Кәсіпорынды дағдарысқа қарсы басқару
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 КӘСІПОРЫНДЫ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Әлеуметтік.экономикалық дамудағы дағдарыс түсінігі және оның пайда болу себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Кәсіпорынның дағдарысқа қарсы басқаруының мәні мен мазмұны ... ... ... 14
1.3 Кәсіпорындағы дағдарыстарды айқындау диагностикасының әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ «КАЗКОММЕРЦБАНК» АҚ.ЫНА ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.1 ҚР.сындағы коммерциялық банктердің дағдарыс кезіндегі жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.2 «Казкоммерцбанк» АҚ.ы туралы жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.3 Коммерциялық банктердің қазіргі қаржылық жағдайы және банк жүйесінің халықаралық рейтингін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
3 ҚАЗАҚСТАН БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУЫН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
3.1 Дағдарыстарды мемлекеттік реттеудің шетелдік тәжірибелері ... ... ... ... ... .61
3.2 Қазақстандық коммерциялық банктердің дағдарыс кезінде қаржылық жағдайын дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
3.3 Банк жүйесін қаржылық дағдарыстан алып шығу жөніндегі шаралар мен ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...79
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81
1 КӘСІПОРЫНДЫ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Әлеуметтік.экономикалық дамудағы дағдарыс түсінігі және оның пайда болу себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Кәсіпорынның дағдарысқа қарсы басқаруының мәні мен мазмұны ... ... ... 14
1.3 Кәсіпорындағы дағдарыстарды айқындау диагностикасының әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ «КАЗКОММЕРЦБАНК» АҚ.ЫНА ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.1 ҚР.сындағы коммерциялық банктердің дағдарыс кезіндегі жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.2 «Казкоммерцбанк» АҚ.ы туралы жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.3 Коммерциялық банктердің қазіргі қаржылық жағдайы және банк жүйесінің халықаралық рейтингін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
3 ҚАЗАҚСТАН БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУЫН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
3.1 Дағдарыстарды мемлекеттік реттеудің шетелдік тәжірибелері ... ... ... ... ... .61
3.2 Қазақстандық коммерциялық банктердің дағдарыс кезінде қаржылық жағдайын дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
3.3 Банк жүйесін қаржылық дағдарыстан алып шығу жөніндегі шаралар мен ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...79
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81
«Қазақстан-2030» Стратегиясында дамудың ұзақ мерзімді басым мақсаттарына ұлттық дағдарысқа қарсы басқаруының аумақтық тұтастығын толық сақтай отырып, Қазақстанның тәуелсіз егемен мемлекет ретінде дамуын дағдарысқа қарсы басқаруының, шетел инвестициялары мен ішкі жинақталымдардың деңгейі жоғары ашық нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсу жатады. Стратегия түйінді міндеттердің бірі ретінде республикада индустриалдық әлеуетке негізделген, әлемдік ғылыми-техникалық прогрестің қазіргі кездегі жетістіктері есебімен, көп салалық, бәсеке қабілетті өнеркәсіптік кешенді қалыптастыруды қарастырады /1/.
Диссертациялық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі әлемдік экономикалық дағдарыс және бәсеке жағдайында әрбір мемлекеттің мақсаты экономикалық жағдайдың тұрақтылығын, елдің әл-ауқатын және экономикалық өсуді қамтамасыз ету болып табылады. Бұл мақсатқа жету үшін мемлекет ұлттық бәсекеқабілеттілікті дамыту қажет, яғни тиімді және пайда әкелетін кәсіпорындар және банктерді құруы керек. Бірақ та қазіргі дағдарыс кезінде кәсіпорындар мен банктердің жағдайы қиын болып тұр. Кәсіпорындар мен банктердің жағдайының нашарлауы мемлекет экономикасының өсуін тежейді. Сондықтан да қазіргі кезде дағдарысқа қарсы басқару мәселесі өзекті болып табылады.
Диссертациялық жұмыстың зерттеу пәні – нарықтық экономиканың тұрақсыздығының өсуі жағдайында кәсіпорындарды дағдарысқа қарсы басқару.
Зерттеу объектісі болып жалпы Қазақстан Республикасы бойынша екінші деңгейлік банктердің қызмет ету принциптері, қазіргі жағдайы және әрі қарай дамыту мәселелері қарастырылады.
Диссертациялық жұмыстың негізгі мақсаты – кәсіпорынды дағдарысқа қарсы басқарудың теоретикалық-әдістемелік негіздерін анықтау, оның механизмін жетілдіру және Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің қазіргі қаржылық жағдайы мен сенімділігін талдай отырып, оның дағдарыстан шығу және әрі қарай дамуын қамтамасыз ету мәселелерін шешу жолдары болып табылады.
Жұмыстың міндеттері:
- дағдарыс туралы түсінік қалыптастыру және ерекшеліктерін анықтау;
- дамыған шетелдiк мемлекеттердің дағдарысқа қарсы басқару тәжірибелерін қарастыру, олардың елiмiз экономикасы үшiн тиiмдi жақтарын анықтау;
- коммерциялық банктердің экономикалық маңыздылығын қарастыру және оның қызмет ету принциптерімен танысу;
- Қазақстан Республикасындағы банктердің қазіргі жағдайын талдау және рейтинг деңгейін бағалау;
- еліміздің банк жүйесінің әрі қарай дамуын қамтамасыз ету шараларын қарастыру.
Диссертациялық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі әлемдік экономикалық дағдарыс және бәсеке жағдайында әрбір мемлекеттің мақсаты экономикалық жағдайдың тұрақтылығын, елдің әл-ауқатын және экономикалық өсуді қамтамасыз ету болып табылады. Бұл мақсатқа жету үшін мемлекет ұлттық бәсекеқабілеттілікті дамыту қажет, яғни тиімді және пайда әкелетін кәсіпорындар және банктерді құруы керек. Бірақ та қазіргі дағдарыс кезінде кәсіпорындар мен банктердің жағдайы қиын болып тұр. Кәсіпорындар мен банктердің жағдайының нашарлауы мемлекет экономикасының өсуін тежейді. Сондықтан да қазіргі кезде дағдарысқа қарсы басқару мәселесі өзекті болып табылады.
Диссертациялық жұмыстың зерттеу пәні – нарықтық экономиканың тұрақсыздығының өсуі жағдайында кәсіпорындарды дағдарысқа қарсы басқару.
Зерттеу объектісі болып жалпы Қазақстан Республикасы бойынша екінші деңгейлік банктердің қызмет ету принциптері, қазіргі жағдайы және әрі қарай дамыту мәселелері қарастырылады.
Диссертациялық жұмыстың негізгі мақсаты – кәсіпорынды дағдарысқа қарсы басқарудың теоретикалық-әдістемелік негіздерін анықтау, оның механизмін жетілдіру және Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің қазіргі қаржылық жағдайы мен сенімділігін талдай отырып, оның дағдарыстан шығу және әрі қарай дамуын қамтамасыз ету мәселелерін шешу жолдары болып табылады.
Жұмыстың міндеттері:
- дағдарыс туралы түсінік қалыптастыру және ерекшеліктерін анықтау;
- дамыған шетелдiк мемлекеттердің дағдарысқа қарсы басқару тәжірибелерін қарастыру, олардың елiмiз экономикасы үшiн тиiмдi жақтарын анықтау;
- коммерциялық банктердің экономикалық маңыздылығын қарастыру және оның қызмет ету принциптерімен танысу;
- Қазақстан Республикасындағы банктердің қазіргі жағдайын талдау және рейтинг деңгейін бағалау;
- еліміздің банк жүйесінің әрі қарай дамуын қамтамасыз ету шараларын қарастыру.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан – 2030 Стратегиялық Бағдарламасы
2. Коротков Э.М. Антикризисное управление.- М.: Инфра - М, 2005. 23с
3. Нурмуханова Л.К. Выявление кризисных тенденций и организация антикризисного управления (на материалах РК): автореф. канд. эконом. наук. – Алматы: 2003. 26с
4. Грязнова А.Г. Антикризисный менеджмент.- М.: Экмос, 1999. 56с
5. Беляева С.Г. Теория и практика антикризисного управления.- М.: Юнити, 1996. 34с
6. Уткина Э.А. Справочник кризисного управляющего.- М.: Экмос, 1999. 87с
7. Аубакирова Г.М. Антикризисное управление – основа оздоровления промышленных предприятии: магистрская диссертация – Алматы: 2004. 26с
8. Гунин В.И. 17 - модульная программа для менеджеров: управление развитием организации, модуль «Антикризисное управление».- М.: Инфра – М, 2000. 65с
9. Мухамбетов Т.И., Нукушев А.Г. Банкротство и антикризисное управление предприятием (учебное пособие).- Алматы: 2000. 23с
10. Крюков А.Ф., Егорычев И.Г. Анализ методик прогнозирования кризисной ситуации коммерческой организации с использованием финансовых индикаторов // Менеджмент в России и за рубежом.- 2008.- №2.- C. 24-27.
11. Кыстаубаев М.Б. Финансово-экономическое оздоровление промышленных предприятий с применением процедур банкротства: автореф. канд.эконом.наук. – Алматы: 2002. 36 с.
12. Радионов Н.А. Антикризисный менеджмент.- М.: 2001. 15с.
13. Киреева А.А. Совершенствование механизма антикризисного управления предприятием: магистрская диссертация – Алматы: 2009. 28 с.
14. Иванова Г.П. Теория и практика антикризисного управления.- М: Юнити, 1995. 74с
15. Ларионов И.К. Антикризисное управление.- М.: Даников и К, 2001. 82с
16. Юн Г.Б. Методология антикризисного управления.- М.: Дело, 2004. 76c
17. Мухамбетов Т.И. Банкротство и антикризисное управление предприятием: автореф. канд.эконом.наук. – Алматы: 2003. 41 с.
18. Трененков Е.М., Дведенидова С.А. Диагностика в антикризисном управлении // Менеджмент в России и за рубежом.- 2002.- №1.- C. 13-15.
19. Банковская система Республики Казахстан // Сайт в интернете www.rfca.gov.kz
20. Екінші деңгейлі банктердің қаржылық көрсеткіштері 01.01.2009 // Интернеттегі сайты www.afn.kz
21. ҚР Ұлттық банкінің статистикалық бюллетені 01.01.2009 // Интернеттегі сайты www.alb.kz
22. Зиябеков Б. Анализ текущего состояния банковской системы Республики Казахстан // Банки Казахстана.- 2006.- №12.- C. 15-16.
23. ҚР Ұлттық банкінің 2009 жылғы жалпы экономикалық есебі // Интернеттегі сайты www.alb.kz
24. ҚР екінші деңгейлі банктер бойынша қорытынды баланс 2005-2009 // Интернеттегі сайты www.afn.kz
25. Отчет о финансовой стабильности Казахстана 01.01.2009 // Сайт в интернете www.nationalbank.kz
26. Қазақстан банктерінің несиелік рейтингтері // Интернеттегі сайты www.kase.kz
27. Фоминских О. Кто защитит казахстанские банки? Moody's снизило их рейтинги и прогнозы // Капитал.kz.- 2009.- №39(126).- C. 25-26.
28. В финансово-банковском секторе Казахстана еще не преодолены кризисные явления // Сайт в интернете www.afn.kz
29. Киреева А.А. Зарубежный опыт антикризисного управления предприятием // Саясат.- 2008.- №3.- C. 7-9.
30. Востриков П. О банкротстве предприятий заемщиков и банков за рубежом // Хозяйство и право.- 2008.- №3.- C. 34-37.
31. Монич Ю. Банкротство предприятий в странах Центральной и Восточной Европы: цели, проблемы, результаты // Проблемы прогнозирования.- 2009.- №5.- C. 45-46.
32. Зоидов К.Х. Кризисная цикличность и методология антикризисного регулирования переходной экономики России // Экономическая наука современной России.- 2008.- №2.- C. 55-56.
33. Журавская Е. Экономика и политика российских банкротств // Вопросы экономики.- 2007.- №4.- C. 135-138.
34. Алпысбаева Н.С., Мунш В.А. Становление института банкротства в Республике Казахстан // Вестник КазНУ.- 2008.- №3.- C. 5-6.
35. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Жолдауы. Астана, 2010 жылдың 29 қаңтары
36. Тұрапбайұлы А. Дағдарыс қолдау тапты // Егемен Қазақстан.- 2009.- №4.- Б. 5-7.
37. Шайынғазы С. Әлемдік дағдарыс әлемдік сарапшылар көзімен // Егемен Қазақстан.- 2009.- №2.- Б. 3-4.
38. Сағадиев К. Дағдарыс өтеді, болашақ туралы ойласу керек // Егемен Қазақстан.- 2010.- №2.- Б. 1-2.
2. Коротков Э.М. Антикризисное управление.- М.: Инфра - М, 2005. 23с
3. Нурмуханова Л.К. Выявление кризисных тенденций и организация антикризисного управления (на материалах РК): автореф. канд. эконом. наук. – Алматы: 2003. 26с
4. Грязнова А.Г. Антикризисный менеджмент.- М.: Экмос, 1999. 56с
5. Беляева С.Г. Теория и практика антикризисного управления.- М.: Юнити, 1996. 34с
6. Уткина Э.А. Справочник кризисного управляющего.- М.: Экмос, 1999. 87с
7. Аубакирова Г.М. Антикризисное управление – основа оздоровления промышленных предприятии: магистрская диссертация – Алматы: 2004. 26с
8. Гунин В.И. 17 - модульная программа для менеджеров: управление развитием организации, модуль «Антикризисное управление».- М.: Инфра – М, 2000. 65с
9. Мухамбетов Т.И., Нукушев А.Г. Банкротство и антикризисное управление предприятием (учебное пособие).- Алматы: 2000. 23с
10. Крюков А.Ф., Егорычев И.Г. Анализ методик прогнозирования кризисной ситуации коммерческой организации с использованием финансовых индикаторов // Менеджмент в России и за рубежом.- 2008.- №2.- C. 24-27.
11. Кыстаубаев М.Б. Финансово-экономическое оздоровление промышленных предприятий с применением процедур банкротства: автореф. канд.эконом.наук. – Алматы: 2002. 36 с.
12. Радионов Н.А. Антикризисный менеджмент.- М.: 2001. 15с.
13. Киреева А.А. Совершенствование механизма антикризисного управления предприятием: магистрская диссертация – Алматы: 2009. 28 с.
14. Иванова Г.П. Теория и практика антикризисного управления.- М: Юнити, 1995. 74с
15. Ларионов И.К. Антикризисное управление.- М.: Даников и К, 2001. 82с
16. Юн Г.Б. Методология антикризисного управления.- М.: Дело, 2004. 76c
17. Мухамбетов Т.И. Банкротство и антикризисное управление предприятием: автореф. канд.эконом.наук. – Алматы: 2003. 41 с.
18. Трененков Е.М., Дведенидова С.А. Диагностика в антикризисном управлении // Менеджмент в России и за рубежом.- 2002.- №1.- C. 13-15.
19. Банковская система Республики Казахстан // Сайт в интернете www.rfca.gov.kz
20. Екінші деңгейлі банктердің қаржылық көрсеткіштері 01.01.2009 // Интернеттегі сайты www.afn.kz
21. ҚР Ұлттық банкінің статистикалық бюллетені 01.01.2009 // Интернеттегі сайты www.alb.kz
22. Зиябеков Б. Анализ текущего состояния банковской системы Республики Казахстан // Банки Казахстана.- 2006.- №12.- C. 15-16.
23. ҚР Ұлттық банкінің 2009 жылғы жалпы экономикалық есебі // Интернеттегі сайты www.alb.kz
24. ҚР екінші деңгейлі банктер бойынша қорытынды баланс 2005-2009 // Интернеттегі сайты www.afn.kz
25. Отчет о финансовой стабильности Казахстана 01.01.2009 // Сайт в интернете www.nationalbank.kz
26. Қазақстан банктерінің несиелік рейтингтері // Интернеттегі сайты www.kase.kz
27. Фоминских О. Кто защитит казахстанские банки? Moody's снизило их рейтинги и прогнозы // Капитал.kz.- 2009.- №39(126).- C. 25-26.
28. В финансово-банковском секторе Казахстана еще не преодолены кризисные явления // Сайт в интернете www.afn.kz
29. Киреева А.А. Зарубежный опыт антикризисного управления предприятием // Саясат.- 2008.- №3.- C. 7-9.
30. Востриков П. О банкротстве предприятий заемщиков и банков за рубежом // Хозяйство и право.- 2008.- №3.- C. 34-37.
31. Монич Ю. Банкротство предприятий в странах Центральной и Восточной Европы: цели, проблемы, результаты // Проблемы прогнозирования.- 2009.- №5.- C. 45-46.
32. Зоидов К.Х. Кризисная цикличность и методология антикризисного регулирования переходной экономики России // Экономическая наука современной России.- 2008.- №2.- C. 55-56.
33. Журавская Е. Экономика и политика российских банкротств // Вопросы экономики.- 2007.- №4.- C. 135-138.
34. Алпысбаева Н.С., Мунш В.А. Становление института банкротства в Республике Казахстан // Вестник КазНУ.- 2008.- №3.- C. 5-6.
35. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Жолдауы. Астана, 2010 жылдың 29 қаңтары
36. Тұрапбайұлы А. Дағдарыс қолдау тапты // Егемен Қазақстан.- 2009.- №4.- Б. 5-7.
37. Шайынғазы С. Әлемдік дағдарыс әлемдік сарапшылар көзімен // Егемен Қазақстан.- 2009.- №2.- Б. 3-4.
38. Сағадиев К. Дағдарыс өтеді, болашақ туралы ойласу керек // Егемен Қазақстан.- 2010.- №2.- Б. 1-2.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 КӘСІПОРЫНДЫ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Әлеуметтік-экономикалық дамудағы дағдарыс түсінігі және оның пайда болу
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Кәсіпорынның дағдарысқа қарсы басқаруының мәні мен
мазмұны ... ... ... 14
1.3 Кәсіпорындағы дағдарыстарды айқындау диагностикасының әдістемелік
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ
КАЗКОММЕРЦБАНК АҚ-ЫНА ЭКОНОМИКАЛЫҚ
СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.1 ҚР-сындағы коммерциялық банктердің дағдарыс кезіндегі жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2 Казкоммерцбанк АҚ-ы туралы жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..38
2.3 Коммерциялық банктердің қазіргі қаржылық жағдайы және банк жүйесінің
халықаралық рейтингін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..49
3 ҚАЗАҚСТАН БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУЫН
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
3.1 Дағдарыстарды мемлекеттік реттеудің шетелдік
тәжірибелері ... ... ... ... ... .61
3.2 Қазақстандық коммерциялық банктердің дағдарыс кезінде қаржылық жағдайын
дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .66
3.3 Банк жүйесін қаржылық дағдарыстан алып шығу жөніндегі шаралар мен
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .79
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 81
КІРІСПЕ
Қазақстан-2030 Стратегиясында дамудың ұзақ мерзімді басым
мақсаттарына ұлттық дағдарысқа қарсы басқаруының аумақтық тұтастығын толық
сақтай отырып, Қазақстанның тәуелсіз егемен мемлекет ретінде дамуын
дағдарысқа қарсы басқаруының, шетел инвестициялары мен ішкі
жинақталымдардың деңгейі жоғары ашық нарықтық экономикаға негізделген
экономикалық өсу жатады. Стратегия түйінді міндеттердің бірі ретінде
республикада индустриалдық әлеуетке негізделген, әлемдік ғылыми-техникалық
прогрестің қазіргі кездегі жетістіктері есебімен, көп салалық, бәсеке
қабілетті өнеркәсіптік кешенді қалыптастыруды қарастырады 1.
Диссертациялық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі әлемдік экономикалық
дағдарыс және бәсеке жағдайында әрбір мемлекеттің мақсаты экономикалық
жағдайдың тұрақтылығын, елдің әл-ауқатын және экономикалық өсуді қамтамасыз
ету болып табылады. Бұл мақсатқа жету үшін мемлекет ұлттық
бәсекеқабілеттілікті дамыту қажет, яғни тиімді және пайда әкелетін
кәсіпорындар және банктерді құруы керек. Бірақ та қазіргі дағдарыс кезінде
кәсіпорындар мен банктердің жағдайы қиын болып тұр. Кәсіпорындар мен
банктердің жағдайының нашарлауы мемлекет экономикасының өсуін тежейді.
Сондықтан да қазіргі кезде дағдарысқа қарсы басқару мәселесі өзекті болып
табылады.
Диссертациялық жұмыстың зерттеу пәні – нарықтық экономиканың
тұрақсыздығының өсуі жағдайында кәсіпорындарды дағдарысқа қарсы басқару.
Зерттеу объектісі болып жалпы Қазақстан Республикасы бойынша екінші
деңгейлік банктердің қызмет ету принциптері, қазіргі жағдайы және әрі қарай
дамыту мәселелері қарастырылады.
Диссертациялық жұмыстың негізгі мақсаты – кәсіпорынды дағдарысқа қарсы
басқарудың теоретикалық-әдістемелік негіздерін анықтау, оның механизмін
жетілдіру және Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің қазіргі
қаржылық жағдайы мен сенімділігін талдай отырып, оның дағдарыстан шығу және
әрі қарай дамуын қамтамасыз ету мәселелерін шешу жолдары болып табылады.
Жұмыстың міндеттері:
- дағдарыс туралы түсінік қалыптастыру және ерекшеліктерін анықтау;
- дамыған шетелдiк мемлекеттердің дағдарысқа қарсы басқару
тәжірибелерін қарастыру, олардың елiмiз экономикасы үшiн тиiмдi жақтарын
анықтау;
коммерциялық банктердің экономикалық маңыздылығын қарастыру және оның
қызмет ету принциптерімен танысу;
Қазақстан Республикасындағы банктердің қазіргі жағдайын талдау және рейтинг
деңгейін бағалау;
еліміздің банк жүйесінің әрі қарай дамуын қамтамасыз ету шараларын
қарастыру.
Зерттеу нәтижелерінің ғылыми жаңалығы дағдарыс жағдайында отандық
кәсіпорындардың көпшілігінің құлдырау себептерін анықтау және оған қарсы
басқару тәсілдері туралы теория – әдіснамалық қағидалар жиынтығын қамтитын
ғылыми – қолданбалы даярламалар әзірлеу болып табылады.
Диссертациялық жұмыс барысындағы зерттеу жұмысының методологиялық және
әдістемелік негіздері отандық және шет елдік ғалымдардың еңбектері,
оқулықтар, сондай-ақ мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған мақалалары,
заңдар, бағдарламалар, интернет ресурстары, газеттер, автордың өз
ізденістері болып табылады. Зерттеуге алынған объектіні қарастыру барысында
экономикалық, салыстырмалы, статистикалық және логикалық әдістер
қолданылды. Жұмыстың ақпараттық негізін ҚР Ұлттық банкі, ҚР Қаржы нарығын
және қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігінің статистикалық
мәліметтері мен есептері және жекелеген коммерциялық банктердің веб-
сайттарынан алынған мәліметтер құрайды.
Дағдарысқа қарсы басқару, кәсіпорынның тұрақсыз сыртқы орта
жағдайындағы экономикалық стратегиясын жасаудың жекелеген мәселелері Г.
Беккер, У. Брэддик, Ф. Хайек, Р. Хоутри, Д. Кейнс, С. Джевонс, Б. Мур, Й.
Шумпетер, Г. Минцберг, М. Портер, А. Пигу және т.б. шетелдік белгілі
ғалымдардың еңбектерінде мазмұндалған.
Нарықтық экономикаға тән үдерістердің даму шамасына орай,
кәсіпорындарды дағдарысқа қарсы басқару К. Жугляр, Д. Китчин, Н.Д.
Кондратьев, И.Ансофф, В.А. Баринов, В.П. Буянова, Е.Т. Гребнева, А.Г.
Грязнова, Э.М. Коротков, В.Г. Крыжановский, В.И. Лапенков, О.Т. Лебедев,
К.И. Кирсанов, Г.З. Базаров, С.Г. Беляев және т.б. секілді көптеген ресей
ғалымдарының ғылыми еңбектері мен жарияланымдары нақ осы мәселені
зерттеуді, оны шешуді мақсат тұтқан.
Қазақстандық экономикалық ғылымда дағдарысқа қарсы басқару мәселелері
У.Б. Баймуратов, А.К. Кошанов, О.С. Сабден, Н.К. Нурланова, А.А. Рамазанов,
Н.С. Алпысбаева, В.А. Мунш, М.Б. Кыстаубаев, А.Г. Нукушев, Л. Нурмуханова,
Д.А. Құнанбаева және т.б. еңбектерінде көрініс тапқан.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңыздылығы жоғары болып келеді,
себебі мұндағы зерттеу нәтижелері мен қорытындылары екінші деңгейдегі
банктерді дағдарыстан алып шығуға, олардың қызметін жақсартуға және
дамытуға арналған.
1 КӘСІПОРЫНДЫ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Әлеуметтік-экономикалық дамудағы дағдарыс түсінігі және оның пайда
болу себептері
Қазіргі әдебиетте әлеуметтік-экономикалық жүйенің дамуындағы дағдарыс
туралы жалпы көріністер әлі анықталмаған. Дағдарыстың өндірістік
капиталистік әдісінің сипаттамалық белгісі екендігі және социалистік
кезеңінде болмау керектігі туралы көзқарас бар. Бұрын социализм кезінде
теориялық жағынан алғанда дағдарыс болмайды, тек өсу қиындықтары бар
деген пікір қалыптасқан. Көп жылдар бойы біздің елімізде дағдарыс
түсінігінің өзі өндірістік дамуының экономикалық саясатын жасаудың нақты
факторы болуына қарағанда көбінесе идеологиялық түсінік болып табылады.
Кейбіреулер дағдарыс түсінігі тек макроэкономикалық даму процестеріне
жатады десе, рудың кәсіпқорлығысыз немесе қателіктерден туындаған аз немесе
өте өткір проблемалар бар. Бұл проблемалар кейбір сыртқы себептермен
жаттастырылған болса да, даму дағдарысы туралы айғақ бола алмайды және олар
объективті тенденциялармен келтірілмеген. Осындай көріністердің кері
салдарлары болу мүмкін: егер бұл ұстанымнан кәсіпорынды басқаруды
қарастырсақ, онда оның даму стратегиясын жасағанда дағдарыстың мүмкіндігін
болжауға және есепке алуға қажеттілік жоқ. Осы кезде стратегия қаншалықты
нақты болады, егер дағдарыстар шын мәнінде заңды болса?
Дағдарыс түсінігі түрлі басқарушылық шешім жасау әдістемесіне әсер
ететін тәуекелділік түсінігімен өзара байланысты. Басқарудан болжамды және
дағдарысты күтуді алып тастаңыз, онда тәуекелділікті қабылдау өткірлігі
болмайды және тек дағдарыс жағдайында ғана емес, сонымен қатар кәдімгі
қатерлер де кенеттен пайда болу мүмкін. Дағдарыс проблемасына басқа жақтан
да қарауға болады. Әлеуметтік-экономикалық жүйенің өзінің түрлі түрінде
және формасында, ол қоғамдық формация, фирма немесе кәсіпорын болсын,
өзінің өмір сүруінің 2 тенденциясы бар: қызмет ету және даму 2.
Қызмет ету - бұл оның тұтастығын, сапалы нақтылығын, сипаттарын
анықтайтын функцияларды сақтау, өміршеңділігін қолдау.
Даму - өміршеңдікті өзгерістегі орта жағдайларында бекемдейтін жаңа
сапа алу. Қызмет ету және даму өзара байланысты.
Әлеуметтік-экономикалық жүйенің негізгі тенденцияларының диалектикалық
бірлігін көрсетеді. Бұл байланысты оның сипаттамасынан және
көрсеткіштерінде көруге болады. Мысалы, әлеуметік-экономикалық жүйенің
қызмет етуі еңбек затының, құралдың және еңбек әрекетін жүзеге асыратын
адамның міндетті түрде болуын сипаттайды. Осындай әлеуметтік-экономикалық
жүйенің қызмет етуі бұл белгілердің нақты сәйкестілігінде мүмкін болады:
еңбек құралы оның затын өзгерте алады, адамда еңбек құралы болу керек,
нәтиже адамның мүддесіне және қажеттілігіне сәйкес болу керек. Бұлардың
бәрі қызмет ету жағдайлары.
Әлеуметік-экономикалық жүйедегі (ұйым) дағдарыс қауіпінің пайда болуы
1 - сурет
Даму заттың, еңбек құралының және адамның өзгерістерін сипаттайды. Бұл
өзгерістердің өлшемі ретінде әлеуметтік-экономикалық жүйенің қызмет ету
тұрақтылығын және үйлесімділігін бекітетін немесе оның қызмет етуіне жаңа
жағдай жасайтын жаңа сапалардың болуы болып табылады. Даму факті ретінде
еңбек өнімділігін, оның мазмұнын өзгерту, жаңа технологияның болуы болып
табылады. Осы кезде, әрине әлеуметтік-экономикалық жүйенің қызмет етуі
жағдайларды да өзгертеді. Қызмет ету және дамудың өзара байланысында
диалектикалық сипат бар, ол дағдарыстың пайда болу мүмкіндігін және
заңдалған шешімдерін көрсетеді. Қызмет ету дамуды тежейді және сонымен
бірге оның керектік ортасы болып табылады. Даму қызмет етудің көптеген
процесстерін бұзады, бірақ оның бекемді болуына жағдай жасайды 3.
Сонымен дағдарыстың кезеңдік пайда болуын көрсететін дамудың кезеңдік
тенденциясы пайда болды. Дағдарыс міндетті түрде қиратқыш болып табылады,
бірақ олардың болуы тек субъективті емес, сонымен бірге әлеуметтік-
экономикалық жүйенің табиғатымен, объективті салдарымен байланысты.
Дағдарыс себептері сыртқы және ішкі болуы мүмкін. Мысалы фирма үшін
дағдарыстың сыртқы себептері макроэкономикалық дамудың тенденциясы және
стратегиясымен немесе әлемдік экономика дамуымен, бәсекелестікпен, елдегі
саяси жағдайымен байланысты болу мүмкін, ал ішкі себептер маркетингтің
тәуекел стратегиясымен ішкі қайшылықтарымен, өндірісті басқарудың
кемшіліктерімен, инновация және инвестициялық саясатпен байланысты болады.
Егер дағдарысты осылай түсінсек, онда дағдарыс қаупі әрқашан бар екенін
айтуға болады, сол себептен оны болжау және жоспарлау керек. Дағдарыс
түсінігінде оның себептеріне ғана емес сонымен қатар салдарына да үлкен мән
беріледі - ұйымдастыруды жаңарту немесе оны жою, жаңа дағдарыстың болуы
немесе қалпына келуі мүмкін. Ол тізбекті реакция сияқты пайда болуы мүмкін.
Дағдарыс қызмет ету мен дамудың қайшылықтарын ғана көрсетпейді, олар
қызмет ету процесінің өзінде пайда болу мүмкін. Бұл, мысалы, техника мен
персонал квалификациялық деңгейі, нақты технология және оны пайдалану
жағдайы арасындағы қайшылықтар 4.
Дағдарыс - бұл оның қоршаған ортаның өміршеңдігіне қатерлі әлеуметтік-
экономикалық жүйедегі қайшылықтардың өсуі болып табылады.
Дағдарыс себептері жаңарту және қайтақұрылымданудың циклдық
қажеттілігімен байланысты объективті басқарудағы волюнтаризм мен қателерді
көрсететін субъективті, климат ерекшелігіне, жер сілкіну мен тағы басқа
байланысты табиғи болу мүмкін.
Дағдарыс жағдайларды ұзақ уақытқа консервациялау мүмкіндігі бар. Бұл
белгілі саяси себептерімен түсіндірілуі мүмкін. Жалпы дағдарыстың салдары 2
фактормен өзара байланысты: оның себептері және дағдарыстың даму
процесстерін басқару мүмкіндігі. Дағдарыстың салдары аяқ астындағы
өзгерістерге немесе одан жұмсақ, созылмалы және жүйелі шығуына әкелу
мүмкін.
Кәсіпорын дамуындағы дағдарыстық өзгерістер ұзақ мерзімді және қысқа
мерзімді, сапалы және санды, қайтымды және қайтымсыз болады. Дағдарыстың
түрлі салдары оның сипаттамасымен ғана емес, сонымен қатар оны жұмсартатын
немесе күшейтетін дағдарысқа қарсы басқару сипаттамасымен анықталады.
Бұл қатынаста басқару мүмкіндіктерді ынталандыру сипаттамасына, басқару
мақсатына кәсіпқорлығына, мәдениетіне, себептер мен салдары,
жауапкершілікті түсінуге байланысты.
Көп жағдайда энтузиазм көмектеседі. Бірақ энтузиазм ұзақ әсерді бере
алмаса да оны дағдарысқа қарсы басқару бағдарламасынан шығаруға болмайды.
Сонда да энтузиазм өзінің басталуы, ұлттық ерекшеліктері, мәдениет
дәстүрлері тағы басқа бойынша әр түрлі болады. Егер энтузиазм өрескел
қатерлер мен мақсаттарды жасыру үшін қолданылса да дағдарыс қысымын
төмендетпейді.
Тәжірибе көрсеткендей, дағдарыстар тек себептері мен салдары бойынша
ғана емес, сонымен қатар өзінің мазмұны бойынша да әр түрлі болып келеді
5.
Дағдарыстардың ішіндегі жалпы және жергілікті дағдарыстар. Жалпы
дағдарыстар әлеуметтік-экономикалық жүйенің бәрін қамтыса, ал жергілікті
тек оның бір бөлігін ғана қамтиды. Бұл дағдарыстардың көрсетілу масштабтары
бойынша бөлудің шартты сипаттары бар. Дағдарыстық жағдайды нақты талдауда
әлеуметтік-экономикалық жүйенің шектерін оның құрылымын және қызмет ету
ортасын ескеру керек.
Дағдарыстың мүмкін салдары
2 - сурет
Дағдарыстық жағдайларды макро және микро дағдарыстар деп бөлуге болады.
Макро дағдарысқа туындайтын жағдайдың үлкен көлемі мен ауқымы тән; ал микро
дағдарыстар тек жеке мәселелерді немесе мәселелер тобын қамтиды.
Дағдарыстың ерекшелігі ретінде жергілікті немесе микро дағдарыс болса да ол
тізбекті реакция секілді дамудың бүкіл жүйесіне немесе мәселесіне қарай
тарай алады. Себебі жүйеде барлық элементтердің өзара әсерлесулері болады
және мәселелер жеке шешілмейді. Бірақ ол дағдарыстық жағдайды басқару,
дағдарыстарды жою және оның өткірлігін төмендету шаралары болмаса немесе
керісінше дағдарыс дамуының ынталандыруы болса ғана пайда болады 6.
Дағдарысты басқару әдістерін және құралдарын жіктеу үшін қажетті
дағдарыстық нысандарының жіктемесін жасауға болады. Егер дағдарыс
мазмұнының түсінігі қалыптасса, онда оның өткірлігін төмендету, уақытты
қысқарту және ауыртпалықсыз келуін қамтамасыз ету мүмкіндігі жетерліктей.
Әлеуметтік-экономикалық жүйедегі қатынастар құрылымына байланысты оның
даму жағдайларын жіктеуде экономикалық, әлеуметтік, басқарушылық,
психологиялық, технологиялық дамудың жеке топтарын бөлуге болады.
Экономикалық дағдарыстар ел экономикасындағы немесе фирманың
экономикалық жағдайындағы өткір қайшылықтарды көрсетеді. Бұл тауар өндірісі
және өткізу, экономикалық топтардың өзара байланысы төлем қабілеттілігінің
төмендеуі, банкроттық жағдай т.б.
Дағдарыс типологиясы
3 - сурет
Экономикалық дағдарыстар тобында жүйенің немесе фирманың қаржылық
мүмкіндіктері жағдайындағы қайшылықтары сипатталады. Бұл экономикалық
процестің ақшалай көрінісінің дағдарысы.
Әлеуметтік дағдарыстар әртүрлі әлеуметтік топтардың мүдделерінің
қақтығысы немесе қайшылықтары ұлғайғанда пайда болады. Әлеуметтік
дағдарыстар экономикалық дағдарыстардың жалғасы болып табылады, бірақ ол
өздігінен де пайда болуы мүмкін. Мысалы, басқару стилі, еңбек жағдайына
қанағаттанбаушылық, экологиялық мәселелерге, патриоттық сезімдерге
байланысты болып келеді 7.
Әлеуметтік дағдарыс тобында саяси дағдарыстың орны ерекше. Ол
қоғамның саяси құрылымындағы дағдарыстар, билік бағдарыстары, түрлі
әлеуметтік топ мүдделерін жүзеге асыру дағдарыстары, қоғамды басқаруда
кездесетін дағдарыстар. Саяси дағдарыс дамудың барлығын қамтиды да
экономикалық дағдарысқа ұласып кетеді.
Ұйымдастырушылық дағдарыстар – іс-әрекетті бөлу және біріктіру,
функцияларды бөлу, жеке бөлімшелердің қызметтерін реттеу дағдарыстары
ретінде пайда болады.
Түрлі әлеуметтік-экономикалық жүйелердің ұйым құрылымында
ұйымдастырушылық қатынастары күшейтілуі мүмкін. Ұйымдастырушылық
дағдарыстардың шиеленісуі барысында, іскерлік қақтығыстардың туындауы
барысында және бақылаудың қиындығы, оның қызмет ету, даму жағдайларының
өзгерісінің, ұйымды жаңарту немесе бюрократиялық тенденциялар тудыратын
ұйымдастырушылық сақтандыру қатерлерінің болуынан көрінеді. Бұл дағдарыс
көбінесе ұйымдастырушылық әрекетті қиындатады.
Психологиялық дағдарыстар - бұл дағдарыс түрі
әлеуметтік–экономикалық дамудың қазіргі жағдайында сирек кездеспейді. Бұл
адамның психологиялық жағдайындағы дағдарыстар. Олар күйзеліс, сенімсіздік,
болашақтан қорқуы, жұмыспен, құқықты түрде көрініс береді. Бұл қоғамдағы
ұжымның немесе жеке топтың әлеуметтік-психологиялық табиғатындағы
дағдарыстар.
Технологиялық дағдарыстар жаңа технологияға қажеттілік жағдайында
технологиялық идеялардың дағдарысы ретінде пайда болады. Бұл заттардың
технологиялық сәйкессіздігі немесе жаңа технологиялық шешімдерден бас тарту
дағдарысы болуы мүмкін. Жалпы осындай дағдарыстар ғылыми техникалық
прогресс дағдарысы болып көрінуі мүмкін. Оның тенденциялары, мүмкіндіктері,
салдары арасындағы қайшылықтардың күшеюінен көрінеді. Мысалы, қазір атомдық
энергияны пайдалану, атомдық электростанцияны салу идеялары дағдарысты
бастан кешіріп отыр.
Дағдарыс тікелей пайда болу себептеріне байланысты табиғи, қоғамдық,
экологиялық болып бөлінеді.
Табиғи дағдарыстар адамның өмірі және табиғи әрекетінің
жағдайларынан туындаған. Олардың себептері - жер сілкіністері, өрт, климат
өзгерістері және су топаны. Бұлардың бәрі экономикаға, адам психологиясына,
әлеуметтік және саяси жақтарға әсер етпеуі мүмкін емес. Белгілі аумақта
осындай табиғи құбылыстар дағдарысты туғызады.
Қоғамдық дағдарыс себептері ретінде қоғамдық қатынастардың өзгеруін
айтамыз. Қазіргі жағдайда адамның табиғатпен қатынастары экологиялық
дағдарысты түсіну немесе танып білуге үлкен мән беріледі. Бұл дағдарыстар
адам әрекетінен туындаған табиғи жағдайлардың өзгерісі кезінде пайда
болады, яғни ресурстардың сарқылуы, қоршаған ортаның ластануы, табиғи тепе-
теңдік талаптарын елемеу салдары болып табылады 8.
Сонымен бірге дағдарыстар күтілген және кенеттен пайда болуы мүмкін.
Күтілген дағдарыстар даму кезеңі сияқты пайда болады және оларды болжауға
болады, бұл дағдарыстың пайда болу факторларының жиынтығының обьективті
себептерінен туындайды, яғни өндірісті қайта құру қажеттілігі ҒТП
қызығушылықтар құрылымының өзгерісі.
Күтілетін дағдарыстар циклдық дағдарыс болып табылады. Әрине
дағдарыстардың табиғаты және оның сипаттамасы белгілі болса, ол кезеңдік
түрде пайда болады және өзінің өтуінің белгілі фазалары бар.
Кенеттен пайда болатын дағдарыс көбінесе басқарудағы өрескел
қатынастардың басқа да табиғи құбылыстардың немесе жергілікті
дағдарыстардың таралуына және кеңеюіне әсер ететін экономикалық
тәуекелділіктің нәтижесі болып табылады. Сонымен қатар анық (дағдарыстың
көрініс беруі және оңай анықталуы) және латентті (жасырын, көрінбейтіндей
өтеді және өте қауіпті) дағдарыстар бар.
Сондай-ақ өткір және жұмсақ дағдарыстар болады. Өткір дағдарыстар
әлеуметтік-экономикалық жүйенің түрлі құрылымын бұзады. Олар қиын және
біртекті емес өтеді, қайшылықтары көп. Жұмсақ дағдарыс тегіс және
ауыртпалықсыз өтеді, оларды болжауға және басқаруға болады.
Барлық мүмкін болатын дағдарыстар ұзақ және уақытша мерзімде болып
келуі мүмкін. Ұзақ дағдарыстар әдеттегідей қиын өтеді, олар көбінесе
дағдарыстық жағдайды басқара алмау, дағдарыстың мәнін түсінбеу және оның
себептері мен мүмкін салдарының нәтижесі болып келеді.
Дағдарыс жіктемесінің оларды тануда және басқаруда үлкен мәні бар.
Нақты дағдарыстың жіктемелік белгілері жағдайдың бағасын, басқару
шешімдерін жасауын және талдауын анықтайтын оның көрсеткіштері ретінде
қарастырылуы мүмкін. Дағдарыс қаупі әрдайым болады. Сондықтан дағдарыс
жағдайының пайда болу белгілерін білу керек және оларды шешу мүмкіндіктерін
бағалау қажет.
Әлеуметтік-экономикалық жүйе өздігінен реттелетін жүйе болып табылады.
Яғни, оның болуында қажетті және салыстырмалы тепе-теңдікті қалпына келтіру
механизмдері әрекет етеді. Сонда, басқару бұл механизмдердің бөлігі
болғандықтан және осы механимдерге сүйене отырып, адам мүддесінен
қарағанда, әлеуметтік-экономикалық жүйелердің ауыртпалықсыз және жүйелі
қамтамасыз ететіндіктен өмір сүреді. Бірақ, бұл әлеуметтік-экономикалық
жүйенің даму және мінез-құлық тенденциялары, оның сипаттамасы және
жағдайдың белгілері, бұл жағдайдың белгілі фазаларының және объективті даму
кезеңдерінің болуларының белгілі болса ғана мүмкін болады.
Дағдарыстарды жеңу – басқарылатын процесс. Мұны адамзат, өндіріс пен
экономиканың даму тарихында өтіп жатқан көптеген дағдарыстар айғақтайды.
Басқару жетістігі дағдарысты өз уақытында байқауға, оның болу белгілілеріне
байланысты.
Дағдарысты тануда мәселелердің өзара байланысын бағалаудың үлкен мәні
бар. Осындай өзара байланыстардың болуы және сипаттамасы дағдарыстың қаупі
және оның мінез-құлқы туралы көп айтылады 9.
Әлеуметтік-экономикалық жүйені басқаруда дағдарысқа қарсы даму
мониторингі әрекет етуі керек. Бұл даму процесстерін бақылау және
дағдарысқа қарсы басқарудың өлшемдері бойынша олардың тенденцияларын байқау
болып табылады. Мысалы, ауа-райын, жер сілкінісін, күннің белсенділігін
болжау деген бар. Онымен арнайы қызметтер айналысады. Онда неге басқару
жүйесінде осындай ұқсас қызметтер жоқ.
Басқару – бұл адамның қасиеттерімен анықталатын іс-әрекет: тәжірибесі,
білімі, адам мен өмірге қатынасы, әдістеме, және т.б.
Дағдарыс объективті құбылыс бола тұра әрдайым адамзат табиғатының
факторларын өзінде ұстайды – менталитет, мәдениет, қызығушылықтар, қоғамдық
сана, білім деңгейі, дүниетанымы және т.б.
Дағдарысты бағалаудың негізгі сипаттамалары
4 - сурет
Дағдарыстың белгілері оның типологиялық тиістілігі бойынша жіктеледі:
масштабы, мәселесі, өткірлігі, даму саласы, себептер, мүмкін салдары,
көріну фазасы.
Бірақ осындай болжамдар үшін дағдарыстық дамудың белгілері мен
көрсеткіштері, оларды есептеу әдістемесі және талдауда пайдалану әдістемесі
қажет. Дағдарысты болжау жағдайлары мен тенденциялары арнайы талдау
негізінде ғана мүмкін болады. Жалпы дағдарыстарды байқауға әлеуметтік-
экономикалық жүйенің жағдайын бағалаудың барлық көрсеткіштері қатысады.
Байқап білу басқарудағы көрсеткіштерде (істегі және мамандандырылған)
құрылады. Мысалы, еңбек өнімділігінің немесе өндіріс тиімділігінің
төмендеуі дағдарыстың мүмкіндігін көрсетпеуі мүмкін, бірақ дағдарыстық даму
тенденциясына да айғақ бола алады. Қазіргі күрделі көрсеткіштер жүйесі
дағдарыстарды байқауға бағытталмаған. Ол жүйелі және тапжылмайтын даму
жағдайларын басқаруға жұмыс істейді. Сол себептен, дағдарыстық жағдайлардың
сәтін және ықтималдығын нақты уақытында анықтау үшін жаңа синтетикалық
көрсеткіштерді жасау қажет.
Дағдарыстың негізгі белгілерін көрсететін көрсеткіштер жүйесі ғана
емес, сонымен бірге, оларды құратын және тәжірибелік пайдалану әдістемесі
де ерекше орын алады. Қазіргі басқару механизмінде бұл оның ең әлсіз буыны
болып табылады. Мәселен бұл процестің барлық аспектілерінде дағдарысты тану
әдістемесі туралы болып отыр: мақсат, көрсеткіштер, жағдайларды талдауда
оларды пайдалану, дағдарысты болжаудың тәжірибелік құны 10.
Дағдарысты тану әдістемесі бұл жұмысты ұйымдастырумен тығыз байланысты,
яғни мамандардың болуымен, олардың әрекет функцияларын анықтаумен, ұсыныс
және шешімдер қабылдаумен, басқару жүйесіндегі өзара әсерлесумен
байланысты. Дағдарысқа менеджерлерді ғана емес, сонымен бірге, бұл
талдаушылардың қызметінде мамандандырылған менеджерлерге дайындық жүргізу
ұйғарылады.
Бүгінгі күні басқарудың үлкен қиындығымен және өндірістік әрекеттің
ұлғайған масштабымен байланысты дағдарыстық жағдайларды тану және болжау
кәсіби негізге қойылу керек. Дағдарыстарды жеңу дағдарыстық жағдайларды
талдау әдістемесіне және дағдарысқа қарсы басқару аумағында мамандардың
болуына байланысты. Басқарудың кәсібилігі кәдімгі жағдайда ғана емес,
сонымен бірге, тәуекелділігі үлкен, экстремальді жағдайларда, дағдарыста
көріну керек.
Дағдарыс - әлеуметтік-экономикалық жүйедегі объективті құбылыс. Бұл
көрініс әлеуметтік-экономикалық жүйенің дамуы мен қызмет етуін адамның іс-
әрекеті құрайды деген түсінігімен келіседі. Яғни, адам өзінің әрекетін
басқаруға және басқару сферасын кеңейтуге тырысады. Белгілі бір жағдайларда
бұл оның қолынан келеді. Болашақта адам әлеуметтік-экономикалық жүйенің
даму тенденцияларынан дағдарыстарды жоятынын айтуға болады, ал қазіргі
дағдарыстар адамның даму деңгейін, білімнің жеткіліксіздігін, басқарудың
жетілмеуін сипаттайды. Осындай тұжырым логикалық түрде көрінеді. Бірақ,
барлық тарихи кезеңдердегі қоғам мен экономиканың даму тәжірибесі керісінше
айғақтайды. Адамзат табиғатының дағдарыстарына қарамай олардан қашу мүмкін
емес. Көбінесе, тек адамзат табиғаты дағдарысы оның себебі мен көзі болып
отыр. Адамның іс-әрекеті жүйелі және пропорционалды емес өзгеретін оның
қызығушылықтарын қанағаттандыруға құрылған. Қызығушылықтар тек жеке адамда
ғана емес, сондай-ақ бүкіл топ немесе қоғам кластарында тұрақты
қайшылықтарда болады. Қызығушылықтардың қайшылықтары мен олардың
өзгерістерінің объективті тегіссіздігі дағдарыстың мүмкіндігі мен
қажеттілігін анықтайды. Тек бұл ғана әлеуметтік-экономикалық жүйедегі
барлық дағдарыстардың негізі болып отыр.
Табиғи катализмаларды саяси мақсаттарда пайдалану, олардың саяси және
әлеуметтік-экономикалық дағдарыстарға айналу жағдайлары сирек емес.
Динамиканы және адамның қызығушылықтарының өзара әсерлесулерін
абсолюттік басқару мүмкін емес. Себебі оның қызығушылықтар жүйесіне
бостандық, демократиялық басқару, дербестік пен өнерпаздық қызығушылықтары
жатады. Бұл қызығушылықтарға басқалар да байлаулы және тек адамның
қызығушылықтарында тиімді басқару құрылады.
Әлеуметтік-экономикалық жүйенің дамуы бойынша адамзаттық фактор ролінің
өсуі байқалуда. Бұл дағдарысты жою еместігін, керісінше оны болжау және
сенімді, уақытында шешуді білдіреді.
Қорытындылай келе, дағдарысқа қарсы даму – бұл дағдарыстың абсолютті
болмауы емес, керісінше жақсы дамудың импульсі болып табылатын дағдарыстың
болуы. Тек адамда ғана мақсат пен қызығушылықтар бар. Олар ғана
дағдарыстарды тану және жеңу негізі болып табылады.
Дағдарыстық жағдайдың адамзаттық факторы адамның дағдарысқа деген
қатынасында ғана көрінбейді, сонымен қатар, оның көріну, пайда болу және
өтудің түрлі кезеңдерінде дағдарысты басқаруда көрінеді.
1.2 Кәсіпорынның дағдарысқа қарсы басқаруының мәні мен мазмұны
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынға қоршаған орта тарапынан
көптеген дағдарыс төнуі мүмкін. Бұл дағдарыс бәсекелестік күрестің
шиеленісуі, техникалық және бағдарламалық құралдарды заңсыз пайдаланумен,
елдегі саяси және экономикалық тұрақтылықтың болмауымен байланысты.
Сондықтан, кәсіпорын менеджеріне негізгі қызметінен, яғни кәсіпорынды
басқарудан басқа да, дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету сұрақтары
жүктелетіні сөзсіз. Бұл мәселе терең және көп қырлы болып табылады.
Қаржылық-экономикалық дағдарыстар, әдетте, өнеркәсіп кәсіпорындарға
кері әсерін тигізеді: негізгі капитал тозады, еңбек өнімділігі азаяды, жас
және білікті мамандар өндірістен кетеді.
Кәсіпорын алдына өзіне тән өндірістік қызметтерді орындауына байланысты
өзінің жағдайын бағалау мен болжау сияқты, яғни кәсіпорынға әсер ететін
ішкі және сыртқы факторлардан қорғау, қауіптілік индикаторларының
мониторингі жүйесін құру, олардың шектерін анықтау, қатерлерге қарсы
шаралар қабылдау сынды, өзекті мәселе туады.
Әрбір кәсіпорын үшін өзінің экономикалық дағдарысқа қарсы басқарудың
қамтамасыз ету сұрақтары, тек қана дағдарыс жағдайында ғана емес, тұрақты
экономикалық ортада да экономикалық дағдарысқа қарсы басқарудың міндеттері
өз көкейкестілігін жоймайды.
Кәсіпорын тұрақты қызмет ету жағдайында экономикалық дағдарыстың
сұрақтарын шешуде басты көңілді өндірістің және өнім өткізудің қалыпты
қарқынын сақтауға, материалдық және қаржылық залалдардың болмауына,
ақпараттардың компьютерлік базасының бұзылмауына, теріс пиғылды бәсекені
болдырмауға бағыттайды 11.
Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруын кәсіпорындағы
барлық ресурстарды (өндірістік, технологиялық, еңбек, ғылыми-инновациялық,
қаржылық, кәсіпкерлік) ұтымды пайдалана отырып, дағдарыстардың алдын-алу
және ұдайы даму шаралары жүйесінің тиімді қызмет ету жағдайы.
Кәсіпорындағы экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруын қамтамасыз ету
үшін меншікті корпоративті ресурстар пайдаланылады:
Капитал ресурсы;
Персонал ресурсы;
Ақпараттар және технологиялар ресурстары;
Техника және жабдықтар ресурстары;
5. Құқық ресурстары: патенттер, лицензиялар, экспорттық квоталар
және т.б.
Экономикалық субъектілердің іс-әрекеттері әлеуметтік-экономикалық
мәртебені анықтайтын экономикалық қызығушылықтардан тұрады. Меншік
иелерінің және жалдамалы қызметкерлердің экономикалық мүдделерінің бар
екенін айта кеткен жөн. Меншік иесінің, сәйкесінше кәсіпорынның бар мүддесі
таза табыс алумен байланысты болғандықтан, оны алуға кедергі келтіретін
факторлардың бәрі сәйкесінше экономикалық қатер болып табылады. Осылайша
біз экономикалық қатер деп, таза табыс мөлшерінің төмендеуіне немесе
жойылуына әкелетін мүмкін жағдайды айтамыз.
Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқару ең алдымен
менеджерлердің мүмкін қатерлерді көре білу және алдын-алу, пайда бола
бастаған қиындықтарды тез шешіп, оң жолға түсу шараларын жүзеге асыруымен
байланысты 12.
Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруда төнетін қатерлерді
келесі түрде жіктейді:
Субъективті, кәсіпорынның немесе оның басшылығының тиімсіз қызметімен
байланысты қатерлер. Мысалы: төмен бәсеке қабілеттілік әсерінен өнімнің
нарықта өтпеуі, қаржылық тұрақсыздық жағдайы.
Объективті, кәсіпорынға тәуелсіз жағдайлардан болатын қатерлер. Мысалы:
инфляция деңгейі, табиғат апаттары.
Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқару функционалдық
тұрғыдан келесі элементтерден тұрады:
Технико-технологиялық;
Интеллектуалдық және кадрлық;
Қаржылық;
Саяси-құқықтық;
Ақпараттық;
Экологиялық.
Осы элементтерге толығырақ тоқталып кетейік.
Технико-технологиялық элемент. Экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды
қамтамасыз етуде менеджерлердің кәсіпорындағы технология, құрал-жабдықтар
әлемдік стандарттарға сай келетінін, балама өнімдерді шығаратын
кәсіпорындарда қандай технология пайдаланатынын, қолданыстағы технологияны
ішкі резервтердің көмегімен жақсарту мүмкіндігін талдау және жаңа ғылыми
ізденістерді байқауы керек.
Интеллектуалдық және кадрлық элемент. Қазіргі экономикалық жағдайларда
экономикалық дағдарысқа қарсы басқару деңгейі көп жағдайда мамандардың
біліктілігімен анықталады. Сондықтан, кәсіпорында жұмыскерлерді іріктеу,
оқыту және ынталандыру жүйесі ұйымдастырылған деңгейде болуы керек. Оның
үстіне, кәсіпорынның басқару персоналы экономикалық дағдарысқа қарсы
басқару жағдайын үнемі талдап отыруы, дағдарыс жағдайында сасып
қалмайтындай болуы керек.
Қаржылық элемент. Бұл элемент кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы
меншікті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуімен тығыз байланысты
болғандықтан маңызды болып саналады. Шаруашылық субъектісінің қаржылық
тұрақтылығының жойылу себептері өндіріс көлемінің төмендеуімен, өнімнің
өзіндік құнының жоғары болуымен, активтерді тиімсіз жоспарлау және
басқарумен байланысты болады. Қаржылық тұрақтылықты сақтау үшін
кәсіпорынның қаржылық - экономикалық қызметінде нақты тапсырмаларды
жоспарлау және өткізу жолдарын қарастырған жөн. Келесідей стратегиялық
міндеттерді анықтауға болады: өнімді жетілдіру, өзіндік құнды төмендету, аз
шығындармен өндіріс тиімділігіне қол жеткізу, рентабельділіктің жеткілікті
деңгейін қамтамасыз ету.
Саяси - құқықтық элементті қорғаудың үрдісін келесі түрде жүргізуге
болады:
кері әсерлерді анықтау;
қорғаудың қазіргі деңгейін талдау;
осы деңгейді жетілдіру бойынша шараларды жоспарлау.
Ақпараттық элемент. Кез келген ұйым немесе кәсіпорынның құрамында
ақпараттарды жинап, сақтап, өңдейтін белгілі бір бөлімше болуы керек. Осы
бөлімшенің мақсаты болып, кәсіпорынға келетін барлық ақпараттарды талдап,
ары қарай дамуы үшін колдана білу табылады. Кәсіпкерлік құпияны сақтайтын
шараларда осы бөлім арқылы жүргізілуі керек.
Экологиялық элемент. Кәсіпорын экологиялық мөлшерлерді бұзудан болатын
айыппұлдары сияқты шығындарды төлегісі келмесе, халықаралық және ұлттық
экологиялық мөлшерлерді сақтауы керек.
Осы ретте, біздің ойымыз бойынша, келесі шаралар алгоритмі тиімді болар
еді:
- Мүмкін болатын экономикалық қатерлерді талдау;
- Қарсы шараларды жоспарлау;
- Қабылданған шаралардың орындалуын бақылау;
- Экономикалық дағдарысқа қарсы басқару жүйесінің тиімділігін талдау.
Кәсіпорындардың экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету
үрдісі бірнеше кезеңдерден тұрады. Бірінші кезеңде кәсіпорын үшін қолайсыз
жағдайлардың пайда болуының түрлері мен себептері анықталуы қажет. Екінші
кезеңде сол қатерлердің алдын-алатын шаралар жүйесі іске қосылуы керек.
Үшінші кезеңде олардың орындалуы бақылауға алынса, төртінші кезенде
тиімділігі талдануы мүмкін. Экономикалық дағдарысқа қарсы басқару жүйесінің
қызметі оң бағаланса, шараларды қайтадан бастауға болады,
қанағаттанарлықсыз деңгейде болса, тиімді қызмет жасайтын жүйе құру керек
болады 13.
Экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз етудің ағымдағы
жағдайын бағалауда кәсіпорынның өз өнімін өткізу көлемі туралы ақпаратының
мәні зор. Бұл жерде басты көрсеткіш болып, сатылымдардың ассортименті мен
аймақтық құрылымы анықталады. Маркетингтік тұрғыдан кәсіпорынның тауар
нарығындағы орнын, бәсекелестерінің артықшылықтары мен әлсіз тұстарын
анықтау кәсіпорынның нарықтағы үлесін, баға-сапа қатынасын, баға саясатын,
бәсекелік стратегиясын анықтауға мүмкіндік береді.
Ешкім және ешқашан дағдарыстан қорғап қалуға кепілдік бермейді. Әдетте,
дағдарыстық жағдай аяқ астынан болады. Дағдарыс кәсіпорындарды қызмет
саласына, қызметкерлер санына, өнім сапасына және басқа жағдайларға қарамай-
ақ таңдайды. Дағдарыстық жағдайда менеджменттің әдеттегі, бәрімізге белгілі
шеңберінен тыс тұратын әдістері қолданылуы тиіс. Олардың кейбірі арнайы,
тек дағдарыс жағдайларында қолданылатын болса, кейбір әдеттегі әдістері
бизнестегі тиімді шараларға қол жеткізу құралдары сапасында қолданылады.
Нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттер тәжірибесінде макро -
микродеңгейлерге дағдарысқа қарсы шаралардың бай қоржыны бар.
Қазақстан кәсіпорындарында дағдарыс мүлде күтпеген, көктен түскендей
тосын жай ретінде қабылданады да, оған көп жағдайда кәсіпорын персоналы
дайын еместігін байқатады. Нарықтық экономикада жекелеген компаниялардың
дағдарысы үйреншікті іс, сондай-ақ, қазір жекелеген елдерді ғана емес,
тұтастай континенттерді қамтитын жүйелік дағдарыстарға да үйреніп қалдық.
Дағдарыстық құбылыстарға, мүмкіндігінше, әдеттегі табиғи құбылыс ретінде
қарап, алдын-ала мұқият түрде дайындалу керек. Сол кезде кәсіпорын үшін
зиян аз, ал дағдарыстан шығу жеңілірек болады.
Нарық қатынастарының қазіргі кезеңінде отандық фирмалардың көріп
отырған қаржы тапшылықтарына қарамай-ақ, нарықтағы орындарын бекітуге, өз
бизнесіне тұрақты нысан беруге деген талпынысын байқаймыз. Бұл шиеленіскен
бәсеке жағдайында өміршеңдікке ұмтылуды қажет ететін уақыт талабы.
Дағдарыстық жағдайлар көптеген себептердің әсерінен пайда болады.
Олардың ішінде, табиғат апаттарын, экологиялық, қаржы, азаматтық немесе
құқықтық дағдарыстар атап айтылып жүр. Бұл тізімді ары қарай жалғастыруға
болады, бірақ шет елдердегі, айрықша, біздің елдегі дағдарыстардың басты
себебі қанағаттанарлықсыз менеджмент. Қазіргі қазақстандық жағдайлар
мамандарға дағдарыстардың түрлерін тәжірибеде зерттеуге мүмкіндік туғызады.
Әр дағдарыстың өзіндік ерекшелігі бар болғандықтан, олармен күресудің
бірдей жолы жоқ. Дегенмен, әлемдік тәжірибеде дағдарыстарға дайын болу
жағдайында қолданылатын іс-шаралардың қалыптасқан жүйесі бар. Ол жоспарлау
құралдарының көмегімен жүзеге асады. Болуы мүмкін дағдарыстық құбылыстарды
жоспарлау - сын сәтінде жасалатын қадамдардың механикалық бірізділігін
алдын ала анықтау және ұйымға тез әрі тиімді әрекет жасау үрдісін қамтиды
14.
Шарықтаған бәсекелестік жағдайында, нарықта өз орнын табу үшін уақыт
талабы отандық экономикалық қызметте келесідей шешімдерде дұрыс жауап
іздеуді талап етеді:
шаруашылық механизмдерінің қызмет етуінің өзгеруі;
басқару шешімдерін қабылдау шарттарының өзгеруі;
жаңа жағдайлардағы кәсіпорынның стратегиясын жасау және жүзеге асыру;
басқарудың жаңа мүмкіндіктерін белсенді пайдалану;
шаруашылық жүргізуде барлық заңды әдістерді пайдалану.
Осы жағдайда дағдарысқа қарсы басқарудың концепциясын анықтап алу
маңызды болып табылады. Осы мәселе бойынша зерттеулері бар көптеген
авторлардың пікірі бойынша, дағдарысқа қарсы шараларды нарықта қызмет етуші
кәсіпорынның қаржылық нәтижелері өте нашар болған жағдайда ғана пайдалану
қажет. Бұл – теріс көзқарас, себебі басты мақсат дағдарыстың алдын алу
болғандықтан, біздің ойымызша, дағдарысқа қарсы басқаруда ең бастысы –
қаржылық қиындықтар тұрақты, күнделікті сипат алмайтын жағдайларды
қамтамасыз ету.
Экономикалық әдебиеттерде дағдарысқа қарсы басқарудың көптеген
анықтамалары бар.
Кейбір авторлар дағдарысқа қарсы басқарудың нақты бір борышқор
кәсіпорында қолданатын дағдарысқа қарсы нысандар мен әдістердің жиынтығы
деп түсінеді. Дағдарысқа қарсы басқару микроэкономикалық категория болып
табылады және кәсіпорынның жойылуы мен қайта жандануы кезіндегі өндірістік
қатынастарды қамтиды.
Ресейлік экономист-ғалым Э.А. Уткин дағдарысқа қарсы басқару дегенде,
ресейлік кәсіпорынның нарықтық қызметінде мүмкін қиыншылықтардың болмауына,
оның өз жеке қаржыларына негізделген, кеңейтілген, ұдайы өндіріске,
тұрақтылыққа бағытталған басқаруды түсінеді.
Профессор Э.М. Коротков былай жазады: дағдарысқа қарсы басқару –
дағдарысты алдын-ала көре білуге көзделген басқару, оның белгілерін,
залалдарын азайту шаралары талдап, оны ары қарай дамуға пайдалану.
Келесі авторлар тобы дағдарысқа қарсы менеджментті қазіргі
менеджменттің барлық әлеуетін пайдаланып, бизнестегі қолайсыз жағдайларды
жою немесе алдын алуға бағытталған кешенді, жүйелі басқару деп қарастырады.
Олардың пікірінше, кәсіпорында арнайы бағдарлама жасалып, жүзеге асырылуы
қажет, бағдарлама уақытша қиындықтарды жойып, өзіндік ресурстарды пайдалана
отырып, нарықтық позицияны сақтауы қажет.
Батыс Еуропалық экономистер дағдарысқа қарсы басқару деп, негізгі
мәселе нарықта өз орнын сақтап қалу болатын, кәсіпорын қызметіне қауіп
төндіретін жағдайдан өтуге қажетті қызметті айтады. Бұл қызмет келесі
түрде сипатталады: кәсіпорынға қауіп төндіретін жағдайдан өту үшін қажетті
әдістер мен тәсілдерді интенсивті қолдануды арттыру.
Бірақ та, К. Хаберландтың ойынша, барлық назар жедел, қысқа мерзімді
мәселелерге, қатал және тез шешуші шаралармен байланысты мәселелерге ауады.
Дағдарыстың еркін және оңтайлы жақтарын атап өткісі келетін авторлар,
дағдарысқа қарсы басқаруды керісінше, жақындап келе жатқан қиын кезеңді
алдын ала біліп, даму бағытын өзгертуге мүмкіндік береді деп анықтайды.
Қазақстандық экономист-ғалымдар дағдарысқа қарсы басқаруды –
кәсіпорындағы базистік, өзгермелі шамаларды сақтап қалуға бағытталған
шараларды жоспарлау мен жүзеге асыру деп анықтайды.
Сонымен қатар, Қазақстанда қалыптасқан кейбір көзқарастарға сәйкес,
дағдарысқа қарсы басқару – банкроттықтың функциясы немесе міндетті
қосымшасы болып табылады 15.
Көптеген елдердегі нарықтық экономиканың қалыптасуы мен даму тарихы,
оның қызмет ету үрдісінің бірқалыпсыздығын, өнім өндіру мен өткізу
көлемінің ауытқуын, өндірістің төмен құлдырауларын ашып көрсетеді. Бұл –
дағдарыстық жай деп қарастырылып, жалпы заңдылық болып табылады. Осы
айтылған заңдылық кәсіпорынның өміршеңдік циклімен тығыз байланысты.
Отандық және шетелдік экономист-ғалымдардың зерттеулерін қорытындылай
келе, мен кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету
түсінігіне дағдарысқа қарсы тұрғысынан тоқталуды ұйғардым.
Менің көзқарасым бойынша, Кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету - кәсіпорынның күнделікті өмірінде қолданылып, стратегиялық
сипат алатын, менеджменттің бар мүмкін болатын әлеуетін кешенді, жүйелік
негізде қолданып, уақытша қиыншылықтарды жеңетін және нарықтағы өз
орындарын бекітіп, ары қарай дамытуға арналған дағдарысқа қарсы басқару іс-
шараларының жиынтығы.
Осы тұрғыдан алғанда, дағдарысқа қарсы басқару экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету құралы ретінде, дағдарыс жағдайында ғана емес,
кәсіпорын қызметінің даму жағдайында да қолданылатын шаралар ретінде
көрінеді.
Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жағдайында уақытша
қиыншылықтан өту үшін беріліп, нақты жасалған еңбек ынталандырылады,
сәйкесінше, сыйақының жаңа түрлері мен басқарудың жаңа стильдері пайда
болады.
Дағдарысты қабылдаудың екі концепциясы бар:
1. Дағдарысқа деген қатынас – қолда барды сақтап қалуға
бағытталған. Мұнда дағдарыс қауіп және тосқауыл деп қабылданып,
қатысушы тұлғалар немесе ұжым үшін тәуелсіздігін жоғалтып алу
қаупі болады. Осының нәтижесінде, жауапты тұлғалар дағдарысты
теріс қабылдап, дағдарысқа дейінгі қалыпқа жету шараларын жүзеге
асырады.
2. Дағдарысқа деген қатынас – жаңашылдыққа бағытталған. Бұл
жағдайда дағдарыс кәсіпорынның эволюциялық даму үрдісіндегі
жаңартуға деген қажеттілік деп қарастырады. Мұнда дағдарыс,
белгілі бір иррационалдық немесе дұрыс емес жасалған мақсаттар,
ережелерден тазартудың әдісі болып табылады. Осының нәтижесінде,
дағдарысты туғызған, бұрынғы жағдайды өзгертуге әкелген талаптар
ұтымды шешіммен қарастырылады. Мұнда негізге дағдарыспен күрес
емес, өзіндік құрылымды жаңа қатынастарға сәйкес өзгерту
алынады.
Кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету төмендегі
белгілермен сипатталады: экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің
негізгі мақсаты кез келген экономикалық, саяси және әлеуметтік құбылуларда
нарықта тұрақты бекіну және компанияның тұрақты қаржыларын қамтамасыз ету.
Сәйкесінше ол әрі жоспарлы және жан жақты міндеттерді шеше алуы керек; оның
шеңберінде кәсіпорынның (тек уақытша қаржы қиындықтарын ғана емес) ағымдағы
міндеттерін шешуге, ерекше жағдайларға сай келетін басқару құралдары
қолданылады; экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің мәні –
жағдайларға байланысты әр түрлі іс-әрекеттерді ескеретін, сыртқы ортада
болған шамалы өзгерістерге жедел немесе пәрменді әсер ету үшін, алдын ала
дайындалған басқару шешімдерінің балама нұсқалары; экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз етудің негізінде кәсіпорынның іс-әрекетінің барлық
салалары мен бөлімшелерінде үнемі және тізбектей жаңашылдықтар енгізу
үрдісі; экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, кәсіпорын қандай қиын
щаруашылық жағдайға тап болмасын, бұл қиындықтардан кәсіпорынды ең аз
шығындармен шығара алатын, қаржылық және басқару механизмдерін іске қосуға
негізделеді.
Кәсіпорындағы дағдарысқа қарсы басқару механизмі келесі негізгі
элементтерден тұруы мүмкін:
1. Қаржы жағдайының диагностикасы;
2. Кәсіпорынның бизнесін бағалау;
3. Маркетинг;
4. Ұйымдастырушы - өндірістік менеджмент;
5. Персоналды басқару;
6. Қаржылық менеджмент;
7. Инвестициялық саясат;
8. Дағдарысқа қарсы бизнес-жоспарлау;
9. Бизнес-реинжиниринг үрдісі;
10. Кәсіпорынның таратылуын ұйымдастыру.
Кәсіпорындағы экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету оның құрылған
мезетінен басталады. Дәл осы мезетте кәсіпкерлік қызметті жүргізуші,
таңдалған миссиялы фирманың қызмет ету үрдісі барысында, мүмкін болатын
потенциалды мүмкіндіктер мен қауіп-қатерлерді анықтайтын факторларды
тереңінен зерттеу және болашақ фирманың бағытын, яғни қызмет саласын бір
жағынан, өзінің жеке мүдделері мен мақсаттарына, екіншіден, оның объективті
пайда болатын үлкен қауіптерді кейін қайтарудың потенциалды мүмкіндіктеріне
сәйкес анықтау болып табылады 16.
Қорытындылай келе, кәсіпорынның әр түрлі қызмет саласымен байланысты
факторлар кәсіпорынның құлдырауына өз әсерлерін тигізуі мүмкін, сонымен
қатар әсер ету тізбесі өте күрделі болуы мүмкін, сондықтан экономикалық
қатердің алғашқы себебін не болғанын нақты айтуға болмайды.
Фирманы құру бастамасынан-ақ, фирманың экономикалық қорғау
(қауіпсіздік) жүйесін құру туралы сөз қозғау қажет. Егер кәсіпорынның
сәтсіздігінің негізгі спаты оның төлем қабілетсіздігі болса, экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз етуде негізгі рөл қаржылық менеджментке беріледі.
Сөз жоқ, бұл экономикалық құралдың мүмкіндіктері үлкен, бірақ шексіз емес.
Қаржылық менеджменттің нәтижелері кәсіпорынның барлық нарықтық қызметінің
нәтижесі, барлық ұжымның сапалы жұмыс жасауының нәтижесі болып табылады.
Осылайша, кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету
механизмін қалыптастыру мәселесі тәжірибелік жағынан өте қиын және
әдістемелік жағынан толықтыруды талап етеді. Ол біздің экономикалық
өндірістік нақты сектордың дамуын анықтайтын өзекті мәселе болып отыр.
1.3 Кәсіпорындағы дағдарыстарды айқындау диагностикасының әдістемелік
негіздері
Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету
жүйесінің диагностикасы мәселелері отандық экономикалық және басқару
ғылымдарындағы аз зерттелген сұрақтардың біріне жатады.
Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету
жүйесі басқаруға ерекшелік беретін қасиеттерге ие: икемділік және
бейімделу, өзгеру және өз уақытында жағдайға назар аудару қажеттілігі,
сондай – ақ кәсіпорын әлеуеті мен басқарудың ресми емес әдістерін тиімді
пайдалану мүмкіндігі. Бұл туралы біз жоғарырақта айтқан болатынбыз.
Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету
жүйесінің бұл ерекшеліктері диагностика шешетін міндеттермен негізделген:
болуы мүмкін қатердің себептерін, факторларын және алғышарттарын өз
уақытында біліп отыру, оларды жіктеу және қабылдауға қажетті шаралар
жүйесін жасап шығару.
Қаржылық дәрменсіздіктің, ұйымдастыру дисфункциясының және басқа да
ауытқулардың, көптеген құбылыстардың экономиялық диагностикасы мен
превентивті санациясы біздің көзқарасымызша, жалпы экономикалық дағдарысқа
қарсы басқаруды қамтамасыз ету үрдісін толықтыратын негізгі түсініктер
болып табылады. Демек, диагностика кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа
қарсы басқаруды қамтамасыз ету функциясы мен ерекше кезеңі болып табылатыны
анықталады. Бұл кәсіпорынның балама жолмен дамуы үшін бастапқы бекет.
Жоғарғы басқарушылар мен кәсіпорын иелері үшін диагностика - бұл
экономикалық дағдарыстың бастапқы сатысында оның нақты мүмкіншіліктері
туралы дәл, сапалы ақпарат алу құралы және қызметке менеджменттің негізгі
әдістері мен механизмдерін енгізу үшін негіз.
Кәсіпорын қызметін диагностикалық және превентивті зерттеу нәтижелеріне
сүйене отырып, менеджерлер мен меншік иелері өз кәсіпорынында экономикалық
дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз етудің рефлексивті моделін жасауға
мүмкіншілік алады.
Диагностика - бұл сонымен қатар ағымдағы қаржылык есеп пен есеп берудің
дәлдігін бағалау, мүмкін болатын тұрақсыз қаржылық-экономикалық жағдай мен
заңдылықтар туралы гипотезаларды шығару үшін негіз. Диагностика менеджмент
дисфункцияларына себепті тергеу қатынастарын анықтауға, содан кейін
кәсіпорынның дамуы мен қызмет етуінің түсініктемелі және болжамды моделін
тұрғызуға, оның банкроттылығын ескертетін шараларды жүзеге асыруға
мүмкіндік береді.
Біздің зерттеулердің нәтижелері тиімділік, оған жетудің сатылары
келесідей тізбекпен анықталғанда сапасы жоғары болатынын көрсетеді:
объекттің белгілі бір класқа және объектілер тобына жатқызылуын орнату;
диагностика өткізілетін объектінің өз класс объектілерінен, оның нақты
параметрлерін базалықпен салыстыру жолымен ерекшеліктерін анықтау; базалық
көрсеткіштерден мүмкін болатын ауытқуларды анықтау; базалық көрсеткіштер
ретінде институционалдық нормалардың қалыптасу әдістемелерін жасау.
Осылайша, диагностика функциялар, құрылым, байланыстар тәртібіне ие
экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету механизмнің
категориясы деген негіздейміз.
Тәжірибеде бар, күнделікті қолданылып жүрген теоремаларды қарастыра
отырып, экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз етуде
диагностика институтциональды тәсіл әдістемесімен толықтырылуы керек деген
қорытындыға келуге болады. Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы
басқаруды қамтамасыз ету қабілеттілігі олардың ұйымдастыру мен
технологиялар институттары, корпоративтілік деңгейінің мөлшері мен
ауытқуларынан туындайды.
Сондықтан, экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету
жүйесінің диагностикасы бұл:
- әлеуметтік - экономикалық жүйенің шаруашылық қызметінің базалық
көрсеткіштерін зерттеу;
- кәсіпорынның қаржылық-экономикалық және техника, технологиялык
жағдайына ішкі және сыртқы факторлардың әсер етуін жан жақты талдау;
- жүргізілген шаралар мен қаржылық сауықтыру мен превентивті санация
және болжау мақсаттарына жетуді экспертті бағалау.
Қазақстан Республикасындағы ресми дағдарыстық жағдайды анықтайтын
әдістемені қарастырайық.
Төлем қабілеттілігі жоқ кәсіпорындарды қаржылық-экономикалық сауықтыру
мәселелері бойынша, дәрменсіз кәсіпорындарды жою және санация бойынша,
облыстық комиссиялар мен мемлекеттік мүлікті басқару бойынша аймақтық
Комитеттердің бірігіп жұмыс істеуін ұйымдастыру туралы №2 1996 жылдың 26
шілдесіндегі мемлекеттік мүлікті басқару бойынша Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік Комитеті Қаулысымен Қазақстан Республикасының мемлекеттік
мүлікті басқару бойынша Мемлекеттік комитет жанындағы кәсіпорындарды қайта
құру бойынша Агенттік, осы мемлекеттік органның директорымен 1995 жылдың 5
қаңтарында бекітілген Төлем қабілетсіз кәсіпорындардың қаржылық жағдайын
терең талдау бойынша әдістемелік ұсыныстар жасап шығарды. Бұл әдістемелік
ұсыныстар қайта құру және тарату процедуралары, оның ішінде кәсіпорындардың
қаржылық жағдайын талдауда төлем қабілетсіз кәсіпорындарды жою және
санациялау бойынша облыстық комиссиялар мен мемлекеттік мүлікті басқару
бойынша аймақтық комитеттерге, Агенттікке бірегей әдістемелік жолды
қамтамасыз етті.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың мақсаты болып, кәсіпорынды
төлем кабілетсіз, ал баланс құрылымын қанағаттанарлық деп тану туралы
шешімді негіздеу табылады.
Баланс құрылымының қанағаттанарлығын бағалау мен талдау келесі
көрсеткіштер негізінде жүргізіледі:
1. Ағымдағы активтердің (баланс активінің II бөлімі) ағымдағы
міндеттемелер (болашақ кезең табыстарын шегергендігі баланс пассивінің III
бөлімі) қатынасымен анықталатын ағымдағы өтімділік коэффициенті (толық жабу
коэффициенті). Ағымдағы өтімділік коэффициенті шаруашылық қызметін
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 КӘСІПОРЫНДЫ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Әлеуметтік-экономикалық дамудағы дағдарыс түсінігі және оның пайда болу
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Кәсіпорынның дағдарысқа қарсы басқаруының мәні мен
мазмұны ... ... ... 14
1.3 Кәсіпорындағы дағдарыстарды айқындау диагностикасының әдістемелік
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ
КАЗКОММЕРЦБАНК АҚ-ЫНА ЭКОНОМИКАЛЫҚ
СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.1 ҚР-сындағы коммерциялық банктердің дағдарыс кезіндегі жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2 Казкоммерцбанк АҚ-ы туралы жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..38
2.3 Коммерциялық банктердің қазіргі қаржылық жағдайы және банк жүйесінің
халықаралық рейтингін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..49
3 ҚАЗАҚСТАН БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУЫН
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
3.1 Дағдарыстарды мемлекеттік реттеудің шетелдік
тәжірибелері ... ... ... ... ... .61
3.2 Қазақстандық коммерциялық банктердің дағдарыс кезінде қаржылық жағдайын
дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .66
3.3 Банк жүйесін қаржылық дағдарыстан алып шығу жөніндегі шаралар мен
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .79
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 81
КІРІСПЕ
Қазақстан-2030 Стратегиясында дамудың ұзақ мерзімді басым
мақсаттарына ұлттық дағдарысқа қарсы басқаруының аумақтық тұтастығын толық
сақтай отырып, Қазақстанның тәуелсіз егемен мемлекет ретінде дамуын
дағдарысқа қарсы басқаруының, шетел инвестициялары мен ішкі
жинақталымдардың деңгейі жоғары ашық нарықтық экономикаға негізделген
экономикалық өсу жатады. Стратегия түйінді міндеттердің бірі ретінде
республикада индустриалдық әлеуетке негізделген, әлемдік ғылыми-техникалық
прогрестің қазіргі кездегі жетістіктері есебімен, көп салалық, бәсеке
қабілетті өнеркәсіптік кешенді қалыптастыруды қарастырады 1.
Диссертациялық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі әлемдік экономикалық
дағдарыс және бәсеке жағдайында әрбір мемлекеттің мақсаты экономикалық
жағдайдың тұрақтылығын, елдің әл-ауқатын және экономикалық өсуді қамтамасыз
ету болып табылады. Бұл мақсатқа жету үшін мемлекет ұлттық
бәсекеқабілеттілікті дамыту қажет, яғни тиімді және пайда әкелетін
кәсіпорындар және банктерді құруы керек. Бірақ та қазіргі дағдарыс кезінде
кәсіпорындар мен банктердің жағдайы қиын болып тұр. Кәсіпорындар мен
банктердің жағдайының нашарлауы мемлекет экономикасының өсуін тежейді.
Сондықтан да қазіргі кезде дағдарысқа қарсы басқару мәселесі өзекті болып
табылады.
Диссертациялық жұмыстың зерттеу пәні – нарықтық экономиканың
тұрақсыздығының өсуі жағдайында кәсіпорындарды дағдарысқа қарсы басқару.
Зерттеу объектісі болып жалпы Қазақстан Республикасы бойынша екінші
деңгейлік банктердің қызмет ету принциптері, қазіргі жағдайы және әрі қарай
дамыту мәселелері қарастырылады.
Диссертациялық жұмыстың негізгі мақсаты – кәсіпорынды дағдарысқа қарсы
басқарудың теоретикалық-әдістемелік негіздерін анықтау, оның механизмін
жетілдіру және Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің қазіргі
қаржылық жағдайы мен сенімділігін талдай отырып, оның дағдарыстан шығу және
әрі қарай дамуын қамтамасыз ету мәселелерін шешу жолдары болып табылады.
Жұмыстың міндеттері:
- дағдарыс туралы түсінік қалыптастыру және ерекшеліктерін анықтау;
- дамыған шетелдiк мемлекеттердің дағдарысқа қарсы басқару
тәжірибелерін қарастыру, олардың елiмiз экономикасы үшiн тиiмдi жақтарын
анықтау;
коммерциялық банктердің экономикалық маңыздылығын қарастыру және оның
қызмет ету принциптерімен танысу;
Қазақстан Республикасындағы банктердің қазіргі жағдайын талдау және рейтинг
деңгейін бағалау;
еліміздің банк жүйесінің әрі қарай дамуын қамтамасыз ету шараларын
қарастыру.
Зерттеу нәтижелерінің ғылыми жаңалығы дағдарыс жағдайында отандық
кәсіпорындардың көпшілігінің құлдырау себептерін анықтау және оған қарсы
басқару тәсілдері туралы теория – әдіснамалық қағидалар жиынтығын қамтитын
ғылыми – қолданбалы даярламалар әзірлеу болып табылады.
Диссертациялық жұмыс барысындағы зерттеу жұмысының методологиялық және
әдістемелік негіздері отандық және шет елдік ғалымдардың еңбектері,
оқулықтар, сондай-ақ мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған мақалалары,
заңдар, бағдарламалар, интернет ресурстары, газеттер, автордың өз
ізденістері болып табылады. Зерттеуге алынған объектіні қарастыру барысында
экономикалық, салыстырмалы, статистикалық және логикалық әдістер
қолданылды. Жұмыстың ақпараттық негізін ҚР Ұлттық банкі, ҚР Қаржы нарығын
және қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігінің статистикалық
мәліметтері мен есептері және жекелеген коммерциялық банктердің веб-
сайттарынан алынған мәліметтер құрайды.
Дағдарысқа қарсы басқару, кәсіпорынның тұрақсыз сыртқы орта
жағдайындағы экономикалық стратегиясын жасаудың жекелеген мәселелері Г.
Беккер, У. Брэддик, Ф. Хайек, Р. Хоутри, Д. Кейнс, С. Джевонс, Б. Мур, Й.
Шумпетер, Г. Минцберг, М. Портер, А. Пигу және т.б. шетелдік белгілі
ғалымдардың еңбектерінде мазмұндалған.
Нарықтық экономикаға тән үдерістердің даму шамасына орай,
кәсіпорындарды дағдарысқа қарсы басқару К. Жугляр, Д. Китчин, Н.Д.
Кондратьев, И.Ансофф, В.А. Баринов, В.П. Буянова, Е.Т. Гребнева, А.Г.
Грязнова, Э.М. Коротков, В.Г. Крыжановский, В.И. Лапенков, О.Т. Лебедев,
К.И. Кирсанов, Г.З. Базаров, С.Г. Беляев және т.б. секілді көптеген ресей
ғалымдарының ғылыми еңбектері мен жарияланымдары нақ осы мәселені
зерттеуді, оны шешуді мақсат тұтқан.
Қазақстандық экономикалық ғылымда дағдарысқа қарсы басқару мәселелері
У.Б. Баймуратов, А.К. Кошанов, О.С. Сабден, Н.К. Нурланова, А.А. Рамазанов,
Н.С. Алпысбаева, В.А. Мунш, М.Б. Кыстаубаев, А.Г. Нукушев, Л. Нурмуханова,
Д.А. Құнанбаева және т.б. еңбектерінде көрініс тапқан.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңыздылығы жоғары болып келеді,
себебі мұндағы зерттеу нәтижелері мен қорытындылары екінші деңгейдегі
банктерді дағдарыстан алып шығуға, олардың қызметін жақсартуға және
дамытуға арналған.
1 КӘСІПОРЫНДЫ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Әлеуметтік-экономикалық дамудағы дағдарыс түсінігі және оның пайда
болу себептері
Қазіргі әдебиетте әлеуметтік-экономикалық жүйенің дамуындағы дағдарыс
туралы жалпы көріністер әлі анықталмаған. Дағдарыстың өндірістік
капиталистік әдісінің сипаттамалық белгісі екендігі және социалистік
кезеңінде болмау керектігі туралы көзқарас бар. Бұрын социализм кезінде
теориялық жағынан алғанда дағдарыс болмайды, тек өсу қиындықтары бар
деген пікір қалыптасқан. Көп жылдар бойы біздің елімізде дағдарыс
түсінігінің өзі өндірістік дамуының экономикалық саясатын жасаудың нақты
факторы болуына қарағанда көбінесе идеологиялық түсінік болып табылады.
Кейбіреулер дағдарыс түсінігі тек макроэкономикалық даму процестеріне
жатады десе, рудың кәсіпқорлығысыз немесе қателіктерден туындаған аз немесе
өте өткір проблемалар бар. Бұл проблемалар кейбір сыртқы себептермен
жаттастырылған болса да, даму дағдарысы туралы айғақ бола алмайды және олар
объективті тенденциялармен келтірілмеген. Осындай көріністердің кері
салдарлары болу мүмкін: егер бұл ұстанымнан кәсіпорынды басқаруды
қарастырсақ, онда оның даму стратегиясын жасағанда дағдарыстың мүмкіндігін
болжауға және есепке алуға қажеттілік жоқ. Осы кезде стратегия қаншалықты
нақты болады, егер дағдарыстар шын мәнінде заңды болса?
Дағдарыс түсінігі түрлі басқарушылық шешім жасау әдістемесіне әсер
ететін тәуекелділік түсінігімен өзара байланысты. Басқарудан болжамды және
дағдарысты күтуді алып тастаңыз, онда тәуекелділікті қабылдау өткірлігі
болмайды және тек дағдарыс жағдайында ғана емес, сонымен қатар кәдімгі
қатерлер де кенеттен пайда болу мүмкін. Дағдарыс проблемасына басқа жақтан
да қарауға болады. Әлеуметтік-экономикалық жүйенің өзінің түрлі түрінде
және формасында, ол қоғамдық формация, фирма немесе кәсіпорын болсын,
өзінің өмір сүруінің 2 тенденциясы бар: қызмет ету және даму 2.
Қызмет ету - бұл оның тұтастығын, сапалы нақтылығын, сипаттарын
анықтайтын функцияларды сақтау, өміршеңділігін қолдау.
Даму - өміршеңдікті өзгерістегі орта жағдайларында бекемдейтін жаңа
сапа алу. Қызмет ету және даму өзара байланысты.
Әлеуметтік-экономикалық жүйенің негізгі тенденцияларының диалектикалық
бірлігін көрсетеді. Бұл байланысты оның сипаттамасынан және
көрсеткіштерінде көруге болады. Мысалы, әлеуметік-экономикалық жүйенің
қызмет етуі еңбек затының, құралдың және еңбек әрекетін жүзеге асыратын
адамның міндетті түрде болуын сипаттайды. Осындай әлеуметтік-экономикалық
жүйенің қызмет етуі бұл белгілердің нақты сәйкестілігінде мүмкін болады:
еңбек құралы оның затын өзгерте алады, адамда еңбек құралы болу керек,
нәтиже адамның мүддесіне және қажеттілігіне сәйкес болу керек. Бұлардың
бәрі қызмет ету жағдайлары.
Әлеуметік-экономикалық жүйедегі (ұйым) дағдарыс қауіпінің пайда болуы
1 - сурет
Даму заттың, еңбек құралының және адамның өзгерістерін сипаттайды. Бұл
өзгерістердің өлшемі ретінде әлеуметтік-экономикалық жүйенің қызмет ету
тұрақтылығын және үйлесімділігін бекітетін немесе оның қызмет етуіне жаңа
жағдай жасайтын жаңа сапалардың болуы болып табылады. Даму факті ретінде
еңбек өнімділігін, оның мазмұнын өзгерту, жаңа технологияның болуы болып
табылады. Осы кезде, әрине әлеуметтік-экономикалық жүйенің қызмет етуі
жағдайларды да өзгертеді. Қызмет ету және дамудың өзара байланысында
диалектикалық сипат бар, ол дағдарыстың пайда болу мүмкіндігін және
заңдалған шешімдерін көрсетеді. Қызмет ету дамуды тежейді және сонымен
бірге оның керектік ортасы болып табылады. Даму қызмет етудің көптеген
процесстерін бұзады, бірақ оның бекемді болуына жағдай жасайды 3.
Сонымен дағдарыстың кезеңдік пайда болуын көрсететін дамудың кезеңдік
тенденциясы пайда болды. Дағдарыс міндетті түрде қиратқыш болып табылады,
бірақ олардың болуы тек субъективті емес, сонымен бірге әлеуметтік-
экономикалық жүйенің табиғатымен, объективті салдарымен байланысты.
Дағдарыс себептері сыртқы және ішкі болуы мүмкін. Мысалы фирма үшін
дағдарыстың сыртқы себептері макроэкономикалық дамудың тенденциясы және
стратегиясымен немесе әлемдік экономика дамуымен, бәсекелестікпен, елдегі
саяси жағдайымен байланысты болу мүмкін, ал ішкі себептер маркетингтің
тәуекел стратегиясымен ішкі қайшылықтарымен, өндірісті басқарудың
кемшіліктерімен, инновация және инвестициялық саясатпен байланысты болады.
Егер дағдарысты осылай түсінсек, онда дағдарыс қаупі әрқашан бар екенін
айтуға болады, сол себептен оны болжау және жоспарлау керек. Дағдарыс
түсінігінде оның себептеріне ғана емес сонымен қатар салдарына да үлкен мән
беріледі - ұйымдастыруды жаңарту немесе оны жою, жаңа дағдарыстың болуы
немесе қалпына келуі мүмкін. Ол тізбекті реакция сияқты пайда болуы мүмкін.
Дағдарыс қызмет ету мен дамудың қайшылықтарын ғана көрсетпейді, олар
қызмет ету процесінің өзінде пайда болу мүмкін. Бұл, мысалы, техника мен
персонал квалификациялық деңгейі, нақты технология және оны пайдалану
жағдайы арасындағы қайшылықтар 4.
Дағдарыс - бұл оның қоршаған ортаның өміршеңдігіне қатерлі әлеуметтік-
экономикалық жүйедегі қайшылықтардың өсуі болып табылады.
Дағдарыс себептері жаңарту және қайтақұрылымданудың циклдық
қажеттілігімен байланысты объективті басқарудағы волюнтаризм мен қателерді
көрсететін субъективті, климат ерекшелігіне, жер сілкіну мен тағы басқа
байланысты табиғи болу мүмкін.
Дағдарыс жағдайларды ұзақ уақытқа консервациялау мүмкіндігі бар. Бұл
белгілі саяси себептерімен түсіндірілуі мүмкін. Жалпы дағдарыстың салдары 2
фактормен өзара байланысты: оның себептері және дағдарыстың даму
процесстерін басқару мүмкіндігі. Дағдарыстың салдары аяқ астындағы
өзгерістерге немесе одан жұмсақ, созылмалы және жүйелі шығуына әкелу
мүмкін.
Кәсіпорын дамуындағы дағдарыстық өзгерістер ұзақ мерзімді және қысқа
мерзімді, сапалы және санды, қайтымды және қайтымсыз болады. Дағдарыстың
түрлі салдары оның сипаттамасымен ғана емес, сонымен қатар оны жұмсартатын
немесе күшейтетін дағдарысқа қарсы басқару сипаттамасымен анықталады.
Бұл қатынаста басқару мүмкіндіктерді ынталандыру сипаттамасына, басқару
мақсатына кәсіпқорлығына, мәдениетіне, себептер мен салдары,
жауапкершілікті түсінуге байланысты.
Көп жағдайда энтузиазм көмектеседі. Бірақ энтузиазм ұзақ әсерді бере
алмаса да оны дағдарысқа қарсы басқару бағдарламасынан шығаруға болмайды.
Сонда да энтузиазм өзінің басталуы, ұлттық ерекшеліктері, мәдениет
дәстүрлері тағы басқа бойынша әр түрлі болады. Егер энтузиазм өрескел
қатерлер мен мақсаттарды жасыру үшін қолданылса да дағдарыс қысымын
төмендетпейді.
Тәжірибе көрсеткендей, дағдарыстар тек себептері мен салдары бойынша
ғана емес, сонымен қатар өзінің мазмұны бойынша да әр түрлі болып келеді
5.
Дағдарыстардың ішіндегі жалпы және жергілікті дағдарыстар. Жалпы
дағдарыстар әлеуметтік-экономикалық жүйенің бәрін қамтыса, ал жергілікті
тек оның бір бөлігін ғана қамтиды. Бұл дағдарыстардың көрсетілу масштабтары
бойынша бөлудің шартты сипаттары бар. Дағдарыстық жағдайды нақты талдауда
әлеуметтік-экономикалық жүйенің шектерін оның құрылымын және қызмет ету
ортасын ескеру керек.
Дағдарыстың мүмкін салдары
2 - сурет
Дағдарыстық жағдайларды макро және микро дағдарыстар деп бөлуге болады.
Макро дағдарысқа туындайтын жағдайдың үлкен көлемі мен ауқымы тән; ал микро
дағдарыстар тек жеке мәселелерді немесе мәселелер тобын қамтиды.
Дағдарыстың ерекшелігі ретінде жергілікті немесе микро дағдарыс болса да ол
тізбекті реакция секілді дамудың бүкіл жүйесіне немесе мәселесіне қарай
тарай алады. Себебі жүйеде барлық элементтердің өзара әсерлесулері болады
және мәселелер жеке шешілмейді. Бірақ ол дағдарыстық жағдайды басқару,
дағдарыстарды жою және оның өткірлігін төмендету шаралары болмаса немесе
керісінше дағдарыс дамуының ынталандыруы болса ғана пайда болады 6.
Дағдарысты басқару әдістерін және құралдарын жіктеу үшін қажетті
дағдарыстық нысандарының жіктемесін жасауға болады. Егер дағдарыс
мазмұнының түсінігі қалыптасса, онда оның өткірлігін төмендету, уақытты
қысқарту және ауыртпалықсыз келуін қамтамасыз ету мүмкіндігі жетерліктей.
Әлеуметтік-экономикалық жүйедегі қатынастар құрылымына байланысты оның
даму жағдайларын жіктеуде экономикалық, әлеуметтік, басқарушылық,
психологиялық, технологиялық дамудың жеке топтарын бөлуге болады.
Экономикалық дағдарыстар ел экономикасындағы немесе фирманың
экономикалық жағдайындағы өткір қайшылықтарды көрсетеді. Бұл тауар өндірісі
және өткізу, экономикалық топтардың өзара байланысы төлем қабілеттілігінің
төмендеуі, банкроттық жағдай т.б.
Дағдарыс типологиясы
3 - сурет
Экономикалық дағдарыстар тобында жүйенің немесе фирманың қаржылық
мүмкіндіктері жағдайындағы қайшылықтары сипатталады. Бұл экономикалық
процестің ақшалай көрінісінің дағдарысы.
Әлеуметтік дағдарыстар әртүрлі әлеуметтік топтардың мүдделерінің
қақтығысы немесе қайшылықтары ұлғайғанда пайда болады. Әлеуметтік
дағдарыстар экономикалық дағдарыстардың жалғасы болып табылады, бірақ ол
өздігінен де пайда болуы мүмкін. Мысалы, басқару стилі, еңбек жағдайына
қанағаттанбаушылық, экологиялық мәселелерге, патриоттық сезімдерге
байланысты болып келеді 7.
Әлеуметтік дағдарыс тобында саяси дағдарыстың орны ерекше. Ол
қоғамның саяси құрылымындағы дағдарыстар, билік бағдарыстары, түрлі
әлеуметтік топ мүдделерін жүзеге асыру дағдарыстары, қоғамды басқаруда
кездесетін дағдарыстар. Саяси дағдарыс дамудың барлығын қамтиды да
экономикалық дағдарысқа ұласып кетеді.
Ұйымдастырушылық дағдарыстар – іс-әрекетті бөлу және біріктіру,
функцияларды бөлу, жеке бөлімшелердің қызметтерін реттеу дағдарыстары
ретінде пайда болады.
Түрлі әлеуметтік-экономикалық жүйелердің ұйым құрылымында
ұйымдастырушылық қатынастары күшейтілуі мүмкін. Ұйымдастырушылық
дағдарыстардың шиеленісуі барысында, іскерлік қақтығыстардың туындауы
барысында және бақылаудың қиындығы, оның қызмет ету, даму жағдайларының
өзгерісінің, ұйымды жаңарту немесе бюрократиялық тенденциялар тудыратын
ұйымдастырушылық сақтандыру қатерлерінің болуынан көрінеді. Бұл дағдарыс
көбінесе ұйымдастырушылық әрекетті қиындатады.
Психологиялық дағдарыстар - бұл дағдарыс түрі
әлеуметтік–экономикалық дамудың қазіргі жағдайында сирек кездеспейді. Бұл
адамның психологиялық жағдайындағы дағдарыстар. Олар күйзеліс, сенімсіздік,
болашақтан қорқуы, жұмыспен, құқықты түрде көрініс береді. Бұл қоғамдағы
ұжымның немесе жеке топтың әлеуметтік-психологиялық табиғатындағы
дағдарыстар.
Технологиялық дағдарыстар жаңа технологияға қажеттілік жағдайында
технологиялық идеялардың дағдарысы ретінде пайда болады. Бұл заттардың
технологиялық сәйкессіздігі немесе жаңа технологиялық шешімдерден бас тарту
дағдарысы болуы мүмкін. Жалпы осындай дағдарыстар ғылыми техникалық
прогресс дағдарысы болып көрінуі мүмкін. Оның тенденциялары, мүмкіндіктері,
салдары арасындағы қайшылықтардың күшеюінен көрінеді. Мысалы, қазір атомдық
энергияны пайдалану, атомдық электростанцияны салу идеялары дағдарысты
бастан кешіріп отыр.
Дағдарыс тікелей пайда болу себептеріне байланысты табиғи, қоғамдық,
экологиялық болып бөлінеді.
Табиғи дағдарыстар адамның өмірі және табиғи әрекетінің
жағдайларынан туындаған. Олардың себептері - жер сілкіністері, өрт, климат
өзгерістері және су топаны. Бұлардың бәрі экономикаға, адам психологиясына,
әлеуметтік және саяси жақтарға әсер етпеуі мүмкін емес. Белгілі аумақта
осындай табиғи құбылыстар дағдарысты туғызады.
Қоғамдық дағдарыс себептері ретінде қоғамдық қатынастардың өзгеруін
айтамыз. Қазіргі жағдайда адамның табиғатпен қатынастары экологиялық
дағдарысты түсіну немесе танып білуге үлкен мән беріледі. Бұл дағдарыстар
адам әрекетінен туындаған табиғи жағдайлардың өзгерісі кезінде пайда
болады, яғни ресурстардың сарқылуы, қоршаған ортаның ластануы, табиғи тепе-
теңдік талаптарын елемеу салдары болып табылады 8.
Сонымен бірге дағдарыстар күтілген және кенеттен пайда болуы мүмкін.
Күтілген дағдарыстар даму кезеңі сияқты пайда болады және оларды болжауға
болады, бұл дағдарыстың пайда болу факторларының жиынтығының обьективті
себептерінен туындайды, яғни өндірісті қайта құру қажеттілігі ҒТП
қызығушылықтар құрылымының өзгерісі.
Күтілетін дағдарыстар циклдық дағдарыс болып табылады. Әрине
дағдарыстардың табиғаты және оның сипаттамасы белгілі болса, ол кезеңдік
түрде пайда болады және өзінің өтуінің белгілі фазалары бар.
Кенеттен пайда болатын дағдарыс көбінесе басқарудағы өрескел
қатынастардың басқа да табиғи құбылыстардың немесе жергілікті
дағдарыстардың таралуына және кеңеюіне әсер ететін экономикалық
тәуекелділіктің нәтижесі болып табылады. Сонымен қатар анық (дағдарыстың
көрініс беруі және оңай анықталуы) және латентті (жасырын, көрінбейтіндей
өтеді және өте қауіпті) дағдарыстар бар.
Сондай-ақ өткір және жұмсақ дағдарыстар болады. Өткір дағдарыстар
әлеуметтік-экономикалық жүйенің түрлі құрылымын бұзады. Олар қиын және
біртекті емес өтеді, қайшылықтары көп. Жұмсақ дағдарыс тегіс және
ауыртпалықсыз өтеді, оларды болжауға және басқаруға болады.
Барлық мүмкін болатын дағдарыстар ұзақ және уақытша мерзімде болып
келуі мүмкін. Ұзақ дағдарыстар әдеттегідей қиын өтеді, олар көбінесе
дағдарыстық жағдайды басқара алмау, дағдарыстың мәнін түсінбеу және оның
себептері мен мүмкін салдарының нәтижесі болып келеді.
Дағдарыс жіктемесінің оларды тануда және басқаруда үлкен мәні бар.
Нақты дағдарыстың жіктемелік белгілері жағдайдың бағасын, басқару
шешімдерін жасауын және талдауын анықтайтын оның көрсеткіштері ретінде
қарастырылуы мүмкін. Дағдарыс қаупі әрдайым болады. Сондықтан дағдарыс
жағдайының пайда болу белгілерін білу керек және оларды шешу мүмкіндіктерін
бағалау қажет.
Әлеуметтік-экономикалық жүйе өздігінен реттелетін жүйе болып табылады.
Яғни, оның болуында қажетті және салыстырмалы тепе-теңдікті қалпына келтіру
механизмдері әрекет етеді. Сонда, басқару бұл механизмдердің бөлігі
болғандықтан және осы механимдерге сүйене отырып, адам мүддесінен
қарағанда, әлеуметтік-экономикалық жүйелердің ауыртпалықсыз және жүйелі
қамтамасыз ететіндіктен өмір сүреді. Бірақ, бұл әлеуметтік-экономикалық
жүйенің даму және мінез-құлық тенденциялары, оның сипаттамасы және
жағдайдың белгілері, бұл жағдайдың белгілі фазаларының және объективті даму
кезеңдерінің болуларының белгілі болса ғана мүмкін болады.
Дағдарыстарды жеңу – басқарылатын процесс. Мұны адамзат, өндіріс пен
экономиканың даму тарихында өтіп жатқан көптеген дағдарыстар айғақтайды.
Басқару жетістігі дағдарысты өз уақытында байқауға, оның болу белгілілеріне
байланысты.
Дағдарысты тануда мәселелердің өзара байланысын бағалаудың үлкен мәні
бар. Осындай өзара байланыстардың болуы және сипаттамасы дағдарыстың қаупі
және оның мінез-құлқы туралы көп айтылады 9.
Әлеуметтік-экономикалық жүйені басқаруда дағдарысқа қарсы даму
мониторингі әрекет етуі керек. Бұл даму процесстерін бақылау және
дағдарысқа қарсы басқарудың өлшемдері бойынша олардың тенденцияларын байқау
болып табылады. Мысалы, ауа-райын, жер сілкінісін, күннің белсенділігін
болжау деген бар. Онымен арнайы қызметтер айналысады. Онда неге басқару
жүйесінде осындай ұқсас қызметтер жоқ.
Басқару – бұл адамның қасиеттерімен анықталатын іс-әрекет: тәжірибесі,
білімі, адам мен өмірге қатынасы, әдістеме, және т.б.
Дағдарыс объективті құбылыс бола тұра әрдайым адамзат табиғатының
факторларын өзінде ұстайды – менталитет, мәдениет, қызығушылықтар, қоғамдық
сана, білім деңгейі, дүниетанымы және т.б.
Дағдарысты бағалаудың негізгі сипаттамалары
4 - сурет
Дағдарыстың белгілері оның типологиялық тиістілігі бойынша жіктеледі:
масштабы, мәселесі, өткірлігі, даму саласы, себептер, мүмкін салдары,
көріну фазасы.
Бірақ осындай болжамдар үшін дағдарыстық дамудың белгілері мен
көрсеткіштері, оларды есептеу әдістемесі және талдауда пайдалану әдістемесі
қажет. Дағдарысты болжау жағдайлары мен тенденциялары арнайы талдау
негізінде ғана мүмкін болады. Жалпы дағдарыстарды байқауға әлеуметтік-
экономикалық жүйенің жағдайын бағалаудың барлық көрсеткіштері қатысады.
Байқап білу басқарудағы көрсеткіштерде (істегі және мамандандырылған)
құрылады. Мысалы, еңбек өнімділігінің немесе өндіріс тиімділігінің
төмендеуі дағдарыстың мүмкіндігін көрсетпеуі мүмкін, бірақ дағдарыстық даму
тенденциясына да айғақ бола алады. Қазіргі күрделі көрсеткіштер жүйесі
дағдарыстарды байқауға бағытталмаған. Ол жүйелі және тапжылмайтын даму
жағдайларын басқаруға жұмыс істейді. Сол себептен, дағдарыстық жағдайлардың
сәтін және ықтималдығын нақты уақытында анықтау үшін жаңа синтетикалық
көрсеткіштерді жасау қажет.
Дағдарыстың негізгі белгілерін көрсететін көрсеткіштер жүйесі ғана
емес, сонымен бірге, оларды құратын және тәжірибелік пайдалану әдістемесі
де ерекше орын алады. Қазіргі басқару механизмінде бұл оның ең әлсіз буыны
болып табылады. Мәселен бұл процестің барлық аспектілерінде дағдарысты тану
әдістемесі туралы болып отыр: мақсат, көрсеткіштер, жағдайларды талдауда
оларды пайдалану, дағдарысты болжаудың тәжірибелік құны 10.
Дағдарысты тану әдістемесі бұл жұмысты ұйымдастырумен тығыз байланысты,
яғни мамандардың болуымен, олардың әрекет функцияларын анықтаумен, ұсыныс
және шешімдер қабылдаумен, басқару жүйесіндегі өзара әсерлесумен
байланысты. Дағдарысқа менеджерлерді ғана емес, сонымен бірге, бұл
талдаушылардың қызметінде мамандандырылған менеджерлерге дайындық жүргізу
ұйғарылады.
Бүгінгі күні басқарудың үлкен қиындығымен және өндірістік әрекеттің
ұлғайған масштабымен байланысты дағдарыстық жағдайларды тану және болжау
кәсіби негізге қойылу керек. Дағдарыстарды жеңу дағдарыстық жағдайларды
талдау әдістемесіне және дағдарысқа қарсы басқару аумағында мамандардың
болуына байланысты. Басқарудың кәсібилігі кәдімгі жағдайда ғана емес,
сонымен бірге, тәуекелділігі үлкен, экстремальді жағдайларда, дағдарыста
көріну керек.
Дағдарыс - әлеуметтік-экономикалық жүйедегі объективті құбылыс. Бұл
көрініс әлеуметтік-экономикалық жүйенің дамуы мен қызмет етуін адамның іс-
әрекеті құрайды деген түсінігімен келіседі. Яғни, адам өзінің әрекетін
басқаруға және басқару сферасын кеңейтуге тырысады. Белгілі бір жағдайларда
бұл оның қолынан келеді. Болашақта адам әлеуметтік-экономикалық жүйенің
даму тенденцияларынан дағдарыстарды жоятынын айтуға болады, ал қазіргі
дағдарыстар адамның даму деңгейін, білімнің жеткіліксіздігін, басқарудың
жетілмеуін сипаттайды. Осындай тұжырым логикалық түрде көрінеді. Бірақ,
барлық тарихи кезеңдердегі қоғам мен экономиканың даму тәжірибесі керісінше
айғақтайды. Адамзат табиғатының дағдарыстарына қарамай олардан қашу мүмкін
емес. Көбінесе, тек адамзат табиғаты дағдарысы оның себебі мен көзі болып
отыр. Адамның іс-әрекеті жүйелі және пропорционалды емес өзгеретін оның
қызығушылықтарын қанағаттандыруға құрылған. Қызығушылықтар тек жеке адамда
ғана емес, сондай-ақ бүкіл топ немесе қоғам кластарында тұрақты
қайшылықтарда болады. Қызығушылықтардың қайшылықтары мен олардың
өзгерістерінің объективті тегіссіздігі дағдарыстың мүмкіндігі мен
қажеттілігін анықтайды. Тек бұл ғана әлеуметтік-экономикалық жүйедегі
барлық дағдарыстардың негізі болып отыр.
Табиғи катализмаларды саяси мақсаттарда пайдалану, олардың саяси және
әлеуметтік-экономикалық дағдарыстарға айналу жағдайлары сирек емес.
Динамиканы және адамның қызығушылықтарының өзара әсерлесулерін
абсолюттік басқару мүмкін емес. Себебі оның қызығушылықтар жүйесіне
бостандық, демократиялық басқару, дербестік пен өнерпаздық қызығушылықтары
жатады. Бұл қызығушылықтарға басқалар да байлаулы және тек адамның
қызығушылықтарында тиімді басқару құрылады.
Әлеуметтік-экономикалық жүйенің дамуы бойынша адамзаттық фактор ролінің
өсуі байқалуда. Бұл дағдарысты жою еместігін, керісінше оны болжау және
сенімді, уақытында шешуді білдіреді.
Қорытындылай келе, дағдарысқа қарсы даму – бұл дағдарыстың абсолютті
болмауы емес, керісінше жақсы дамудың импульсі болып табылатын дағдарыстың
болуы. Тек адамда ғана мақсат пен қызығушылықтар бар. Олар ғана
дағдарыстарды тану және жеңу негізі болып табылады.
Дағдарыстық жағдайдың адамзаттық факторы адамның дағдарысқа деген
қатынасында ғана көрінбейді, сонымен қатар, оның көріну, пайда болу және
өтудің түрлі кезеңдерінде дағдарысты басқаруда көрінеді.
1.2 Кәсіпорынның дағдарысқа қарсы басқаруының мәні мен мазмұны
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынға қоршаған орта тарапынан
көптеген дағдарыс төнуі мүмкін. Бұл дағдарыс бәсекелестік күрестің
шиеленісуі, техникалық және бағдарламалық құралдарды заңсыз пайдаланумен,
елдегі саяси және экономикалық тұрақтылықтың болмауымен байланысты.
Сондықтан, кәсіпорын менеджеріне негізгі қызметінен, яғни кәсіпорынды
басқарудан басқа да, дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету сұрақтары
жүктелетіні сөзсіз. Бұл мәселе терең және көп қырлы болып табылады.
Қаржылық-экономикалық дағдарыстар, әдетте, өнеркәсіп кәсіпорындарға
кері әсерін тигізеді: негізгі капитал тозады, еңбек өнімділігі азаяды, жас
және білікті мамандар өндірістен кетеді.
Кәсіпорын алдына өзіне тән өндірістік қызметтерді орындауына байланысты
өзінің жағдайын бағалау мен болжау сияқты, яғни кәсіпорынға әсер ететін
ішкі және сыртқы факторлардан қорғау, қауіптілік индикаторларының
мониторингі жүйесін құру, олардың шектерін анықтау, қатерлерге қарсы
шаралар қабылдау сынды, өзекті мәселе туады.
Әрбір кәсіпорын үшін өзінің экономикалық дағдарысқа қарсы басқарудың
қамтамасыз ету сұрақтары, тек қана дағдарыс жағдайында ғана емес, тұрақты
экономикалық ортада да экономикалық дағдарысқа қарсы басқарудың міндеттері
өз көкейкестілігін жоймайды.
Кәсіпорын тұрақты қызмет ету жағдайында экономикалық дағдарыстың
сұрақтарын шешуде басты көңілді өндірістің және өнім өткізудің қалыпты
қарқынын сақтауға, материалдық және қаржылық залалдардың болмауына,
ақпараттардың компьютерлік базасының бұзылмауына, теріс пиғылды бәсекені
болдырмауға бағыттайды 11.
Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруын кәсіпорындағы
барлық ресурстарды (өндірістік, технологиялық, еңбек, ғылыми-инновациялық,
қаржылық, кәсіпкерлік) ұтымды пайдалана отырып, дағдарыстардың алдын-алу
және ұдайы даму шаралары жүйесінің тиімді қызмет ету жағдайы.
Кәсіпорындағы экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруын қамтамасыз ету
үшін меншікті корпоративті ресурстар пайдаланылады:
Капитал ресурсы;
Персонал ресурсы;
Ақпараттар және технологиялар ресурстары;
Техника және жабдықтар ресурстары;
5. Құқық ресурстары: патенттер, лицензиялар, экспорттық квоталар
және т.б.
Экономикалық субъектілердің іс-әрекеттері әлеуметтік-экономикалық
мәртебені анықтайтын экономикалық қызығушылықтардан тұрады. Меншік
иелерінің және жалдамалы қызметкерлердің экономикалық мүдделерінің бар
екенін айта кеткен жөн. Меншік иесінің, сәйкесінше кәсіпорынның бар мүддесі
таза табыс алумен байланысты болғандықтан, оны алуға кедергі келтіретін
факторлардың бәрі сәйкесінше экономикалық қатер болып табылады. Осылайша
біз экономикалық қатер деп, таза табыс мөлшерінің төмендеуіне немесе
жойылуына әкелетін мүмкін жағдайды айтамыз.
Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқару ең алдымен
менеджерлердің мүмкін қатерлерді көре білу және алдын-алу, пайда бола
бастаған қиындықтарды тез шешіп, оң жолға түсу шараларын жүзеге асыруымен
байланысты 12.
Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруда төнетін қатерлерді
келесі түрде жіктейді:
Субъективті, кәсіпорынның немесе оның басшылығының тиімсіз қызметімен
байланысты қатерлер. Мысалы: төмен бәсеке қабілеттілік әсерінен өнімнің
нарықта өтпеуі, қаржылық тұрақсыздық жағдайы.
Объективті, кәсіпорынға тәуелсіз жағдайлардан болатын қатерлер. Мысалы:
инфляция деңгейі, табиғат апаттары.
Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқару функционалдық
тұрғыдан келесі элементтерден тұрады:
Технико-технологиялық;
Интеллектуалдық және кадрлық;
Қаржылық;
Саяси-құқықтық;
Ақпараттық;
Экологиялық.
Осы элементтерге толығырақ тоқталып кетейік.
Технико-технологиялық элемент. Экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды
қамтамасыз етуде менеджерлердің кәсіпорындағы технология, құрал-жабдықтар
әлемдік стандарттарға сай келетінін, балама өнімдерді шығаратын
кәсіпорындарда қандай технология пайдаланатынын, қолданыстағы технологияны
ішкі резервтердің көмегімен жақсарту мүмкіндігін талдау және жаңа ғылыми
ізденістерді байқауы керек.
Интеллектуалдық және кадрлық элемент. Қазіргі экономикалық жағдайларда
экономикалық дағдарысқа қарсы басқару деңгейі көп жағдайда мамандардың
біліктілігімен анықталады. Сондықтан, кәсіпорында жұмыскерлерді іріктеу,
оқыту және ынталандыру жүйесі ұйымдастырылған деңгейде болуы керек. Оның
үстіне, кәсіпорынның басқару персоналы экономикалық дағдарысқа қарсы
басқару жағдайын үнемі талдап отыруы, дағдарыс жағдайында сасып
қалмайтындай болуы керек.
Қаржылық элемент. Бұл элемент кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы
меншікті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуімен тығыз байланысты
болғандықтан маңызды болып саналады. Шаруашылық субъектісінің қаржылық
тұрақтылығының жойылу себептері өндіріс көлемінің төмендеуімен, өнімнің
өзіндік құнының жоғары болуымен, активтерді тиімсіз жоспарлау және
басқарумен байланысты болады. Қаржылық тұрақтылықты сақтау үшін
кәсіпорынның қаржылық - экономикалық қызметінде нақты тапсырмаларды
жоспарлау және өткізу жолдарын қарастырған жөн. Келесідей стратегиялық
міндеттерді анықтауға болады: өнімді жетілдіру, өзіндік құнды төмендету, аз
шығындармен өндіріс тиімділігіне қол жеткізу, рентабельділіктің жеткілікті
деңгейін қамтамасыз ету.
Саяси - құқықтық элементті қорғаудың үрдісін келесі түрде жүргізуге
болады:
кері әсерлерді анықтау;
қорғаудың қазіргі деңгейін талдау;
осы деңгейді жетілдіру бойынша шараларды жоспарлау.
Ақпараттық элемент. Кез келген ұйым немесе кәсіпорынның құрамында
ақпараттарды жинап, сақтап, өңдейтін белгілі бір бөлімше болуы керек. Осы
бөлімшенің мақсаты болып, кәсіпорынға келетін барлық ақпараттарды талдап,
ары қарай дамуы үшін колдана білу табылады. Кәсіпкерлік құпияны сақтайтын
шараларда осы бөлім арқылы жүргізілуі керек.
Экологиялық элемент. Кәсіпорын экологиялық мөлшерлерді бұзудан болатын
айыппұлдары сияқты шығындарды төлегісі келмесе, халықаралық және ұлттық
экологиялық мөлшерлерді сақтауы керек.
Осы ретте, біздің ойымыз бойынша, келесі шаралар алгоритмі тиімді болар
еді:
- Мүмкін болатын экономикалық қатерлерді талдау;
- Қарсы шараларды жоспарлау;
- Қабылданған шаралардың орындалуын бақылау;
- Экономикалық дағдарысқа қарсы басқару жүйесінің тиімділігін талдау.
Кәсіпорындардың экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету
үрдісі бірнеше кезеңдерден тұрады. Бірінші кезеңде кәсіпорын үшін қолайсыз
жағдайлардың пайда болуының түрлері мен себептері анықталуы қажет. Екінші
кезеңде сол қатерлердің алдын-алатын шаралар жүйесі іске қосылуы керек.
Үшінші кезеңде олардың орындалуы бақылауға алынса, төртінші кезенде
тиімділігі талдануы мүмкін. Экономикалық дағдарысқа қарсы басқару жүйесінің
қызметі оң бағаланса, шараларды қайтадан бастауға болады,
қанағаттанарлықсыз деңгейде болса, тиімді қызмет жасайтын жүйе құру керек
болады 13.
Экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз етудің ағымдағы
жағдайын бағалауда кәсіпорынның өз өнімін өткізу көлемі туралы ақпаратының
мәні зор. Бұл жерде басты көрсеткіш болып, сатылымдардың ассортименті мен
аймақтық құрылымы анықталады. Маркетингтік тұрғыдан кәсіпорынның тауар
нарығындағы орнын, бәсекелестерінің артықшылықтары мен әлсіз тұстарын
анықтау кәсіпорынның нарықтағы үлесін, баға-сапа қатынасын, баға саясатын,
бәсекелік стратегиясын анықтауға мүмкіндік береді.
Ешкім және ешқашан дағдарыстан қорғап қалуға кепілдік бермейді. Әдетте,
дағдарыстық жағдай аяқ астынан болады. Дағдарыс кәсіпорындарды қызмет
саласына, қызметкерлер санына, өнім сапасына және басқа жағдайларға қарамай-
ақ таңдайды. Дағдарыстық жағдайда менеджменттің әдеттегі, бәрімізге белгілі
шеңберінен тыс тұратын әдістері қолданылуы тиіс. Олардың кейбірі арнайы,
тек дағдарыс жағдайларында қолданылатын болса, кейбір әдеттегі әдістері
бизнестегі тиімді шараларға қол жеткізу құралдары сапасында қолданылады.
Нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттер тәжірибесінде макро -
микродеңгейлерге дағдарысқа қарсы шаралардың бай қоржыны бар.
Қазақстан кәсіпорындарында дағдарыс мүлде күтпеген, көктен түскендей
тосын жай ретінде қабылданады да, оған көп жағдайда кәсіпорын персоналы
дайын еместігін байқатады. Нарықтық экономикада жекелеген компаниялардың
дағдарысы үйреншікті іс, сондай-ақ, қазір жекелеген елдерді ғана емес,
тұтастай континенттерді қамтитын жүйелік дағдарыстарға да үйреніп қалдық.
Дағдарыстық құбылыстарға, мүмкіндігінше, әдеттегі табиғи құбылыс ретінде
қарап, алдын-ала мұқият түрде дайындалу керек. Сол кезде кәсіпорын үшін
зиян аз, ал дағдарыстан шығу жеңілірек болады.
Нарық қатынастарының қазіргі кезеңінде отандық фирмалардың көріп
отырған қаржы тапшылықтарына қарамай-ақ, нарықтағы орындарын бекітуге, өз
бизнесіне тұрақты нысан беруге деген талпынысын байқаймыз. Бұл шиеленіскен
бәсеке жағдайында өміршеңдікке ұмтылуды қажет ететін уақыт талабы.
Дағдарыстық жағдайлар көптеген себептердің әсерінен пайда болады.
Олардың ішінде, табиғат апаттарын, экологиялық, қаржы, азаматтық немесе
құқықтық дағдарыстар атап айтылып жүр. Бұл тізімді ары қарай жалғастыруға
болады, бірақ шет елдердегі, айрықша, біздің елдегі дағдарыстардың басты
себебі қанағаттанарлықсыз менеджмент. Қазіргі қазақстандық жағдайлар
мамандарға дағдарыстардың түрлерін тәжірибеде зерттеуге мүмкіндік туғызады.
Әр дағдарыстың өзіндік ерекшелігі бар болғандықтан, олармен күресудің
бірдей жолы жоқ. Дегенмен, әлемдік тәжірибеде дағдарыстарға дайын болу
жағдайында қолданылатын іс-шаралардың қалыптасқан жүйесі бар. Ол жоспарлау
құралдарының көмегімен жүзеге асады. Болуы мүмкін дағдарыстық құбылыстарды
жоспарлау - сын сәтінде жасалатын қадамдардың механикалық бірізділігін
алдын ала анықтау және ұйымға тез әрі тиімді әрекет жасау үрдісін қамтиды
14.
Шарықтаған бәсекелестік жағдайында, нарықта өз орнын табу үшін уақыт
талабы отандық экономикалық қызметте келесідей шешімдерде дұрыс жауап
іздеуді талап етеді:
шаруашылық механизмдерінің қызмет етуінің өзгеруі;
басқару шешімдерін қабылдау шарттарының өзгеруі;
жаңа жағдайлардағы кәсіпорынның стратегиясын жасау және жүзеге асыру;
басқарудың жаңа мүмкіндіктерін белсенді пайдалану;
шаруашылық жүргізуде барлық заңды әдістерді пайдалану.
Осы жағдайда дағдарысқа қарсы басқарудың концепциясын анықтап алу
маңызды болып табылады. Осы мәселе бойынша зерттеулері бар көптеген
авторлардың пікірі бойынша, дағдарысқа қарсы шараларды нарықта қызмет етуші
кәсіпорынның қаржылық нәтижелері өте нашар болған жағдайда ғана пайдалану
қажет. Бұл – теріс көзқарас, себебі басты мақсат дағдарыстың алдын алу
болғандықтан, біздің ойымызша, дағдарысқа қарсы басқаруда ең бастысы –
қаржылық қиындықтар тұрақты, күнделікті сипат алмайтын жағдайларды
қамтамасыз ету.
Экономикалық әдебиеттерде дағдарысқа қарсы басқарудың көптеген
анықтамалары бар.
Кейбір авторлар дағдарысқа қарсы басқарудың нақты бір борышқор
кәсіпорында қолданатын дағдарысқа қарсы нысандар мен әдістердің жиынтығы
деп түсінеді. Дағдарысқа қарсы басқару микроэкономикалық категория болып
табылады және кәсіпорынның жойылуы мен қайта жандануы кезіндегі өндірістік
қатынастарды қамтиды.
Ресейлік экономист-ғалым Э.А. Уткин дағдарысқа қарсы басқару дегенде,
ресейлік кәсіпорынның нарықтық қызметінде мүмкін қиыншылықтардың болмауына,
оның өз жеке қаржыларына негізделген, кеңейтілген, ұдайы өндіріске,
тұрақтылыққа бағытталған басқаруды түсінеді.
Профессор Э.М. Коротков былай жазады: дағдарысқа қарсы басқару –
дағдарысты алдын-ала көре білуге көзделген басқару, оның белгілерін,
залалдарын азайту шаралары талдап, оны ары қарай дамуға пайдалану.
Келесі авторлар тобы дағдарысқа қарсы менеджментті қазіргі
менеджменттің барлық әлеуетін пайдаланып, бизнестегі қолайсыз жағдайларды
жою немесе алдын алуға бағытталған кешенді, жүйелі басқару деп қарастырады.
Олардың пікірінше, кәсіпорында арнайы бағдарлама жасалып, жүзеге асырылуы
қажет, бағдарлама уақытша қиындықтарды жойып, өзіндік ресурстарды пайдалана
отырып, нарықтық позицияны сақтауы қажет.
Батыс Еуропалық экономистер дағдарысқа қарсы басқару деп, негізгі
мәселе нарықта өз орнын сақтап қалу болатын, кәсіпорын қызметіне қауіп
төндіретін жағдайдан өтуге қажетті қызметті айтады. Бұл қызмет келесі
түрде сипатталады: кәсіпорынға қауіп төндіретін жағдайдан өту үшін қажетті
әдістер мен тәсілдерді интенсивті қолдануды арттыру.
Бірақ та, К. Хаберландтың ойынша, барлық назар жедел, қысқа мерзімді
мәселелерге, қатал және тез шешуші шаралармен байланысты мәселелерге ауады.
Дағдарыстың еркін және оңтайлы жақтарын атап өткісі келетін авторлар,
дағдарысқа қарсы басқаруды керісінше, жақындап келе жатқан қиын кезеңді
алдын ала біліп, даму бағытын өзгертуге мүмкіндік береді деп анықтайды.
Қазақстандық экономист-ғалымдар дағдарысқа қарсы басқаруды –
кәсіпорындағы базистік, өзгермелі шамаларды сақтап қалуға бағытталған
шараларды жоспарлау мен жүзеге асыру деп анықтайды.
Сонымен қатар, Қазақстанда қалыптасқан кейбір көзқарастарға сәйкес,
дағдарысқа қарсы басқару – банкроттықтың функциясы немесе міндетті
қосымшасы болып табылады 15.
Көптеген елдердегі нарықтық экономиканың қалыптасуы мен даму тарихы,
оның қызмет ету үрдісінің бірқалыпсыздығын, өнім өндіру мен өткізу
көлемінің ауытқуын, өндірістің төмен құлдырауларын ашып көрсетеді. Бұл –
дағдарыстық жай деп қарастырылып, жалпы заңдылық болып табылады. Осы
айтылған заңдылық кәсіпорынның өміршеңдік циклімен тығыз байланысты.
Отандық және шетелдік экономист-ғалымдардың зерттеулерін қорытындылай
келе, мен кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету
түсінігіне дағдарысқа қарсы тұрғысынан тоқталуды ұйғардым.
Менің көзқарасым бойынша, Кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету - кәсіпорынның күнделікті өмірінде қолданылып, стратегиялық
сипат алатын, менеджменттің бар мүмкін болатын әлеуетін кешенді, жүйелік
негізде қолданып, уақытша қиыншылықтарды жеңетін және нарықтағы өз
орындарын бекітіп, ары қарай дамытуға арналған дағдарысқа қарсы басқару іс-
шараларының жиынтығы.
Осы тұрғыдан алғанда, дағдарысқа қарсы басқару экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету құралы ретінде, дағдарыс жағдайында ғана емес,
кәсіпорын қызметінің даму жағдайында да қолданылатын шаралар ретінде
көрінеді.
Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жағдайында уақытша
қиыншылықтан өту үшін беріліп, нақты жасалған еңбек ынталандырылады,
сәйкесінше, сыйақының жаңа түрлері мен басқарудың жаңа стильдері пайда
болады.
Дағдарысты қабылдаудың екі концепциясы бар:
1. Дағдарысқа деген қатынас – қолда барды сақтап қалуға
бағытталған. Мұнда дағдарыс қауіп және тосқауыл деп қабылданып,
қатысушы тұлғалар немесе ұжым үшін тәуелсіздігін жоғалтып алу
қаупі болады. Осының нәтижесінде, жауапты тұлғалар дағдарысты
теріс қабылдап, дағдарысқа дейінгі қалыпқа жету шараларын жүзеге
асырады.
2. Дағдарысқа деген қатынас – жаңашылдыққа бағытталған. Бұл
жағдайда дағдарыс кәсіпорынның эволюциялық даму үрдісіндегі
жаңартуға деген қажеттілік деп қарастырады. Мұнда дағдарыс,
белгілі бір иррационалдық немесе дұрыс емес жасалған мақсаттар,
ережелерден тазартудың әдісі болып табылады. Осының нәтижесінде,
дағдарысты туғызған, бұрынғы жағдайды өзгертуге әкелген талаптар
ұтымды шешіммен қарастырылады. Мұнда негізге дағдарыспен күрес
емес, өзіндік құрылымды жаңа қатынастарға сәйкес өзгерту
алынады.
Кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету төмендегі
белгілермен сипатталады: экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің
негізгі мақсаты кез келген экономикалық, саяси және әлеуметтік құбылуларда
нарықта тұрақты бекіну және компанияның тұрақты қаржыларын қамтамасыз ету.
Сәйкесінше ол әрі жоспарлы және жан жақты міндеттерді шеше алуы керек; оның
шеңберінде кәсіпорынның (тек уақытша қаржы қиындықтарын ғана емес) ағымдағы
міндеттерін шешуге, ерекше жағдайларға сай келетін басқару құралдары
қолданылады; экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің мәні –
жағдайларға байланысты әр түрлі іс-әрекеттерді ескеретін, сыртқы ортада
болған шамалы өзгерістерге жедел немесе пәрменді әсер ету үшін, алдын ала
дайындалған басқару шешімдерінің балама нұсқалары; экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз етудің негізінде кәсіпорынның іс-әрекетінің барлық
салалары мен бөлімшелерінде үнемі және тізбектей жаңашылдықтар енгізу
үрдісі; экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, кәсіпорын қандай қиын
щаруашылық жағдайға тап болмасын, бұл қиындықтардан кәсіпорынды ең аз
шығындармен шығара алатын, қаржылық және басқару механизмдерін іске қосуға
негізделеді.
Кәсіпорындағы дағдарысқа қарсы басқару механизмі келесі негізгі
элементтерден тұруы мүмкін:
1. Қаржы жағдайының диагностикасы;
2. Кәсіпорынның бизнесін бағалау;
3. Маркетинг;
4. Ұйымдастырушы - өндірістік менеджмент;
5. Персоналды басқару;
6. Қаржылық менеджмент;
7. Инвестициялық саясат;
8. Дағдарысқа қарсы бизнес-жоспарлау;
9. Бизнес-реинжиниринг үрдісі;
10. Кәсіпорынның таратылуын ұйымдастыру.
Кәсіпорындағы экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету оның құрылған
мезетінен басталады. Дәл осы мезетте кәсіпкерлік қызметті жүргізуші,
таңдалған миссиялы фирманың қызмет ету үрдісі барысында, мүмкін болатын
потенциалды мүмкіндіктер мен қауіп-қатерлерді анықтайтын факторларды
тереңінен зерттеу және болашақ фирманың бағытын, яғни қызмет саласын бір
жағынан, өзінің жеке мүдделері мен мақсаттарына, екіншіден, оның объективті
пайда болатын үлкен қауіптерді кейін қайтарудың потенциалды мүмкіндіктеріне
сәйкес анықтау болып табылады 16.
Қорытындылай келе, кәсіпорынның әр түрлі қызмет саласымен байланысты
факторлар кәсіпорынның құлдырауына өз әсерлерін тигізуі мүмкін, сонымен
қатар әсер ету тізбесі өте күрделі болуы мүмкін, сондықтан экономикалық
қатердің алғашқы себебін не болғанын нақты айтуға болмайды.
Фирманы құру бастамасынан-ақ, фирманың экономикалық қорғау
(қауіпсіздік) жүйесін құру туралы сөз қозғау қажет. Егер кәсіпорынның
сәтсіздігінің негізгі спаты оның төлем қабілетсіздігі болса, экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз етуде негізгі рөл қаржылық менеджментке беріледі.
Сөз жоқ, бұл экономикалық құралдың мүмкіндіктері үлкен, бірақ шексіз емес.
Қаржылық менеджменттің нәтижелері кәсіпорынның барлық нарықтық қызметінің
нәтижесі, барлық ұжымның сапалы жұмыс жасауының нәтижесі болып табылады.
Осылайша, кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету
механизмін қалыптастыру мәселесі тәжірибелік жағынан өте қиын және
әдістемелік жағынан толықтыруды талап етеді. Ол біздің экономикалық
өндірістік нақты сектордың дамуын анықтайтын өзекті мәселе болып отыр.
1.3 Кәсіпорындағы дағдарыстарды айқындау диагностикасының әдістемелік
негіздері
Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету
жүйесінің диагностикасы мәселелері отандық экономикалық және басқару
ғылымдарындағы аз зерттелген сұрақтардың біріне жатады.
Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету
жүйесі басқаруға ерекшелік беретін қасиеттерге ие: икемділік және
бейімделу, өзгеру және өз уақытында жағдайға назар аудару қажеттілігі,
сондай – ақ кәсіпорын әлеуеті мен басқарудың ресми емес әдістерін тиімді
пайдалану мүмкіндігі. Бұл туралы біз жоғарырақта айтқан болатынбыз.
Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету
жүйесінің бұл ерекшеліктері диагностика шешетін міндеттермен негізделген:
болуы мүмкін қатердің себептерін, факторларын және алғышарттарын өз
уақытында біліп отыру, оларды жіктеу және қабылдауға қажетті шаралар
жүйесін жасап шығару.
Қаржылық дәрменсіздіктің, ұйымдастыру дисфункциясының және басқа да
ауытқулардың, көптеген құбылыстардың экономиялық диагностикасы мен
превентивті санациясы біздің көзқарасымызша, жалпы экономикалық дағдарысқа
қарсы басқаруды қамтамасыз ету үрдісін толықтыратын негізгі түсініктер
болып табылады. Демек, диагностика кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа
қарсы басқаруды қамтамасыз ету функциясы мен ерекше кезеңі болып табылатыны
анықталады. Бұл кәсіпорынның балама жолмен дамуы үшін бастапқы бекет.
Жоғарғы басқарушылар мен кәсіпорын иелері үшін диагностика - бұл
экономикалық дағдарыстың бастапқы сатысында оның нақты мүмкіншіліктері
туралы дәл, сапалы ақпарат алу құралы және қызметке менеджменттің негізгі
әдістері мен механизмдерін енгізу үшін негіз.
Кәсіпорын қызметін диагностикалық және превентивті зерттеу нәтижелеріне
сүйене отырып, менеджерлер мен меншік иелері өз кәсіпорынында экономикалық
дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз етудің рефлексивті моделін жасауға
мүмкіншілік алады.
Диагностика - бұл сонымен қатар ағымдағы қаржылык есеп пен есеп берудің
дәлдігін бағалау, мүмкін болатын тұрақсыз қаржылық-экономикалық жағдай мен
заңдылықтар туралы гипотезаларды шығару үшін негіз. Диагностика менеджмент
дисфункцияларына себепті тергеу қатынастарын анықтауға, содан кейін
кәсіпорынның дамуы мен қызмет етуінің түсініктемелі және болжамды моделін
тұрғызуға, оның банкроттылығын ескертетін шараларды жүзеге асыруға
мүмкіндік береді.
Біздің зерттеулердің нәтижелері тиімділік, оған жетудің сатылары
келесідей тізбекпен анықталғанда сапасы жоғары болатынын көрсетеді:
объекттің белгілі бір класқа және объектілер тобына жатқызылуын орнату;
диагностика өткізілетін объектінің өз класс объектілерінен, оның нақты
параметрлерін базалықпен салыстыру жолымен ерекшеліктерін анықтау; базалық
көрсеткіштерден мүмкін болатын ауытқуларды анықтау; базалық көрсеткіштер
ретінде институционалдық нормалардың қалыптасу әдістемелерін жасау.
Осылайша, диагностика функциялар, құрылым, байланыстар тәртібіне ие
экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету механизмнің
категориясы деген негіздейміз.
Тәжірибеде бар, күнделікті қолданылып жүрген теоремаларды қарастыра
отырып, экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз етуде
диагностика институтциональды тәсіл әдістемесімен толықтырылуы керек деген
қорытындыға келуге болады. Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы
басқаруды қамтамасыз ету қабілеттілігі олардың ұйымдастыру мен
технологиялар институттары, корпоративтілік деңгейінің мөлшері мен
ауытқуларынан туындайды.
Сондықтан, экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету
жүйесінің диагностикасы бұл:
- әлеуметтік - экономикалық жүйенің шаруашылық қызметінің базалық
көрсеткіштерін зерттеу;
- кәсіпорынның қаржылық-экономикалық және техника, технологиялык
жағдайына ішкі және сыртқы факторлардың әсер етуін жан жақты талдау;
- жүргізілген шаралар мен қаржылық сауықтыру мен превентивті санация
және болжау мақсаттарына жетуді экспертті бағалау.
Қазақстан Республикасындағы ресми дағдарыстық жағдайды анықтайтын
әдістемені қарастырайық.
Төлем қабілеттілігі жоқ кәсіпорындарды қаржылық-экономикалық сауықтыру
мәселелері бойынша, дәрменсіз кәсіпорындарды жою және санация бойынша,
облыстық комиссиялар мен мемлекеттік мүлікті басқару бойынша аймақтық
Комитеттердің бірігіп жұмыс істеуін ұйымдастыру туралы №2 1996 жылдың 26
шілдесіндегі мемлекеттік мүлікті басқару бойынша Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік Комитеті Қаулысымен Қазақстан Республикасының мемлекеттік
мүлікті басқару бойынша Мемлекеттік комитет жанындағы кәсіпорындарды қайта
құру бойынша Агенттік, осы мемлекеттік органның директорымен 1995 жылдың 5
қаңтарында бекітілген Төлем қабілетсіз кәсіпорындардың қаржылық жағдайын
терең талдау бойынша әдістемелік ұсыныстар жасап шығарды. Бұл әдістемелік
ұсыныстар қайта құру және тарату процедуралары, оның ішінде кәсіпорындардың
қаржылық жағдайын талдауда төлем қабілетсіз кәсіпорындарды жою және
санациялау бойынша облыстық комиссиялар мен мемлекеттік мүлікті басқару
бойынша аймақтық комитеттерге, Агенттікке бірегей әдістемелік жолды
қамтамасыз етті.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың мақсаты болып, кәсіпорынды
төлем кабілетсіз, ал баланс құрылымын қанағаттанарлық деп тану туралы
шешімді негіздеу табылады.
Баланс құрылымының қанағаттанарлығын бағалау мен талдау келесі
көрсеткіштер негізінде жүргізіледі:
1. Ағымдағы активтердің (баланс активінің II бөлімі) ағымдағы
міндеттемелер (болашақ кезең табыстарын шегергендігі баланс пассивінің III
бөлімі) қатынасымен анықталатын ағымдағы өтімділік коэффициенті (толық жабу
коэффициенті). Ағымдағы өтімділік коэффициенті шаруашылық қызметін
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz