялық жағдайын шұғыл-диагностикалау мүмкіндігін теориялық тұрғыдан нақтылайды.

Жұмыстың апробациясы. Диссертация материалдары: «Қазақстандағы валеология қызметінің тәжірибесі, мәселелері мен даму болашағы» атты респубилкалық ғылыми-практикалық конференция материалдарында (Өскемен, 2003) ; «Современный олимииский спорт и спорт для всех» атты VІІІ халықаралық ғылыми конгресте (Алматы, 2004) ; «Олімпійський спорт і спорт для всіх» атты ІХ халықаралық ғылыми конгресте (Киев, 2005) ; «Современный Олимпийский и паралимпийский спорт и спорт для всех» атты ХІІ халықаралық ғылыми конгресте (Мәскеу, 2008) ; Е. А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті биология-география факультетінің ғылыми семинарында баяндалды (Қарағанды, 2006) . Зерттеу жұмысының тақырыбы бойынша 3 мақала және 8 тезис жарияланды.

1 ШИРЫҚҚАН БҰЛШЫҚЕТ ЖҰМЫСЫНА ТЫНЫС АЛУ ЖҮЙЕСІНІҢ БЕЙІМДЕЛУІ ТУРАЛЫ ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ТҮСІНІК

Адамның тіршілігі барысында оттегі үздіксіз пайдаланылады. Оттегі қоректік заттарды тотықтыратын күрделі биохимиялық процеске қатысып, нәтижесінде энергия бөлінеді және көмірқышқыл газы түзіледі. Спортшының бұлшықет жұмысы барысында ағзада оттегін пайдалану мен көмірқышқылдың қостотығы бөлінуін қамтамасыз ететін және бейімделу процестері мен тыныс алу көрсеткіштерін бір қалыпта ұстайтын функциялық жүйе жұмыс жасайды (1 сурет) . Оған иреархиялық матасу негізіндегі екі кіші жүйе кіреді. Олардың бірі, әрбір тыныс алу циклінде қажетті өкпе желденуін қаматамасыз етіп тұратын - сыртқы тыныс алудың функциялық жүйесі (ФЖ) . Бұл жүйе ағзадағы тыныс алу көрсеткіштерінің зат алмасуы үшін тиімді деңгейін бір қалыпта ұстайтын жалпы функциялық жүйеге енеді. Ал сыртқы тыныс алудың бейімделушілік өз-герістері ұлпалық тыныс алудың тиімді деңгейін сақтауға жағдай жасайды [7] .

1-сурет Ағзаның тыныс алу көрсеткіштерінің тиімді мөлшерін сақтайтын функциялық жүйенің, басқа функциялық жүйелермен байланысы

1. 1 Тыныс алудың функциялық жүйесін бағалау

Тыныштық күйінде түрлі дене жүктемелерінен соң және қалпына келу кезеңдеріндегі абсолютті көрсеткіштерді, болуы керек көлемдермен салыстырып қарастырған соң ғана, сыртқы тыныс алу жағдайы туралы дұрыс ой қорытуға болады. Тыныс алу қызметін сипаттау үшін өкпенің тіршілік сиымдылығы (ӨТС), өкпенің максималды желденуі (ӨМЖ) сияқты ақпаратты көрсеткіштерді, сондай-ақ бронхы тарамы бойынша ауаның өту жылдамдығын сипаттайтын 1 секундтағы шапшаң дем шығару көлемі (1сек. ШДШК), максималды көлемдегі жылдамдық (МКЖ ₇₅ , МКЖ ₅₀ , МКЖ ₂₅ ) сияқты көрсеткіштер қолданылады.

Сыртқы тыныс алу аппаратының функциялық күйінің маңызды көрсеткіштерінің бірі - ӨТС болып табыладыі [8-10] . Қалыпты жағдайда ӨТС болуы керек мөлшердің 80% құрайды, 80%-дан азы - төмен, 110% және одан көбі - жоғары ӨТС көлемі болып саналады.

ӨТС-ның мынадай келесі факторлардан тәуелділігі байқалады: жыныс, бой, салмақ, адамның жасы, кәсіби мамандығы, дене дайындығы деңгейі, көкірек қуысы мен оның қозғалмалылығы, тыныс алу бұлшықеттерінің күші, ауырлық күші, денсаулық жағдайы, дене қалпы және т. б. [11; 12, 60 б. ; 13-17] .

Ерлерде, әйелдерге қарағанда ӨТС жоғары [18-20] . Ол ерлерде - 3, 5-5 л және әйелдерде - 2, 5-4 л аралықтарында болады [21, 71 б. ] . ӨТС ерлерде 8, 7 л, әйелдерде 5, 3 л жету жағдайлары кездескен [22, 96 б. ] . Ұзын бойлы адамдарда, жүзуші мен ескек есушілерде ол тіпті 9 л және оданда жоғары болуы мүмкін [21, 71 б. ] . Гиперстениктермен салыстырғанда, астениктерде болатын үлкен мөлшерлер дененің келілік салмағына дәл келеді [23] .

Зерттеушілер ӨТС-ның жас ерекшелігімен өзара байланысын зерттеді [24-26, 33 б. ] . Аталған авторлар ӨТС көлемі 20 жасқа дейін өседі де, аздаған өзгерістермен 55-60 жасқа дейін бір деңгейде қалады, сосын өкпе ұлпасы серпімділігінің төмендеуі, кеуде қуысының сүйекті аппаратының қозғалғыштығы азаюына байланысты төмендейді деген тұжырымға келді. Зерттеушілер ӨТС ерлерде 30, әйелдерде 25 жасқа дейін жоғарылап, 35 жастан кейін ақырындап төмендей бастайды деп санайды [27] .

Ғылыми еңбектерде ӨТС сыртқы тыныс алудың функциялық жағдайын сипаттайтыны [28-32], болмаса сол жүйенің тек морфологиялық ерекшеліктерін көрсететіні [9, 33] туралы екі ұдайы пікір бар. Іс жүзінде сыртқы тыныс алу жүйесінің функциялық жағдайы мен ӨТС-ның өзгеру дәрежесі арасындағы сәйкессіздік жиі байқалады. Мысалы, ӨТС үлкен адамның сыртқы тыныс алуының функциялық мүмкіндіктері салыстырмалы түрде төмен де, ал ӨТС төмен адамдарда ол көрсеткіштер жоғары. Сонымен қатар, ӨТС-ның жекедара көлемдері маңызы кең ауқымда байқалады. ӨТС 4 л-ге тең болған кезде, оттегін пайдалану түрлі адамдарда минутына 2, 0 мен 3, 5 л аралығын құрайды. Яғни, ағзаның функциялық жағдайын сипаттауда ӨТС жалған ақпарат беруі мүмкін және бұл көрсеткіш аэробты қуаттылықты бағалауда жарамсыз деген сөз. Дегенмен, болуы керек көлемдерді қолдана отырып, ӨТС ретінде статикалық өкпе көлемінің қызметтік маңызын сандық бағалауға, соның негізінде желдену процесіндегі оның функциялық рөлін болжауға болады [34, 17 б. ] . ӨТС көлемінен желденудің ұлғаю шегі тәуелді екенін және ӨТС желденудің энергетикалық аспектілерімен тығыз байланысты екенін ескере отырып, ӨТС қаншалықты жоғары болса, белгілі бір желдену көлеміне жұмыс аз орындалатыны [35-37] және желденудің оттегілік тұрақтылығы соншалықты төмендейтіні көрсетілген [38] . Бірқатар зерттеушілер ӨТС маңызын бағалаудағы көзқарастары басқаша [8, 39, 10 б. ; 40, 46 б. ] .

Желдену аппаратының жағдайын сипаттайтын интегралды көрсеткіші - экспираторлық күшену кезіндегі 1сек. ШДШК болып табылады. Себебі, оған ӨТС-ның бастапқы және ортаңғы шапшаң бөліктері жатады. Ол тыныс жолдарының өткізгіштігін, бронхыдағы ауа жолдарының қарсылығы, өкпе ұлпасының серпімділігі, тыныс алу бұлшықеттерінің жүйесін көрсетеді. Бір секунд ішіндегі шапшаң дем шығару көлемі қалыпты жағдайда ӨТС-ның 80% құрайды. Спортпен шұғылданатындарда ол 80% жоғары, спортпен шұғылдан-байтындарда 70% төмен болады [21, 71 б. ] . Көрсеткіштің 70%-дан төмен болуы, бронхы өткізгіштігінің бұзылғанын және өкпенің ауыратындығын білдіреді.

Өкпенің максималды желденуі, өкпенің желдену мүмкіндіктерін сипаттаудың интегралды көрсеткіші және сыртқы тыныс алудың жарамдылық белгісі болып табылады. Бұл дегеніміз, шапшаң дем алу кезінде оның жиілігі мен тереңдігін ұлғайту есебінен 1 минут ішінде өкпеге түсетін ауа көлемі. Осы көрсеткіш сыртқы тыныс алу жүйесінің функциялық мүмкіндігін толығырақ кескіндейді. Спортшылар шектеулі көлемдегі терең және шапшаң дем алуды, түрлі тыныстық жаттығуларда қолданады. ӨМЖ көлеміне ӨТС, тыныс алу бұлшықеті, бронхылық өткізгіштік, антропометриялық көрсеткіштер, сондай-ақ дайындық деңгейі мен спорттық мамандану әсер етеді. Өзіндік терең тыныс алу түріндегі жаттығу тыныс алу бұлшықеттері күшін көбейтіп, ӨТС жоғарылауына ықпал етеді [22] .

Нақты ӨМЖ-нің болуы керек көлемге қатысы көптеген дені сау адамдарда 100% құрайды да, жас келе бұл көлем төмендей бастайды [41] . ӨМЖ-нің қалыпты көлемі, тиісті көлемнің 90-110% құрайды және 90% төмені - қанағат-тандырарлықсыз, 110% жоғары - жақсы деп қарастырылады. Үлкен дәреже-лерге жететін ӨМЖ-ің төмендеуі, тыныс алу бұлшықеттерінің энергетикалық қорларының біршама әлсіреуі, соның салдарынан олардың қажуы мен бронхы тармағы бойынша ауаның қозғалу жылдамдығы төмендеуін көрсетеді [42] .

ӨМЖ анықтау кезінде тыныс алудың (оның құрам бөліктері) тереңдігі мен жиілігі арақатынасын ескеру өте маңызды. Ол құрамдар еркін, шапшаң тыныс алу әдісі кезінде жоғары мөлшерде болады. Еркін, жоғары желдену көбінесе тыныс алу жиілігін (ТАЖ) ұлғайту арқылы іске асырылады да, бұл жерде тыныс алу көлемі (ТАК) мүлдем өзгермейді және сирек жағдайларда ТАК-н ұлғайту арқылы жоғары желдену болады да, ТАЖ сәл төмендейді. Соңғы жағдай ТАК ұлғаюының (ӨТС пайыздық мөлшері) жоғары шегіне жетуімен түсіндіріледі [43, 44] . ТАЖ сиреуі, ТАК мөлшерінің ұлғаюына әкеледі. Бұл тыныс алудың тереңдігі мен жиілігін басқарудың жалпы заңдылықтары және өкпе желденуінің тұрақтылығын сақтау процесімен байланысты [45] .

Бірқатар зерттеушілер түрлі қуаттағы бұлшықет жұмысы кезіндегі тыныс алудың жиілігі мен тереңдігінің еркін үйлесуінен, сыртқы тыныс алу әсерлілігінің тәуелді екенін анықтады [46] . ӨМЖ-н анықтауда бұрыннан қолданылып келе жатқан әдіс - мөлшерленген дене жүктемесі әдісі, көмірқышқылы көбейтілген газ қоспаларымен (10%) тыныстау әдістері тыныс алудың жиілігін емес, тереңдігін ғана ынталандырады. Яғни, жиілік ең жоғары деңгейге жетпейтіндіктен, алынған ӨМЖ көрсеткіштері нақты емес.

Егер ӨМЖ-нен тыныштық күйіндегі тыныс алудың минуттық көлемін (ТАМК) алып тастайтын болсақ, спортшының тыныс алу қоры атты - өкпесінің желденуін қаншалықты ұлғайтуға болатынын көрсететін санды алуға болады. Қалыпты жағдайда ол ӨМЖ 91-92% құрайды [47] . Бұл тест өкпе желденуін ұлғайтудың еркін мүмкіндіктері туралы интегралды түсінік береді.

ӨМЖ қаншалықты жоғары болса, дене жаттығуларын орындау кезіндегі өкпенің желденуін ұлғайту қорлары соншалықты жоғары және оның дене жаттығулары жағдайындағы өсуі төмен болады. ӨМЖ-нің қызметтік маңызы өзіндік сыртқы тыныс алу жүйесінің желдену мүмкіндігі сипаты шеңберінен де ауқымды. Себебі, бұл параметр ағзаның аэробты өнімділік деңгейімен, ОМП көлемімен тікелей және тығыз байланыста. Дене салмағының өсуі, ӨТС мен ӨМЖ-ің абсолютті өсуінен асып кетеді. ОМП көбінесе гендік факторға байланысты. Соған байланысты, оны анықтау тек спортшының функциялық жағдайын анықтау үшін ғана емес, сонымен қатар төзімділікті дамытуды талап ететін спорт түрлеріне іріктеу жүргізуде де маңызды.

Сыртқы тыныс алу жүйесін функциялық анықтауда, бронхылық өткізгіштіктің жағдайын бағалауға маңызды рөл беріледі. Ауа ағымы трахея-бронхы тарамы арқылы қозғала отырып, бронхы саңылауларының тарылуы мен альвеолалық қысымның болуына байланысты, ауаның қозғалу жылдамдығын өзгертетін қарсылықты сезінеді. Авторлар Паузейлдің формуласын қарапайымдата отырып [48, 49], бронхылық қарсылық альвеоладағы қысым көлеміне тура пропорционалды және ауа ағымы жылдамдығына теріс пропорционалды екенін анықтады. Оны тыныс алудың кез келген сәтінде, Флейш ойлап тапқан пневмотахограф көмегімен есептеп шығаруға болады.

Бронхылық өткізгіштікті зерттеу үшін түрлі әдістер қолданылды. Олардың ішінде, ӨМЖ-нің ӨТС-на қатысын (ауаның қозғалу жылдамдығы көрсеткіші) өлшеу ұсынысы болды және оны бірқатар авторлар зерттеді [39, 10 б. ; 50, 51] . Зерттеушілер тек динамикадағы ӨМЖ-н өлшеумен шектелуді ұсынды [40, 52] және басқа да авторлар тек ӨТС-н максималды жылдам дем шығару кезінде анықтауды ұсынды [53-55, 56, 110 б. ] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.