Кәсіпкерлікті ұйымдастыру мен дамыту
Мазмұны
Кіріспе
1. Кәсіпкерлікті ұйымдастыру мен дамытудың теориялық негіздері
1.1 Кәсіпкерлік түсінігі, мәні және экономикадағы рөлі
1.2 Kәсіпкерліктің түрлері және ұйымдастыру ерекшеліктері
1.3 Кәсіпкерлікті ұйымдастыру мен дамытуға әсер ететін факторлар
2 Қазақстанда кәсіпкерліктің даму жағдайын талдау
2.1 Қазақстанда кәсіпкерліктің даму тенденциясы
2.2 “Kagazy Recycling” ЖШС-і мен Іле Кардон Қағаз Комбинаты АҚ қызметін
ұйымдастыру мен дамытуды талдау
2.3“Kagazy Recycling” ЖШС-ніңІле Кардон Қағаз Комбинаты АҚ кәсіпкерлік
қызметінің тиімділігін бағалау
3. Қазақстанда кәсіпкерлікті ұйымдастыру мен дамытуды жетілдіру жолдары
3.1Кәсіпкерлікті ұйымдастыру мен дамытудың шетелдік озық
тәжірибесін қолдану
3.2 Қазақстанда кәсіпкерлікті ұйымдастыру мен дамытудың тиімді жақтарын
әзірлеу
3.3 Қазақстан Республикасының интеграциялық үрдістер жағдайында
кәсіпкерліктің даму проблемалары және шешу жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Нарықтық экономика жағдайында
кәсіпкерліктің рөлі қоғамның дамуымен ерекшеленеді. Республиканың қазіргі
заман даму кезеңінде кәсіпкерлік сектор – ұлттық экономиканың негізі болып
табылады.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жыл сайынғы
жолдауында халықтың тұрмысының жоғарлауы, ел экономикасының тұрақты өсу
темпін қамтамасыз ету, кәсіпкерлікті қолдау және дамытуда үлкен көңіл
бөлінеді. [1].
Оның ішінде шағын және орта бизнестің рөлі өте маңызды, себебі қай
мемлекет болмасын экономикасының тұрақты дмуының негізі, барлық
экономикалық үрдістер дамуының негізгі факторы және локомотиві болып
табылады. Бүгінгі таңда Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік
мәселелерінің шешілуінде кәсіпкерлік әлеуетінің орасан зор екені туралы
ешкімде сурақ туындамайды. Қазақстанның көптеген кәсіпорындары қазірдің
өзінде жаңа жұмыс орындардың ашылуымен, бюджетке табыстың көбеюі,
жаңашылдықпен инновациялық қызметтердің пайда болуын, сонымен қатар
Қазақстан Рспубликасының әлеуметтік тұрақтылығының маңызы болып табылатын
орта таптағы меншік иелерінің қалыптасуын ынталандырады. Кәсіпкерлік нарық
конъюктурасының оперативті түрде өзгеруі арқылы экономикаға қажет икемділік
тудырады. Соның ішінде шағын кәсіпкерлік бәсекелік ортада қалыптасуы,
біздің экономикамыз үшін маңызды.
Қазақстан Республикасының ұлттық экономикасы дамуының қазіргі
тенденциясы жоғары тиімді нарықтық шаруашылықтың қалыптасуымен сипатталады.
Кәсіпкерлік қызметтің жаңа нысандары пайда болуда. Жүргізілген көптеген
экономикалық реформалар бизнес субьектілерінің құқықтық, қаржы-экономикалық
және әлеуметтік статустарын өзгертті. Нарық шаруашылығының қатысушылары
мемлекетпен, бәсекелестермен, қаржылық институттармен және жалдамалы
жұмысшылармен жаңа қарым-қатынастар тұрғызып жатыр.
Қазіргі таңда мемлекеттің экономикалық стратегияларының басты міндеті
бизнес субьектілерінің қызмет етуінің тиімділігін арттыру болып табылады.
Сонымен қатар, бүгінгі күні бәсекелестіктің күшеюі, шикізат ресурстарының
тапшылығы, кәсіпкерлік тәуекелділік, Қазақстан экономикасының әлемдік
экономикаға интеграциялануы арту тенденциясы байқалуда.
Экономиканы құрылымды қайта құру қазіргі бизнес саласының даму
тенденциялары туралы ұлттық экономика және өндірісті басқару саласының
отандық және шетелдік тәжірибедегі проблемаларды және негізгі
құбылыстарының маңызын терең түсіне білетін кәсіпкерлікті кадрларды
даярлауда жаңа сапалы бағыттарының болуын қарастырады. Қазіргі
менеджерлардың кәсібилігі фундаментальді экономикалық ғылымдардың негізінде
қалыптасқан. Сонымен қатар, олар бизнес субьектілерінің мінез құлқын
анықтайтын жағдайлар мен себептерді диагностикалау мен зерттеудің қазіргі
әдістерін игеру деңгейін әрдайым арттырып отыру тиіс.
Экономикалық кадрларды даярлау (қазіргі заманғы басшылар) үдерісінде
ұйымның инвестициялық және инновациялық саясатын әзірлеу мен жүзеге
асырудың, кәсіпкерлік қызметтің тиімділігін және бизнес құрылымдардың
ресурстарын пайдалануды талдаудың әдістемелік құралдарын игеруге ерекше
назар аударылу керек.
Қазақстан Республикасы дамудың даңғыл жолына түсіп, жоғары халықаралық
беделге ие болу арқылы өз тәуелсіздігінің 20 жылдығы қарсаңында Еуропадағы
қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына төрағалық етіп, жоғарғы мәртебесіне
жоғарғы мәртебесіне ие болып отыр. Сондай-ақ еліміздің басты мақсаттарының
бірі - әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарына ену болып табылады.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылғы Қазақстан халқына арнаған
жолдауында бизнесті дамытуға баса назар аударды. Осы жолдауда Елбасы:
“Отандық кәсіпкерлік жаңа экономикалық бағыттың қозғаушы күші болып
табылады. Шағын және орта бизнестің экономикадағы үлесі 2030 жылға қарай,
ең аз дегенде, екі есе өсуге тиіс.Біз адамға ол үшін мемлекет барлық
проблемаларын шешіп беруін күтпей, өзін бизнесте сынап көруге, елде жасалып
жатқан экономикалық өзгерістерге толыққанды қатысушыға айналуына жағдай
туғызуымыз керек.”- деп атап көрсетті.[2]
Шағын несие ұйымдарының жұмысын, соның ішінде мемелекет
қаражаты есебінен де қолдау керек. Олар біздің жүзмыңдаған
азаматтарымыздың өз ісін ашуына қолдау көрсетуде. Шағын несие берудің
қолжетімділігін арттыру және көптеген қазақстандықтар үшін жаңа жұмыс орнын
ашу жөніндегі шараларды ойластыру қажет.
Дамыған кәсіпкерлік сектор – кез келген ел экономикасының негізі.
Осыған байланысты әкімшілік реформа аясында Үкіметке бизнеске түсетін
әкімшілік салмақты батыл азайтуды, рұқсат беру жүйесін, ең алдымен
лицензиялау, серттификаттауды, аккредиттеуді одан әрі оңайлатуды
тапсырды.[2]
Жоғарыда айтылып өткендей ҚР Президентінің Қазақстан халқына
Жолдауындауларында ескертіліп айтылғандай, еліміздің стратегиялық міндеті –
бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарынан қосылу болып табылады. Осыған
байланысты мемлекет пен жеке меншік сектор өзара сенім мен тиімділікке
бағытталған әріптестік қатынастарын алдыңғы қатарға қойып, тығыз байланыс
орнатуы тиіс. Бірақ, стратегиялық міндетті шешу үшін экономикамыздың
бәсекеге қабілеттілігін арттыра отырып, шикізаттық бағыттан бас тарту және
өңдеуші өнеркәсіптің үлесін арттыру, әлемдік стандарттарға сай өнімдер
өндіру, салалық кластерлер құру, ғылымды көп қажет ететін және жоғары
технологиялық экспортқа негізделген өндірістер құруды ынталандыру сияқты
көптеген маңызды шараларды жүзеге асыру қолға алынды. Бұл бағытта, ең
алдымен, еліміздің индустриялық-инновациялық дамуының 2010-2014 жылдарға
арналған Үдемелі индустриялық- инновациялық стратегиясы қабылданып іске
асырылуда және өңдеуші саланың мүмкіндігі мол басым бағыттары анықталып,
экономиканы әртараптандыруды және оның бәсекеге қабілеттігінің өсуін
қамтамасыз ететін басым секторларын дамыту, экономиканың басым секторларын
дамытудың әлеуметтік тиімділігін күшейту және инвестициялық жобаларды іске
асыру, индустрияландыру үшін қолайлы орта жасау, экономикалық әлеуетті
ұтымды аумақтық ұйымдастыру негізінде экономикалық өсу орталықтарын құру
Экономиканың басым салаларын дамыту процесінде мемлекет пен бизнестің өзара
тиімді іс-қимылын қамтамасыз ету.[3 ]
Мұның барлығы жоғары деңгейде орындалып, оң нәтижесін беру үшін
еліміздегі кәсіпкерлік қызметті ұтымды ұйымдастыру, дамыту және қызмет
тиімділігін арттыруға ерекше мән беру қажет.
Яғни, еліміздің экономикасының әрбір саласында шағын кәсіпкерлікті
дамыту, олардың әлеуметтік-экономикалық тиімділігін арттыру негізінде
халықты жұмыспен қамтамасыз ету, олардың тұрмыстық жағдайын жақсарту, қаржы
тапшылығы, материалдық-техникалық ресурстардың жетіспеушілігі,
өнеркәсіптегі дағдарыстың бетін қайтару, экономика саласын тұрақтандыру
мүмкіндіктері әлі де болса жойылмауы себепті қазіргі кезде күрделі
мәселелердің бірі болып отыр.
Нарықтың қалыптасуы мен дамуының негізгі күші кәсіпкерлік болып
табылады. Бүгінгі күні елімізде кәсіпкерліктің, соның ішінде шағын және
орта кәсіпкерліктің дамуына ерекше мән беріліп отыр. Соңғы жылдары елімізде
кәсіпкерлікті ұйымдастыру мен дамыту жылдан-жылға дамып, саны жағынан артып
келеді. Сондықтан осы ғылыми жұмыстың өзектілігі жоғарыда аталған әр түрлі
аспектідегі проблемаларды және оларды шешу жолдарын зерттеумен анықталады.
Кез келген ел үшін кәсіпкерлікті ұйымдастыру мен дамыту проблемасы ең
бір өзекті мәселе. Бұл :
– қосымша жұмыс орындарын құруға жағдай жасайды;
– қаржы нарығын жандандырады;
– бәсекелестікке қабілетті орта қалыптастырады;
– халықтың сатып алу қабілетін және өмір сүру деңгейін арттырады;
– ірі бизнестің одан әрі даму мүмкіндігін кеңейтеді;
Осы аталғандарды ескере отырып диссертациялық жұмыстың тақырыбы өзекті деп
айтуға толық негіз бар.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты –қазіргі таңдағы кәсіпкерлікті
ұйымдастыру, қалыптасуы мен даму ерекшеліктерін, оны дамыту және жетілдіру
бағыттарын анықтау және оларды басқаруда оңды ұйымдастырушылық-экономикалық
механизмдерін анықтау жолындағы өзекті мәселелерін теориялық –
әдістемелік, тәжірибелік тұрғыда зерттеу, талдау және ғылыми негізделген
ұсыныстар жасау.
Бұл мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер шешілуі тиіс:
– кәсіпкерліктің қалыптасуы мен дамуының методологиялық, теориялық яғни
ғылми-әдістемелік негізін тереңдету;
– нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы кәсіпкерліктің
экономикадағы рөлін анықтау;
– елімізде кәсіпкерлікті ұймдастыру мен дамытуға әсер ететін
факторларды жүйелеу;
– Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің даму тенденциясына талдау;
– еліміздегі кәсіпкерліктің даму үрдістеріне оның қалыптасқан жолдары,
түрлері мен әдістеріне талдау жасау;
– Kagazy Recycling ЖШС –і мен Іле Кардон Қағаз Комбинаты АҚ жалпы
өндірістік және қаржы- экономикалық қызметін бағалау;
– кәсіпкерлікті реттеу әдістері мен қолдау формаларын ұйымдастырудың және
басқарудың бүгінгі жағдайын бағалау мен оның дамуының негізгі бағыттарын
белгілеу;
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы төменде көрсетілген:
– Кәсіпкерліктің қалыптасуы мен дамуы және ұйымдастыру жағдайлары
теориялық әдістемелік аспектіде зерттелді;
– нақты статистикалық мәліметтер негізінде Қазақстан Республикасында
кәсіпкерліктің даму тенденциясы анықталды;
– Зерттеу объектісі ретінде алынған кәсіпорынның қызметін жан жақты
экономикалық талдау негізінде оны жетілдіру бойынша авторлық тұжырымдар
жасалды;
– Кәсіпкерлікті ұйымдастыру, басқару және дамытудың шетелдік тәжірибелері
зерттелді;
– Интеграциялық үдерістер жағдайында кәсіпкерлікті ұйымдастыру мен
дамыту проблемалары анықталып, оларды шешу жолдары анықталды;
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері ретінде кәсіпкерліктің
қалыптасуы мен дамуына өз үлестерін қосқан Қазақстанның танымал экономист
ғалымдары және ТМД елдері мен шетелдік ғалымдардың ғылыми еңбектері
Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының жеке
кәсіпкерлікке қатысты заңдары, бағдарламалары күнделікті баспасөздегі
мақалалар мен Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттіктің
деректері және зерттеу объектісі ретінде отандық нарықта өндірістік
қызметті жүзеге асыратын Kagazy Recycling ЖШС – сі және Іле Кардон Қағаз
Комбинаты АҚ құрайды.
Диссертациялық жұмыс өзекті мәселеге арналған және оның тәжірибелік
мәні жоғары. Себебі, Қазақстан экономикасын жаңғырту кәсіпкерлікті дамытуға
негізделген өте тиімді нарықтық шаруашылықтың қалыптасуына байланысты.
Нарық экономикасы дамыған елдерде бизнес - экономикалық және әлеуметтің
басты қозғаушы факторының бірі болып табылады. Бизнес жүздеген адамдар үшін
тартымды сипатқа ие болып, нарық экономикасының қажетті элементіне
айналады.Әлемдік тәжірибені зерделей зерттегенде бизнестің нарықтық
экономикада жетекші сектор болып табылады. Ел экономикасын дамытуда,
нарықты жүйелі қалыптастыруда, ірі өнім өндірушілер монополиясын шектеуде
және бәсекелестікті дамытуда, тауар және қызмет сұранысын қанағаттандыруда,
жұмыссыздық мәселесін тежеуде және жаңа технологияларды енгізуде бизнестің
әлеуметтік экономикалық мәні зор. Өйткені ол қоғамның алға жылжуының бірден
бір тетігі болып табылады. Экономиканың тұрақты болуы және оның бәсекелік
сипатын қалыптастырудың басты күштерінің бірі бизнесті жетілдіру болып
табылады.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, 3
бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, ғылыми жұмыстың мақсаты мен
міндеттері, теориялық - әдістемелік негізі қарастырылған.
Бірінші бөлімде Қазақстанда кәсіпкерлікті ұйымдастыру мен дамытудың
теориялық негіздері зерттелді.
Екінші бөлімінде Қазақстанда кәсіпкерліктің даму жағдайын талданған,
Kagazy Recycling ЖШС-і мен Іле Кардон Қағаз Комбинаты АҚ жалпы
өндірістік жағдайын және қаржы-экономикалық жағдайына талдау жасалған.
Үшінші бөлімінде кәсіпкерлікті ұйымдастыру және дамытудың шетелдің
озық тәжірибесі қарастырылған, мемлекеттік тұрғыдан кәсіпкерлікті қолдау
және дамыту талданған, Қазақстан Республикасының интеграциялық үрдістер
жағдайында кәсіпкерліктің даму мәселелері мен және шешу жолдары
қарастырылған.
Қорытындыда диссертациялық жұмыс бойынша жалпы қорытындылар мен
тұжырымдар жасалған.
1. Кәсіпкерлікті ұйымдастыру мен дамытудың теориялық негіздері
1.1 Кәсіпкерлік түсінігі, мәні және экономикадағы рөлі
Қазақстанда қазіргі таңда жүргізіліп отырған экономикалық саясатының
басым бағыттарының бірі – кәсіпкерлікті жетілдіріп, дамыту Еліміздің Ата
Заңына сәйкес әрбір адамның өзі қалған қызмет түрімен айналысуға құқықпен
еркіндік Қазақстан Республикасы Президентінің кәсіпкерлікке кең жол ашуға
деген бастамасымен қолдау тапты. Қоғамның өзі де уақыт өткен сайын
кәсіпкерліктің нарықтық экономиканың ажырамас бөлігі және әлеуметтік-
экономикалық мәселелерді шешуде қолданылатын негізгі көздердің бірі екенін
мойындауда. Кәсіпкерліктің кеңінен құлаш жайып дамуы ғылыми-техникалық
прогрестің, әртүрлі меншік субъектілері арасында бәсекенің дамуына ықпал
ететін экономикалық, әлеуметтік-саяси ортаның қалыптасуына, ол жаңа жұмыс
орындарының құрылуына, нарықтық инфроқұрылымының оңтайлы қалыптасуына,
тұрғындар табыстары арасындағы теңсіздіктің азаюына, экономиканың нашар
дамыған салаларының дамуына зор ықпал етеді.
Кәсіпкерлік – түрлі аспектілер мен бағыттарды қамтитын экономиканың
маңызды секторы. Нарықтық өзгерістер Қазақстанда экономиалық реформалардың
дамуына байланысты тұрақты түрде зерттеліп отырады. Мысалға, экономикасы
тұрақты дамыған мемлекеттерде шағын кәсіпкерлік соңғы жүз жылда жақсы
зерттелген.
1998 жылы халықаралық валюта қоры терминологиясынан үлкен жетілік
елдері АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Германия, Франция, Италия және Япония
елдеріне тән термин өндірістік–дамыған елдер түсінігі жойылды.
Халықаралық валюта қоры ресми есебінде экономикасы дамыған елдер термині
қолданылады. Бұл топқа, жоғарыда айтылған елдермен қатар қосымша төрт
мемлекет Гонконг, Оңтүстік Корея, Сингапур және Тайвань, сонымен қатар
Израиль кіреді. [4;312]
Кәсіпкерлік – адамзат тарихындағы ең күрделі және сыры көп әлеуметтік
экономикалық феномендердің бірі. Бұл құбылыстың көпқырлылығы оны
зерттеудегі әдістемелік пікір алуандығы (плюрализм) болып табылады.
Біздің уаққыттағы кәсіпкерлік адамның жеке қызмет образын және нақты
әлеуметтік қауымдастық ретінде сипатталады. Нәтижесінде экономикалық ғылым
шеберінде бірыңғай кәсіпкерлік теориясы қалыптаспады.
Кәсіпкерлік экономикалық аспект түрлі экономикалық ағымдар мен
мектептер зерттеліп ұсынылған: кәсіпкерлік терминіне entrepreneur
(француз сөзі кәсіпкер дегенді білдіреді), entrepreneurship
(кәсіпкерлік), business-leader (бизнес-лидер), innovator (инноватор),
promoter (делец, епті), unternehmer ( нем. – кәсіпкер).
Сонымен, кәспкер деген кім? Өз бизнесінің иегері, табысты менеджер,
жай алыпсатар немесе табыс табудағы ойшыл.
Кәсіпкерлік феноменіне қатысты еңбектерді көне грек филосовтары мен
ғалымдарының еңбектерінен кездесітруге болады.[5] .
Содан кейінгі кәсіпкерлік туралы эволюциялық көзқарастар тым әр түрлі
және қайшылықты болып келеді.
Кәсіпкерлік туралы ұғым орта ғасырдан басталады. Сол уақыт кезінің
өзінде сатушылар, сатып алушылар, миссионерлер бастаушы кәсіпкер ретінде
болған. Кәсіпкерлік деген сөзді естігенде ойымызға максималды түрде пайда
табу деге ұғым түседі. Осы уақытта жаңа мамандық пайда бола бастады –
менеджер – басшы, ірі өндірістегі ұйымдастырушы. Кейін бертін келе
қаржыгерлер, экономистер, бухгалтерлер, заңгерлер, канструкторлар,
технологтар пайда бола бастады.
Кәсіпкерлік туралы ұғымды алғаш рет XVIII ғасырда 1721 жылы ағылшын
банкир экономисті Р.Кантильон енгізген. Ричард Кантильонның кәсіпкер –
тәуекелге бел буу,-деп түсінген. Кантильонның пайымдауынша байлық көзі жер
мен еңбек деп санаған. [6;113.]
Ол кәсіпкерлер категориясына көпес пен кәсіпшілерді ғана емес, сонымен
қатар қарақшыларды, кедейлерді және басқа да белгісіз ақы табатынадарды
жатқызған. Кантильон кәсіпкер деген міндетті түрде өз ақысына бір нәрсені
ойлап өндіру не болмаса кәсіпкерлік қызметпен айналысу ғана емес деп көңіл
аударған.
Кантильонның кәсіпкерлік функциясы капиталистер немесе басқарушы
функциясынан ерекшеленеді және тек тәуекел ауыртпалығымен байланысты деп
біледі. 10. Смит А. Исследования о природе и причинах богатства народов.[7]
Д. Рикардо кәсіпкерге капиталист-инвестор рөлін жақын қарастырып,
капиталист классына жатқызған. [8]
Кейін XVIII ғасырдың аяғы - XIX ғасырдың басында кәсіпкерлік
теориясының дамуына өз үлесін қосқан, өмірінің бір кезеңінде тоқыма
фабрикасын иемденген кәсіпкер болған француз экономисті Ж.Б.Сэй (1767-
1832) өзінің Саяси экономикалық трактат деген кітабында кәсіпкерлік
қызмет туралы жазған. Оның пайымдауынша кәсіпкер – бұл өзінің ақша-
қаражаттарын жұмсап, тәуекелге бел буа отырып жаңа өнім шығару,- деп
есептеген. Сэй кәсіпкердің басты функциясын өндіріс факторларының
координациясынан тұрады деп есепетеген: өндірістік үрдісті ұйымдастыруда
жер, капитал және адами фактор, сонымен қатар ғылыми білім керек. [9]
Сэйдің пайымдауынша факторлы табыстар көлемі сұраныс пен ұсыныс
заңдарымен анықталады.
Тек XIX – XX ғасырларда ғана, шетелде кәсіпкерліктің мәні мен
мағынасы, экономикадағы рөлі аса маңызды түсінік берді. Француз экономисті
Андре Маршалл (1907-1968жж) алғаш рет үш классикалық өндіріс факторларына
(жер, капитал, еңбек) тағы бір факторды – ұйымды қосты. Осы уақыттан бастап
кәсіпкерлік деген ұғым кең етек жая бастады.
Американ экономисті Дж.Б.Кларк (1847-1938жж) Сэйдің үш біртұтас
форасын кішкене өзгерістер енгізген. Оның пікірінше өндіріс процессі
әрдайым төрт факторлар арқылы жүзеге асырылады: капитал, жер, кәсіпкерлік
қызмет және жұмысшы еңбегі. Бұдан әр фактор осы өндірістен түсетін
пайдадан спецификалық үлесі болуы қажет, яғни капитал капитлистке пайыз,
жерге– рента, капиталистің кәсіпкерлік қызметі – пайда алып келеді, ал
жұмысшы еңбегін жалақымен қамтамасыз етеді.
Кәсіпкерліктің ең танымал базалық теорясы Й.Шумпетер концепциясы
болып табылады. Ол кәсіпкерді капитализм дамуының негізгі қозғалтқышы, ал
кәсіпкерлікті творчестоволық қирау процесс деп сипаттаған. Атақты
Американ экономисті Йозеф Шумпетер (1883-1950жж) 1911 жылы шыққан
Экономикалық өсу теориясы кітабында кәсіпкер сөзінің мағынасын
новатор сөзімен теңестіреді. Оның айтуы бойынша кәсіпкер функциясы
жаңашылдықты енгізуге байланысты болады, яғни ол мемелекеттің
экономикасының өсуіне, экономикалық өсімде аса маңызды рөл ойнайды.
Шумпетердің көзқарасы бойынша кәсіпкерлік екі функцияны жүзеге асырады.
Біріншіден, бұл ресурстардың жаңа, бірегей, жаңашылдығы бар
комбинацияларды біріктіретін күш.
Екіншіден, арнайы білім, біліктілігі, кәсіпкерлік қасиеті бар адамдар
негізінде, қайта құрулардың және әлеуметтік өзгерістердің қозғаушы күші.
[10]
Осы жағдайға ағылшын экономисті, 1974 жылы экономикадан Нобель сыйлығының
лауреаты Фридрих фон Хайек (1899-1984жж) жаңа көз қарас білдірді.Оның
пікірінше кәсіпкерліктің мәні – жаңа экономикалық мүмкіндіктерді іздеу және
оны жүзеге асыру. [11]
Кәсіпкер және Кәсіпкерлік терминдерінің эволюциясын қарап
шығайық.
1725 жылы Ричард Кантильон: кәсіпкер – белгілі бір істі тәуекел
жағдайында жүзеге асыратын тұлға.
1797 жылы Бодо кәсіпкер – кәсіпорында жоспарлауды, ұйымдастыруды
контроль жасауды, кәсіпорынды басқаратын немесе кәсіпкерлік қызметі үшін
жауап беретін жеке тұлға.
1934 жылы Американдық экономисті Йозеф Шумпетер кәсіпкер – ол
новатор, жаңа технологияларды енгізуші.,-есептеген..
1964 жылы Питер Друкер кәсіпкер – бұл кез келген жағдайды пайдалана
отырып, максималды пайда табу,-деп санаған.
1985 жылы Роберт Хизрич – кәсіпкерлік бұл жаңа, сапасы,құны бар өнім
шығару процессі,ал кәсіпкер – бұл өнім шығаратын өнімге қажетті кететін
уақыт, жұмысшы күші, қаржылық, технологиялық , әлеуметтік және нәтижесінде
пайда мен көрсетілген жақсы нәтижелерге көңілі толатын адам. [12;7-114.]
XX ғасырдың 30-60 жылдарында кез келген сала ғалымдары экономистер,
философтар, психолотар, социологтар және т.б. кәсіпкерлік теориясы
ғылымына, мәніне, мағынасына, мемлекеттің дамуындағы экономикалық рөліне
аса мағызды көңіл бөлуде. Соның ішінде, Ресей ғалымы А.Каминка, кәсіпкер –
бұл толығымен өзінің кәсіпорынын иеленетін, қаржыландыратын, басқаратын
және ең басты мотиві – қаржы табуға бағытталған тұлға деп есептеген. Ал
келесі Ресей ғалымы А.Петражицкий кәсіпкерлікті –жеке өз атынан, өзінің
мүлкімен тәуекелге бел буу арқылы шаруашылық істі жүзеге асыру деген мағына
берген.
Американ ғалымы Р.С.Ронстадта, кәсіпкерлік – байлықты өсірудегі
динамикалық процесс. Байлық – өзінің қаржысымен, мүлкімен тәуекелге бел
буатын, уақытын шектемейтін, тұтынушыларға жаңа тауар мен қызмет түрін
ұсынатын тұлға. Бұл тауар немесе қызмет түрі жаңашылдықты ғана қамтамасыз
етпей, ең бастысы кәсіпкер тұтынушыларға жаңа сапалы, бағалы тауар немесе
қызмет түрімен қамтамасыз ету болып табылады.
Жоғарыда айтып кеткендей кәсіпкер ұғымын алғаш рет 18 ғасырдың басында
ағылшын экономисті Ричард Кантильон енгізді. Одан кейінгі кезеңдерде
“кәсіпкерлік”, “кәсіпкер” ұғымдарына өзіндік түсініктерін қалыптастырып,
кәсіпкерлік теориясын өңдеуде экономикалық теориядағы классикалық
мектептің көрнекті өкілдері А.Смит, Ж.Б.Сэй, В.Зомбарт, Й.Шумптер, т.б.
үлес қосты. Қазіргі заман экономикасында бизнес ерекше орын алады. Бизес
сатудан басқа, өзіне аренда, залог, сақтандыру, қаржылық операцияларды
өзіне кірістіреді. Бизнес ұғымын француз экономисті Жан Батист Сэй
зерттеген , ол бизнесті тәуекел негізіндегі еңбек пен капиталдың
үйлесімін творчестволық үрдіс деп есптеген.
Австриялық ғалым Иозеф Алоиз Шумпетер кәсіпкерлік дамуының негізгі
факторы – инновация деп есептеген. Ол бизнестің дамуының негізгі факторы –
инновация деп білген. Дамусыз пайда, пайдасыз даму жоқ деп түсінген.
Кәсіпкерлікті жоғарыда аталған ғалымдардан басқа да көптеген
экономист–ғалымдар әр түрлі аспектіде қарастырған.
Кез келген елдің әлеуметтік, экономикалық дамуының негізгі факторлары
болып – кәсіпкерлік қызмет, оныың субъектілері маңызды ол атқарады.
Кәсіпкерліктің мәні мен мазмұнын, мағызын, оның негізгі белгілерін
анықтауға экономика ғылымы үшін үш ғасырдан астам уақыттан бері өндірістік
үлес қосып келеді. Алайда үздіксіз жүргізіліп келген зерттеулер негізінде
кәсіпкрлік түсінігі жаңа элементтермен толықтырыла түсті. Ол өз кезегінде
кәсіпкерліктің мәні мен мазмұнын толық ашуға өз септігін тигізіп отыр.
[13;5]
Отандық және шетел ғалымдарының жоғарыда кәсіпкерлік туралы зерттей
келе, кәсіпкелік ұғымына келесідей қорытынды жасауға болады. Кәсіпкерлік
– белгілі бір адамның арнайы білімі, біліктілігі бар, өз кәсіпорнын
басқаратын, ұйымдастыра, бақылай білетін және жаңа техника технологияларды
ендіріп жаңа өнім (қызмет, тауар) түрін шығаруда пайдаланылатын, пайда
табуға бағытталған қызмет түрі.
Соңғы кезедері экономикалық зерттеулер мына себептерді ашуға
бағытталған: әр мемлекеттегі бірдей шартпен берілген инвестициялар
экономикалық өсудің қарқындылығына, техникалық прогресс деңгейінің өсуіне
және жалпы ұлттық өнім көлемінің артуына әкеліп соғады.
Кәсіпкерлікті – нарықтық экономикада адамдардың меншігіне
негізделген, несиеге алынағн және басқа да мүдделерді пайдалану арқылы
қолданып жүрген заңдарға сәйкес жүзеге асырылатын бастамалық, шығармашылық
және басқа да қызметтердің түрі, яғни кәсіпкер өз қызметінің нәтижесіне
толық жауапкершілікпен қарай отырып, экономикалық басқару шешеімдерін
дербес қабылдайды. Кәсіпкерліктің негізігі мақсаты табыс табуға бағытталған
коммерциялық жетістік болып саналады, ал кәсіпкерлік қызмет тәуекелді қажет
етеді. [14 5]
Кәсіпкерлік күрделі де, көп жақты әлеуметтік экономикалық даму
процесстерінің ұзақ мерзімді тарихи кезеңінен өтіп келеді. Қорыта келегенде
кәсіпкерлік қызмет жеке немес мемлекеттік болсын экономикалық дамудың ең
тиімді және ммаңызды көзі болып табылады.
Кәсіпкерлік – адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа
түрлерінен оқшауланып тұрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисі Гарвард
университетінің профессоры Иозеф Алоиз Шумпетер: “Кәсіпкер болу -
басқаның істегенін істемеу” деп баға берген. Француз экономисті Жан
Батаист Сэй былай деген: “Кәсіпкер – адамдарды өндірістік шеңбер ауқымында
ұйымдастыратын адам”.
Жеклеген ғылыми әдебиеттерде кәсіпкерлікті шаруашылық өнері,
табыс табу барысында тәукелге бел буу, өндірісті ұйымдастыру мен басқару
шеберлігі ретінде көрсетеді. Демек, кәсіпкерлікті жұмыс түрінде ғана емес,
тұлғаның ақылы мен қасиетінің қоры, ерік-жігері, жеңіске жетуге деген
ынтасы еңбектің ерекше шығармашылық сипаты тұрғысынан да қараған дұрыс.
[15;436.]
Қоғамымызды реформалаудың қол жеткен қомақты табыстарының бірі -
орта таптың қалыптасуы болып табылады. Әміршілдік жүйедегі экономикалық
күйреуі, жекелеген нарық элементтерінің пайда болуы, экономикалық өмірге
бұрынғы шаруашылық субъектілерден өзінің инновациялық мінез-құлқымен
ерекшеленетін шаруашылық субъектілерін әкелді. Сонымен бірге қоғамымызды
меншік иесі деген жаңа әлеуметтік топ қалыптасты. Осы отра таптың
қалыптасуы шағын және отра бизнестің дамуымен тікелей байланысты. [ 16]
Шаруашылық жүргізудің жаңа формаларын қолданбай еліміздің
экономикасын жандандыру, халқымыздың әлеуметтік хал-ахуалын көтеру мүмкін
емес. Соның бірі – бизнестің дамуы болып табылады. Ел экономикасын
дамытуда, нарықты қалптастыруда, ірі өндірушілер монополиясын шектеуде және
бәсекелестікті дамытуда, тауар және қызмет сұраныстарын қанағаттандыруда,
жалақы мен зейнетақыны уақытылы төлеуде, жұмысшылардың мәселесін тежеуде
және жаңа технологияларды енгізуде шағын және орта бизнес шешуші фактор
ретінде маңызды рөл атқарады.
Бизнестің мәні мен мағынасын тереңірек ашу үшін, ең алдымен сол
бизнесті алып жүруші субъект – кәсіпкер, кәсіпкерлік терминіне тоқталып
өтелік. [16; 58]
Кәсіпкерлік – белгілі бір іс - істей білу. Іс істеу адамның
белсенділігі және іскерлігі. [ 17; 6]
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес кәсіпкерлік
деп меншік түрлеріне қарамастан азаматтар мен заңды тұлғалардың тауарларға
қанағаттандыру арқылы таза табыс табуға бағытталған ынталы қызметі.
Кәсіпкерлік қызмет кәсіпкердің атынан оның тәуекел етуінен және мүліктік
жауапкершілігімен жүзеге асырылады.[18]
Кәсіпкерлік қызмет – жеке тұлғаның өз күш-қабілетін танытуының,
белгілі-бір мақсаттарды жүзеге асыруның тиімді тәсілі. Ол сондай-ақ,
адамдардың өзіне сенімін арттыру, іскерлігін қалыптастырады. Экономикалық
мағынада кәсіпкер ірі өндірістік немесе құрылыс жобаларын басқарушы.
Бизнестің, яғни кәсіпкерліктің негізі адам қызметінің экономикалық
танымында жатыр. [17]
1.2 Kәсіпкерліктің түрлері және ұйымдастыру ерекшеліктері
Әлемдік тәжірибеде шаруашылық жүргізуші субъектілерді шағын және орта
кәсіпкерлікке жатқызудың негізгі критерийлері ретінде персоналдар саны,
жарғылық капиталының мөлшері, активтердің шамасы, айналым көлемі және т.б.
айтуға болады. Алайда айтарлықтай жиі қолданылатын критерийлерге
кәсіпорындардағы жұмыскерлердің орташа жылдық саны, кәсіпорынның жылдық
айналымы және активтерінің орташа жылдық мөлшерін жатқызуға болады.
Дамыған елдердің көпшілігінде негізгі критерий жұмысшылар саны
болып табылады. Мысалы, құрамына дамыған едер кіретін экономикалық
ынтымыақтастық және даму ұйымының анықтауы бойынша кәсіпорындардағы
персоналдар саны 19 адамнан - өте шағын, 100 адамнан – 499 адам-ға дейін –
орта және 500-ден жоғары болса ірі кәсіпорындар ретінде анықталады.
Біздің елімізде кәсіпорындағы жұмысшылар саны мен активтерінің
мөлшері бойынша оны шағын, орта және ірі бизнеске жатқыза аламыз, яғни
басты критерий – жұмысшылар саны және активтердің мөлшері болып табылады.
Қазақстан Республикасының жеке кәсіпкерлік туралы заңына сәйкес жеке
кәсіпкерлік субъектісі болып табылатын заңды тұлға Қазақстан
Республикасының азаматтық заңнамасында көзделген ұйымдық-құқықтық нысанда
ғана құрыла алады.
Жеке кәсіпкерлік субъектілеріне шағын кәсіпкерлік субъектілері, орта
кәсіпкерлік субъектілері және ірі кәсіпкерлік субъектілері жатқызылады.
Заңды тұлға құрмаған, жұмыскерлерінің жылдық орташа саны елу адамнан
аспайтын дара кәсіпкерлер және кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын,
жұмыскерлерінің жылдық орташа саны елу адамнан аспайтын және жыл бойғы
активтерінің орташа жылдық құны тиісті қаржы жылына арналған республикалық
бюджет туралы заңда белгіленген алпыс мың еселенген айлық есептік
көрсеткіштен аспайтын заңды тұлғалар шағын кәсіпкерлік субъектілері болып
табылады.
Заңды тұлға құрмаған, жұмыскерлерінің жылдық орташа саны елу адамнан
астам дара кәсіпкерлер және жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыратын,
жұмыскерлерінің жылдық орташа саны елуден астам, бірақ екі жүз елу адамнан
аспайтын немесе жыл бойғы активтердің орташа жылдық құны тиісті қаржы
жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген үш жүз жиырма
бес мың еселенген айлық есептік көрсеткіштен аспайтын заңды тұлғалар орта
кәсіпкерлік субъектілері болып табылады.
Жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыратын, жұмыскерлерінің жылдық орташа саны
екі жүз елу адамнан артық немесе жыл бойғы активтердің жалпы құны тиісті
қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген үш жүз
жиырма бес мың еселенген айлық есептік көрсеткіштен асатын заңды тұлғалар
ірі кәсіпкерлік субъектілері болып табылады.
Дара кәсіпкерлік өзіндік немесе бірлескен кәсіпкерлік түрінде жүзеге
асырылады. Дара кәсіпкерлік өзіндік және бірлескеен кәсіпкерлік түрінде
жүзеге асырылады. Өзіндік кәсіпкерлікті бір жеке тұлға өзіне меншік
құқығымен тиесілі мүлік негізінде, сондай-ақ мүлікті пайдалануға және
(немесе) оған билік етуге жол беретін өзге де құқыққа орай дербес жүзеге
асырады.Некеде тұратын жеке тұлға жұбайын кәсіпкер ретінде көрсетпей
өзіндік кәсіпкерлікті жүзеге асырған кезде ол жұбайдың кәсіпкерлік қызметті
жүзеге асыруға келісімі талап етілмейді.Жеке тұлға өзіндік кәсіпкерлікті
жүзеге асыру үшін ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін пайдаланған жағдайларда,
егер заңдарда немесе неке шартында не ерлі-зайыптылардың арасындағы өзге
келісімде өзгеше көзделмесе, мұндай пайдалануға жұбайының келісімі
қажет.Бірлескен кәсіпкерлікті жеке тұлғалар (дара кәсіпкерлер) тобы
өздеріне ортақ меншік құқығымен тиесілі мүлік негізінде, сондай-ақ мүлікті
бірлесіп пайдалануға және (немесе) оған билік етуге жол беретін өзге де
құқыққа орай жүзеге асырады.
Бірлескен кәсіпкерлік кезінде жеке кәсіпкерлікпен байланысты барлық
мәмілелер бірлескен кәсіпкерліктің барлық қатысушыларының атынан жасалады,
ал құқықтар мен міндеттер олардың атынан алынады және жүзеге асырылады.
Бірлескен кәсіпкерліктің нысандары:
1) ерлі-зайыптылардың ортақ бірлескен меншігі негізінде жүзеге асырылатын
ерлі-зайыптылардың кәсіпкерлігі;
2) шаруа (фермер) қожалығының ортақ бірлескен меншігі немесе
жекешелендірілген тұрғын үйге ортақ бірлескен меншік негізінде жүзеге
асырылатын отбасылық кәсіпкерлік;
3) жеке кәсіпкерлік ортақ үлестік меншік негізінде жүзеге асырылатын жай
серіктестік болып табылады.
Ерлі-зайыптылардың кәсіпкерлігін жүзеге асырған кезде жұбайлардың бірі
екінші жұбайдың келісімімен іскерлік айналымда ерлі-зайыптылардың атынан
әрекет етеді, келісім дара кәсіпкерді тіркеу кезінде расталуы немесе дара
кәсіпкердің қызметі мемлекеттік тіркеусіз жүзеге асырылған жағдайларда
жазбаша түрде көрсетіліп, нотариалдық жолмен куәландырылуы мүмкін.Ерлі-
зайыптылардың біреуінің іскерлік айналымда ерлі-зайыптылар атынан әрекет
етуіне екіншісінің келісімі болмаған кезде іскерлік айналымда әрекет ететін
жұбай дара кәсіпкерлікті өзіндік кәсіпкерлік түрінде жүзеге асыратындығы
көзделеді. [15]
Дара кәсіпкерлікпен айналысқысы келген кез келген тұлға, ең алдымен
Қазақстан Республикасының салық төлеуші куәлігін алу керк, яғни оның салық
төлеуші ретінде мемлекеттік тіркеу жүзеге асырылады және оған салық
төлеушіні тіркеу нөмірі (РНН) беріледі. Жеке тұлға салық төлеуші куәлігін
алу үшін, тұрғылықты жері бойынша аумақық салық органына белгіленген
нысанда тіркеу туралы өтініш береді. Заңды тұлға құрмай, кәсіпкерлік
қызметті жүзеге асыратын жеке тұлғаларды мемлекеттік тіркеу, келіп тіркеу
және оның тұрғылықты жері бойынша аумақтық салық органыда дара кәсіпкер
ретінде есепке алынады. Сонымен қатар кәсіпкерлікті міндетті мемлекеттік
тіркеуге жатқызылатын санаттары да бар, оның негізгі шарттары келесілер:
1. Дара кәсіпкер тұрақты негізде жалдамалы жұмыскерлердің еңбегін
пайдаланса;
2. Кәсіпкерлік қызметтен түскен жылдық жиынтық табысты жеке тұлғалар үшін
белгіленген салық салынбайтын жылдық жиынтық табыстың мөшерінен асқан
жағдайда; [20; 55-11]
Қазақстан Республикасының Жеке кәсіпкерлік туралы заңына сәйкес
шағын және орта бизнес субъектілеріне дара кәсіпкерлермен қатар белгіленген
критерийлерге сай келетін заңды тұлғалар да жатқызылады.Оларға келесілерді
жатқызуға болады: толық серіктестік, сенім серіктестік, ЖШС, қосымша
жауапкершілігі бар серіктестік, өндірістік кооперативтер, акционерлік
қоғамдар.Экономикада әртүрлі заңды тұлғалар қызмет істейді, олар
ерекшеліктерімен салалық құрамда болушылығымен, мамандану дәрежесімен,
ұйымдатыру тәсілімен, механизация және авоматизация ерекшеіктерімен,
ұйымдастыру-праволық формаларымен т.б. бөлінеді. Заңды тұлғалар
мекемелердің көптүрлі болуы кез келген мемлекеттің экономикасының тиімді
қызмет істеу негізін құрайды. Заңды мекеме кәсіпорын деп саналады, егер:
1. ерекше мүліктері болса;
2. өзінің мүлкімен алған міндеттемеге жауап бере алатын болса;
3. өзінің меншікті ресурсымен айналымға шыға алатын бола;
4. өз атынан талап қоя алатын болса;
Азаматтық кодекс бойынша заңды тұлғалар үш негізгі құқықтық формаға
бөлінеді:
– заңды тұлғалар немесе оның мүліктеріне құрылтайшылардың құқығы
ретінде;
– заңды тұлғалардың экономикалық қызметке құқығы;
– ұйымдастыру құқығы;
Заңды тұлғалар мақсаттарына байлнанысты мына 2 категорияға бөлінеді:
1.Коммерциялық
2.Коммерциялық емес
Коммерциялық мекеме өзінің іс-әрекеттерінде негізгі мақсаты -
пайда табуға бағытталған заңды тұлғалар кіреді. Коммерциялық мекемелер
шаруашылық серіктестіктер және қоғамдар, өндірістік кооперативтер,
мемлекеттік және муниципалдық формаларында құрылады.
Коммерциялық емес мекемелер өздерінің алдына пайда тауып, оны
қатысушыларға бөлуді көздейді. Коммерциялық емес заңды тұлғаларға
тұтынушылар кооперативтері, қоғамдық діни бірлестіктер, меншік иелері
қаржыландыратын қайырымдылық және басқа да қорлар жатады.
Шаруашылық серіктестік дегеніміз - жарғылық капиталы құрылтайшылардың
қатысулардың үлесіне бөлінген коммерциялық ұйымды айтамыз.
Ұйымдық – құқықтық формадағы коммерциялық мекемелер болатын заңды
тұлғалар Азаматтық Кодекс бойынша шаруашылық серіктестіктер- толық
серіктестік, сенім серіктестік, жауакершілігі шектеулі серіктестік, қосымша
жауапкершілігі бар серіктестік нысанында құрылады. [17; 59]
Толық серiктестiкмүлкi жеткiлiксiз болған жағдайда қатысушылары
серiктестiктiң мiндеттемелерi бойынша өзiне тиесiлi барлық мүлкiмен ортақ
жауапкершiлiкте болатын серiктестiк толық серiктестiк деп танылады. Азамат
бiр ғана толық серiктестiктiң қатысушысы бола алады. Толық серiктестiктiң
жарғылық капиталының мөлшерiн оның құрылтайшылары белгiлейдi, бiрақ ол заң
құжаттарында белгiленген ең төменгi мөлшерден кем болмауы керек. Алынып
тасталды.
Толық серiктестiктiң ең жоғары органы қатысушылардың жалпы жиналысы
болып табылады. Толық серiктестiктiң iшкi мәселелерi жөнiнде шешiм барлық
қатысушылардың жалпы келiсiмi бойынша қабылданады. Серiктестiктiң құрылтай
шартында қатысушылардың көпшiлiк даусымен шешiм қабылданатын реттер
көзделуi мүмкiн. Басқару органдарының түрлерi, құрылу тәртiбi және олардың
құзыретi құрылтай құжаттарында белгiленедi.
Толық серiктестiкке қатысушының өз үлесiн (үлесiнiң бiр бөлiгiн) оның
басқа қатысушыларына немесе үшiншi жақтарға қалған барлық қатысушылардың
келiсiмiмен ғана беруiне болады. Үлес (үлестiң бiр бөлiгi) үшiншi жаққа
берiлген жағдайда сонымен бiрге толық серiктестiктен шыққан қатысушыға
тиесiлi құқықтар мен мiндеттердiң бүкiл жиынтығы соған ауысады. Толық
серiктестiктiң қатысушысы қайтыс болған ретте қалған барлық қатысушылардың
келiсуiмен құқықты мирасқор (мұрагер) серiктестiкке кiре алады.
Егер толық серiктестiк таратылған жағдайда оның барлық борыштарын өтеу
үшiн нақтылы мүлкi жетпейтiн болса, серiктестiк үшiн жетiспейтiн бөлiгi
жөнiнен оған қатысушылар ортақ жауапкершiлiктi өздерiнiң заң құжаттарына
сәйкес ақы өндiрiп алынатын барлық мүлкiмен өз мойнына алады. Толық
серiктестiктiң қатысушысы серiктестiктiң борышы бойынша егер заң
құжаттарында өзгеше көзделмесе, оған өзі кiргеннен кейiн немесе кiргенге
дейiн пайда болғанына қарамастан жауап бередi. Серiктестiк мүлкiндегi өз
үлесiнен астам бөлiгiндегi толық серiктестiктiң борыштарын өтеген қатысушы
өзiнiң алдында серiктестiк мүлкiндегi өз үлесiнiң мөлшерiне тең үлестiк
жауапкершiлiктi мойнына алатын өзге де қатысушыларға тиiстi бөлiгiнде керi
талап қоюға құқылы.
Толық серiктестiк тоқтатылғаннан кейiн қатысушылар серiктестiк
тоқтатылған күннен бастап екi жыл бойы ол тоқтатылған кезге дейiн пайда
болған серiктестiк мiндеттемелерi бойынша жауапты болады.
Толық серiктестiкке қатысушылардың қайсы бiреуi шығып кеткен немесе
қайтыс болған жағдайда, олардың бiрi хабар-ошарсыз кеттi, әрекет
қабiлеттiгi жоқ немесе әрекет қабiлеттiгi шектеулi, не банкрот деп танылған
немесе несие берушi бiр қатысушы жарғылық капиталдағы оның үлесiне сәйкес
келетiн мүлкiнен ақы өндiрiп алған реттерде, егер ол серiктестiктiң
құрылтай құжаттарында көзделсе немесе қалған қатысушылар келiсетiн болса,
серiктестiк өз қызметiн жалғастыра бередi.
Сенiм (коммандиттiк) серiктестiктің мiндеттемелерi бойынша өзiнiң
бүкiл мүлкiмен (толық серiктерiмен) қосымша жауап беретiн бiр немесе одан
да көп қатысушылармен қатар, серiктестiктiң (салымшылардың) мүлкiне өздерi
салған салымдардың жиынтығымен шектелетiн бiр немесе одан көп қатысушыларды
да енгiзетiн және серiктестiктiң кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыруға
қатыспайтын серiктестiк сенiм серiктестiгi деп танылады. Сенiм
серiктестiгiне қатысатын толық серiктердiң құқықтық ережесi және олардың
серiктестiк мiндеттемелерi бойынша жауапкершiлiгi толық серiктестiктiң
қатысушылары туралы ережемен белгiленедi. Азамат тек бiр ғана сенiм
серiктестiгiнiң толық серiктесi бола алады.
Сенiм серiктестiгiндегi толық серiктес толық серiктестiктiң қатысушысы
бола алмайды. Сенiм серiктестiгiнiң салымшысы алғашқы салымын және қосымша
жарналарын (салымдарын) құрылтай құжаттарында көзделген мөлшерде, әдiс пен
тәртiп бойынша салуға мiндеттi.
Сенiм серiктестiгiнiң жарғылық капиталы оның қатысушылары салатын
салымнан құралады. Шаруашылық үрдiсiнде жарғылық қор өзгертiлуi мүмкiн.
Салымшылардың салымдарын есептемегенде, жарғылық капитал толық
серiктестердiң сенiм серiктестiгi мүлкiндегi үлесiн белгiлейдi.
Сенiм серiктестiгiнiң iсiн басқаруды толық серiктестер жүзеге асырады.
Сенiм серiктестiгiнiң iсiн оның толық серiктестерiнiң басқару және жүргiзу
тәртiбiн олар толық серiктестiк туралы ережелер бойынша белгiлейдi. Сенiм
серiктестiгi оған қатысушы барлық салымшылар шығып кеткен жағдайда
тоқтатылады. Толық серiктестер сенiм серiктестiгiн таратудың орнына оны
толық серiктестiк етiп қайта құруға құқылы. Сенiм серiктестiгi толық
серiктестiктi тарату үшiн көзделген негiздер бойынша да таратылады.
Салымшылар сенiм серiктестiгi таратылған кезде оның несие берушiлерiнiң
талаптары қанағаттандырылғаннан кейiнгi қалған серiктестiк мүлкiнен
салымдарды алуға толық серiктестер алдында артықшылық құқығы болады. Сенiм
серiктестiгiнiң бұдан кейiнгi қалған мүлкi толық серiктестер мен салымшылар
арасында, егер құрылтай құжаттарында өзгеше тәртiп белгiленбесе олардың
серiктестiк мүлкiне қосқан үлесiне қарай бөлiнедi.
Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiкбiр немесе бiрнеше адам құрған,
жарғылық капиталы құрылтай құжаттарымен белгiленген мөлшерде үлеске
бөлiнген серiктестiк жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк деп танылады;
жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiкке қатысушылар оның мiндеттемелерi
бойынша жауап бермейдi және серiктестiктiң қызметiне байланысты залалдарға
өздерiнiң қосқан салымдарының құны шегiнде тәуекел етедi.
Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктiң салымдарды толық қоспаған
қатысушылары оның мiндеттемелерi бойынша әрбiр қатысушының салым салмаған
бөлiгiнiң құны шегiнде ортақ жауапты болады.
2. Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiкке қатысушылардың саны
шектелмейдi.
3. Өзiнiң кез-келген қатысушыларының талабы бойынша жауапкершiлiгi
шектеулi серiктестiк қызметiне аудиторлық тексеру жүргiзiлуге тиiс.
4. Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк оған қатысушылардың қабылдаған
шешiмi бойынша өз еркiмен қайта құрылуы немесе таратылуы мүмкiн.
Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк өзге де шаруашылық серiктестiк
акционерлік қоғам немесе өндiрiстiк кооператив болып қайта құрылуға құқылы.
Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктiң жарғылық капиталдың мөлшерiн
жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктiң құрылтайшылары (қатысушылары)
белгiлейдi және ол заң құжаттарында белгiленген ең төменгi мөлшерден кем
болмауы керек.
Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктiң жарғылық капиталдағы үлесiнiң
басқа адамға ауысуы
1. Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктiң қатысушысы, серiктестiктiң
жарғылық капиталындағы өз үлесiн немесе оның бiр бөлiгiн өз қалауынша осы
серiктестiктiң бiр немесе бiрнеше қатысушысына сатуға немесе басқа түрде
беруге құқылы.
2. Егер серiктестiктiң құрылтай құжаттарында не заңнамалық актілерде
өзгеше көзделмесе, жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiкке қатысушының өз
үлесiн (оның бiр бөлiгiн) үшiншi адамдарға беруiне болады.
Егер жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктiң құрылтай құжаттарына сәйкес
қатысушының үлесiн (оның бiр бөлiгiн) үшiншi жақтарға беру мүмкiн болмаса,
ал серiктестiктiң басқа қатысушылары оны сатып алудан бас тартса,
серiктестiк қатысушыға оның нақты құнын төлеуге не оған сондай құнға сәйкес
заттай мүлiк беруге мiндеттi.
Егер жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктiң жарғысында өзгеше
көзделмесе, қатысушылардың жалпы жиналысы серiктестiк мүлкiне
қатысушылардың қосымша жарналар енгiзуi туралы шешiм қабылдай алады. Шешiм
серiктестiктiң барлық қатысушыларының төрттен үш көпшiлiк дауысымен
қабылданады.
Қосымша жауапкершiлiгi бар серiктестiк қатысушылары серiктестiк
мiндеттемелерi бойынша өздерiнiң жарғылық капиталға салымдарымен жауап
беретiн, ал бұл сомалар жеткiлiксiз болған жағдайда өздерiне тиесiлi
мүлiкпен оған өздерi еселенген мөлшерде енгiзген салымдар арқылы жауап
беретiн серiктестiк қосымша жауапкершiлiгi бар серiктестiк деп танылады.
Қатысушылар жауапкершiлiгiнiң шектi мөлшерi жарғыда
көзделедi.Қатысушылардың бiрi банкрот болған жағдайда оның серiктестiк
мiндеттемелерi жөнiндегi жауапкершiлiгi, егер құрылтай құжаттарында
жауапкершiлiктi бөлудiң өзгеше тәртiбi көзделмесе, қалған қатысушылар
арасында олардың салымдарына қарай бөлiнедi.
Акционерлiк қоғам өзiнiң қызметiн жүзеге асыру үшiн қаражат тарту
мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлға акционерлiк қоғам болып танылады.
Акционерлiк қоғамның өз қатысушыларының мүлкiнен оқшауланған мүлкi болады,
өз мiндеттемелерi бойынша өз мүлкi шегiнде жауапты болады және өз
қатысушыларының мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi.
Акционерлiк қоғамның құрылтай құжаттары болып құрылтай шарты (жалғыз
құрылтайшының шешiмi) мен жарғы акционерлiк қоғамның құрылтай құжаттары
болып табылады. Акционерлiк қоғамның құрылтай құжаттары нотариаттық
куәландырылуға жатады. Құрылтай шартының күшi (жалғыз құрылтайшының шешiмi)
жарияланған акциялар шығарылымы мемлекеттiк тiркеуден өткiзiлген күннен
бастап тоқтатылады.
Акционерлiк қоғамның жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері тиісті
қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы Қазақстан Республикасының
заңында белгіленген айлық есептік көрсеткіштің 50000 еселенген мөлшерінде
болады.
Бағалы қағаздарды шығару және орналастыру Акционерлiк қоғам шығаратын
бағалы қағаздардың түрлерi заң актiлерiнде белгiленедi.
Акционерлік қоғам, Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде
көзделген жағдайларды қоспағанда, қамтамасыз етілген облигациялар және
қамтамасыз етілмеген облигациялар шығаруға құқылы. Акционерлiк қоғам
купондық және дисконттық облигациялар шығаруға құқылы. Облигациялар
шығарудың шарттары мен тәртiбi бағалы қағаздар рыногы туралы заңдармен
белгiленедi.
Акционерлiк қоғам заңдарда белгiленген тәртiппен туынды бағалы
қағаздар, опциондар мен айырбасталатын бағалы қағаздар шығаруға құқылы.
Акционерлiк қоғамның жоғары органы оның акционерлерiнiң жалпы жиналысы
болып табылады. Акционерлердiң жалпы жиналысының айрықша құзыретiне
жатқызылған мәселелердi шешудi акционерлiк қоғамның өзге органдарына беруге
болмайды.
Акционерлiк қоғамның атқарушы органы алқалық (басқарма) немесе жеке
дара (директор, бас директор, президент) болуы мүмкiн. Ол акционерлiк қоғам
қызметiне күнделiктi басшылықты жүзеге асырады және директорлар кеңесi мен
акционерлердiң жалпы жиналысына есеп бередi.
Қоғам басқа да органдарының заңдармен немесе құрылтай құжаттарымен
белгiленген ерекше құзыретiне кiрмейтiн барлық мәселелердi шешу акционерлiк
қоғамның атқарушы органының құзыретiне жатады.
Өндiрiстiк кооператив азаматтардың бiрлескен кәсiпкерлiк қызмет үшiн
мүшелiк негiзде олардың өз еңбегiмен қатысуына және өндiрiстiк кооператив
мүшелерiнiң мүлiктiк жарналарын бiрiктiруiне негiзделген ерiктi бiрлестiгi
өндiрiстiк кооператив деп танылады. Кооператив мүшелерi екеуден кем
болмауға тиiс.
Өндiрiстiк кооперативтi басқарудың жоғары органы оның мүшелерiнiң
жалпы жиналысы болып табылады. Өндiрiстiк кооперативте кооперативтiң
атқарушы органдарының қызметiне бақылау жасауды жүзеге асыратын қадағалау
кеңесi құрылуы мүмкiн. Қадағалау кеңесi мүшелерiнiң өндiрiстiк кооператив
атынан әрекет жасауға құқығы жоқ. Басқарма және (немесе) оның төрағасы
кооперативтiң атқарушы органдары болып табылады. Олар кооператив қызметiне
күнделiктi басшылықты жүзеге асырады және қадағалау кеңесi мен кооператив
мүшелерiнiң жалпы жиналысына есеп бередi.
Тек кооператив мүшелерi ғана қадағалау кеңесi мен өндiрiстiк
кооператив басқармасының мүшесi бола алады. Кооператив мүшесi бiр мезгiлде
қадағалау кеңесiнiң мүшесi және басқарма мүшесi бола алмайды. Өндiрiстiк
кооперативтi басқару органдарының құзыретi, сондай-ақ олардың шешiм
қабылдау және кооператив атынан әрекет жасау тәртiбi заң құжаттары мен
құрылтай құжаттарында белгiленедi. Өндiрiстiк кооператив мүшелерiнiң жалпы
жиналысының ерекше құзыретiне мыналар жатады:
1) кооператив жарғысын өзгерту;
2) атқарушы, тексерушi органдарды және қадағалау кеңесiн құру мен
олардың мүшелерiн керi шақырып алу;
3) кооператив мүшелерiн қабылдау және шығару;
4) кооперативтiң қаржы есебiн бекiту және оның таза табысын бөлу;
5) кооперативтi қайта құру мен таратуды шешу.
Жалпы жиналыстың ерекше құзыретiне заң құжаттары мен құрылтай
құжаттарында басқа мәселелердi шешудi де жатқызуы мүмкiн.
Жалпы жиналыстың немесе кооперативтiң қадағалау кеңесiнiң ерекше
құзыретiне жатқызылған мәселелердi олар кооперативтiң атқарушы органдарының
шешуiне бере алмайды. Жалпы жиналыс шешiмдер қабылдаған кезде кооператив
мүшесiнiң бiр даусы болады.
Өндiрiстiк кооперативтiң мүшесi кооперативтен өз қалауымен шығуға
құқылы. Бұл ретте оған оның жарнасы төленуге немесе берiлуге, сондай-ақ
жарғыда көзделген басқа төлемдер төлеу жүзеге асырылуға тиiс.
Өндiрiстiк кооперативтi қайта құру және тарату өндiрiстiк кооператив
өз мүшелерiнiң жалпы жиналысының шешiмi бойынша ерiктi түрде қайта құрылуы
және таратылуы мүмкiн. Өндiрiстiк кооператив өз мүшелерiнiң бiрауызды
шешiмi бойынша шаруашылық серiктестiгi болып қайта құрылуы мүмкiн. [19]
Елімізде кәсіпкерліктің негізгі түрлері мен ерекшеліктерін қарастыра
келіп, кәсіпкерлікті ұйымдастыру жағдайына қысқаша тоқталайық. Еліміздің
негізгі заңды құжаттарына сәйкес кәсіпкерлікті ұйымдастыру дара
кәсіпкерлік, яғни заңды тұлға құрмастан кәсіпкерлік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Кәсіпкерлікті ұйымдастыру мен дамытудың теориялық негіздері
1.1 Кәсіпкерлік түсінігі, мәні және экономикадағы рөлі
1.2 Kәсіпкерліктің түрлері және ұйымдастыру ерекшеліктері
1.3 Кәсіпкерлікті ұйымдастыру мен дамытуға әсер ететін факторлар
2 Қазақстанда кәсіпкерліктің даму жағдайын талдау
2.1 Қазақстанда кәсіпкерліктің даму тенденциясы
2.2 “Kagazy Recycling” ЖШС-і мен Іле Кардон Қағаз Комбинаты АҚ қызметін
ұйымдастыру мен дамытуды талдау
2.3“Kagazy Recycling” ЖШС-ніңІле Кардон Қағаз Комбинаты АҚ кәсіпкерлік
қызметінің тиімділігін бағалау
3. Қазақстанда кәсіпкерлікті ұйымдастыру мен дамытуды жетілдіру жолдары
3.1Кәсіпкерлікті ұйымдастыру мен дамытудың шетелдік озық
тәжірибесін қолдану
3.2 Қазақстанда кәсіпкерлікті ұйымдастыру мен дамытудың тиімді жақтарын
әзірлеу
3.3 Қазақстан Республикасының интеграциялық үрдістер жағдайында
кәсіпкерліктің даму проблемалары және шешу жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Нарықтық экономика жағдайында
кәсіпкерліктің рөлі қоғамның дамуымен ерекшеленеді. Республиканың қазіргі
заман даму кезеңінде кәсіпкерлік сектор – ұлттық экономиканың негізі болып
табылады.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жыл сайынғы
жолдауында халықтың тұрмысының жоғарлауы, ел экономикасының тұрақты өсу
темпін қамтамасыз ету, кәсіпкерлікті қолдау және дамытуда үлкен көңіл
бөлінеді. [1].
Оның ішінде шағын және орта бизнестің рөлі өте маңызды, себебі қай
мемлекет болмасын экономикасының тұрақты дмуының негізі, барлық
экономикалық үрдістер дамуының негізгі факторы және локомотиві болып
табылады. Бүгінгі таңда Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік
мәселелерінің шешілуінде кәсіпкерлік әлеуетінің орасан зор екені туралы
ешкімде сурақ туындамайды. Қазақстанның көптеген кәсіпорындары қазірдің
өзінде жаңа жұмыс орындардың ашылуымен, бюджетке табыстың көбеюі,
жаңашылдықпен инновациялық қызметтердің пайда болуын, сонымен қатар
Қазақстан Рспубликасының әлеуметтік тұрақтылығының маңызы болып табылатын
орта таптағы меншік иелерінің қалыптасуын ынталандырады. Кәсіпкерлік нарық
конъюктурасының оперативті түрде өзгеруі арқылы экономикаға қажет икемділік
тудырады. Соның ішінде шағын кәсіпкерлік бәсекелік ортада қалыптасуы,
біздің экономикамыз үшін маңызды.
Қазақстан Республикасының ұлттық экономикасы дамуының қазіргі
тенденциясы жоғары тиімді нарықтық шаруашылықтың қалыптасуымен сипатталады.
Кәсіпкерлік қызметтің жаңа нысандары пайда болуда. Жүргізілген көптеген
экономикалық реформалар бизнес субьектілерінің құқықтық, қаржы-экономикалық
және әлеуметтік статустарын өзгертті. Нарық шаруашылығының қатысушылары
мемлекетпен, бәсекелестермен, қаржылық институттармен және жалдамалы
жұмысшылармен жаңа қарым-қатынастар тұрғызып жатыр.
Қазіргі таңда мемлекеттің экономикалық стратегияларының басты міндеті
бизнес субьектілерінің қызмет етуінің тиімділігін арттыру болып табылады.
Сонымен қатар, бүгінгі күні бәсекелестіктің күшеюі, шикізат ресурстарының
тапшылығы, кәсіпкерлік тәуекелділік, Қазақстан экономикасының әлемдік
экономикаға интеграциялануы арту тенденциясы байқалуда.
Экономиканы құрылымды қайта құру қазіргі бизнес саласының даму
тенденциялары туралы ұлттық экономика және өндірісті басқару саласының
отандық және шетелдік тәжірибедегі проблемаларды және негізгі
құбылыстарының маңызын терең түсіне білетін кәсіпкерлікті кадрларды
даярлауда жаңа сапалы бағыттарының болуын қарастырады. Қазіргі
менеджерлардың кәсібилігі фундаментальді экономикалық ғылымдардың негізінде
қалыптасқан. Сонымен қатар, олар бизнес субьектілерінің мінез құлқын
анықтайтын жағдайлар мен себептерді диагностикалау мен зерттеудің қазіргі
әдістерін игеру деңгейін әрдайым арттырып отыру тиіс.
Экономикалық кадрларды даярлау (қазіргі заманғы басшылар) үдерісінде
ұйымның инвестициялық және инновациялық саясатын әзірлеу мен жүзеге
асырудың, кәсіпкерлік қызметтің тиімділігін және бизнес құрылымдардың
ресурстарын пайдалануды талдаудың әдістемелік құралдарын игеруге ерекше
назар аударылу керек.
Қазақстан Республикасы дамудың даңғыл жолына түсіп, жоғары халықаралық
беделге ие болу арқылы өз тәуелсіздігінің 20 жылдығы қарсаңында Еуропадағы
қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына төрағалық етіп, жоғарғы мәртебесіне
жоғарғы мәртебесіне ие болып отыр. Сондай-ақ еліміздің басты мақсаттарының
бірі - әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарына ену болып табылады.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылғы Қазақстан халқына арнаған
жолдауында бизнесті дамытуға баса назар аударды. Осы жолдауда Елбасы:
“Отандық кәсіпкерлік жаңа экономикалық бағыттың қозғаушы күші болып
табылады. Шағын және орта бизнестің экономикадағы үлесі 2030 жылға қарай,
ең аз дегенде, екі есе өсуге тиіс.Біз адамға ол үшін мемлекет барлық
проблемаларын шешіп беруін күтпей, өзін бизнесте сынап көруге, елде жасалып
жатқан экономикалық өзгерістерге толыққанды қатысушыға айналуына жағдай
туғызуымыз керек.”- деп атап көрсетті.[2]
Шағын несие ұйымдарының жұмысын, соның ішінде мемелекет
қаражаты есебінен де қолдау керек. Олар біздің жүзмыңдаған
азаматтарымыздың өз ісін ашуына қолдау көрсетуде. Шағын несие берудің
қолжетімділігін арттыру және көптеген қазақстандықтар үшін жаңа жұмыс орнын
ашу жөніндегі шараларды ойластыру қажет.
Дамыған кәсіпкерлік сектор – кез келген ел экономикасының негізі.
Осыған байланысты әкімшілік реформа аясында Үкіметке бизнеске түсетін
әкімшілік салмақты батыл азайтуды, рұқсат беру жүйесін, ең алдымен
лицензиялау, серттификаттауды, аккредиттеуді одан әрі оңайлатуды
тапсырды.[2]
Жоғарыда айтылып өткендей ҚР Президентінің Қазақстан халқына
Жолдауындауларында ескертіліп айтылғандай, еліміздің стратегиялық міндеті –
бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарынан қосылу болып табылады. Осыған
байланысты мемлекет пен жеке меншік сектор өзара сенім мен тиімділікке
бағытталған әріптестік қатынастарын алдыңғы қатарға қойып, тығыз байланыс
орнатуы тиіс. Бірақ, стратегиялық міндетті шешу үшін экономикамыздың
бәсекеге қабілеттілігін арттыра отырып, шикізаттық бағыттан бас тарту және
өңдеуші өнеркәсіптің үлесін арттыру, әлемдік стандарттарға сай өнімдер
өндіру, салалық кластерлер құру, ғылымды көп қажет ететін және жоғары
технологиялық экспортқа негізделген өндірістер құруды ынталандыру сияқты
көптеген маңызды шараларды жүзеге асыру қолға алынды. Бұл бағытта, ең
алдымен, еліміздің индустриялық-инновациялық дамуының 2010-2014 жылдарға
арналған Үдемелі индустриялық- инновациялық стратегиясы қабылданып іске
асырылуда және өңдеуші саланың мүмкіндігі мол басым бағыттары анықталып,
экономиканы әртараптандыруды және оның бәсекеге қабілеттігінің өсуін
қамтамасыз ететін басым секторларын дамыту, экономиканың басым секторларын
дамытудың әлеуметтік тиімділігін күшейту және инвестициялық жобаларды іске
асыру, индустрияландыру үшін қолайлы орта жасау, экономикалық әлеуетті
ұтымды аумақтық ұйымдастыру негізінде экономикалық өсу орталықтарын құру
Экономиканың басым салаларын дамыту процесінде мемлекет пен бизнестің өзара
тиімді іс-қимылын қамтамасыз ету.[3 ]
Мұның барлығы жоғары деңгейде орындалып, оң нәтижесін беру үшін
еліміздегі кәсіпкерлік қызметті ұтымды ұйымдастыру, дамыту және қызмет
тиімділігін арттыруға ерекше мән беру қажет.
Яғни, еліміздің экономикасының әрбір саласында шағын кәсіпкерлікті
дамыту, олардың әлеуметтік-экономикалық тиімділігін арттыру негізінде
халықты жұмыспен қамтамасыз ету, олардың тұрмыстық жағдайын жақсарту, қаржы
тапшылығы, материалдық-техникалық ресурстардың жетіспеушілігі,
өнеркәсіптегі дағдарыстың бетін қайтару, экономика саласын тұрақтандыру
мүмкіндіктері әлі де болса жойылмауы себепті қазіргі кезде күрделі
мәселелердің бірі болып отыр.
Нарықтың қалыптасуы мен дамуының негізгі күші кәсіпкерлік болып
табылады. Бүгінгі күні елімізде кәсіпкерліктің, соның ішінде шағын және
орта кәсіпкерліктің дамуына ерекше мән беріліп отыр. Соңғы жылдары елімізде
кәсіпкерлікті ұйымдастыру мен дамыту жылдан-жылға дамып, саны жағынан артып
келеді. Сондықтан осы ғылыми жұмыстың өзектілігі жоғарыда аталған әр түрлі
аспектідегі проблемаларды және оларды шешу жолдарын зерттеумен анықталады.
Кез келген ел үшін кәсіпкерлікті ұйымдастыру мен дамыту проблемасы ең
бір өзекті мәселе. Бұл :
– қосымша жұмыс орындарын құруға жағдай жасайды;
– қаржы нарығын жандандырады;
– бәсекелестікке қабілетті орта қалыптастырады;
– халықтың сатып алу қабілетін және өмір сүру деңгейін арттырады;
– ірі бизнестің одан әрі даму мүмкіндігін кеңейтеді;
Осы аталғандарды ескере отырып диссертациялық жұмыстың тақырыбы өзекті деп
айтуға толық негіз бар.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты –қазіргі таңдағы кәсіпкерлікті
ұйымдастыру, қалыптасуы мен даму ерекшеліктерін, оны дамыту және жетілдіру
бағыттарын анықтау және оларды басқаруда оңды ұйымдастырушылық-экономикалық
механизмдерін анықтау жолындағы өзекті мәселелерін теориялық –
әдістемелік, тәжірибелік тұрғыда зерттеу, талдау және ғылыми негізделген
ұсыныстар жасау.
Бұл мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер шешілуі тиіс:
– кәсіпкерліктің қалыптасуы мен дамуының методологиялық, теориялық яғни
ғылми-әдістемелік негізін тереңдету;
– нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы кәсіпкерліктің
экономикадағы рөлін анықтау;
– елімізде кәсіпкерлікті ұймдастыру мен дамытуға әсер ететін
факторларды жүйелеу;
– Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің даму тенденциясына талдау;
– еліміздегі кәсіпкерліктің даму үрдістеріне оның қалыптасқан жолдары,
түрлері мен әдістеріне талдау жасау;
– Kagazy Recycling ЖШС –і мен Іле Кардон Қағаз Комбинаты АҚ жалпы
өндірістік және қаржы- экономикалық қызметін бағалау;
– кәсіпкерлікті реттеу әдістері мен қолдау формаларын ұйымдастырудың және
басқарудың бүгінгі жағдайын бағалау мен оның дамуының негізгі бағыттарын
белгілеу;
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы төменде көрсетілген:
– Кәсіпкерліктің қалыптасуы мен дамуы және ұйымдастыру жағдайлары
теориялық әдістемелік аспектіде зерттелді;
– нақты статистикалық мәліметтер негізінде Қазақстан Республикасында
кәсіпкерліктің даму тенденциясы анықталды;
– Зерттеу объектісі ретінде алынған кәсіпорынның қызметін жан жақты
экономикалық талдау негізінде оны жетілдіру бойынша авторлық тұжырымдар
жасалды;
– Кәсіпкерлікті ұйымдастыру, басқару және дамытудың шетелдік тәжірибелері
зерттелді;
– Интеграциялық үдерістер жағдайында кәсіпкерлікті ұйымдастыру мен
дамыту проблемалары анықталып, оларды шешу жолдары анықталды;
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері ретінде кәсіпкерліктің
қалыптасуы мен дамуына өз үлестерін қосқан Қазақстанның танымал экономист
ғалымдары және ТМД елдері мен шетелдік ғалымдардың ғылыми еңбектері
Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының жеке
кәсіпкерлікке қатысты заңдары, бағдарламалары күнделікті баспасөздегі
мақалалар мен Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттіктің
деректері және зерттеу объектісі ретінде отандық нарықта өндірістік
қызметті жүзеге асыратын Kagazy Recycling ЖШС – сі және Іле Кардон Қағаз
Комбинаты АҚ құрайды.
Диссертациялық жұмыс өзекті мәселеге арналған және оның тәжірибелік
мәні жоғары. Себебі, Қазақстан экономикасын жаңғырту кәсіпкерлікті дамытуға
негізделген өте тиімді нарықтық шаруашылықтың қалыптасуына байланысты.
Нарық экономикасы дамыған елдерде бизнес - экономикалық және әлеуметтің
басты қозғаушы факторының бірі болып табылады. Бизнес жүздеген адамдар үшін
тартымды сипатқа ие болып, нарық экономикасының қажетті элементіне
айналады.Әлемдік тәжірибені зерделей зерттегенде бизнестің нарықтық
экономикада жетекші сектор болып табылады. Ел экономикасын дамытуда,
нарықты жүйелі қалыптастыруда, ірі өнім өндірушілер монополиясын шектеуде
және бәсекелестікті дамытуда, тауар және қызмет сұранысын қанағаттандыруда,
жұмыссыздық мәселесін тежеуде және жаңа технологияларды енгізуде бизнестің
әлеуметтік экономикалық мәні зор. Өйткені ол қоғамның алға жылжуының бірден
бір тетігі болып табылады. Экономиканың тұрақты болуы және оның бәсекелік
сипатын қалыптастырудың басты күштерінің бірі бизнесті жетілдіру болып
табылады.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, 3
бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, ғылыми жұмыстың мақсаты мен
міндеттері, теориялық - әдістемелік негізі қарастырылған.
Бірінші бөлімде Қазақстанда кәсіпкерлікті ұйымдастыру мен дамытудың
теориялық негіздері зерттелді.
Екінші бөлімінде Қазақстанда кәсіпкерліктің даму жағдайын талданған,
Kagazy Recycling ЖШС-і мен Іле Кардон Қағаз Комбинаты АҚ жалпы
өндірістік жағдайын және қаржы-экономикалық жағдайына талдау жасалған.
Үшінші бөлімінде кәсіпкерлікті ұйымдастыру және дамытудың шетелдің
озық тәжірибесі қарастырылған, мемлекеттік тұрғыдан кәсіпкерлікті қолдау
және дамыту талданған, Қазақстан Республикасының интеграциялық үрдістер
жағдайында кәсіпкерліктің даму мәселелері мен және шешу жолдары
қарастырылған.
Қорытындыда диссертациялық жұмыс бойынша жалпы қорытындылар мен
тұжырымдар жасалған.
1. Кәсіпкерлікті ұйымдастыру мен дамытудың теориялық негіздері
1.1 Кәсіпкерлік түсінігі, мәні және экономикадағы рөлі
Қазақстанда қазіргі таңда жүргізіліп отырған экономикалық саясатының
басым бағыттарының бірі – кәсіпкерлікті жетілдіріп, дамыту Еліміздің Ата
Заңына сәйкес әрбір адамның өзі қалған қызмет түрімен айналысуға құқықпен
еркіндік Қазақстан Республикасы Президентінің кәсіпкерлікке кең жол ашуға
деген бастамасымен қолдау тапты. Қоғамның өзі де уақыт өткен сайын
кәсіпкерліктің нарықтық экономиканың ажырамас бөлігі және әлеуметтік-
экономикалық мәселелерді шешуде қолданылатын негізгі көздердің бірі екенін
мойындауда. Кәсіпкерліктің кеңінен құлаш жайып дамуы ғылыми-техникалық
прогрестің, әртүрлі меншік субъектілері арасында бәсекенің дамуына ықпал
ететін экономикалық, әлеуметтік-саяси ортаның қалыптасуына, ол жаңа жұмыс
орындарының құрылуына, нарықтық инфроқұрылымының оңтайлы қалыптасуына,
тұрғындар табыстары арасындағы теңсіздіктің азаюына, экономиканың нашар
дамыған салаларының дамуына зор ықпал етеді.
Кәсіпкерлік – түрлі аспектілер мен бағыттарды қамтитын экономиканың
маңызды секторы. Нарықтық өзгерістер Қазақстанда экономиалық реформалардың
дамуына байланысты тұрақты түрде зерттеліп отырады. Мысалға, экономикасы
тұрақты дамыған мемлекеттерде шағын кәсіпкерлік соңғы жүз жылда жақсы
зерттелген.
1998 жылы халықаралық валюта қоры терминологиясынан үлкен жетілік
елдері АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Германия, Франция, Италия және Япония
елдеріне тән термин өндірістік–дамыған елдер түсінігі жойылды.
Халықаралық валюта қоры ресми есебінде экономикасы дамыған елдер термині
қолданылады. Бұл топқа, жоғарыда айтылған елдермен қатар қосымша төрт
мемлекет Гонконг, Оңтүстік Корея, Сингапур және Тайвань, сонымен қатар
Израиль кіреді. [4;312]
Кәсіпкерлік – адамзат тарихындағы ең күрделі және сыры көп әлеуметтік
экономикалық феномендердің бірі. Бұл құбылыстың көпқырлылығы оны
зерттеудегі әдістемелік пікір алуандығы (плюрализм) болып табылады.
Біздің уаққыттағы кәсіпкерлік адамның жеке қызмет образын және нақты
әлеуметтік қауымдастық ретінде сипатталады. Нәтижесінде экономикалық ғылым
шеберінде бірыңғай кәсіпкерлік теориясы қалыптаспады.
Кәсіпкерлік экономикалық аспект түрлі экономикалық ағымдар мен
мектептер зерттеліп ұсынылған: кәсіпкерлік терминіне entrepreneur
(француз сөзі кәсіпкер дегенді білдіреді), entrepreneurship
(кәсіпкерлік), business-leader (бизнес-лидер), innovator (инноватор),
promoter (делец, епті), unternehmer ( нем. – кәсіпкер).
Сонымен, кәспкер деген кім? Өз бизнесінің иегері, табысты менеджер,
жай алыпсатар немесе табыс табудағы ойшыл.
Кәсіпкерлік феноменіне қатысты еңбектерді көне грек филосовтары мен
ғалымдарының еңбектерінен кездесітруге болады.[5] .
Содан кейінгі кәсіпкерлік туралы эволюциялық көзқарастар тым әр түрлі
және қайшылықты болып келеді.
Кәсіпкерлік туралы ұғым орта ғасырдан басталады. Сол уақыт кезінің
өзінде сатушылар, сатып алушылар, миссионерлер бастаушы кәсіпкер ретінде
болған. Кәсіпкерлік деген сөзді естігенде ойымызға максималды түрде пайда
табу деге ұғым түседі. Осы уақытта жаңа мамандық пайда бола бастады –
менеджер – басшы, ірі өндірістегі ұйымдастырушы. Кейін бертін келе
қаржыгерлер, экономистер, бухгалтерлер, заңгерлер, канструкторлар,
технологтар пайда бола бастады.
Кәсіпкерлік туралы ұғымды алғаш рет XVIII ғасырда 1721 жылы ағылшын
банкир экономисті Р.Кантильон енгізген. Ричард Кантильонның кәсіпкер –
тәуекелге бел буу,-деп түсінген. Кантильонның пайымдауынша байлық көзі жер
мен еңбек деп санаған. [6;113.]
Ол кәсіпкерлер категориясына көпес пен кәсіпшілерді ғана емес, сонымен
қатар қарақшыларды, кедейлерді және басқа да белгісіз ақы табатынадарды
жатқызған. Кантильон кәсіпкер деген міндетті түрде өз ақысына бір нәрсені
ойлап өндіру не болмаса кәсіпкерлік қызметпен айналысу ғана емес деп көңіл
аударған.
Кантильонның кәсіпкерлік функциясы капиталистер немесе басқарушы
функциясынан ерекшеленеді және тек тәуекел ауыртпалығымен байланысты деп
біледі. 10. Смит А. Исследования о природе и причинах богатства народов.[7]
Д. Рикардо кәсіпкерге капиталист-инвестор рөлін жақын қарастырып,
капиталист классына жатқызған. [8]
Кейін XVIII ғасырдың аяғы - XIX ғасырдың басында кәсіпкерлік
теориясының дамуына өз үлесін қосқан, өмірінің бір кезеңінде тоқыма
фабрикасын иемденген кәсіпкер болған француз экономисті Ж.Б.Сэй (1767-
1832) өзінің Саяси экономикалық трактат деген кітабында кәсіпкерлік
қызмет туралы жазған. Оның пайымдауынша кәсіпкер – бұл өзінің ақша-
қаражаттарын жұмсап, тәуекелге бел буа отырып жаңа өнім шығару,- деп
есептеген. Сэй кәсіпкердің басты функциясын өндіріс факторларының
координациясынан тұрады деп есепетеген: өндірістік үрдісті ұйымдастыруда
жер, капитал және адами фактор, сонымен қатар ғылыми білім керек. [9]
Сэйдің пайымдауынша факторлы табыстар көлемі сұраныс пен ұсыныс
заңдарымен анықталады.
Тек XIX – XX ғасырларда ғана, шетелде кәсіпкерліктің мәні мен
мағынасы, экономикадағы рөлі аса маңызды түсінік берді. Француз экономисті
Андре Маршалл (1907-1968жж) алғаш рет үш классикалық өндіріс факторларына
(жер, капитал, еңбек) тағы бір факторды – ұйымды қосты. Осы уақыттан бастап
кәсіпкерлік деген ұғым кең етек жая бастады.
Американ экономисті Дж.Б.Кларк (1847-1938жж) Сэйдің үш біртұтас
форасын кішкене өзгерістер енгізген. Оның пікірінше өндіріс процессі
әрдайым төрт факторлар арқылы жүзеге асырылады: капитал, жер, кәсіпкерлік
қызмет және жұмысшы еңбегі. Бұдан әр фактор осы өндірістен түсетін
пайдадан спецификалық үлесі болуы қажет, яғни капитал капитлистке пайыз,
жерге– рента, капиталистің кәсіпкерлік қызметі – пайда алып келеді, ал
жұмысшы еңбегін жалақымен қамтамасыз етеді.
Кәсіпкерліктің ең танымал базалық теорясы Й.Шумпетер концепциясы
болып табылады. Ол кәсіпкерді капитализм дамуының негізгі қозғалтқышы, ал
кәсіпкерлікті творчестоволық қирау процесс деп сипаттаған. Атақты
Американ экономисті Йозеф Шумпетер (1883-1950жж) 1911 жылы шыққан
Экономикалық өсу теориясы кітабында кәсіпкер сөзінің мағынасын
новатор сөзімен теңестіреді. Оның айтуы бойынша кәсіпкер функциясы
жаңашылдықты енгізуге байланысты болады, яғни ол мемелекеттің
экономикасының өсуіне, экономикалық өсімде аса маңызды рөл ойнайды.
Шумпетердің көзқарасы бойынша кәсіпкерлік екі функцияны жүзеге асырады.
Біріншіден, бұл ресурстардың жаңа, бірегей, жаңашылдығы бар
комбинацияларды біріктіретін күш.
Екіншіден, арнайы білім, біліктілігі, кәсіпкерлік қасиеті бар адамдар
негізінде, қайта құрулардың және әлеуметтік өзгерістердің қозғаушы күші.
[10]
Осы жағдайға ағылшын экономисті, 1974 жылы экономикадан Нобель сыйлығының
лауреаты Фридрих фон Хайек (1899-1984жж) жаңа көз қарас білдірді.Оның
пікірінше кәсіпкерліктің мәні – жаңа экономикалық мүмкіндіктерді іздеу және
оны жүзеге асыру. [11]
Кәсіпкер және Кәсіпкерлік терминдерінің эволюциясын қарап
шығайық.
1725 жылы Ричард Кантильон: кәсіпкер – белгілі бір істі тәуекел
жағдайында жүзеге асыратын тұлға.
1797 жылы Бодо кәсіпкер – кәсіпорында жоспарлауды, ұйымдастыруды
контроль жасауды, кәсіпорынды басқаратын немесе кәсіпкерлік қызметі үшін
жауап беретін жеке тұлға.
1934 жылы Американдық экономисті Йозеф Шумпетер кәсіпкер – ол
новатор, жаңа технологияларды енгізуші.,-есептеген..
1964 жылы Питер Друкер кәсіпкер – бұл кез келген жағдайды пайдалана
отырып, максималды пайда табу,-деп санаған.
1985 жылы Роберт Хизрич – кәсіпкерлік бұл жаңа, сапасы,құны бар өнім
шығару процессі,ал кәсіпкер – бұл өнім шығаратын өнімге қажетті кететін
уақыт, жұмысшы күші, қаржылық, технологиялық , әлеуметтік және нәтижесінде
пайда мен көрсетілген жақсы нәтижелерге көңілі толатын адам. [12;7-114.]
XX ғасырдың 30-60 жылдарында кез келген сала ғалымдары экономистер,
философтар, психолотар, социологтар және т.б. кәсіпкерлік теориясы
ғылымына, мәніне, мағынасына, мемлекеттің дамуындағы экономикалық рөліне
аса мағызды көңіл бөлуде. Соның ішінде, Ресей ғалымы А.Каминка, кәсіпкер –
бұл толығымен өзінің кәсіпорынын иеленетін, қаржыландыратын, басқаратын
және ең басты мотиві – қаржы табуға бағытталған тұлға деп есептеген. Ал
келесі Ресей ғалымы А.Петражицкий кәсіпкерлікті –жеке өз атынан, өзінің
мүлкімен тәуекелге бел буу арқылы шаруашылық істі жүзеге асыру деген мағына
берген.
Американ ғалымы Р.С.Ронстадта, кәсіпкерлік – байлықты өсірудегі
динамикалық процесс. Байлық – өзінің қаржысымен, мүлкімен тәуекелге бел
буатын, уақытын шектемейтін, тұтынушыларға жаңа тауар мен қызмет түрін
ұсынатын тұлға. Бұл тауар немесе қызмет түрі жаңашылдықты ғана қамтамасыз
етпей, ең бастысы кәсіпкер тұтынушыларға жаңа сапалы, бағалы тауар немесе
қызмет түрімен қамтамасыз ету болып табылады.
Жоғарыда айтып кеткендей кәсіпкер ұғымын алғаш рет 18 ғасырдың басында
ағылшын экономисті Ричард Кантильон енгізді. Одан кейінгі кезеңдерде
“кәсіпкерлік”, “кәсіпкер” ұғымдарына өзіндік түсініктерін қалыптастырып,
кәсіпкерлік теориясын өңдеуде экономикалық теориядағы классикалық
мектептің көрнекті өкілдері А.Смит, Ж.Б.Сэй, В.Зомбарт, Й.Шумптер, т.б.
үлес қосты. Қазіргі заман экономикасында бизнес ерекше орын алады. Бизес
сатудан басқа, өзіне аренда, залог, сақтандыру, қаржылық операцияларды
өзіне кірістіреді. Бизнес ұғымын француз экономисті Жан Батист Сэй
зерттеген , ол бизнесті тәуекел негізіндегі еңбек пен капиталдың
үйлесімін творчестволық үрдіс деп есптеген.
Австриялық ғалым Иозеф Алоиз Шумпетер кәсіпкерлік дамуының негізгі
факторы – инновация деп есептеген. Ол бизнестің дамуының негізгі факторы –
инновация деп білген. Дамусыз пайда, пайдасыз даму жоқ деп түсінген.
Кәсіпкерлікті жоғарыда аталған ғалымдардан басқа да көптеген
экономист–ғалымдар әр түрлі аспектіде қарастырған.
Кез келген елдің әлеуметтік, экономикалық дамуының негізгі факторлары
болып – кәсіпкерлік қызмет, оныың субъектілері маңызды ол атқарады.
Кәсіпкерліктің мәні мен мазмұнын, мағызын, оның негізгі белгілерін
анықтауға экономика ғылымы үшін үш ғасырдан астам уақыттан бері өндірістік
үлес қосып келеді. Алайда үздіксіз жүргізіліп келген зерттеулер негізінде
кәсіпкрлік түсінігі жаңа элементтермен толықтырыла түсті. Ол өз кезегінде
кәсіпкерліктің мәні мен мазмұнын толық ашуға өз септігін тигізіп отыр.
[13;5]
Отандық және шетел ғалымдарының жоғарыда кәсіпкерлік туралы зерттей
келе, кәсіпкелік ұғымына келесідей қорытынды жасауға болады. Кәсіпкерлік
– белгілі бір адамның арнайы білімі, біліктілігі бар, өз кәсіпорнын
басқаратын, ұйымдастыра, бақылай білетін және жаңа техника технологияларды
ендіріп жаңа өнім (қызмет, тауар) түрін шығаруда пайдаланылатын, пайда
табуға бағытталған қызмет түрі.
Соңғы кезедері экономикалық зерттеулер мына себептерді ашуға
бағытталған: әр мемлекеттегі бірдей шартпен берілген инвестициялар
экономикалық өсудің қарқындылығына, техникалық прогресс деңгейінің өсуіне
және жалпы ұлттық өнім көлемінің артуына әкеліп соғады.
Кәсіпкерлікті – нарықтық экономикада адамдардың меншігіне
негізделген, несиеге алынағн және басқа да мүдделерді пайдалану арқылы
қолданып жүрген заңдарға сәйкес жүзеге асырылатын бастамалық, шығармашылық
және басқа да қызметтердің түрі, яғни кәсіпкер өз қызметінің нәтижесіне
толық жауапкершілікпен қарай отырып, экономикалық басқару шешеімдерін
дербес қабылдайды. Кәсіпкерліктің негізігі мақсаты табыс табуға бағытталған
коммерциялық жетістік болып саналады, ал кәсіпкерлік қызмет тәуекелді қажет
етеді. [14 5]
Кәсіпкерлік күрделі де, көп жақты әлеуметтік экономикалық даму
процесстерінің ұзақ мерзімді тарихи кезеңінен өтіп келеді. Қорыта келегенде
кәсіпкерлік қызмет жеке немес мемлекеттік болсын экономикалық дамудың ең
тиімді және ммаңызды көзі болып табылады.
Кәсіпкерлік – адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа
түрлерінен оқшауланып тұрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисі Гарвард
университетінің профессоры Иозеф Алоиз Шумпетер: “Кәсіпкер болу -
басқаның істегенін істемеу” деп баға берген. Француз экономисті Жан
Батаист Сэй былай деген: “Кәсіпкер – адамдарды өндірістік шеңбер ауқымында
ұйымдастыратын адам”.
Жеклеген ғылыми әдебиеттерде кәсіпкерлікті шаруашылық өнері,
табыс табу барысында тәукелге бел буу, өндірісті ұйымдастыру мен басқару
шеберлігі ретінде көрсетеді. Демек, кәсіпкерлікті жұмыс түрінде ғана емес,
тұлғаның ақылы мен қасиетінің қоры, ерік-жігері, жеңіске жетуге деген
ынтасы еңбектің ерекше шығармашылық сипаты тұрғысынан да қараған дұрыс.
[15;436.]
Қоғамымызды реформалаудың қол жеткен қомақты табыстарының бірі -
орта таптың қалыптасуы болып табылады. Әміршілдік жүйедегі экономикалық
күйреуі, жекелеген нарық элементтерінің пайда болуы, экономикалық өмірге
бұрынғы шаруашылық субъектілерден өзінің инновациялық мінез-құлқымен
ерекшеленетін шаруашылық субъектілерін әкелді. Сонымен бірге қоғамымызды
меншік иесі деген жаңа әлеуметтік топ қалыптасты. Осы отра таптың
қалыптасуы шағын және отра бизнестің дамуымен тікелей байланысты. [ 16]
Шаруашылық жүргізудің жаңа формаларын қолданбай еліміздің
экономикасын жандандыру, халқымыздың әлеуметтік хал-ахуалын көтеру мүмкін
емес. Соның бірі – бизнестің дамуы болып табылады. Ел экономикасын
дамытуда, нарықты қалптастыруда, ірі өндірушілер монополиясын шектеуде және
бәсекелестікті дамытуда, тауар және қызмет сұраныстарын қанағаттандыруда,
жалақы мен зейнетақыны уақытылы төлеуде, жұмысшылардың мәселесін тежеуде
және жаңа технологияларды енгізуде шағын және орта бизнес шешуші фактор
ретінде маңызды рөл атқарады.
Бизнестің мәні мен мағынасын тереңірек ашу үшін, ең алдымен сол
бизнесті алып жүруші субъект – кәсіпкер, кәсіпкерлік терминіне тоқталып
өтелік. [16; 58]
Кәсіпкерлік – белгілі бір іс - істей білу. Іс істеу адамның
белсенділігі және іскерлігі. [ 17; 6]
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес кәсіпкерлік
деп меншік түрлеріне қарамастан азаматтар мен заңды тұлғалардың тауарларға
қанағаттандыру арқылы таза табыс табуға бағытталған ынталы қызметі.
Кәсіпкерлік қызмет кәсіпкердің атынан оның тәуекел етуінен және мүліктік
жауапкершілігімен жүзеге асырылады.[18]
Кәсіпкерлік қызмет – жеке тұлғаның өз күш-қабілетін танытуының,
белгілі-бір мақсаттарды жүзеге асыруның тиімді тәсілі. Ол сондай-ақ,
адамдардың өзіне сенімін арттыру, іскерлігін қалыптастырады. Экономикалық
мағынада кәсіпкер ірі өндірістік немесе құрылыс жобаларын басқарушы.
Бизнестің, яғни кәсіпкерліктің негізі адам қызметінің экономикалық
танымында жатыр. [17]
1.2 Kәсіпкерліктің түрлері және ұйымдастыру ерекшеліктері
Әлемдік тәжірибеде шаруашылық жүргізуші субъектілерді шағын және орта
кәсіпкерлікке жатқызудың негізгі критерийлері ретінде персоналдар саны,
жарғылық капиталының мөлшері, активтердің шамасы, айналым көлемі және т.б.
айтуға болады. Алайда айтарлықтай жиі қолданылатын критерийлерге
кәсіпорындардағы жұмыскерлердің орташа жылдық саны, кәсіпорынның жылдық
айналымы және активтерінің орташа жылдық мөлшерін жатқызуға болады.
Дамыған елдердің көпшілігінде негізгі критерий жұмысшылар саны
болып табылады. Мысалы, құрамына дамыған едер кіретін экономикалық
ынтымыақтастық және даму ұйымының анықтауы бойынша кәсіпорындардағы
персоналдар саны 19 адамнан - өте шағын, 100 адамнан – 499 адам-ға дейін –
орта және 500-ден жоғары болса ірі кәсіпорындар ретінде анықталады.
Біздің елімізде кәсіпорындағы жұмысшылар саны мен активтерінің
мөлшері бойынша оны шағын, орта және ірі бизнеске жатқыза аламыз, яғни
басты критерий – жұмысшылар саны және активтердің мөлшері болып табылады.
Қазақстан Республикасының жеке кәсіпкерлік туралы заңына сәйкес жеке
кәсіпкерлік субъектісі болып табылатын заңды тұлға Қазақстан
Республикасының азаматтық заңнамасында көзделген ұйымдық-құқықтық нысанда
ғана құрыла алады.
Жеке кәсіпкерлік субъектілеріне шағын кәсіпкерлік субъектілері, орта
кәсіпкерлік субъектілері және ірі кәсіпкерлік субъектілері жатқызылады.
Заңды тұлға құрмаған, жұмыскерлерінің жылдық орташа саны елу адамнан
аспайтын дара кәсіпкерлер және кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын,
жұмыскерлерінің жылдық орташа саны елу адамнан аспайтын және жыл бойғы
активтерінің орташа жылдық құны тиісті қаржы жылына арналған республикалық
бюджет туралы заңда белгіленген алпыс мың еселенген айлық есептік
көрсеткіштен аспайтын заңды тұлғалар шағын кәсіпкерлік субъектілері болып
табылады.
Заңды тұлға құрмаған, жұмыскерлерінің жылдық орташа саны елу адамнан
астам дара кәсіпкерлер және жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыратын,
жұмыскерлерінің жылдық орташа саны елуден астам, бірақ екі жүз елу адамнан
аспайтын немесе жыл бойғы активтердің орташа жылдық құны тиісті қаржы
жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген үш жүз жиырма
бес мың еселенген айлық есептік көрсеткіштен аспайтын заңды тұлғалар орта
кәсіпкерлік субъектілері болып табылады.
Жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыратын, жұмыскерлерінің жылдық орташа саны
екі жүз елу адамнан артық немесе жыл бойғы активтердің жалпы құны тиісті
қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген үш жүз
жиырма бес мың еселенген айлық есептік көрсеткіштен асатын заңды тұлғалар
ірі кәсіпкерлік субъектілері болып табылады.
Дара кәсіпкерлік өзіндік немесе бірлескен кәсіпкерлік түрінде жүзеге
асырылады. Дара кәсіпкерлік өзіндік және бірлескеен кәсіпкерлік түрінде
жүзеге асырылады. Өзіндік кәсіпкерлікті бір жеке тұлға өзіне меншік
құқығымен тиесілі мүлік негізінде, сондай-ақ мүлікті пайдалануға және
(немесе) оған билік етуге жол беретін өзге де құқыққа орай дербес жүзеге
асырады.Некеде тұратын жеке тұлға жұбайын кәсіпкер ретінде көрсетпей
өзіндік кәсіпкерлікті жүзеге асырған кезде ол жұбайдың кәсіпкерлік қызметті
жүзеге асыруға келісімі талап етілмейді.Жеке тұлға өзіндік кәсіпкерлікті
жүзеге асыру үшін ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін пайдаланған жағдайларда,
егер заңдарда немесе неке шартында не ерлі-зайыптылардың арасындағы өзге
келісімде өзгеше көзделмесе, мұндай пайдалануға жұбайының келісімі
қажет.Бірлескен кәсіпкерлікті жеке тұлғалар (дара кәсіпкерлер) тобы
өздеріне ортақ меншік құқығымен тиесілі мүлік негізінде, сондай-ақ мүлікті
бірлесіп пайдалануға және (немесе) оған билік етуге жол беретін өзге де
құқыққа орай жүзеге асырады.
Бірлескен кәсіпкерлік кезінде жеке кәсіпкерлікпен байланысты барлық
мәмілелер бірлескен кәсіпкерліктің барлық қатысушыларының атынан жасалады,
ал құқықтар мен міндеттер олардың атынан алынады және жүзеге асырылады.
Бірлескен кәсіпкерліктің нысандары:
1) ерлі-зайыптылардың ортақ бірлескен меншігі негізінде жүзеге асырылатын
ерлі-зайыптылардың кәсіпкерлігі;
2) шаруа (фермер) қожалығының ортақ бірлескен меншігі немесе
жекешелендірілген тұрғын үйге ортақ бірлескен меншік негізінде жүзеге
асырылатын отбасылық кәсіпкерлік;
3) жеке кәсіпкерлік ортақ үлестік меншік негізінде жүзеге асырылатын жай
серіктестік болып табылады.
Ерлі-зайыптылардың кәсіпкерлігін жүзеге асырған кезде жұбайлардың бірі
екінші жұбайдың келісімімен іскерлік айналымда ерлі-зайыптылардың атынан
әрекет етеді, келісім дара кәсіпкерді тіркеу кезінде расталуы немесе дара
кәсіпкердің қызметі мемлекеттік тіркеусіз жүзеге асырылған жағдайларда
жазбаша түрде көрсетіліп, нотариалдық жолмен куәландырылуы мүмкін.Ерлі-
зайыптылардың біреуінің іскерлік айналымда ерлі-зайыптылар атынан әрекет
етуіне екіншісінің келісімі болмаған кезде іскерлік айналымда әрекет ететін
жұбай дара кәсіпкерлікті өзіндік кәсіпкерлік түрінде жүзеге асыратындығы
көзделеді. [15]
Дара кәсіпкерлікпен айналысқысы келген кез келген тұлға, ең алдымен
Қазақстан Республикасының салық төлеуші куәлігін алу керк, яғни оның салық
төлеуші ретінде мемлекеттік тіркеу жүзеге асырылады және оған салық
төлеушіні тіркеу нөмірі (РНН) беріледі. Жеке тұлға салық төлеуші куәлігін
алу үшін, тұрғылықты жері бойынша аумақық салық органына белгіленген
нысанда тіркеу туралы өтініш береді. Заңды тұлға құрмай, кәсіпкерлік
қызметті жүзеге асыратын жеке тұлғаларды мемлекеттік тіркеу, келіп тіркеу
және оның тұрғылықты жері бойынша аумақтық салық органыда дара кәсіпкер
ретінде есепке алынады. Сонымен қатар кәсіпкерлікті міндетті мемлекеттік
тіркеуге жатқызылатын санаттары да бар, оның негізгі шарттары келесілер:
1. Дара кәсіпкер тұрақты негізде жалдамалы жұмыскерлердің еңбегін
пайдаланса;
2. Кәсіпкерлік қызметтен түскен жылдық жиынтық табысты жеке тұлғалар үшін
белгіленген салық салынбайтын жылдық жиынтық табыстың мөшерінен асқан
жағдайда; [20; 55-11]
Қазақстан Республикасының Жеке кәсіпкерлік туралы заңына сәйкес
шағын және орта бизнес субъектілеріне дара кәсіпкерлермен қатар белгіленген
критерийлерге сай келетін заңды тұлғалар да жатқызылады.Оларға келесілерді
жатқызуға болады: толық серіктестік, сенім серіктестік, ЖШС, қосымша
жауапкершілігі бар серіктестік, өндірістік кооперативтер, акционерлік
қоғамдар.Экономикада әртүрлі заңды тұлғалар қызмет істейді, олар
ерекшеліктерімен салалық құрамда болушылығымен, мамандану дәрежесімен,
ұйымдатыру тәсілімен, механизация және авоматизация ерекшеіктерімен,
ұйымдастыру-праволық формаларымен т.б. бөлінеді. Заңды тұлғалар
мекемелердің көптүрлі болуы кез келген мемлекеттің экономикасының тиімді
қызмет істеу негізін құрайды. Заңды мекеме кәсіпорын деп саналады, егер:
1. ерекше мүліктері болса;
2. өзінің мүлкімен алған міндеттемеге жауап бере алатын болса;
3. өзінің меншікті ресурсымен айналымға шыға алатын бола;
4. өз атынан талап қоя алатын болса;
Азаматтық кодекс бойынша заңды тұлғалар үш негізгі құқықтық формаға
бөлінеді:
– заңды тұлғалар немесе оның мүліктеріне құрылтайшылардың құқығы
ретінде;
– заңды тұлғалардың экономикалық қызметке құқығы;
– ұйымдастыру құқығы;
Заңды тұлғалар мақсаттарына байлнанысты мына 2 категорияға бөлінеді:
1.Коммерциялық
2.Коммерциялық емес
Коммерциялық мекеме өзінің іс-әрекеттерінде негізгі мақсаты -
пайда табуға бағытталған заңды тұлғалар кіреді. Коммерциялық мекемелер
шаруашылық серіктестіктер және қоғамдар, өндірістік кооперативтер,
мемлекеттік және муниципалдық формаларында құрылады.
Коммерциялық емес мекемелер өздерінің алдына пайда тауып, оны
қатысушыларға бөлуді көздейді. Коммерциялық емес заңды тұлғаларға
тұтынушылар кооперативтері, қоғамдық діни бірлестіктер, меншік иелері
қаржыландыратын қайырымдылық және басқа да қорлар жатады.
Шаруашылық серіктестік дегеніміз - жарғылық капиталы құрылтайшылардың
қатысулардың үлесіне бөлінген коммерциялық ұйымды айтамыз.
Ұйымдық – құқықтық формадағы коммерциялық мекемелер болатын заңды
тұлғалар Азаматтық Кодекс бойынша шаруашылық серіктестіктер- толық
серіктестік, сенім серіктестік, жауакершілігі шектеулі серіктестік, қосымша
жауапкершілігі бар серіктестік нысанында құрылады. [17; 59]
Толық серiктестiкмүлкi жеткiлiксiз болған жағдайда қатысушылары
серiктестiктiң мiндеттемелерi бойынша өзiне тиесiлi барлық мүлкiмен ортақ
жауапкершiлiкте болатын серiктестiк толық серiктестiк деп танылады. Азамат
бiр ғана толық серiктестiктiң қатысушысы бола алады. Толық серiктестiктiң
жарғылық капиталының мөлшерiн оның құрылтайшылары белгiлейдi, бiрақ ол заң
құжаттарында белгiленген ең төменгi мөлшерден кем болмауы керек. Алынып
тасталды.
Толық серiктестiктiң ең жоғары органы қатысушылардың жалпы жиналысы
болып табылады. Толық серiктестiктiң iшкi мәселелерi жөнiнде шешiм барлық
қатысушылардың жалпы келiсiмi бойынша қабылданады. Серiктестiктiң құрылтай
шартында қатысушылардың көпшiлiк даусымен шешiм қабылданатын реттер
көзделуi мүмкiн. Басқару органдарының түрлерi, құрылу тәртiбi және олардың
құзыретi құрылтай құжаттарында белгiленедi.
Толық серiктестiкке қатысушының өз үлесiн (үлесiнiң бiр бөлiгiн) оның
басқа қатысушыларына немесе үшiншi жақтарға қалған барлық қатысушылардың
келiсiмiмен ғана беруiне болады. Үлес (үлестiң бiр бөлiгi) үшiншi жаққа
берiлген жағдайда сонымен бiрге толық серiктестiктен шыққан қатысушыға
тиесiлi құқықтар мен мiндеттердiң бүкiл жиынтығы соған ауысады. Толық
серiктестiктiң қатысушысы қайтыс болған ретте қалған барлық қатысушылардың
келiсуiмен құқықты мирасқор (мұрагер) серiктестiкке кiре алады.
Егер толық серiктестiк таратылған жағдайда оның барлық борыштарын өтеу
үшiн нақтылы мүлкi жетпейтiн болса, серiктестiк үшiн жетiспейтiн бөлiгi
жөнiнен оған қатысушылар ортақ жауапкершiлiктi өздерiнiң заң құжаттарына
сәйкес ақы өндiрiп алынатын барлық мүлкiмен өз мойнына алады. Толық
серiктестiктiң қатысушысы серiктестiктiң борышы бойынша егер заң
құжаттарында өзгеше көзделмесе, оған өзі кiргеннен кейiн немесе кiргенге
дейiн пайда болғанына қарамастан жауап бередi. Серiктестiк мүлкiндегi өз
үлесiнен астам бөлiгiндегi толық серiктестiктiң борыштарын өтеген қатысушы
өзiнiң алдында серiктестiк мүлкiндегi өз үлесiнiң мөлшерiне тең үлестiк
жауапкершiлiктi мойнына алатын өзге де қатысушыларға тиiстi бөлiгiнде керi
талап қоюға құқылы.
Толық серiктестiк тоқтатылғаннан кейiн қатысушылар серiктестiк
тоқтатылған күннен бастап екi жыл бойы ол тоқтатылған кезге дейiн пайда
болған серiктестiк мiндеттемелерi бойынша жауапты болады.
Толық серiктестiкке қатысушылардың қайсы бiреуi шығып кеткен немесе
қайтыс болған жағдайда, олардың бiрi хабар-ошарсыз кеттi, әрекет
қабiлеттiгi жоқ немесе әрекет қабiлеттiгi шектеулi, не банкрот деп танылған
немесе несие берушi бiр қатысушы жарғылық капиталдағы оның үлесiне сәйкес
келетiн мүлкiнен ақы өндiрiп алған реттерде, егер ол серiктестiктiң
құрылтай құжаттарында көзделсе немесе қалған қатысушылар келiсетiн болса,
серiктестiк өз қызметiн жалғастыра бередi.
Сенiм (коммандиттiк) серiктестiктің мiндеттемелерi бойынша өзiнiң
бүкiл мүлкiмен (толық серiктерiмен) қосымша жауап беретiн бiр немесе одан
да көп қатысушылармен қатар, серiктестiктiң (салымшылардың) мүлкiне өздерi
салған салымдардың жиынтығымен шектелетiн бiр немесе одан көп қатысушыларды
да енгiзетiн және серiктестiктiң кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыруға
қатыспайтын серiктестiк сенiм серiктестiгi деп танылады. Сенiм
серiктестiгiне қатысатын толық серiктердiң құқықтық ережесi және олардың
серiктестiк мiндеттемелерi бойынша жауапкершiлiгi толық серiктестiктiң
қатысушылары туралы ережемен белгiленедi. Азамат тек бiр ғана сенiм
серiктестiгiнiң толық серiктесi бола алады.
Сенiм серiктестiгiндегi толық серiктес толық серiктестiктiң қатысушысы
бола алмайды. Сенiм серiктестiгiнiң салымшысы алғашқы салымын және қосымша
жарналарын (салымдарын) құрылтай құжаттарында көзделген мөлшерде, әдiс пен
тәртiп бойынша салуға мiндеттi.
Сенiм серiктестiгiнiң жарғылық капиталы оның қатысушылары салатын
салымнан құралады. Шаруашылық үрдiсiнде жарғылық қор өзгертiлуi мүмкiн.
Салымшылардың салымдарын есептемегенде, жарғылық капитал толық
серiктестердiң сенiм серiктестiгi мүлкiндегi үлесiн белгiлейдi.
Сенiм серiктестiгiнiң iсiн басқаруды толық серiктестер жүзеге асырады.
Сенiм серiктестiгiнiң iсiн оның толық серiктестерiнiң басқару және жүргiзу
тәртiбiн олар толық серiктестiк туралы ережелер бойынша белгiлейдi. Сенiм
серiктестiгi оған қатысушы барлық салымшылар шығып кеткен жағдайда
тоқтатылады. Толық серiктестер сенiм серiктестiгiн таратудың орнына оны
толық серiктестiк етiп қайта құруға құқылы. Сенiм серiктестiгi толық
серiктестiктi тарату үшiн көзделген негiздер бойынша да таратылады.
Салымшылар сенiм серiктестiгi таратылған кезде оның несие берушiлерiнiң
талаптары қанағаттандырылғаннан кейiнгi қалған серiктестiк мүлкiнен
салымдарды алуға толық серiктестер алдында артықшылық құқығы болады. Сенiм
серiктестiгiнiң бұдан кейiнгi қалған мүлкi толық серiктестер мен салымшылар
арасында, егер құрылтай құжаттарында өзгеше тәртiп белгiленбесе олардың
серiктестiк мүлкiне қосқан үлесiне қарай бөлiнедi.
Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiкбiр немесе бiрнеше адам құрған,
жарғылық капиталы құрылтай құжаттарымен белгiленген мөлшерде үлеске
бөлiнген серiктестiк жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк деп танылады;
жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiкке қатысушылар оның мiндеттемелерi
бойынша жауап бермейдi және серiктестiктiң қызметiне байланысты залалдарға
өздерiнiң қосқан салымдарының құны шегiнде тәуекел етедi.
Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктiң салымдарды толық қоспаған
қатысушылары оның мiндеттемелерi бойынша әрбiр қатысушының салым салмаған
бөлiгiнiң құны шегiнде ортақ жауапты болады.
2. Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiкке қатысушылардың саны
шектелмейдi.
3. Өзiнiң кез-келген қатысушыларының талабы бойынша жауапкершiлiгi
шектеулi серiктестiк қызметiне аудиторлық тексеру жүргiзiлуге тиiс.
4. Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк оған қатысушылардың қабылдаған
шешiмi бойынша өз еркiмен қайта құрылуы немесе таратылуы мүмкiн.
Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк өзге де шаруашылық серiктестiк
акционерлік қоғам немесе өндiрiстiк кооператив болып қайта құрылуға құқылы.
Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктiң жарғылық капиталдың мөлшерiн
жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктiң құрылтайшылары (қатысушылары)
белгiлейдi және ол заң құжаттарында белгiленген ең төменгi мөлшерден кем
болмауы керек.
Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктiң жарғылық капиталдағы үлесiнiң
басқа адамға ауысуы
1. Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктiң қатысушысы, серiктестiктiң
жарғылық капиталындағы өз үлесiн немесе оның бiр бөлiгiн өз қалауынша осы
серiктестiктiң бiр немесе бiрнеше қатысушысына сатуға немесе басқа түрде
беруге құқылы.
2. Егер серiктестiктiң құрылтай құжаттарында не заңнамалық актілерде
өзгеше көзделмесе, жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiкке қатысушының өз
үлесiн (оның бiр бөлiгiн) үшiншi адамдарға беруiне болады.
Егер жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктiң құрылтай құжаттарына сәйкес
қатысушының үлесiн (оның бiр бөлiгiн) үшiншi жақтарға беру мүмкiн болмаса,
ал серiктестiктiң басқа қатысушылары оны сатып алудан бас тартса,
серiктестiк қатысушыға оның нақты құнын төлеуге не оған сондай құнға сәйкес
заттай мүлiк беруге мiндеттi.
Егер жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктiң жарғысында өзгеше
көзделмесе, қатысушылардың жалпы жиналысы серiктестiк мүлкiне
қатысушылардың қосымша жарналар енгiзуi туралы шешiм қабылдай алады. Шешiм
серiктестiктiң барлық қатысушыларының төрттен үш көпшiлiк дауысымен
қабылданады.
Қосымша жауапкершiлiгi бар серiктестiк қатысушылары серiктестiк
мiндеттемелерi бойынша өздерiнiң жарғылық капиталға салымдарымен жауап
беретiн, ал бұл сомалар жеткiлiксiз болған жағдайда өздерiне тиесiлi
мүлiкпен оған өздерi еселенген мөлшерде енгiзген салымдар арқылы жауап
беретiн серiктестiк қосымша жауапкершiлiгi бар серiктестiк деп танылады.
Қатысушылар жауапкершiлiгiнiң шектi мөлшерi жарғыда
көзделедi.Қатысушылардың бiрi банкрот болған жағдайда оның серiктестiк
мiндеттемелерi жөнiндегi жауапкершiлiгi, егер құрылтай құжаттарында
жауапкершiлiктi бөлудiң өзгеше тәртiбi көзделмесе, қалған қатысушылар
арасында олардың салымдарына қарай бөлiнедi.
Акционерлiк қоғам өзiнiң қызметiн жүзеге асыру үшiн қаражат тарту
мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлға акционерлiк қоғам болып танылады.
Акционерлiк қоғамның өз қатысушыларының мүлкiнен оқшауланған мүлкi болады,
өз мiндеттемелерi бойынша өз мүлкi шегiнде жауапты болады және өз
қатысушыларының мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi.
Акционерлiк қоғамның құрылтай құжаттары болып құрылтай шарты (жалғыз
құрылтайшының шешiмi) мен жарғы акционерлiк қоғамның құрылтай құжаттары
болып табылады. Акционерлiк қоғамның құрылтай құжаттары нотариаттық
куәландырылуға жатады. Құрылтай шартының күшi (жалғыз құрылтайшының шешiмi)
жарияланған акциялар шығарылымы мемлекеттiк тiркеуден өткiзiлген күннен
бастап тоқтатылады.
Акционерлiк қоғамның жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері тиісті
қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы Қазақстан Республикасының
заңында белгіленген айлық есептік көрсеткіштің 50000 еселенген мөлшерінде
болады.
Бағалы қағаздарды шығару және орналастыру Акционерлiк қоғам шығаратын
бағалы қағаздардың түрлерi заң актiлерiнде белгiленедi.
Акционерлік қоғам, Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде
көзделген жағдайларды қоспағанда, қамтамасыз етілген облигациялар және
қамтамасыз етілмеген облигациялар шығаруға құқылы. Акционерлiк қоғам
купондық және дисконттық облигациялар шығаруға құқылы. Облигациялар
шығарудың шарттары мен тәртiбi бағалы қағаздар рыногы туралы заңдармен
белгiленедi.
Акционерлiк қоғам заңдарда белгiленген тәртiппен туынды бағалы
қағаздар, опциондар мен айырбасталатын бағалы қағаздар шығаруға құқылы.
Акционерлiк қоғамның жоғары органы оның акционерлерiнiң жалпы жиналысы
болып табылады. Акционерлердiң жалпы жиналысының айрықша құзыретiне
жатқызылған мәселелердi шешудi акционерлiк қоғамның өзге органдарына беруге
болмайды.
Акционерлiк қоғамның атқарушы органы алқалық (басқарма) немесе жеке
дара (директор, бас директор, президент) болуы мүмкiн. Ол акционерлiк қоғам
қызметiне күнделiктi басшылықты жүзеге асырады және директорлар кеңесi мен
акционерлердiң жалпы жиналысына есеп бередi.
Қоғам басқа да органдарының заңдармен немесе құрылтай құжаттарымен
белгiленген ерекше құзыретiне кiрмейтiн барлық мәселелердi шешу акционерлiк
қоғамның атқарушы органының құзыретiне жатады.
Өндiрiстiк кооператив азаматтардың бiрлескен кәсiпкерлiк қызмет үшiн
мүшелiк негiзде олардың өз еңбегiмен қатысуына және өндiрiстiк кооператив
мүшелерiнiң мүлiктiк жарналарын бiрiктiруiне негiзделген ерiктi бiрлестiгi
өндiрiстiк кооператив деп танылады. Кооператив мүшелерi екеуден кем
болмауға тиiс.
Өндiрiстiк кооперативтi басқарудың жоғары органы оның мүшелерiнiң
жалпы жиналысы болып табылады. Өндiрiстiк кооперативте кооперативтiң
атқарушы органдарының қызметiне бақылау жасауды жүзеге асыратын қадағалау
кеңесi құрылуы мүмкiн. Қадағалау кеңесi мүшелерiнiң өндiрiстiк кооператив
атынан әрекет жасауға құқығы жоқ. Басқарма және (немесе) оның төрағасы
кооперативтiң атқарушы органдары болып табылады. Олар кооператив қызметiне
күнделiктi басшылықты жүзеге асырады және қадағалау кеңесi мен кооператив
мүшелерiнiң жалпы жиналысына есеп бередi.
Тек кооператив мүшелерi ғана қадағалау кеңесi мен өндiрiстiк
кооператив басқармасының мүшесi бола алады. Кооператив мүшесi бiр мезгiлде
қадағалау кеңесiнiң мүшесi және басқарма мүшесi бола алмайды. Өндiрiстiк
кооперативтi басқару органдарының құзыретi, сондай-ақ олардың шешiм
қабылдау және кооператив атынан әрекет жасау тәртiбi заң құжаттары мен
құрылтай құжаттарында белгiленедi. Өндiрiстiк кооператив мүшелерiнiң жалпы
жиналысының ерекше құзыретiне мыналар жатады:
1) кооператив жарғысын өзгерту;
2) атқарушы, тексерушi органдарды және қадағалау кеңесiн құру мен
олардың мүшелерiн керi шақырып алу;
3) кооператив мүшелерiн қабылдау және шығару;
4) кооперативтiң қаржы есебiн бекiту және оның таза табысын бөлу;
5) кооперативтi қайта құру мен таратуды шешу.
Жалпы жиналыстың ерекше құзыретiне заң құжаттары мен құрылтай
құжаттарында басқа мәселелердi шешудi де жатқызуы мүмкiн.
Жалпы жиналыстың немесе кооперативтiң қадағалау кеңесiнiң ерекше
құзыретiне жатқызылған мәселелердi олар кооперативтiң атқарушы органдарының
шешуiне бере алмайды. Жалпы жиналыс шешiмдер қабылдаған кезде кооператив
мүшесiнiң бiр даусы болады.
Өндiрiстiк кооперативтiң мүшесi кооперативтен өз қалауымен шығуға
құқылы. Бұл ретте оған оның жарнасы төленуге немесе берiлуге, сондай-ақ
жарғыда көзделген басқа төлемдер төлеу жүзеге асырылуға тиiс.
Өндiрiстiк кооперативтi қайта құру және тарату өндiрiстiк кооператив
өз мүшелерiнiң жалпы жиналысының шешiмi бойынша ерiктi түрде қайта құрылуы
және таратылуы мүмкiн. Өндiрiстiк кооператив өз мүшелерiнiң бiрауызды
шешiмi бойынша шаруашылық серiктестiгi болып қайта құрылуы мүмкiн. [19]
Елімізде кәсіпкерліктің негізгі түрлері мен ерекшеліктерін қарастыра
келіп, кәсіпкерлікті ұйымдастыру жағдайына қысқаша тоқталайық. Еліміздің
негізгі заңды құжаттарына сәйкес кәсіпкерлікті ұйымдастыру дара
кәсіпкерлік, яғни заңды тұлға құрмастан кәсіпкерлік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz