Ханафи мазһабының қалыптасуының діни-тарихи алғышарттары

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 133 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық еңбекте ислам дініндегі сунниттік төрт мазһабтың бірі болып табылатын Ханафи мазһабының діни-философиялық негіздері қарастыралады. Сонымен қатар зерттеу жұмысында ислам ойшылдық тарихында көрініс берген дүниетанымдық ағымдар мен олардың қалыптасу ерекешеліктері (философиялық) тұрғыдан зерделеуден өткізіледі.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан егеменді, тәуелсіз мемлекет ретінде өмір сүріп келе жатқанына он жылдан астам уақыт болды. Бірнеше жылдың ішінде біздің қоғамымыздың өмірінің барлық салаларында дерлік терең, түбегейлі өзгерістер орын алды. Соңғы уақыттарда елімізде адамдардың ойы мен санасында әлеуметтік-экономикалық мәселелер бірінші орынға шығып, рухани құндылықтардың кешеуілдеп жатқаны байқалуда. Қоғамда пайда болған осы рухани бостықтың орнын басқа елдерден келген әртүрлі діни идеялар толтыруға тырысып бағуда. Нәтижесіз де емес. Бұл діни идеялардың Қазақстан халықтарының рухани сезімдерімен үйлесетіндері де, үйлеспейтіндері де бар.

Қазақстандағы қазіргі діни ахуал күрделі әрі сан-салалы. Кейбір деректер бойынша 1989 жылы 1 қаңтарда 30 конфессияға тиесілі 700-ге жуық діни бірлестіктер болса, 2003 жылы 1 қаңтарында Қазақстанның аумағында 3206 діни бірлестіктер жұмыс істеген. Олардың арасында 1652 исламдық, соның ішінде 1642 сунниттік, 2 шииттік, 2 сопылық, 4 ахмадия ағымдары бар. [1. Байтенова Н. Ж. Қазақстан Президентінің «Жаңа Әлемдегі Жаңа Қазақстан» атты жолдауындағы Қазақстандағы конфессияаралық келісім мәселесі. // Өркениеттер сұхбатын дамытуда Қазақстан Мәдениетаралық және конфессияаралық келісімнің әлемдік орталығы ретінде. Халықаралық ғылыми практикалық конференцияның материалдары. Алматы, 2007 3б. ]

Жалпы Қазақстан халқының 70 пайызы мұсылмандар, соның ішінде сунниттік исламның ханафиттік бағытын ұстанады. Әлемдік діндерді зерделей қарайтын болсақ олардың өз ішінде түрлі ағымдар мен бағыттарға бөлініп кеткенін көреміз. Сол секілді ислам діні де тарих бойына көптеген ағымдарға бөлініп келді. Бұл ағымдардың басым көпшілігі негізінен шииттік исламға тән болғанымен «әһли-сунн ауәл жамаға» деп аталатын сунниттік исламның өзі де үлкен төрт мазһабқа бөлінген. Бұл төрт мазһаб исламның басты негіздерінде ауызбіршілік ішінде болғанымен, кейбір жекелеген мәселелерде бір-бірімен түсінісе алмайтын тұстары да бар. Бұл мазһабтар мыналар: Ханафи мазһабы - құрушысы Имам Ағзам Абу Ханифа, Шафи мазһабы - құрушысы Имам Шафи, Ханбали мазһабы - құрушысы Ахмед бин Ханбал, Малики мазһабы - құрушысы Малик бин Әнас.

Біздің еліміздегі мұсылмандар осы мазһабтардан Ханафилікті ұстанады. Қазақстан Мұсылмандары Діни Басқармасының ресми түрде насихаттап отырған мазһабы осы Ханафи мазһабы болып табылады. Дей тұрғанымен айтылған мазһаб туралы ішінара танымдық деңгейде жазылған кейбір еңбектерді айтпағанда арнайы зерттеу жұмысы жоқ деп айтуға болады. Аталған қажеттілік тұрғысынан, Қазақстандағы дінтану ғылымы тұрғысынан осы мәселеге байланысты діни-философиялық зерттеу жасау ғылыми тұрғыдан алғанда маңызды екені анық.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ханафи мазһабы туралы Қазақстанда теологиялық, жалпы танымдық деңгейде қаламға алынған кейбір кішігірім еңбектер бар. Алайда арнайы ғылыми зерттеу жасалып, ғылыми еңбектер жазылмаған. Қазақстан Мұсылмандары Діни Басқармасының төрағасы, бас муфти Әбсаттар Қажы Дербісәлінің жақында жарық көрген «Әбу Ханифа» атты еңбегінен басқа тақырпқа қатысты отандық ғалымдардың зерттеулері жоқ. Ұсынылып отырған еңбекте қазақ тілінде жазылған Ханафи мазһабының негіздерін діни-философиялық тұрғыда қарастыру алғашқы рет жүзеге асырылып отыр.

Жалпы ислам әлемінде түрік және араб тілдерінде ханафилік туралы зерттеу жұмыстары өте көп. Солардың ішінде Мысырлық араб ғалымы Мұхаммед Әбу Захраның «Абу Ханифа», «Исламдағы мазһабтар тарихы» атты еңбектерінің орны ерекше. Түрік ғалымдарынан Ханафилік туралы зерттеу жасаған және жасап келе жатқан адамдар жеткілікті. Негізінен Ханафилік түрік ғалымдары тарапынан көп зерттелген. Түрік ғалымдары Ханафилікті екі бағытта, бірі калам (ислам теологиясы), екіншісі фыкһ (ислам құқығы) саласында қарастырады. Екіншісі тікелей шариғат мәселелерімен байланысты болып табылады. Біз негізінен тақырыбымызға қатыстылық тұрғысынан бірінші бағытқа, яғни калам саласына басымдық бере отырып қарастырдық. Ханафиліктегі калам мәселелерін зерттеп, еңбектер жазған ғалымдардың басында Иляс Челеби, Юсуф Шевки Явуз, Юнус Вехби Явуз, Мустафа Узанпостолжы, Мустафа Өз және тағы басқаларды атауға болады. Ал фыкһ саласында зерттеген ғалымдардан Хайреддин Караманды көрсетуге болады. Иляс Челебидің ханафилікке қатысты «Имам Ағзам Абу Ханифаның иғтикади (сенім негіздері) көзқарастары» атты еңбегінде Абу Ханифаның теологиялық көзқарастары жүйелі түрде, жан-жақты қарастырылады. Юсуф Шевки Явуз ханафиліктің өзінен кейін қалыптасқан Матуридилік мазһабына әсерін көрсетсе, Юнус Вехби Явуз ханафилердегі ижтиһад әдісінің ерекшеліктерін ортаға қояды. Хайредин Караман ханафи мазһабын таза ислам құқығы (фыкһ) тұрғысынан, яғни шариғат мәселелеріне қатысты негіздерін зерделеген. Ханафи әдебиеттерінің дені осы шариғат, ислам құқығына қатысты болып табылады.

Диссертацияның мақсаты мен міндеттері жұмыстың негізгі мақсаты - ханафи мазһабының қалыптасуы мен дамуы негізінде беру. Диссертациялық еңбектің мақсатына сәйкес келетін мынадай міндеттер алға қойылады:

- Исламдағы мазһабтардың шығуына жан-жақты тоқталу арқылы мазһабқа бөлінудің басты себептерін анықтау.

- Ханафи мазһабының қалыптасуы мен даму ерекшеліктерін нақты деректер арқылы жан-жақты ашып көрсету.

- Ханафи мазһабындағы ижтиһад ұғымының дінді пайымдауда басты шарт ретінде болғанын анықтау.

- Ханафи мазһабының Құран туралы көзқарастарының ерекшелігін талдап көрсету.

- Ханафилердің хадис және сүннетке қатысты көзқарастарының ерекшеліктерін ашып көрсету.

- Ханафи мазһабындағы ақаидқа қатысты негіздерді анықтау арқылы оның сунниттік каламның қалыптасуындағы әсерлерін талдап көрсету.

Зерттеудің теориялық және методологиялық негізі: жұмыстың негізін түрік және араб ғалымдарының еңбектеріндегі теориялық принципетр құрайды. Сонымен қоса қазіргі кездегі діндердің дамуы туралы жазылған еңбектер басшылыққа алынды.

Осы тақырыпты зерттеу барысында мынандай ғалымдардың зерттеу еңбектері әдістемелік көмегін тигізді: Н. Ж. Байтенова, Ғ. Есім, Т. Х. Ғабитов, М. С. Орынбеков, Б. Қ. Құдайбергенов, Д. К. Кішібеков. Зерттеу процесі барысында гуманитарлық білімдерде кеңінен қолданылып жүрген герменевтикалық, компаративистикалық тәсілдер пайдаланылды.

Зерттеудің ғылыми жаңалағы: диссертациялық еңбектің негізгі жаңалығы - ханафи мазһабындағы діни-философиялық негіздерді көрсету болып табылады.

Диссертацияның ғылыми нәтижелері төмендегідей:

- Исламдағы мазһабтардың шығуына әсер еткен басты себептер ерте кезең ислам ойшылдарының еңбектеріндегі тұжырымдарды келтіру, байыптау арқылы жан-жақты көрсетілді.

- Ханафи мазһабының қалыптасуында маңызды орынға ие Рей мектебінің ерекшелігі көрсетіліп, мазһабтың кеңінен тралудағы табысты болуларының себептері ашылады.

- Ханафи ғұламалырынң Құран-Кәрім туралы пайымдары жан-жақты талданып, басқа мазһабтардан ерекшелігі көрсетілді.

- Ханафи мазһабының діни үкім шығаруда хадиспен сүннетті пайдаланудағы негізге алған басты ұстанымдары және басқа мазһабтардан айырмашылықтары көрсетіліп, пайымдалды.

- Ханафи ғалымдардың ислам ақидасына (сенім жүйесі) қатысты көзқарастарына қорытынды жасалып, сунниттік каламның қалыптасуындағы әсері көрсетілді.

Қорғауға ұсынылатын негізгі ғылыми тұжырымдар:

- Исламдағы мазһабтардың шығуы діни-саяси себептерге байланыстырылып көрсетіледі. Алайда мұнымен қоса мәдени дүниетанымдық факторлардың да әсері мол болған. Исламды қабылдаған басқа мәдениет өкілдері жаңа дінді өздерінің бұрынғы қалыптасқан дүниетанымдарының негізінде түсініп, соған ыңғайлауға тырысқан. Исламдағы ойшылдық ағымдардың шығуында басқа діндердің, атап айтсақ Христиан және Иудаизм теологиясының ықпалының болғандығы диссертациялық еңбекте тұжырымдалады.

- Ирак топырағында өмірге келген Рей мектебі исламды түсінуде Насс пен (Құран және сүннет) қатар ақылға және ойшылдыққа үлкен мән беру арқылы рационалдық ойлау жүйесін діннің негіздерінен деп қабылдаған. Осы мектеп өзінің жалғасын Ханафи мазһабы арқылы тауып, дамып жетіле түскені жан-жақты ашып көрсетіледі. Ханафиліктің кеңінен тапалып, ең көп жайылған мазһаб болуының, оның салт-дәстүрге және басқа мазһабтардың қатаң негіздерге сүйенген ұстанымдарының жанында исламның жұмсартылған, жеңіл жақтарын таңдауы салыстырмалы түрде сарапталынады.

- Ислам ойшылдық тарихында Құран төңірегінде көптеген пікірлердің айтылғаны мәлім. Ханафи ғұламалары, соның ішінде Имам Ағзам Абу Ханифа Құранның жаратылғандығына және құран аудармасымен құлшылық жасау мәселесіне өзіндік тұрғыдан жақындаған ойшыл. Ханафи ғұламаларының Құранның мағынасының мәңгі, арабша болуының жаратылғандғы туралы пайымда болғандығы классикалық ханафи еңбектерінің негізінде көрсетіледі. Сондай-ақ құлшылық барысында Құранның аудармасын қолдану туралы көзқарастың тарихи жағдайларға байланысты айтылғаны айқындалады.

- Ханафи мазһабында діни үкімдер шығаруда хадис пен сүннетті басшылыққа алуда басқа мазһабтардан айтарлықтай ерекшеліктері болмағанымен, әдіснамалық тұрғыдан өзгеше тұстары бар екендігі ашып көрсетіледі. Ханафилердің дінде дәлел ретінде алынатын хадис пен сүннетті Құранның таразына салу, қайшы келген жағдайда қабылдамау ерекшеліктері нақты мысалдармен көрсетіліп, ең әуелі адамдарға жеңіл, ыңғайлы келетін жақтарына баса назар аударылғаны тұжырымдалады.

- Ханафи мазһабы исламның құқықтық мектептерінен бірі болуымен қатар, аталған мазһаб ғұламалары ақида (сенім) негіздеріне қатыстьы мәселелерде салмақты ойлар айтып сунниттік калам ғылымының қалыптасуына, бір жүйеге түсуіне үлкен әсер етті. Бұл жерде Имам Ағзам Абу Ханифаның орны ерекше. Ханфиліктің ақидаға қатысты негіздерін сунниттік калам мектептерінен Матуридилік арқылы жалғасын тауып, дами түскені зерттеу жұмысында нақтыланды.

Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы : жұмыстың берген қорытындылары осы мәселені болашақты зерттеуге және дінтану ғылымындағы басқа да мәселелерді шешуге пайдалы болары сөзсіз. Диссертация материалдары мен нәтижелерін жоғары оқу орындарында философия, дінтану, мәдениеттану тәрізді студенттердің арнаулы курстарында, семинарларында пайдалануға болады.

Диссертацияның талқылануы мен сыннан өтуі : диссертация әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің филосфия және ғылым методологиясы кафедрасында орындалды. Сондай-ақ диссертация тақырыб бойынша мақалалар әртүрлі басылымдарда жарық көріп, өзекті идеялары семинар, конференцияларда баяндалды.

Диссертациялық жұмыстың құрылымы : диссертация зерттеудің мақсаттары мен міндеттеріне сай кіріспе, екі тараудан, қорытынды, глоссарий және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ХАНАФИ МАЗҺАБЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ДІНИ-ТАРИХИ АЛҒЫШАРТТАРЫ

1. 1 Исламдағы мазһаб және мазһабқа бөлінушілік

Мазһаб дегеніміз ислам терминологиясында «жол, баратын жер» деген мағынаға келіп діннің негізгі (асл) немесе туынды (фер) үкімдерінің сүйенген негіздерін анықтап, бұларды түсіндіріп, жүйелеуде ғалым саналған тұлғалардың көзқарастарының жиынтығы немесе дүниетанымдық жүйесі [1] болып табылады. Анықтамадағы негізгі (асл) үкімдер діннің сенім негіздерін, туынды үкімдер (фер) діннің ғибадаттар мен адамдар арасындағы қатынастарын білдіреді. Сенім негіздерін зерттейтін мазһабтарды иғтикади қалғандарын фикх мазһабтары деп бөлеміз. Басқаша айтқанда діннің теориялық жағымен ақида (иғтикади) мазһабтары, практикалық жағымен фикх (құқықтық мектептер) мазһабтары айналысады.

Исламда мазһабқа бөлінушіліктің себептері туралы көптеген еңбектер жазылған. Ислам тарихында діни және саяси топтар қалыптасуы барысында «асхабул мақалат» деп айтылған. Мұның себебі кейбір ғалымдар қоғамдағы оқиғаларға қатысты шағын «мақалалар» жазып, өз көзқарастарын білдіріп отырған. Уақыт өте келе осы мақалалардың негізінде белгілі бір көзқарасты ұстанатын топтар қалыптаса бастайды. Оны жазған адам сол топтың көшбасшысы һаліне келеді. Енді бұл топқа яғни мазһабқа бөлінудің ең алғашқы белгілерінің бірі. Кейіннен «фирқа» деген атау топқа бөлінуді білдіретін ұғым ретінде алдымызға шығады. Мысалы исламның классик ғалмдарынан Наубахти, шиттік топтарға қатысты жазған еңбегін «Фиракуш-Шиа», иқтикади және саяси топтарды зерттеген, Абдулқадыр әл-Бағдади кітабын «әл-Фарқу байнал Фирақ (мазһабтар арасындағы ерекшеліктер) » деп атаған. Ислам географиясының кеңейе түсуі және басқа дін өкілдерімен бетпе-бет келуі нәтижесінде «милал» және «нихал» деген ұғымдар пайда болды. Милал «дін» мағынасындағы ұлттың, нихал «көзқарас, ұстаным және діни топ» мағынасындағы нихле деген сөздердің көпше түрдегі формасы. Бұл бойынша «әл-Милал вен-Нихал» атауы мазһабтар және діндер мағынасында қолданылған болып шығады. Бұған қоса «Хава» (негізсіз көзқарас) деген атаумен тұрақсыз, тиянақсыз ұстанымдағы топтарды білдіргені Ибн Хазмның «әл-Фасл фил милал вал Ахва ван-Нихалымен» Шахристанидің әл-Милал ван-Нихал атты еңбектерінде байқалады. (1, 526б. ) . Сенім мен саяси сипаттағы топтар классикалық дереккөздерде көбіне асхабул-мақалат, фирқа, нихла деп, фикх, яғни құқықтық мектептер мазһаб деп аталғанымен соңғы уақыттарда барлығын әрі ұғымдық, әрі мазмұндық жағынан қамтыған, мазһаб сөзі кеңінен қолданылған. Сондықтан бізде мазһаб дегенімізде осы екі бағыттағы мектептерді білдіретін боламыз.

Құран-Кәрімнен тікелей мазһаб деген айтылмайды. Фирқа, сөздік мағынасында бір аятта айтылған (Тәубе 9/122), нихал және мақалат та Құранда айтылмайды. Хадистерде де мазһаб сөзі кездеспейді. Хазіреті Мұхаммед пайғамбар өзінің үмметінің арасында болатын бөлінушілікті фирқа сөзімен білдірген. Классикалық әдебиеттерде де осы ұғым кеңінен қолданылған.

Мәселені тереңінен түсініп, тақырыптың байыбына бара білу үшін мазһабтардың шығуына байланысты басты себептерге тоқталып өту керекпіз. Мұсылмандар, исламның алғашқы жылдарында иман мәселесінде және әлеуметтік өмірде ешбір алауыздыққа түскен жоқ. Өйткені ол кезде қандайда бір мәселе туындаса пайғамбардан сұрап мәселені шешіп отыратын. Алғашқы іріткі Хз. Мұхаммед пайғамбардың өлім аузында жатқан кезінде басталды. Ислам тарихында «қалам-қағаз» мәселесі деген атпен аталатын бұл оқиға әртүрлі қырынан бағаланады.

Мысалы, ислам тарихшысы Х. Алгул (H. Algul) төрт томдық «Ислам тарихы» атты еңбегінде бұл оқиғаны былайша түсіндіреді: «өлім аузында жатқан Хз. Мұхаммед жазу үшін бір нәрсе сұрады. Бір өсиет жазып қалдырғысы келетінін айтуда еді. Хз. Омар «Аллаһ елшісінің науқасы ауырлап барады. Бізбен бірге Аллаһтың кітабы Құран бар, сол бізге көмектеседі» деді. Кейбіреулері «жазатын керек-жарақ әкелейік» деп тұрып алды. Жанжал болды. Мұны естіген Хз. Мұхаммед «Қане барлығыңыз кетіңіздер. Менің жанымда дауласқандырыңыз дұрыс емес. Мені жеке қалдырңыздар. Менің мына жағдай үстіндегі һалім (Аллаға қауышу) сіздердің дау-дамайларыңыздан әлде қайда абзал» деп кейіс білдірді. Осылайша сахабалар таралып, Хз. Мұхаммед қайтадан өсиет туралы сөз қозғамады және жаздырудан бас тартты. » [2] .

Осы жағдай деректерде әртүрлі қырынан талқыға түседі. Шииттік деректер «Егер өтініш орындалғанда Хз. Мұхаммед пайғамбар өзінен кейін Алидің имам болуын жаздырар еді» десе, сахабалар және басқа мұсылмандар діннің негіздерінің толық түсіп біткенін білдіретін Маида 5/3 сүресін дәлел келтіріп пайғамбардың жазудан бас тартқан мәселесінің дінмен байланысы жоқ екенін алға тартады. Алайда осы мәселе тарих бойына Шииттер мен Суниттердің арасындағы жанжалдың себебі болды. Имамдық мәселесіндегі осы жанжал әлі күнге дейін жалғасып келеді.

Хз. Мұхаммед пайғамбардың өлімінен кейін ортаға шыққан алғашқы жанжал халифалықпен байланысты болды. Пайғамбардың қайтыс болғанын естіген ансарлардың кейбіреуі Бану Саида (дегеннің) шатырында Хазраж тайпасының көсемі Саад ибн Убадені халифа тағайындамақ болып жинала бастайды. Жағдайдан құлағдар болған мухажирлерден Абу Бәкір, Омар ибн Хаттаб және Абу Убайда дереу жиналысқа барады. Мұсылмандардың арасындағы ең алғашқы келіспеушілік тіпті жанжал осы басқосуда орын алды. Ансарлар халифаның өз араларынан біреуінің болуын қалайды. Өйткені олар исламның қорғаушылары, пайғамбардың көмекшілері еді. Бұл орынға өздерінің исламға жасаған қызметтері тұрғысынан ансарлар әбден лайық еді.

Бұған мухажирлер, халифалыққа өздерінің лайықты екендерін айтып, дәлелдеп бағуға тырысты. Ислам бізден басталды және халифа да бізден, яғни құрайштардан болуы керек дегенді алға тартты. Ал келесі бір топ халифалықтың Хашим әулетіне тиісті екенін айтты. Бұлар пайғамбарға жақын, соның отбасына қатысы бар адамдар еді. Алидің халифалыққа лайық екенін оның исламды алғашқы қабылдағандардан болғанын және дін жолындағы күрестерін, қызметін, сондай-ақ көпшілік тарапынан ерекше құрметке лайық екенін алға тарта отырып дәлелдеуге тырысты.

Бану Саиданың үйіндегі халифалыққа қатысты дау-дамай ұзаққа созылмады. Абу Бәкір өзінің парасатты сөздерімен қарсы жақты тоқтамға келтіре білді [3] . Абу Бәкірдің айтқандары мынау болды: «Біз әмір, сіздер уәзірсіздер. Алланың елшісі имамдардың құрайыштан болатынын айтқан. Алла бізді «әс-Садиқун», сіздерді «әл-Муфлихун» деп (Хашр 59/8-9) «Ей иман етушілер «Алладан қорқыңдар және әл-Садиқундармен бірге болыңдар» (Тәубә 9/119) аяты арқылы сіздердің бізбен бірлікте болуларыңызды бұйырды [4] .

Абу Бәкірдің әсерлі сөздерінен кейін Омар ибн Хаттаб оны халифа ретінде мойындайтындығын және басқалардың да өзін қолдауын талап етуіне байланысты халифалық мәселесі шешілді. Әрине, қарсылары да болды. Мысалы ансарлардың көсемі Саад Ибн Убаде Абу Бәкірдің халифалығын мойындамастан имамдықтың өздеріне тиісті екендігі пікірінде қалды. Шындығына келгенде ансарлардың билікке ұмтылу әрекеттері бір жағынан орынды болып көрінгенімен аймақтың мәдени, тарихи жағдайларын есепке алар болсақ бос әурешілік болып табылады. Өйткені арабтар салт-дәстүрге берік халық. Исламға дейін ол аймақта арабтың Құрайыш тайпасы басқа араб тайпаларынан үстем болды және айтқандары орындалып отырды. Басқа тайпалар да олардың бұл артықшылығын мойындап, қабылдаған. Құрайыштардың халифалыққа отыруы исламның одан әрідегі болашағы үшін маңызды еді.

Ансарлардың халифалық таластары ислам тарихында қандай да бір іріткінің көзіне айналған жоқ, дереу ұмытылып кетті. Ал халифалықтың Хз. Алиге, яғни Хз. Мұхаммед пайғамбардың отбасына тиісті екендігі туралы көзқарас үшінші халифа Османның тұсында қайтадан жаңғырды және үлкен дау-дамайлармен, соғыстарға, бөлінушіліктерге әкеліп соқты. Осы Осман халифтың (644-656жж. ) тұсынан бастап мұсылмандар саяси, сенім тұрғысынан әртүрлі ағымдар мен мазһабтарға бөліне бастады.

Ислам тарихындағы оқиғаларға негіздей отырып мазһабтардың тарихын екіге бөліп қарастыруға болады. Біріншісі саяси мазһабтар, екіншісі иғтикади мазһабтар.

Исламдағы ең алғашқы саяси мазһаб Харижилік болып табылады. Халифа Хз. Османның 656 жылы Мединеде, өз үйінде өлтірілуі ислам ойшылдығының, әсіресе харижилердің зерттеулерінде бастапқы нүкте әрі ыңғайлы кезең. Хз. Алиге халифа Хз. Османның өліміне қатысты адамдарды (бүлікшілерді) жазаландырмады деген сылтаумен өзіне бағынудан бас тартқан Муавия оған қарсы Сиффин деген жерде соғысады. Соғыстың нәтижесі Алидің пайдасына шешілгелі тұрғанда Муавия әскері найза ұшына Құран парақтарын іліп «арамызда Алланың кітабы төрелік етсін» деген келіссөзге шақырады [5] . Бұл бір саяси айла еді. Али мұны білді және әскеріне алданбастан соғысты жалғастыра беруді бұйырды. Алайда әскерінің ішінде басымдықты құрайтын бір топ біз Алланың кітабына қарсы соғыспаймыз деп Алиді төрешілердің шешіміне көндіреді. Екі жақтан төрешілер сайланады. Бұл төрешілердің міндеті халифалыққа кімді сайлау керектігін анықтау болатын. Алидің тарапынан сайланған төреші қарсы жақтың алдауына түсіп қалады. Алынған шешім көпшіліктің алдында келісілгеннен басқаша болып оқылады. Ол бойынша Муавия халифалыққа Алиден лайықты болып шығады. Осы шешім оқылған сәтте Тамим тайпасынан кейбір адамдар «Алланың еркіндегі мәселеде адамдардың еркіне жүгініп үкім бердіңдер. Үкім беру Аллаға тән. Алланың үкімімен үкім бермегендер кәпір» [6] деген ұранмен жоғарыда айтылған келіссөзге қарсы шығады. Басында осы келіссөзге Алиді еріксіз мәжбүрлеген бұл топ, енді қайтадан бұл келіссөзден оның бас тартуын талап етеді. Алиден қарсы жауап алғасын оның әскерінен бөлініп Харура деген аймаққа кетеді. Сандары 12000 айналасында болған бұл топ өзараларында басшы сайлап алып пікірлерін тарата бастайды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.