Қаржы менеджменттінің ұйымдастырылу негіздері
КIРIСПЕ 3
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ҚАРЖЫ МЕНЕДЖМЕНТI ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГIЗДЕРI 5
1.1 Қаржы менеджментiнiң экономикалық мәнi, атқаратын қызметтерi және қажеттiлiгi 5
1.2 Қаржылық реттеу . қаржы менеджментiнiң құрамдас бөлiгi 15
1.3 Қаржылық басқарудың әлемдiк тәжiрибесi 27
2 ҚАЗIРГI КЕЗДЕГI КӘСIПОРЫН ҚАРЖЫЛАРЫН БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ 40
2.1 Кәсiпорынның баланс активтерiнiң құрастырылу көздерiнiң құрамы мен құрылымының динамикасын талдау 40
2.2 Кәсiпорынның қаржылық тұрақтылыңының көрсеткiштерi 53
2.3 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына кейбiр факторлардың әсерi 59
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫ МЕНЕДЖМЕНТIН ЖЕТIЛДIРУ БАҒЫТТАРЫ 64
3.1 Қаржылық басқарудағы проблемаларды шешу жолдары 64
3.2 Нарықтық экономика жағдайындағы қаржы менеджментiн жетiлдiру бағыттары 76
ҚОРЫТЫНДЫ 84
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 86
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ҚАРЖЫ МЕНЕДЖМЕНТI ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГIЗДЕРI 5
1.1 Қаржы менеджментiнiң экономикалық мәнi, атқаратын қызметтерi және қажеттiлiгi 5
1.2 Қаржылық реттеу . қаржы менеджментiнiң құрамдас бөлiгi 15
1.3 Қаржылық басқарудың әлемдiк тәжiрибесi 27
2 ҚАЗIРГI КЕЗДЕГI КӘСIПОРЫН ҚАРЖЫЛАРЫН БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ 40
2.1 Кәсiпорынның баланс активтерiнiң құрастырылу көздерiнiң құрамы мен құрылымының динамикасын талдау 40
2.2 Кәсiпорынның қаржылық тұрақтылыңының көрсеткiштерi 53
2.3 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына кейбiр факторлардың әсерi 59
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫ МЕНЕДЖМЕНТIН ЖЕТIЛДIРУ БАҒЫТТАРЫ 64
3.1 Қаржылық басқарудағы проблемаларды шешу жолдары 64
3.2 Нарықтық экономика жағдайындағы қаржы менеджментiн жетiлдiру бағыттары 76
ҚОРЫТЫНДЫ 84
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 86
Тақырыптын өзектілігі. Нарықтық экономика Қазақстанда белсенді қызмет атқаруда онымен бірге шаруашылық үрдісті реттеудің негізгі механизм бәсекелестік те күш жинауда. Қазіргі экономикалық жағдайда әрбір шаруашылық субъектінің әрекеті нарықтық қатынасқа қатысушылардың көңілін аударды.
Қазіргі жағдайды кәсіпорынның қызмет атқаруын қамтамасыз ету үшін басқарушы өкілдер өздерінің және басқа бәсекелес кәсіпорындардың экономикадағы жағдайларын бағалай білулері керек. Нарықтық жағдай-кәсіпорынның экономикалық әрекетінің маңызды сипаттамасы. Ол бәсекелестікті анықтайды, кәсіпорынның өзінің және оның қаржылық және өндірістік қатынастағы серіктестіктердің экономикалық қызығушылықтары қандай дәрежеде кепілденгенін бағалайды. Дегенмен, экономикалық саясаты бағалау кәсіпорынның табысты әрекет етуі мен алдына қойған мақсатына жетуі үшін жеткіліксіз.
Бәсекелестік кәсіпорынның қаржылық қор мен капиталды қозғалысын дұрыс басқаруын қамтамасыз етеді. Осыған байланысты бухгалтерлік және қаржылық есеп басқару шешімдерін қабылдаудағы негізгі ақпарат болып есептеледі.
Ақпараттық база қаншалықты объективті және жақсы болса, экономикалық шешімдер соншалықты нақты болады.
Кәсiпорын менеджері үшін ресурстарының есепте уақыттық әртүрлі мерзімінде тауар ағымдарын салыстыру қажеттілігі туындайды. Қазіргі жағдайда кәсiпорынды басқарушы кәсіпорынның ең негізгі өкілі болып есептеледі. Ол қаржылық сипаттағы мәселелерге, кәсіпорын басшылары қабылдаған шешімдердің қайсысы кәсіпорын әрекеті үшін қажетті екенін анықтауға жасаупты.
Сонымен, табысты кәсiпорынды басқару бәсекелестік жағдайда фирманың қызмет артуына, ірі қаржылық банкроттарға ұшырамауына және кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық деңгейін қамтасыз етуге бағытталады. Қаржылық тұрақтылықты құруда кәсіпорынның жалпы қаржылық жағдайы маңызды болып табылады. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жеке заемды қаржыларының деңгейін көрсететін маңызды көрсеткші және осылайша фирма жетекшісіне бизнес әлемінде бағытталуына көмектеседі.
Осыған орай қаржылық тұрақтылық көрсеткіштерін бағалау жүйесінде қаржылық менеджменттің жалпы деңгейіне көңіл аудару қажеттілігі артып отыр, бұл жағдай біз таңдап отырған тақырыптың өзектілігі болып табылады.
Берілген дипломдық жұмыстың мақсаты: басқару шешімдерін қабылдау барысында кәсіпорынның қаржылық менеджментінің ұйымдастырылу негізіне байланысты талдау әдістерін зерттеу және осы негізде практикалық ұсыныстар мен қорытындыларды өңдеу.
Дипломдық зерттеудің объектісі - Қазақстан Республикасының нарық жағдайында кәсiпорын қаржысын басқаруды талдау.
Қазіргі жағдайды кәсіпорынның қызмет атқаруын қамтамасыз ету үшін басқарушы өкілдер өздерінің және басқа бәсекелес кәсіпорындардың экономикадағы жағдайларын бағалай білулері керек. Нарықтық жағдай-кәсіпорынның экономикалық әрекетінің маңызды сипаттамасы. Ол бәсекелестікті анықтайды, кәсіпорынның өзінің және оның қаржылық және өндірістік қатынастағы серіктестіктердің экономикалық қызығушылықтары қандай дәрежеде кепілденгенін бағалайды. Дегенмен, экономикалық саясаты бағалау кәсіпорынның табысты әрекет етуі мен алдына қойған мақсатына жетуі үшін жеткіліксіз.
Бәсекелестік кәсіпорынның қаржылық қор мен капиталды қозғалысын дұрыс басқаруын қамтамасыз етеді. Осыған байланысты бухгалтерлік және қаржылық есеп басқару шешімдерін қабылдаудағы негізгі ақпарат болып есептеледі.
Ақпараттық база қаншалықты объективті және жақсы болса, экономикалық шешімдер соншалықты нақты болады.
Кәсiпорын менеджері үшін ресурстарының есепте уақыттық әртүрлі мерзімінде тауар ағымдарын салыстыру қажеттілігі туындайды. Қазіргі жағдайда кәсiпорынды басқарушы кәсіпорынның ең негізгі өкілі болып есептеледі. Ол қаржылық сипаттағы мәселелерге, кәсіпорын басшылары қабылдаған шешімдердің қайсысы кәсіпорын әрекеті үшін қажетті екенін анықтауға жасаупты.
Сонымен, табысты кәсiпорынды басқару бәсекелестік жағдайда фирманың қызмет артуына, ірі қаржылық банкроттарға ұшырамауына және кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық деңгейін қамтасыз етуге бағытталады. Қаржылық тұрақтылықты құруда кәсіпорынның жалпы қаржылық жағдайы маңызды болып табылады. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жеке заемды қаржыларының деңгейін көрсететін маңызды көрсеткші және осылайша фирма жетекшісіне бизнес әлемінде бағытталуына көмектеседі.
Осыған орай қаржылық тұрақтылық көрсеткіштерін бағалау жүйесінде қаржылық менеджменттің жалпы деңгейіне көңіл аудару қажеттілігі артып отыр, бұл жағдай біз таңдап отырған тақырыптың өзектілігі болып табылады.
Берілген дипломдық жұмыстың мақсаты: басқару шешімдерін қабылдау барысында кәсіпорынның қаржылық менеджментінің ұйымдастырылу негізіне байланысты талдау әдістерін зерттеу және осы негізде практикалық ұсыныстар мен қорытындыларды өңдеу.
Дипломдық зерттеудің объектісі - Қазақстан Республикасының нарық жағдайында кәсiпорын қаржысын басқаруды талдау.
1. Нурсеитов Н. А., Нурсеитов А. А. Финансовый менеджмент. – А, 1996.
2. Баймухамбетова С. С. Финансовый менеджмент. – А.: Казак университетi, 1998.
3. Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаева З.К. Аудит и анализ финансовой отчетности: Учебное пособие. – А.,1998.
4. Ковалев А. И., Привалов В. П. Анализ финансового состояния предприятия. – М, 1997.
5. Шуляк П.Н. Финансы предприятия. – Москва, - 2000 г.
6. Мейiрбеков А.Қ., Әлiмбетова Қ.Ә. Кәсiпорын экономикасы: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2003. – 252 бет.
7. Любушкин Н.П. Анализ финансово-экономической деятельности предприятия. Учебное пособие для вузов. – Москва, 2000г.
8. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия. Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 1998. – 184 с.
9. В.В.Бочкаров Корпоративные финансы. – СПб: Питер, 2002. – 544 с.
10. Стоянова Е. С. Финансовый менеджмент: теория и практика. – М.: “Перспектива”, 1996.
11. Кожахмедов Д.Б. “Машиностроение как основа формирования конкурентспособной экономики Қазахстана” // Аль-Пари , №1.2005г.
2. Баймухамбетова С. С. Финансовый менеджмент. – А.: Казак университетi, 1998.
3. Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаева З.К. Аудит и анализ финансовой отчетности: Учебное пособие. – А.,1998.
4. Ковалев А. И., Привалов В. П. Анализ финансового состояния предприятия. – М, 1997.
5. Шуляк П.Н. Финансы предприятия. – Москва, - 2000 г.
6. Мейiрбеков А.Қ., Әлiмбетова Қ.Ә. Кәсiпорын экономикасы: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2003. – 252 бет.
7. Любушкин Н.П. Анализ финансово-экономической деятельности предприятия. Учебное пособие для вузов. – Москва, 2000г.
8. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия. Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 1998. – 184 с.
9. В.В.Бочкаров Корпоративные финансы. – СПб: Питер, 2002. – 544 с.
10. Стоянова Е. С. Финансовый менеджмент: теория и практика. – М.: “Перспектива”, 1996.
11. Кожахмедов Д.Б. “Машиностроение как основа формирования конкурентспособной экономики Қазахстана” // Аль-Пари , №1.2005г.
Қаржы менеджменттінің ұйымдастырылу негіздері Диплом жұмысы
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ 3
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ҚАРЖЫ МЕНЕДЖМЕНТI ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГIЗДЕРI 5
1.1 Қаржы менеджментiнiң экономикалық мәнi, атқаратын қызметтерi және
қажеттiлiгi 5
1.2 Қаржылық реттеу – қаржы менеджментiнiң құрамдас бөлiгi 15
1.3 Қаржылық басқарудың әлемдiк тәжiрибесi 27
2 ҚАЗIРГI КЕЗДЕГI КӘСIПОРЫН ҚАРЖЫЛАРЫН БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ 40
2.1 Кәсiпорынның баланс активтерiнiң құрастырылу көздерiнiң құрамы мен
құрылымының динамикасын талдау 40
2.2 Кәсiпорынның қаржылық тұрақтылыңының көрсеткiштерi 53
2.3 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына кейбiр факторлардың әсерi 59
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫ МЕНЕДЖМЕНТIН ЖЕТIЛДIРУ БАҒЫТТАРЫ 64
3.1 Қаржылық басқарудағы проблемаларды шешу жолдары 64
3.2 Нарықтық экономика жағдайындағы қаржы менеджментiн жетiлдiру бағыттары
76
ҚОРЫТЫНДЫ 84
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 86
КIРIСПЕ
Тақырыптын өзектілігі. Нарықтық экономика Қазақстанда белсенді қызмет
атқаруда онымен бірге шаруашылық үрдісті реттеудің негізгі механизм
бәсекелестік те күш жинауда. Қазіргі экономикалық жағдайда әрбір шаруашылық
субъектінің әрекеті нарықтық қатынасқа қатысушылардың көңілін аударды.
Қазіргі жағдайды кәсіпорынның қызмет атқаруын қамтамасыз ету үшін
басқарушы өкілдер өздерінің және басқа бәсекелес кәсіпорындардың
экономикадағы жағдайларын бағалай білулері керек. Нарықтық жағдай-
кәсіпорынның экономикалық әрекетінің маңызды сипаттамасы. Ол бәсекелестікті
анықтайды, кәсіпорынның өзінің және оның қаржылық және өндірістік
қатынастағы серіктестіктердің экономикалық қызығушылықтары қандай дәрежеде
кепілденгенін бағалайды. Дегенмен, экономикалық саясаты бағалау
кәсіпорынның табысты әрекет етуі мен алдына қойған мақсатына жетуі үшін
жеткіліксіз.
Бәсекелестік кәсіпорынның қаржылық қор мен капиталды қозғалысын дұрыс
басқаруын қамтамасыз етеді. Осыған байланысты бухгалтерлік және қаржылық
есеп басқару шешімдерін қабылдаудағы негізгі ақпарат болып есептеледі.
Ақпараттық база қаншалықты объективті және жақсы болса, экономикалық
шешімдер соншалықты нақты болады.
Кәсiпорын менеджері үшін ресурстарының есепте уақыттық әртүрлі
мерзімінде тауар ағымдарын салыстыру қажеттілігі туындайды. Қазіргі
жағдайда кәсiпорынды басқарушы кәсіпорынның ең негізгі өкілі болып
есептеледі. Ол қаржылық сипаттағы мәселелерге, кәсіпорын басшылары
қабылдаған шешімдердің қайсысы кәсіпорын әрекеті үшін қажетті екенін
анықтауға жасаупты.
Сонымен, табысты кәсiпорынды басқару бәсекелестік жағдайда фирманың
қызмет артуына, ірі қаржылық банкроттарға ұшырамауына және кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылық деңгейін қамтасыз етуге бағытталады. Қаржылық
тұрақтылықты құруда кәсіпорынның жалпы қаржылық жағдайы маңызды болып
табылады. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жеке заемды қаржыларының
деңгейін көрсететін маңызды көрсеткші және осылайша фирма жетекшісіне
бизнес әлемінде бағытталуына көмектеседі.
Осыған орай қаржылық тұрақтылық көрсеткіштерін бағалау жүйесінде
қаржылық менеджменттің жалпы деңгейіне көңіл аудару қажеттілігі артып отыр,
бұл жағдай біз таңдап отырған тақырыптың өзектілігі болып табылады.
Берілген дипломдық жұмыстың мақсаты: басқару шешімдерін қабылдау
барысында кәсіпорынның қаржылық менеджментінің ұйымдастырылу негізіне
байланысты талдау әдістерін зерттеу және осы негізде практикалық ұсыныстар
мен қорытындыларды өңдеу.
Дипломдық зерттеудің объектісі - Қазақстан Республикасының нарық
жағдайында кәсiпорын қаржысын басқаруды талдау.
Зерттеу пәні: Қазақстан Республикасы кәсіпорындарында жоспарлық
жүйенің қызмет атқару үрдісінде туындаған қаржылы-экономикалық қатынастар.
Қаржылық талдау мәселелері саласындағы отандық және шетелдік ғалым
экономистердің монографиялар мен статьялар дипломдық жұмыстың теориялық
және әдістемелік негізі болып табылады.
Зерттеудің ақпараттық базасын Қазақстан Республикасының заң және
нормативті актілері, статистика агенттілігінің мәліметтері, оның ішінде
жергілікті мерзімдік басқармалардың материалдары.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы кәсіпорын мен оның құрамында қаржыны
басқару жүйесінде жүзеге асырылатын нақты ұсыныстарды жасау және қаржылық
саясаттың қаржылық көрсеткіштерін жоспарлау әдістері болып табылады.
Қаржы менеджментiнiң маңызды аспектiсi кәсiпорынның қаржылық жай-күйiн
талдау болып табылады. Бұл кәсiпорынның қаржы тұрақтылығын, оның нарықтығы
жағдайын сипаттау үшiн қажет.Талдауға қажеттi ақпараттар бухгалтерлiк
баланста, қаржы – шаруашылық қызметiнiң нәтижесi туралы есепте, ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы есепте болады, сондай-ақ толығырақ ақпарат
қолданылады.қаржы менеджерiне кәсiпорынның алдағы уақыттағы потенциалды
мүмкiндiктерiн бағалау, қаржы шешiмдерiн қабылдау үшiн өткен кезеңдердегi
кәсiпорын қызметi туралы ақпараттар қажет. Мұндай ақпараттарда:
- кәсiпорынның ағымдағы қаржы жағдайын,оның активтерiн,мiндеттемесiн және
меншiктi капиталын бағалау және белгiлi бiр уақыт аралығындағы осы
баптардағы өзгерiстердi бағалауға;
- кәсiпорынның ақша құралдарының ағынын бағалауға;
- инвестициялық шешiмдер және қаржыландыру көздерiн таңдау бойынша шешiмдер
қабылдауға қажеттi мәлiметтер болуы керек.
Қаржы менеджментi бүгiнгi таңның өзектi мәселелерiнiң бiрi болып
табылады. Сондықтан да диплом жұмысымның тақырыбы етiп алуыма себеп болды.
Диплом жұмысы үш бөлiмнен тұрады:
- Бiрiншi Нарықты экономика жағдайындағы қарж менеджментi дамуының
теориялық негiздерi бөлiмiнде қаржы менеджментiнiң экономикалық мәнi,
атқаратын қызметтерi және қажеттiлiгi, қаржы менеджментiнiң әлемдiк
тәжiрибелерi қарастырылған.
- Екiншi қазiргi кездегi кәсiпорын қаржыларын басқаруды талдау
бөлiмiнде кәсiпорынның баланс активтерiнiң құрастырылу көздерiнiң құрамы
мен құрылымының динамикасы, кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығының
көрсеткiштерi, кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығына кейбiр факторлардың
әсер етуiне талдау жасалған.
- Үшiншi бөлiмiнде Қазақстан республикасындағы қаржы менеджментiн
жетiлдiру бағыттары ұсынылған.
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ҚАРЖЫ МЕНЕДЖМЕНТI ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГIЗДЕРI
1.1 Қаржы менеджментiнiң экономикалық мәнi, атқаратын қызметтерi және
қажеттiлiгi
Парламенттiң құзырында қаржы проблемаларын шешу заңдамалық
актiлерi – Қазақстан Республикасының заңдары мен Парламент қаулыларын
талқылауға және кейiн дауыс беруге енгiзу жөнiндегi заңнамалық бастама
құқында жүзеге асырылады. Парламент аса маңызды қоғамдық қатынастарды
реттейтiн заңдар шығарады, негiзгi қағидаттар мен нормаларды белгiлейдi,
олар: салық салуға, алымдар мен басқа да мiндеттi төлемдердi белгiлеуге,
республикалық бюджетке, бiлiм беруге, денсаулық сақтауға және әлеуметтiк
қамсыздандыруға, елдiң қорғанысы мен қауiпсiздiгiн қамтамасыз етуге,
мемлекеттiк органдар мен жергiлiктi басқару органдарын ұйымдастыру мен
олардың қызметiне, айналадағы ортаны қорғауға, меншiк режимiне және өзгеде
мүлiктiк құқықтарға қатысты.
Парламенттiң жұмыс органдары тұрақты негiзде жұмыс iстейтiн сенат пен
мәжiлiстiң тұрақты комитеттерi – Экономика және бюджет комитеттерi болып
табылады . Комитеттерде заңнамалық актiлер оларды Парламенттiң
палаталарында дауысқа салуға енгiзгенге дейiн анықталады.
Жалпы қаржыны басқарудағы үкiметтiң құзыры оның атқарушы билiктiң
органы ретiндегi мәртебесiмен анықталады және мыналарды қамтиды:
- әлеуметтiк – экономикалық саясаттың негiзгi бағыттарын, оны жүзеге
асырудың стратегиялық және тактикалық шараларын әзiрлеу;
- мемлекеттiк әлеуметтiк – экономикалық және ғылыми – техникалық
бағдарламаларды, индикативтiк жоспарларды әзiрлеу;
- республикалық бюджеттi әзiрлеу және оны атқару;
- елдiң қаржы жүйесiн нығайту жөнiндегi шараларды әзiрлеу және жүзеге
асыру, мемлекеттiң қаржы, валюта және материал ресурстарын жасап,
пайдаланған кезде заңдылықтың сақталуына бақылауды қамтамасыз ету;
- құрылымдық және инвестициялық саясатты жүзеге асыру;
- мемлекеттiк меншiктi басқаруды ұйымдастыру;
- аймақтардың әлеуметтiк – экономикалық даму мәселелерiн шешу;
- сыртқы экономикалық саясатты жүзеге асыру , басқа мемлекеттермен,
ынтымақтастық пен халықаралық қаржы ұйымдастырумен өзара iс – қимыл
жөнiндегi шараларды әзiрлеу;
- елдiң Конститутциясымен айқындалған мәртебеге сәйкес өзге де
өкiлеттiктердi жүзеге асыру.
Экономика мен әлеуметтiк саланы басқару жүйесiн түбiрлi қайта құрудан
туындап отырған жаңа мәселелердi шешуге байланысты және қазақстан
экономикасының дамудың нарықтық жолына өтуiне орай қаржыны басқару
саласында қайта құрылған қаржы министрлiгi және оның жер –жерлердегi
органдарының рөлi шұғыл артып отыр. Сонымен бiрге бұл жерде мынаны атап өту
қажет. “Қазақстан Республикасының мемлекттiк басқару жүйесiн одан әрi
жетiлдiру шаралары туралы” Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығына
сәйкес қаржы министрлiгiне Мемлекеттiк кiрiс министрлiгi қосылып, олардың
бюджеттi жоспарлау және мемлекеттiң кiрiсiн жоспарлау саласындағы
функциялары мен өкiлеттiктерi жаңадан құрылған экономика және бюджеттiк
жоспарламау министрлiгiне берiлген.
Қазақстан Республикасы ұкiметiнiң 2002 жылғы 3 қыркүйектегi № 962
қаулысымен бекiтiлген қазақстан Республикасының қаржы министрлiгi туралы
қағидаға сәйкес Министрлiк басшылықты, сондай –ақ заңнамада көзделген шекте
мемлекеттiк бюджеттiң атқарылуы және атқарылуын бақылау, банкроттық
рәсiмдерiнiң және дәрменсiз борышкердi тартудың соттан тыс рәсiмiнiң
жүргiзiлуiн бақылау, бухгалтерлiк есеп жүйесiн және қаржылық есептеме
аудитiн реттеу саласындағы салааралық үйлестiрудi жүзеге асыратын қазақстан
Республикасының орталық атқарушы органы болып табылады.
Бәрiнен бұрын бұл жұмыста мемлекеттiң экономикалық рөлi сөз болатындығын
баса көрсету қажет. Сондықтан мемлекеттiк экономиканы қаржылық басқаруды
қарастыру кезiнде объективтi заңдылықтар негiзiнен шығатын әлеумелтiк
экономикалық процестер негiзге алынады. Бұл процестер субъективтi сипатқа
ие және олар мұнда мемлекеттiң шаруашылық мәселелердi шешу кезiнде орын
алатын салдарларды қаржылық басқару үшiн мысал ретiнде келтiрiлген.
Өзара байланысты экономикалық көрсеткiштердiң жүйесiн есепке ала отырып
шартты түрде бұл жүйенi негiзi макроэкономикалық көрсеткiштердi құрайтын
пирамида тұлғасында елестетуге болады.
Мемлекеттiк экономиканы қаржылық басқару кезiнде неғұрлым, тиiмдi салық
ставкасын орнату қажет. Бұл әрине аса зәру және өте қиын процесс.
Ал мемлекеттiк экономиканы қаржылық басқару мемлекеттiк экономиканы
басқарудың тетiгi болып табылады.
қаржы өндiру жүйесiнiң нәтижелiлiгi салық рөлiмен айқындалады. қаржы өндiру
потенциалы тәжiрибеде барынша мүмкiн деңгейде жүзеге асырылған және
функциялар арасындағы салыстырмалы тең дәрежелiкке қол жеткiзiлген жағдайда
ғана бұл рөл оң болады. Және бұл салықтық алымдардың деңгейiн жандандыруда,
ал атап айтқанда төлеушiлердiң мүдделерiне залал келтiрмейтiн бюджеттi
қалыптастыруда көрiнiс бередi. қаржы өндiрудiң қаржы-шаруашылық iс-әрекет
саласына жағымды ықпал етуiн қамсыздандыру-күрделi және сонымен қатар
қарама-қарсы мiндет: мемлекет үшiн алғашқы дәрежедегi және ең бастысы
салықтық алымдарды максимизациялау, ал салық төлеушi үшiн минимизациялау
болып табылады. қаржы өндiрудi жандандыру экономика мен саясаттың ықпалында
табылатын көптеген объективтi және субъективтi факторларға тәуелдi.
Шынайы экономикалық ортадағы қаржы өндiру қоғамның экономикалық және саяси
пiсiп-жетiлгендiгiн бейнелейдi.
Жоғарыда айтылғандай, салық өндiруде салық рөлiн әралуан бағалайтын
мемлекет және салық төлеушi мүдделерi тоғысады. Әрине, салық өндiру
жүйесiнiң рөлi салықтық қатынастағы екi жақ үшiн де тең дәрежеде жағымды
болуы мүмкiн емес. асiресе экономикалық және саяси дағдарыс жағдайындағы
мемлекет пен салық төлеушiлердiң мүдделерi әралуан. Билiк салықтық басқару
жағдайын мұқият қадағалауы және салық өндiру жүйесiне қажеттi түзетулердi
дер кезiнде енгiзiп отыруы тиiс.
Жоспарлы экономиканың құлдырауында мемлекеттiк басқарудың
мақсатқа сәйкестiгi, дәрежесi мен шекарасы жайындағы сұрақтар туындайды.
Нәтижесiнде нарық бәрiн өзi реттейтiн және шаруашылық тепе-теңдiгiне қол
жеткiзiлетiн еркiн нарықтық қатынастарды енгiзу ұсынысы да жасалады. Дәл
осы нарықтық экономикадағы мемлекеттiң жеке тәжiрибесiнiң болмауы бiздi
дамыған шет елдер тәжiрибелерiне арқа сүйеуге мәжбүр етедi.
Мемлекеттiң экономикаға қатысуы өндiрiстiң барлық тәсiлдерiнде де орынға ие
болды. Ол барынша көп дәрежеде кедендiк қаржылар орнатылып, ол тек тыңшылық
мақсатпен ғана емес, өндiрушi мүддесiн қорғау мақсатымен де алына
бастағанда айрықша сезiлдi, әлсiз салаларды қорғайтын протекционистiк
кедендiк саясат жүргiзiлдi. Өткен ғасырдың бас кезiнде ағылшын үкiметi
айлық жалақы деңгейiн, бағаны, жұмыс жағдайын, ауыл шаруашылығы мен
өнеркәсiп мүдделерi тарифiн реттедi, жабдықтарды экспортқа шығаруға және
бiлiктi жұмыскерлердiң елден тысқары шығуына тыйым салды.
Экономикада әрекеттесе отырып мемлекет, әрине мақсат көздейдi:
- үздiксiз тұрақты экономикалық өсiмге қол жеткiзу;
- негiзгi тауарлар мен қызметтер құнынының тұрақтылығын қамтамасыз ету;
- еңбекке жарамды тұрғындардың толық жұмысбастылығын қамсыздандыру;
- тұрғындарды, бiрiншi кезекте зейнеткерлердi, мүгедектердi, көп
балалыларды әлеуметтiк қорғау жүйесiн құру;
- сыртқы экономикалық белсендiлiктегi тең дәрежелiлiк.
Бұл мақсаттарға бiр мезгiлде қол жеткiзу мүмкiн емес. Мемлекеттiң қаржылық-
бюджеттiк механизмiнiң әрекет етуiнде оның барлық иiндерi кеңейтiлген және
қайта өндiру процесiне реттелген арақатынасты әсер етуiне қол жеткiзу-
алғашқы дәрежелi мәндi мiндет. Осындай мемлекеттiк реттегiш қажеттiгi болып
табылатындар:
• тұтынушылық тауарлар бағасына бюджеттiк жәрдем көрсету;
• экономикаға мемлекеттiк инвестиция;
• кәсiпорындарға дотация немесе несие саясаты түрiнде тiкелей көмек
беру;
• бағаны басқару формасында қажеттiлiк туғанда қаржылық-несиелiк
шектеулердi орнату, несие беру, несиенi шектеу, валюталық бақылау
шарттарын енгiзу;
• лицензиялау;
• жеке саудаға қатысты зандарды даярлау, өнiмдердi стандарттау,
мемлекеттiк арбитаж тағы басқа;
• ғылыми-зерттеу және тәжiрибелiк-құрастырушылық жұмыстарды
қаржыландыру;
• қаржы саясаты.
Нарықтық шаруашылыққа тән осы экономикалық ретегiштер арқылы
мемлекет қоғамдық мұқтаждықтарды қанағаттандыратын шаруашылық белсендiлiк
варианттарын ұсынады.
Мемлекеттiк басқарудың негiзгi құралы қаржылық саясат болып табылады. Таза
тыңшылық функциядан басқа қаржы және алым жүйесi қоғамдық өндiрiске, оның
құрылымы мен динамикасына, ғылыми-техникалық iлгерiлеушiлiктiң шапшандығына
экономикалық ықпал ету механизмi ретiнде де қызмет етедi. қаржы пен iскер
белсендiлiктi ынталандыруға немесе керiсiнше шектеуге, кәсiпкерлiк
белсендiлiктiң кейбiр салаларының дамуына көмек беруге, өндiрiс шығындарын
төмендету үшiн алдын ала шаралар жасау және жеке кәсiпорындарға назар
аударуға болады. қаржының көмегiмен протекционистiк экономикалық саясат
жүргiзiледi, оған тауар нарығының еркiндiгi тәуелдi. қаржылар шығыс белiгi
арқылы экономикаға қаржылық ықпал ету мүмкiндiгiн қамсыздандыра отырып
мемлекеттiк және жергiлiктi бюджеттiң кiрiсiнiң негiзгi бөлiгiн құрайды.
Басқарудың жергiлiктi органдары өз территорияларына жеке
капиталдарды тартуға мүдделi және жер бөлiктерi мен ғимараттарды жалға алу
немесе сатып алу кезiнде жалға алу төлемiн немесе сату құнынан жеңiлдiк
түрiнде инвесторларға жанама көмек көрсетуге, заемдарды қамтамасыз етуге,
кепiлдемелiк қорларға қатысуға, өнеркәсiптiк аймақтарды құруға даяр.
Территориялар мен ғимараттар өнеркәсiптiк аймақтарда көбiне кәсiпорындарға
тиiмдi қаржылық жағдайларда ғана берiледi және көбiнесе муниципальды есепте
шаруашылық белсендiлiктiң жаңа түрлерiн дамытуға болатын арнайы өндiрiстiк
ғимараттар тұрады. Сондай-ақ әрине, ынталандырушы шараға инвесторларды
жергiлiктi қаржылардан тұрақты немесе уақытша босату жатады.
Мемлекеттiк және муниципальды билiк, экономикалық инфроқұрылымға капиталдық
салымдардың елеулi бөлiгiн жүзеге асырады. Бұл салым түсiм алуға
бағытталмаған, бiрақ жанама түрде жекеменшiк капиталға түсiмнiң жоғарылауын
қамтамасыз етедi. Бәрiнен бұрын бұлар құрылысқа, транспорттық қатысым
мазмұнына, байланыс линияларына, өнеркәсiптiк су құбырлары жүйесiне,
тазалағыш құрылымдарға, жер бөлiктерiн даярлауға кететiн шығындар.
Қазiргi уақытта жұмысшы үшiн қайта бiлiктендiру және инфроқұрылымды
модернизациялау мен қатар жүретiн жаңа алдыңғы қатарлы өндiрiстi дамытуға,
өнеркәсiптi қайта бағыттау мiндетi қойылуда. Ол мемлекеттiң кең көлемдi
салықтық жеңiлдiктер мен қаржылық ықпал етудiң басқа да әдiстерiн қолдануға
белсендi қатысуы кезiнде шешiледi.
Экономикалық белсендiлiктi жандандыру үшiн қаржылық ықпал етудiң
капиталдық қаржы бөлу мен өнеркәсiпке жәрдем көрсету, жеке аудандар үшiн
электр энергиясы мен суға жеңiлдiк тарифтерi түрiнде жәрдем беру, несие
берудiң жеңiлдiк көрсетiлетiн жағдайлары – төмен пайызға займ, ұзақ
мерзiмдi займ, несие бойынша дотация сияқты формалары қолданылады.
Экономиканың дамуына қаржылық ықпал ету тек ынталандырушы ғана емес сонымен
қатар iркушi де болуы мүмкiн. Бұл қажеттiлiк қоршаған табиғи орта, халықтың
орналасуы, ресурстық қамсыздандыру тағы басқа мәселелерi ұшығып тұрған,
өндiрiс пен тұрғындары жоғары шоғырланған аудандардың дамуын басқаруде
туындайды.
Салықты бiр формада жоғарылату тым жоғары коньюктураны iрку қажет болған
жағдайда барынша нәтижелi және берiк құрал болып табылады. Тағы бiр әдiс -
салықтық жеңiлдiктердi жою болып табылады 4.
Ал сыртқы нәтиже қоршаған табиғи ортаны ластау, шикiзаттың басқа
ресурстарына қарым-қатынаспен қалдықсыз технологияны жеткiлiксiз
ұйымдастыру арқылы бейнеленедi. Бiрақ бұл жерде мемлекет сырттай бақылаушы
болуы мүмкiн емес және үш негiзгi бағыт бойынша белсендi шаралар жүргiзуге
мәжбүр, атап айтқанда:
а) орталықтандырылған қаржыландыру көздерiнiң есебiнен ағымдық және
iлгерiлемелi табиғатты қорғау iс-шараларын жүзеге асыру;
б) сыртқы нәтижесi алдын ала орнатылған нормативтердi жоғарылататын
шаруашылық субъектiлерi үшiн әкiмгершiлiк құқықтық шектеулердi орнату;
в) табиғатты ұтымды пайдалануды ынталандыратын механизм әрекетiн
бақылау және өңдеу.
Экономиканың нарықты қатынастар жағдайында қаржы саласында
қабылданатын басқару шешiмдерiнiң рөлi және мәнi аса түсуде.Жалпы қаржы
дегенiмiз ақша табыстарын қалыптастыру және оларды пайдалануға байланысты
пайда болатын ақша қатынастары болып табылады. Сонымен қатар қаржы ақша
қаражаттарының тиiмдi пайдалануына, яғни қоғамның әлеуметтiк-экономикалық
даму тиiмдiлiгiнiң көтерiлуiне ықпал жасайды.Бұл анықтама негiзiнде жалпы
мемлекеттiк қаржыға қатысты.Ал кәсiпорын деңгейiнде қаржы қатынастары
кәсiпорынның қаржы қорларының қозғалысына байланысты, яғни ол кәсiпорынның
мемлекетпен,халықпен,басқа да шаруашылық субъектiлермен қаржылық
қатынастарды қамтиды. қаржы менеджментi – қызметтегi субъектiнiң қаржы
ресурстарын пайдалану,бөлу және қалыптастыруды басқару процесi және оның
ақша қаражаттарының айналымын оптимизациялау болып табылады. қаржы
менеджментiнiң негiзгi мақсаты кәсiпорынның капитал иеленушiлерiнiң
жағдайын жақсарту, яғни кәсiпорынның немесе оның акцияларының нақты
құнының өсуiн табыстың көбеюiмен шатастыруға болмайды, өйткенi табыстың
көбеюiбарлық жағдайда мақсатқа жетуге әкеле алмайды. Бiр жағынан,кәсiпорын
алған табыс кәсiпорынның даму мақсаттарына жұмсалмауы мүмкiн.Екiншi
жағынан,кәсiпорынның табыстылығы үлкен қаржылық тәуекелдерде қамтамасыз
етiлуi мүмкiн. Алдына қойған мақсатқа байланысты қаржы менеджментiнiң
мiндеттерi:
- кәсiпорынның жоғары қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету;
- кәсiпорынның ақша айналымын оптимизациялау және тұрақты
төлемқабiлеттiлiктi қолдау;
- кәсiпорынның табысын көбейтудi қамтамасыз ету;
- кәсiпорын қызметiнде қаржы тәуекелдерiн төмендетудi қамтамасыз ету.
қаржы менеджментi шегiнде кәсiпорында осы мақсаттарды жүзеге асыру
жолдары келесiлер:
- кәсiпорынның шаруашылық және инвестициялық қызметiн қаржыландырудың
тиiмдi саясатын қалыптастыру және оның капиталының қаржылық құрылымын
оптимизациялау;
- ақша ағндарын тиiмдi басқару,активтердiң өтiмдiлiгiн қолдау;
- сақтандырудың iшкi және сыртқы формаларын пайдалана отырып қаржы
тәуекелдерiн тиiмдi басқару.
қаржы жүйесiнiң бастапқы буыны ретiнде шаруашылық жүргiзушi
субъектiлердiң қаржысы базистiк категория, яғни тап осындай нысанада жұмыс
iстейтiн айрықшалықты белгiлерi мен ерекшелiктерi бар объективтi
экономикалық қатынастардың жиынтығы болып табылады.Бiрақ ақша қорлары
қозғалысының объектiсi бар, субъектiлердiң нақтылы мүдделерi жөнiнде
көрiнетiн кез-келген қатынастар сияқты ,олар реттеудi,тиiстi қаржы ағынының
бағыттарын,олардың қозғалысын ретке келтiрудi қажет етедi.Бұл
қондырмалықтарға жататын,нақтылы орындаушылардың санасымен машығымен және
iскерлiгiмен жасалатын субъективтi басқарушы iс-әрекеттерi арқылы жүзеге
асырылады. Экономикалық заңдармен анықталатын базистiк аса маңызды
құбылыстардың талабына бағдарлануы тиiс,яғни базистiң шарттарына бағынышты
болуы тиiс болғандықтан қондырмалықтарға жатады.Бұл басқарылатын iс-
әрекеттерге қаржы менеджментi ұғымы – тиiмдi пайдалану мақсатымен
кәсiпорынның ақша ағынының, кәсiпорынның бүкiл қаражаттарының қозғалысы
механизмiн басқару жүйесi жатады.
қаржы менеджментiнде ақша оның iс-әрекетiнiң мезгiлдiк межелдемелерi
тұрғысынан қызметтердi атқару кезiндегi өзге нысанға,сапаға айналғанға
дейiн қаралады.Бұл аспектiде ақшаның уақытша құнынынң барлығы есепке
алынады: мұндай сомада бүгiнгi ақша мен келешектегi ақшаның сатып алу күшi
бiрдей болмайды.Ақшаның қазiргi және келешектегi құны өзара
қайтымды.қазiргi құн келешектегi құнға компаудингiлеу-күрделi пайыздарды
есептеу арқылы,ал келешектегi құн қазiргi құнға дисконттау-пайыздарды
пайдаланып төмендету арқылы жеткiзiледi.Ақшаның келешектегi құнының есеп
қисабында инфляцияның индекстерiн есепке алу,яғни ақшаның құнын инфляциялық
құнсыздануға төмендету қажет.Жобаларға жұмсалатын инвестициялар нысанындағы
ақшаның ренте төлемдерiнiң,жүйелi жарналардың,кiрiстердiң және басқа ақша
операциялары есептеулерiнiң бiр жолғы сондай-ақ дүркiн-дүркiн түсулерi мен
төленулерi жай және күрделi аннуитеттердiң есеп қисабы,капиталды
бюджеттендiру, табыстылықтың iшкi мөлшерлемесi тәсiлдерi арқылы
жүргiзiледi.
Аннуитет дегенiмiз тұрақты негiзде уақыттың белгiлi бiр мезгiлi iшiнде
тiркелген межелдемелер арқылы төленетiн немесе алынатын инвестиция, табыс.
Капиталды бюджеттендiру - өтеудiң қарастырылған мезгiлiнде қаражаттарды
кейiнгi дүркiн-дүркiн қайтаруларымен жабылатын ақша қаражаттарыныңбiр
жолғы жылыстауы. Бюджеттендiру тұжырымдамасы негiзгi активтер бойынша
шығыстарды жоспарлау кезiнде пайдаланылады, бұл жобаларды талдау және ақша
қаражаттартының ұзақ мерзiмдi және iрi жұмсалымы жөнiнде шешiмдер қабылдау
процесi.
Табыстылықтың iшкi мөлшерлемесiнiң есеп – қисаптары жобаларды
салыстыру және пайдалылықтың пайыздары бойынша инвестициялық шешiмдердi
таңдау үшiн және жобаның есептi табыстылығы мен пайыздың қолданыстағы
нарықтық мөлшерлемесiн салыстыру және жобаны жүзеге асыру мезгiлiне оның
болжамы үшiн жүргiзiледi.
Кәсiпорынның қаржы жағдайын көрсететiн негiзгi көрсеткiштер
бухгалтерлiк баланста ұсынылған.Баланс белгiлi бiр мерзiмге кәсiпорынның
қаржы жағдайын сипаттайды және оынң ресурстарын ақшалай өлшемде
көрстетедi.Сонымен бухгалтерлiк баланс кәсiпорынның ресурстарын толық
сипаттайды. Бiрақ қаржы менеджментi үшiн қабылданған шешiмдердiң
тиiмдiлiгiн сипаттайтын негiзгi көрсеткiштердi белгiлеу қажет. Мұндай
көрсеткiштерге:
- кәсiпорын активтерiнiң жалпы құны;
- жалпы активтер сомасындағы ұзақ және қысқа мерзiмдi активтердiң үлесi;
- меншiктi капиталдың жалпы құны;
- салынған капитал құнының көбеюi;
- қарыз капиталының құны;
- жалпы пассивтер сомасындағы ұзақ және қысқа мерзiмдi қаржыландыру
көздерiнiң үлесi жатады.
Бұл көрсеткiштердiң кейбiреулерi бухгалтерлiк баланста бар.Бiрақ
кейбiр көрсеткiштер қосымша есептеулер және баланстың көрстекiштерiн қайта
жинақтау арқылы алынады.Активтер компанияның қызмет ету мерзiмiндегi
қабылданған инвестициялық шешiмдерiн көрсетедi.Активтер ұзақ және қысқа
мерзiмдi болып бөлiнедi.Актив бұл құндық бағасы бар субъектiнiң құқығы,жеке
мүлiктiк және мүлiктiк емес игiлiгi.Айналымдағы активтердiң құрамындағы
келесi ресурстар яғни:
- ақша қаражаттары;
- қысқа мерзiмдi қаржылық салымдар;
- дебиторлық борыш;
- материалды өндiрiстiк запастар қаржы шешiмдерiн үшiн өте маңызды.
Айналымдағы активтерiң ең өтiмдi бөлiгi ақша қаражаттары.Бұл
кассадағы, банктегi және шетел валютасындағы ақша қаражаттары. Олар ағымдық
ақшалай төлемдердi жүргiзу үшiн қолданылады.Кез-келген кәсiпорында бегiлi
бiр көлемде ақша қаражаттарының қоры болуы керек.Ақша қоры ағымдағы
мiндеттемелердi уақытылы жабу,еңбек ақы төлеу,өндiрiстi дамыту үшiн
қажет.Ақшаның жоқтығы кәсiпорынды банкроттықа алып келедi.Ақша
қаражаттарының сомасына инфляция әсер етедi.Инфляция бiр жағынан уақытша
бос ақша құралдарының құнсыздану қаупiн жоғарылатады, екiншi жағынан
инфляцияны есепке ала отырып төленетiн төлемдердiң құны да өседi.
қысқа мерзiмдi қаржылық салымдарға басқа кәсiпорынның құнды
қағаздарына инвестициялау, бiр жылдан аспайтын мерзiмге берiлген қарыздар
жатады.қаржы менеджментi жүйесiндегi құнды қағаздарды сатып алу,өткiзу
нарығын жаулап алу, басқа компанияларға әсер ету үшiн емес уақытша бос
ақша қаражаттарын тиiмдi орналастыру мақсатында жүргiзiледi. Баланстың
келесi бабы дебиторлық борыш- бұл фирмаға тиесiлi бiрақ әлi алынбаған
құралдар. Айналым құралдарының құрамында өтелу мерзiмi бiр жылдан аспайтын
дебиторлық борыш көрсетiледi.Материалды өндiрiстiк қорлар – бұл күнделiктi
қызмет барысында сатуға,кәсiпорынның өндiрiстiк қажеттiлiгiне
пайдалануға, сатылатын өнiмдi дайындау үшiн қолданылатын материалды
активтер. қаржыны басқаруда осы баптың көрсеткiштерiн талдау өте маңызды
болып табылады.Себебi тауарлы материалды қорлар айналымдағы активтер
құрамында ғана емес кәсiпорынның барлық активтерiнiң құрамында
едәуiр жоғары үлес салмағына ие болуы мүмкiн. Ендi кәсiпорынның негiзгi
құралды мен айналымнан тыс активтерiн қарастырайық.Негiзгi құралдар
материалды формасы бар ұзақ мерзiмге пайдаланылатын құралдар.Оларға
ғимараттар құрылыстар, машиналар және жабдықтар, көлiк құралдары және тағы
басқалараы жатады.Материалды емес активтер материалды заттай формасы жоқ,
табыс әкелетiн ұзақ мерзiмдi шығындар. Баланс активiнiң келесi бабы ұзақ
мерзiмдi қаржылық салымдар-қаржы нарығындағы компания қызметiн көрсетедi.
Көрсеткiштердi, коэффициенттердi, нормаларды-қаржы-экономикалық
механизмнiң элементтерiн қадағалап отыру кәсiпорындардың жұмысын оперативтi
басқаруға және бақылауға,бизнес жоспарда немесе дамыту жобасында берiлген
қаржы-шаруашылық процестердi,бағыттарды дер кезiнде түзетуге мүмкiндiк
бередi.Сонымен бiрге бұл көрсеткiштер кәсiпорынның визит карточкасы болып
табылады,инвесторларға,әрiптестерге және несиегерлерге оның
өмiршеңдiгi,қаржылық тұрақтылығы туралы ойлануға мүмкiндiк бередi.Сөйтiп
қаржы менеджментi кәсiпорынның қаржылық қамтамасыз етiлуiнiң тактикасы мен
стратегиясы ретiнде қаржының тиiмдi iс-әрекет етуiнiң мақсаттары үшiн оның
ағындарын басқаруға мүмкiндiк бередi. Кәсiпорынның жиынтық ақша айналысын
басқару жөнiндегi қаржы менеджментiнiң стратегиялықнұсқамасы ұдайы
өндiрiстiк процестi қамтамасыз етуге, берiлген критерийлерде ақша қорларын
қалыптастыру,оларды нысаналы арналым бойынша пайдалануға бағытталған.қаржы
менеджментiнiң жалпы мақсатты нұсқамасы-экономикалық дамудың iшкi және
сыртқы факторларын есепке алу негiзiнде кәсiпорынның тең қаржы саясатын
жүзеге асыру.
Қарастырылған саладағы мемлекеттiк реттестiрудiң рөлi адамзаттың
өмiр сүруге қабiлеттiлiгi табиғи ортаны сақтау есебiнен барынша үлкен
мәселеге айналатындығын ерекше атап өту қажет. Бiздiң жағдайда да оның
рөлiнiң жоғарылауы шаруашылықтың нарықтық үлгiсiне өтудiң бастапқы
кезеңiнде еркiн кәсiпкерлiкке қатысушылардың өндiрiстiк iс-әрекетiнiң
сыртқы нәтижесiнiң төмендеу мүмкiндiктерiнiң салыстыру қажет еместiгiмен
түсiндiрiледi және бұған экологияның басты мәселелерiн шешу оның
экономикалық дамуына мүдделi көптеген мемлекеттердiң күшiн бiрiктiру
негiзiнде ғана мүмкiн екендiгiн үстемелеу қажет.
Дамыған нарықтық экономикалық елдер тәжiрибесi трансакциялық
салымдардың нысанды сипаты да дәл осындай нысандылықпен мемлекеттiң нарық
субъектiлерi арасындағы сауда ауысым iстерi процесiне енуiнiң қажеттiлiгiн
туындататындығына бiздiң көзiмiздi жеткiзедi. Мұндай iс одан түскен
пайданың абсалюттiк көлемi де аз болатын болса, онда ол өзiнiң экономикалық
мәнiн жоғалтады.
Шаруашылық субъектiсiнiң қаржылық
қатынастар жүйесi
Сыртқы Iшкi
Мемлекеттiк
органдармен
салықтар,алымда
р және басқа
да мiндеттi
төлемдердi
төлеу бойынша
Қаржы
инфрақұрылы
мының
мекемелерiмен
Филиалдар
арасында
құрылтай
шылармен
және
акционер
лермен
Өндiрiстiк
инфрақұры
лым орган
дарымен
Басқа да
Шаруашы
лық
жүргiзушi
субъектiлер
мен
Персонал
дармен
Басқалары
Сурет 1. Кәсiпорынды жалпы басқару жүйесiндегi қаржы менеджментiнiң орны
Демек оқиғалардың нысанды барысы сауда ауысым iстерiне қатысушылар
барлық уақытта бұл шартты бұзуға әрекеттенген қатысушының iс жүргiзу шартын
сақтауға мәжбүр ету әдiсi қарастырған, төмендетудi қамтамасыз ететiн
мемлекет кiрiсуiнiң нәтижесiн пайдалануға алып келедi. Бұл жағдайда
шаруашылықтың нарықтық үлесiн бекiтуге мемлекеттiң басқарушы ықпалы тiкелей
болып табылатындығын айту қажет.
Еркiн кәсiпкерлiктiң дамыған жағдайы қоғам мүшелерiнiң әлеуметтiк
орналасуының табиғи процесiмен сипатталады, өйткенi бұл жерде олардың ақыл-
ой, тұлға және интеллектуальды ерекшелiктерi айқын көрiнедi. Ықпал етушi
нарықтық механизмде тауар өндiрушiлердiң селекциясы жүретiндiгiн
қолдайтындар пiкiрi барынша дұрыс. Мұндай селекцияда iске қатыспағандар мен
қарым-қатынас қалай болуы дұрыс? Жас ерекшелiгiмен жеке жағдайы бойынша
жұмыс iстей алмайтындармен ше? Еңбек бойынша кiрiсi тұтынушылық деңгейiн
қамсыздандыра алмайтындармен ше? Көп балалы жанұя иелерiмен ше? Мұнда жол
бiреу: жұмыссыз және жағдайы нашар тұрғындарға мемлекет жағдайы барынша
жақсы тұрғындар мен басқалардың кiрiстерiн қайта бөлiстiру есебiнен
әлеуметтiк көмек көрсетедi. Мұндай қайта бөлiстiрудiң нысандылығы мемлекет
пен еркiн кәсiпкерлiкке қатысушылар мүдделi болғанда әлеуметтiк саяси
тұрақтылықты қолдау мен қамтамасыз ету үшiн егiз қолдану туындайды.
Мұндай жағдайда мемлекеттiң де басқарушы iс-әрекетi мәжбүр ету
әдiсiн пайдалану арқылы көрiнедi. Бұл әдiстiң мәнi көбiнесе әлеуметтiк
синаттағы мемлекеттiк шараларды орталықтандырылған қайта бөлiстiру мен
қаржыландыру мақсатында iлгерiлемелi салық өндiру iстерiнiң
ұйымдастырушылық құқықтық негiздерiн орнатумен тоғысады. Бұл шаралар
арасында әлеуметтiк мәдени салаларды сәйкес дамытуды қамсыздандыруға,
бәрiнен бұрын денсаулық сақтауды халықтық бiлiм берудi дамытуға маңызды
орын берiледi.
Оларды егжей-тегжейлi ашуға жұмыстың сәйкес бөлiмдерiне қажеттi назар
аудару қажет.
1.2 Қаржылық реттеу – қаржы менеджментiнiң құрамдас бөлiгi
Қаржы жүйесiнiң бұл буынында нарық жағдайындағы басқару қаржы
менеджментi деп аталады және кәсiпорындар мен ұйымдардың кәсiпкерлiк
қызметi арқылы және соның шеңберiнде әлеуметтiк-экономикалық процестердi
басқарудың нысаны болып табылады. қаржы менеджментiнiң мәнi тиiстi
қызметтер тарапынан қосымша қаржы ресурстарын ең тиiмдi етiп тартуға,оларды
неғұрлым ұтымды етiп жұмсауға,қаржы нарығында бағалы қағаздарды сатып
алып,қайтып сатып пайдалы операциялар жасауға мүмкiндiк беретiндей етiп
қаржыны басқаруды ұйымдастыру.
Кәсiпорындарда қаржы менеджментiнiң объектiлерi мыналар болып
табылады:жылжымайтын және жылжымалы мүлiк,мүлiктiк құқықтар,жұмыстар
жәнеқызметтер, ақпарат, интеллектуалддық қызметтiң нәтижелерi, материалдық
емес игiлiктер.
Қаржы менеджментi уәждемелерге - адамдардың немесе ұжымдардың
қажеттiлiктерi мен тиiстi қылықтарын анықтайтын мақсаттарды iске асыру
жөнiндегi қызметке негiзделедi. Уәждеме iскерлiк белсендiлiктi, еңбек
өнiмдiлi мен сапасын ынталандыру процесiнде көрiнедi.Жалпы қаржы
менеджментi қаржыны басқарудың iлгерiде баяндалған қағидаттарына
негiзделген.Ол басқарудың тиiстi элементтерiн - ақпаратты, жоспарлауды,
ұйымдастыруды, реттеудi, бақылауды бiрiктiредi. қаржы менеджментiн жүзеге
асырудың шарты нарықтық ортаның болуы болып табылады,бұл орта бағалардың
еркiн жүйесi,тауар мен қызметтердiң рыногымен қатар
еңбек,капиталар,өндiрiс құрал-жабдықтары рыногының жұмыс
iстеуi,кәсiпорындардың қызметiн мемлекеттiк реттеудi заңнамалық
реттемелеу кезiндегi кәсiпкерлiк қызметтi коммерциялық есеп негiздерiнде
жүргiзуге мүмкiндiк бередi. Сөйтiп кәсiпорындардың қаржы менеджментiнiң
шеңберi нарықтық факторлармен анықталады, бұл оны жеке буындарында
басқарушы субъектiлердiң басқарылу объектiлерiне ықпал жасауының
экономикалық элементтерi басым болуы мүмкiн қаржыны басқарудың жалпы
шарттарынан ажыратады. Кәсiпорындардың қаржы менеджментiнiң жүйесi аса
жылжымалы, өйткенi бұл буындағы нысандардың, әдiстердiң арсеналы жалпы
мемлекеттiк қаржылардағыға қарағанда тым әр түрлi.Мысалы кәсiпорындардың
қаржы менеджментi әр түрлi нысандардағы есеп айырысу,әр түрлi
аккредитивтер, есеп айырысу чектерi және т.б. барлық нысандардағы
несиелендiру, бағалы қағаздармен және валютамен жасалатын операциялар
бойынша көп таралған операциялардан басқа хеджирлеу,кепiлдiк-ипотекалық
және сенiмгерлiк операциялар, қаржы және операция
лизингi,франчайзинг,бағалы қағаздар бойынша трансферттер сияқты нысандар
мен әдiстердi қамтиды; валютмаен,бағалы қағаздармен жасалатын операциялар
бойынша, қауiптердiң барлық түрлерiн сақтандыру бойынша қаржы құралдарының
жинақталымы айтарлықтай кеңейедi.
Қаржы менеджментiн мына кезеңдердiң дәйектi ауысымы ретiнде
елестетуге болады:
- ақша қаражаттарын пайдаланудың мiндетiн қою және мақсатын анықтау;
- ақша ағындарының қозғалысын басқарудың қаржылық әдiстерiн,тәсiлдерiн
таңдау;
- қабылданған шешiм бойынша инвестициялау жөнiндегi шешiмдi бизнес
–жоспар немесе басқа рәсiмдеу түрiндегi iс-әрекеттердiң бағдарламасын
жасау;
- жобаның орындалуын ұйымдастыру;
- атқарылу барысына бақылау жасау және қажеттi түзетулер жасау;
- қайта инвестициялаудың мақсаттары үшiн жоба нәтижелерiн талдау және
бағалау.
Қаржы менеджментiнде шешiмдер қабылдау тәуекелдiктерiмен, яғни
жобаланған нұсқамен салыстырғанда табысты кем алу немесе зиянның пайда
болуы ықтималдығымен кездесiп отырады. Тәуекелдiктi талдау оның көздерi
мен себептерiн анықтаудан,ысыраптың белгiлi бiр деңгейiнiң ықтималдығын
өлшеудi, яғни тәуекелдiктiң қолайлы дәрежесiн белгiлеуден басталады.
Тәуекелдiлiк статистикалық,сараптық және құрамдастырылған әдiстермен
анықталады.қаржы менеджментiнде шешiмдер қабылдау тәуекелдiктiң барлық
түрiн -өндiрiстiк,коммерциялық,қаржы тәуекелдiктерiнiң үйлесуiн қажет
етедi.
Алайда бизнеске экономикалық, сондай-ақ әлеуметтiк,саяси және
табиғи сипаттағы секiлдi көптеген құбылыстар да әсер етедi: өрлеу мен
дағдарыстар, банк пайызының, бағалардың ауытқулары, тұтынушылар
ұнатуларының, бәсекелестер iс-қимылының өзгеруi, үкiметтiң көлденең
шешiмдер қабылдауы, ереуiлдер, табиғи катаклизмдер, апаттар және т.б.
Қолайсыз уақиғалар болған кезде келеңсiз зардаптарды азайтуға
ақшаны, өндiрiстiк қуатты, шикiзатты, дайын өнiмдi резервте сақтау есебiнен
қол жетедi; коммерциялық қызметтi қайта бағдарлау жөнiндегi алдын-ала
жасалаған шаралар болуы мүмкiн. Жиынтық тәуекелдi басқару кезiндегi
кәсiпорынға төнетiн тәуекелдердiң түрлi тұрпаттарында бiрiгетiн
кәсiпорын қоржынын әртараптандырудың ерекше маңызы бар.Хеджерлеудiң
көмегiмен қаржы тәуекелдiгiн барынша азайтудың техникасы қолданылады.Бұл
кезде негiзгi келiсiммен қатар үшiншi тараппен қосымша мәмiле
жасалады.Оның шарты мынадай: негiзгi мәмiледегi қаржы ысыраптарына
соқтыратын мән-жай болған кезде қатысушы залал шеккен ысыраптарды түгел
немесе iшiнара бейтараптандыра отырып,қарама қарсы мәiмiлед ұтады.
Хеджерлеу техникасында опциондар,фьючестер,пайыздық айырбастар сияқты және
т.б.пайдаланылады.
Тәуекелдiлiктi азайту мен төмендетудiң дәстүрлi әдiсi мүлiктiк
сақтандыру болып табылады, бұл кезде сақтандырылушыға сақтандыру шартымен
шарттастырылған сақтандыру оқиғасы болған кезде төленетiн сақтық төлемi
қамтамасыз етiледi.
Қаржы менеджментiнде маңызды объект ақша ағыны-құн нысандары
жаңғыртудың және қосылған құнды қалыптастырудың экономикалық процестерiн
ортақтастыратын қолма-қол және қолма-қол ақшасыз нысандарындағы ақшаның
қозғалысы болады. Ақша ағынының құрамына қаржы көмегiм ен де қалыптасатын
сондай-ақ басқа әдiстермен де тартылатын барлық ақша ресурстары
қамтылады.қаражаттардың түсiмiнде анықтаушы орынды,өнiмдi,жұмыстарды және
қызметтердi өткiзуден түскен түсiм ақша, онан кейiн несие ресурстары,әр
түрлi тартылған ресурстар алады.қаражаттардың жылыстауы дүркiн-дүркiн
төленетiн төлеулермен де сондай-ақ ұзақ мерзiмдi инвестициялардың болжамы
негiзiндегi күрделiлерiмен де байланысты.
Қаржылық жоспарлау және болжамдау - шешiм қабылдау жүйесiнiң
негiзгi элементi. қаржылық жоспарлау мен болжамдаудың негiзгi мiндетi -
заңды тәртiпте даярланған және қабылданған қаржы концепциясына сүйене
отырып бюджеттiк тапсырмалар мен елдiң әлеуметтiк экономикалық дамуының
iлгерiлемелi бағдарламаларының саналық және сандық параметрлерiнiң
экономикалық негiзделген түрде қамсыздандыру. Мұндай мiндет бiр қаржылық
жылға есептелгендей, (ағымдық қаржылық жоспарлау) барынша дербес
перспективаға да (қаржылық болжамдау) орындалады. Осыған байланысты
қаржылық жоспарлау тактикасы меп оның стратегиясы ерекшеленедi.
Ағымдағы нақты бюджеттiк тапсырмаларды қаржы бойынша даярлау,
кварталдық қаржылық түсiмдердi анықтау кезiнде тактикалық мiндеттер
шешiледi. Оларды шешу қаржы өндiрудегi стратегиялық мақсаттар қою мен
зерттеу үшiн құқықтық кеңiстiк құрады. қаржылық болжамдау бұл жағдайда
ағымдағы қаржылық мiндеттемелердi орындау барысындағы алынған есептiк және
талдау мәлiметтерiн ғылыми зерттеу нәтижелерiне негiзделедi. Бұл
мәлiметтердi жинау және өңдеу ағымдағы жылдың қаржы өндiрудегi жағымды және
жағымсыз құбылыстары, олардың инвестициялау қарқынына ықпал жасауы,
салалардағы құрылымдық қозғалыстар, территория, корпорация және азаматтар
кiрiсiнiн арақатынастары жайын талқылауға мүмкiндiк бередi.
Қаржылық тактика бюджеттiк топтастыру негiнде кiрiс бюджеттiк
баптардың жалпы құрылымын өңдеу, қаржылық реттеу және бақылау жүргiзу
кезiндегi билiк органдары мен басқармалардың тәжiрибелiк iс-әрекеттерiнiң
жиынтығы. Тактикалық қадамдардың сапалы мазмұны барлық деңгейдегi бюджеттiң
дер кезiнде және толық орындалуын қамсыздандырады.
Стратегиялық қаржылық жоспарлау (болжамдау) басқару теориясы мен
тәжiрибесiнде маңызды орынға ие. Ол әлемнiң жетекшi елдерiнiң барлығында
экономикалық болжау әдiсi ретiнде қолданылады.
Орташа мерзiмдi жоспарға қаржылық болжауды даярлауға мыналар
енедi.
- Территориялық жекеменшiктiң кiрiстiлiгiн (аймақтардың қаржылық
қамсыздандырылу коэффициентi және бюджеттiк нәтижелiлiгi қолданылады),
аймақты арнайыландырудың салаларының техникалық жаңаруға мұқтаждығын,
еңбекақы жағдайын, аймақтың ресурстық базасын, территорияның
экспорттық-импорттық операцияларға қатысуын, өндiрiстiк және әлеуметтiк
инфроқұрылымының сапасын, транспорттық магистралдармен қамсыздандырылуын
тағы басқа бағалау. Бұл мағлұматтар аймақтың жиынтық кiрiсiн методикалық
есептеу, оның экономикалық, қаржылық және қаржылық потенциалы жөнiндегi
ақпараттық негiздi құрайды.
- қаржылық түсiмдер көлемiн аймақтың экономикалық өсу қарқынын есепке ала
отырып болжамдау. Бұл мағлұматтар барлық деңгейдегi бюджеттi кезектi
қалыптастыруда маңызды мәнге ие, өйткенi оларда аймақтың субсидия,
субвенция, дотация және трансферттiк қаржыландыру сияқты мемлекеттiк
ресурстарға мұқтаждығы барынша сенiмдi бейнеленедi.
- Территорияның әлеуметтiк-экономикалық мұқтаждығын мүлiк түрiн түгендеу
негiзiнде болжамдау. Территориялық жекеменшiктi пайдаланудан түскен қаржы
үлесiн анықтау. Жекеменшiк қатынасында және экономикалық мүдделер келiсiмi
механизмiне қажеттi нысанды түзетулер енгiзу.
- Бюджеттiк тапшылық, инфляция деңгейi, баға индексi, нарықтық индекаторлар
жиынтығын шығару.
қаржылық жоспарлау және болжамдау кезiнде тең тыңшылық мiндеттер емес,
қаржылық реттеу және бақылау тактикасы мен стратегиясын жандандыру
негiздерi де жүзеге асырылды. қаржылық реттеу мен болжамдау қаржылық
менеджменттiң негiзгi элементтерiнiң бiрi ретiнде қарастырған толығымен
дұрыс. Бұл жағдайда қаржылық менеджмент елдiң әлеуметтiк-экономикалық
дамуын басқару тұрғысынан кең мағынада қарастырылады.
Жалпы мемлекеттiк қаржылық менеджмент құрамында бюджеттiк-
қаржылық менеджмент негiзгi бағыттардың бiрiнде тұрады. Сәйкес жоспарланған
кезеңге қаржы бойынша нақты тапсырманы даярлау бiрқатар өзара байланысты
әрекеттерге ие:
- Өткен кезеңдегi экономикадағы қалыптасқан тенденцияны есепке ала отырып,
қаржылық режим варианттарын iздеу;
- Оптимальды қаржы өндiру варианттарын, оларды қаржылық топтар, қаржылық-
шаруашылық iс-әрекет типтерi, қаржы төлеушiлер, жеке территориялар топтары
шегiнде сұрыптауды бағалау;
- Болашақ қаржылық режим вариантының басымдылығын негiздеу;
- Өткен жылғы бюджет орындалуының жүргiзiлген сараптамасының нәтижелерiн
есепке ала отырып, қаржылық кiрiс жобасын есептеу;
- Бюджеттiк топтастырудың сәйкес баптары бойынша үкiмет пен
парламент қабылдаған қаржылық мiндеттемелердi талқылау;
- Сәйкес заңдардың бюджеттiк кiрiсiтiң ақырғы келiсiмi негiзiнде айқындау
және қабылдау.
Бұл әрекеттерде қаржы төлеушiлер сияқты, ресми органдардан да
түсетiн басқарушылық шешiмдердi өңдеу үшiн ақпарат жинау мен өңдеудiң
аналитикалық сатысы шешушi рөл ойнайды. Жиналған және өңделген
материалдардың сенiмдiлiгi мен толықтығы бюджеттiк қаржылық нормалар мен
ережелердi әрi қарай жетiлдiру үшiн бастапқы негiздi құрайды. Әралуан
деңгейдегi бюджетке қаржылық түсiмдердiң нақты соммасы есебiнде үш маңызды
құрылғы үлкен мәнге ие:
- қаржы төлеушiнiң бюджетпен өзара қатынасындағы жағымды
және жағымсыз құбылыстарды бөлшектiң зерттеу, бұл өзара қатынастың даму
зандылықтарын орнату;
- қаржы өндiрудiң барлық жүйесiнiң, оның жеке элементтерiнiң және
жеке қаржылардың қаржылық-шаруашылық iс-әрекет көрсеткiштерiне
(және керiсiнше) ықпалын айқындау мақсатымен бюджеттiк-қаржылық қатынас
жүйесiнде факторлық талдау жүргiзу;
Болжанбаған экономикалық, қаржылық, бюджеттiк және қаржылық
жағдайлардың, қаржы төлеушi мақсаты мен бюджеттiк мақсат арасындағы
келiспеушiлiктердiң туындау мүмкiндiгiн алдын-ала бағалау. Бұл жағдайларды
реттестiру немесе толығымен жою бойынша шаралар жиынтығын даярлау.
Бүгiнгi күнi қаржы ғылымы бюджетке қаржылық түсiмдердiң көлемiн
жоспарлау әдiсiн арнайы жасаған жоқ. Қаржылық жоспарлау үрдiсiнде
тәжiрибеде жалпыға белгiлi және кең қолданыстағы: тепе-теңдiк, сараптау
бағасы, корреляция, қатарластыру, факторлық талдаудың хронологиялық қатарын
құру сияқты дәстүрлiк әдiстер қолданылады. Бұл әдiстердi қолдану барынша
дұрыс, өйткенi олар бiр iздi және зерттелетiн үрдiс ерекшелiгiне тән емес.
Сонымен қатар қаржылық жоспарлауда қаржылық заңдылықтарды айқындау мен
олардың негiзiнде қоғамдық дамудың жалпы заңдылықтарын есепке алатын қаржы
концепциясының iлгерiлемелi жобаларын құрастырудағы арнайы тәсiлдердi
қолдану қажет.
Статистикалық зерттеулердi жүргiзу кезiнде қазiргi уақытта
қолданылатын сандық әдiстердiң бiрқатар тобын бөлiп көрсетуге болады:
- Көпсапалы әдiс, алғашқы кезекте факторлық және сыныптық талдау.
Олар негiзiнде көптеген өзара байланысты өзгергiш құбылыстар,
мәселен, өндiрiстiң техникалық деңгейiне байланысты жалпы өнiм
көлемiн анықтау, жататын шешiмдi негiздеу үшiн қолданылады.
- Регрессивтi және корреляциялық әдiстер салықтық қызмет әрекетiн
сипаттайтын тұрақсыз топтардың өзара байланысын орнату үшiн
қолданылады.
- Имитациялық әдiстер маркетингтiк жағдайға тұрақсыз әсер етiп,
қарапайым аналитикалық шешiмдерге берiлмегенде ғана қолданылады.
- Операцияны зерттеудiң детерминденген әдiстерi, алғашқы кезекте
сызықтық және сызықтық емес бағдарламалау. Бұл әдiстер талдаудың
дербес құралы ретiнде кейбiр статистикалық талдау әдiстерiнiң құрамды
бөлiгi болады. Бұл әдiстiң мүмкiн қосымшаларының бiрi салықтық
инспекторларды оптимальды жүктеудi тандау, салықтық жұмыскерлердi
кәсiптiк қоныс аударуды азайту болып табылады.
Жеке тұлғалардың кiрiс салығы түсiмнiң жоспарын қалыптастыру мысалын
қарастырайық. Сәйкес компьютерлiк бағдарламаға келесi мәлiметтер салынады:
- салық төлеушi құрамының демографиялық өзгеруi (потенциалды салық
төлеушiлердiң жалпы саны, олардың жас құрамы, миграциялық сипаттың
өзгеруi);
- азаматтар кiрiсiнiң өсу (төмендеу) тенденциясы;
- азық түлiк өнiмдерi мен басқа да қажеттi тауарлар мен қызметтердi
тұтынуды анықтау;
- азаматтардың капитал жинақтауға ұмтылысының тенденциясын
анықтау;
- қисық өсiм және төлемге қабiлеттi сұраныс құлдырауын құрастыру;
- азаматтатардың қаржы шығын шегiн және олардың салық өндiруге кеткен
ұмтылысын анықтайтын фактор ретiнде аймақтың тауарлық қамсыздандырылуын
орнату;
- болжанған салық бойынша құн өсiмiнiң (төмендеуiнiң) әлеуметтiк салдарын
бағалау.
Автоматтандырылған-ақпараттық жүйе түрi бойынша құрастырылған
арнайы компьютерлiк бағдарламалар салық және салықтық топтар құрылымы
шегiнде бiрiктiрiлген. Бұл ағымдағы және перспективтi салықтық жоспарларды
шұғыл құрастыруға мүмкiндiк бередi.
Сәйкес факторлық талдау жоспарланған кезеңде қолданылатын салықтың
әрбiрiнде жүргiзiледi. Салықтық жоспарлаудың басқа әдiстерiн осылай немесе
басқаша пайдалану қойылған мiндет күрделiлiгiне байланысты. Бүгiнгi күнге
дейiн барлық территориялық салықтық әкiмшiлiктерде салықтық түсiм көлемiн
анықтау барынша қарапайым тәсiлмен жоспарлау қолданылды. Бұл жергiлiктi
салық әкiмшiлiктердi техникалық жабдықтауды, ақпаратты жинау мен өңдеудiң
технологиясындағы әлемдiк бiлiмдi насихаттауды, iлгерiлемелi зерттеушiлiк
жиынтықтарды пайдалану дағдысы мен шеберлiгiн игерудi талап етедi. Салықтық
жоспарлауды автоматтандыруға ету - қымбат бiрақ әлемдiк экономикалық жүйеге
енуге ұмтылушы елдер үшiн қажеттi үрдiс.
Салықтық бюджеттi орындау кезiнде кез-келген елдiң салық
кодексiнiң мазмұнын толықтыратын салық концепциясының заңдастырылған
тәртiбiнде қабылданған барлық ережелердi қатаң бақылау ерекше мәнге ие. Бұл
жағдай бюджетке ағымдағы салықтық түсiмдердiң толықтығы мен тең
дәрежелiлiгiн анықтайды.
Жоспарлаудың тактикалық және стратегиялық мақсаттарын шешу салық
процесiн дер кезiнде және жалпылай қамтитын бақылаушылық әрекет жасауға,
сондай-ақ салықтық әкiмшiлiктiң өзiнiң тарапынан сияқты бiлiм беру
мекемелерi мен академиялық зерттеу орталықтары тарапынан да салық
төлеушiлер арасында кең әдiстемелiк жұмыстарды ұйымдастыруға мүмкiндiк
бередi.
Салықтық жоспарлау кезiнде тәуекел деңгенi ескерiледi. Бұл
салықтық жоспардың нақты тапсырмаларының төменгi деңгейi бойынша
анықталатын бюджеттiк шығындар бойынша жоспарлық тапсырмалардың барынша
толық орындалуын қамсыздандырады. Салықтық тапсырманың осы төменгi деңгейi
қаржы заңы ретiнде де қабылданады.
Жоспарлық салықтың мiндеттемелердi орындау үшiн салық концепциясы
үлкен мәнге ие. Оны даярлау кезiнде салық өндiрудiң қалыптасқан ұлттық
заңдылықтарын ескерiп қана қоймай, әлемдiк тәжiрибеге де сүйенген маңызды.
Дегенмен салықтық жоспарды даярлау кезiнде ұлттық экономикаға тән емес шет
елдiк салық өндiру концепцияларына бағытталу қауiптi. Салық концепциясының
базистiк реалияға адекваттылығын ақырғы тексеру оларды орындаудың тазалығы
мен шынайылығы қамтамасыз етiлуi үшiн салық заңы қабылданғанға дейiн
жүргiзiлуi тиiс. Заңды бекiту үшiн даярланған салықтық жоспарлар
парламентте алдын-ала келiсiлудiң бiрнеше сатысынан өтедi.
Мемлекеттiк бюджеттiк-салықтық жоспарлау үрдiсiне тек арнайы
органдар ғана қатыспайды. Салық өндiрудi iлгерiлемелi дамыту бағыттарын
зерттеумен барынша шынайы салықтық жоспарға мүдделi ғалымдар, салық
мамандары ұжымы мен тұлғалар айналысады. Салық процесiн
демократизациялаудың жаңа және жағымды факторы оған қоғамдық ұйымдардың
(салық төлеушiлер құқығын қорғау бойынша азаматтар ассоциациясы, салық
төлеушiлер партиясы тағы басқа) қатысуы болып табылады. Нарық пен
мемлекеттiң демократиялық негiзiн орнату жағдайындағы салық өндiру барлық
деңгейдегi бюджеттi қалыптастыру жөнiндегi мәселенi жаңаша қояды.
Демек, жалпы мемлекеттiк салықтық жоспарлау үрдiсiнiң өзiне де,
оның корпоративтi менеджментпен шектелген байланысын орнатуға да жаңа
тәсiлмен келу керек. Олардың экономикалық мүдделерiнiң қарама-қайшылығына
қарамастан, ортақ стратегия бiреу - тұтас ел шеңберiнде тұрақты
экономикалық базис құру.
Бюджеттiк салықтық саясатта жеке аймақтар мен территорияларды
дамытуды болжамдау мен бағалау бiрiншi дәрежеде тұрады. Мұнда мемлекеттiк
және корпоративтiк мүдделер қиылысады. Банктердiң, қаржылық-өнеркәсiптiк
топтардың, шет елдiк компаниялардың филиалдық жүйесiн нығайту аймақтағы
қаржылық ресурстардың жеткiлiктiлiгiне негiзделедi. Территорияның қаржылық
базасының берiктiгiнiң жалпымемлекеттiк бағыты қайта бөлу үрдiсiн
жандандыру, қаржының трансферттiк тасқынының азайтылуы, әлеуметтiк-
экономикалық қарама-қайшылықтарды реттестiруге мүмкiндiк жасайды.
Салықтық реттеудiң әдiстерi мен тәсiлдерi. Салықтық реттеу
әдiстерiнiң мақсаттарына байланысты төрт өзара байланысқан салалар
анықталады:
- бюджеттiк-салықтық теңгеру;
- салықтық жеңiлдiктер мен преференциялар жүйесi;
- әкiмгершiлiк ықпал;
- жазалау арқылы ықпал ету шаралары.
Алғашқы тәртiптегi әдiстер салықтық реттеу жүйесiнде ерекше маңызға ие,
өйткенi оның арсеналында аймақ преференциясы сияқты бюджеттiк-салықтық
режимдi нығайтатын шаралар да бар.
Салыққа қатысында оның бiрi бюджеттiк жүйенiң белгiлi қатарында
бекiтiлген және жекеменшiк болып саналады, ал қалғандары сол не басқа
бюджетке жарым-жартылай түсiп отырады. Осы мақсатта бюджетте реттеушi салық
соммасынан салықтық жеңiлдiк нормалары орнатылады немесе мәселен жартысы
республикалық бюджетке, қалғаны жергiлiктi бюджетке бағытталатын түсiмге
салық мөлшерiн пайыздық шектеу айқындалады. Әралуан деңгейдегi бюджетке
салықтық түсiмдердiң үлесi қалыптасқан бюджет ерекшелiктерiне және
жоғарыдағы бюджеттiң бюджеттiк-салықтық саясатына байланысты орнатылады.
Кiрiстен пайыздық қаржы бөлу әдiсi дәстүрлi болып табылады.
Әлемдiк тәжiрибеде трансфереттiк реттеудегi (трансферт латын
тiлiнен аударғанда апарамын, араластырамын деген мағынаны бiлдiредi) бюджет
аралық қарым-қатынастарды енгiзе отырып, жоғарыдағы бюджет кiрiсiнен
пайыздық қаржы бөлу әдiсi кеңiнен қолданылады. Трансферт кiрiс базасын
орталықтандырылған толықтыруды қажет ететiн аймақтарға мекен-жайлық
қаржылық көмек түрiнде болады. Iс жүзiнде бұл да реттеушi кiрiстен пайыздық
қаржы бөлу болады. Айырмашылығы трансферттiк қаржы бөлу заңды белгiленген
салық бойынша жүргiзiледi және аймақтарға қаржылық қолдау көрсетудiң арнайы
қорына шоғырланады.
Қазақстанда әкiмгершiлiк ықпал ету әдiсi барынша кеңiнен
қолданылады. Бұл екi себептен туындаған. Бiрiншiден, 90-жылдарда басталған
экономиканы либерализациялау қайта бөлу әрекетiнде тоғысып жатты: мемлекет
жекешелендiру барысына дер уақытында және қатаң бақылау жасауды
қамсыздандыра алмады, мұның соңы қаржы ресурстарын қайта бөлiстiруге алып
келдi.
Шаруашылық өмiрге салықтың реттеушi ықпалы көпжақты сипатқа ие.
қаржылық-шаруашылық iс-әрекеттiң жеке салаларын салықтық реттеу бюджет
кiрiсiн реттестiруден ерекшеленедi. Салықтық реттеу әдiстерiн таңдаудағы
бастапқы жағдай жалғыз ғана болуы тиiс.
Салықтық реттеу - салық механизмi мен мемлекеттiк салықтың
менеджмент ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ 3
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ҚАРЖЫ МЕНЕДЖМЕНТI ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГIЗДЕРI 5
1.1 Қаржы менеджментiнiң экономикалық мәнi, атқаратын қызметтерi және
қажеттiлiгi 5
1.2 Қаржылық реттеу – қаржы менеджментiнiң құрамдас бөлiгi 15
1.3 Қаржылық басқарудың әлемдiк тәжiрибесi 27
2 ҚАЗIРГI КЕЗДЕГI КӘСIПОРЫН ҚАРЖЫЛАРЫН БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ 40
2.1 Кәсiпорынның баланс активтерiнiң құрастырылу көздерiнiң құрамы мен
құрылымының динамикасын талдау 40
2.2 Кәсiпорынның қаржылық тұрақтылыңының көрсеткiштерi 53
2.3 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына кейбiр факторлардың әсерi 59
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫ МЕНЕДЖМЕНТIН ЖЕТIЛДIРУ БАҒЫТТАРЫ 64
3.1 Қаржылық басқарудағы проблемаларды шешу жолдары 64
3.2 Нарықтық экономика жағдайындағы қаржы менеджментiн жетiлдiру бағыттары
76
ҚОРЫТЫНДЫ 84
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 86
КIРIСПЕ
Тақырыптын өзектілігі. Нарықтық экономика Қазақстанда белсенді қызмет
атқаруда онымен бірге шаруашылық үрдісті реттеудің негізгі механизм
бәсекелестік те күш жинауда. Қазіргі экономикалық жағдайда әрбір шаруашылық
субъектінің әрекеті нарықтық қатынасқа қатысушылардың көңілін аударды.
Қазіргі жағдайды кәсіпорынның қызмет атқаруын қамтамасыз ету үшін
басқарушы өкілдер өздерінің және басқа бәсекелес кәсіпорындардың
экономикадағы жағдайларын бағалай білулері керек. Нарықтық жағдай-
кәсіпорынның экономикалық әрекетінің маңызды сипаттамасы. Ол бәсекелестікті
анықтайды, кәсіпорынның өзінің және оның қаржылық және өндірістік
қатынастағы серіктестіктердің экономикалық қызығушылықтары қандай дәрежеде
кепілденгенін бағалайды. Дегенмен, экономикалық саясаты бағалау
кәсіпорынның табысты әрекет етуі мен алдына қойған мақсатына жетуі үшін
жеткіліксіз.
Бәсекелестік кәсіпорынның қаржылық қор мен капиталды қозғалысын дұрыс
басқаруын қамтамасыз етеді. Осыған байланысты бухгалтерлік және қаржылық
есеп басқару шешімдерін қабылдаудағы негізгі ақпарат болып есептеледі.
Ақпараттық база қаншалықты объективті және жақсы болса, экономикалық
шешімдер соншалықты нақты болады.
Кәсiпорын менеджері үшін ресурстарының есепте уақыттық әртүрлі
мерзімінде тауар ағымдарын салыстыру қажеттілігі туындайды. Қазіргі
жағдайда кәсiпорынды басқарушы кәсіпорынның ең негізгі өкілі болып
есептеледі. Ол қаржылық сипаттағы мәселелерге, кәсіпорын басшылары
қабылдаған шешімдердің қайсысы кәсіпорын әрекеті үшін қажетті екенін
анықтауға жасаупты.
Сонымен, табысты кәсiпорынды басқару бәсекелестік жағдайда фирманың
қызмет артуына, ірі қаржылық банкроттарға ұшырамауына және кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылық деңгейін қамтасыз етуге бағытталады. Қаржылық
тұрақтылықты құруда кәсіпорынның жалпы қаржылық жағдайы маңызды болып
табылады. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жеке заемды қаржыларының
деңгейін көрсететін маңызды көрсеткші және осылайша фирма жетекшісіне
бизнес әлемінде бағытталуына көмектеседі.
Осыған орай қаржылық тұрақтылық көрсеткіштерін бағалау жүйесінде
қаржылық менеджменттің жалпы деңгейіне көңіл аудару қажеттілігі артып отыр,
бұл жағдай біз таңдап отырған тақырыптың өзектілігі болып табылады.
Берілген дипломдық жұмыстың мақсаты: басқару шешімдерін қабылдау
барысында кәсіпорынның қаржылық менеджментінің ұйымдастырылу негізіне
байланысты талдау әдістерін зерттеу және осы негізде практикалық ұсыныстар
мен қорытындыларды өңдеу.
Дипломдық зерттеудің объектісі - Қазақстан Республикасының нарық
жағдайында кәсiпорын қаржысын басқаруды талдау.
Зерттеу пәні: Қазақстан Республикасы кәсіпорындарында жоспарлық
жүйенің қызмет атқару үрдісінде туындаған қаржылы-экономикалық қатынастар.
Қаржылық талдау мәселелері саласындағы отандық және шетелдік ғалым
экономистердің монографиялар мен статьялар дипломдық жұмыстың теориялық
және әдістемелік негізі болып табылады.
Зерттеудің ақпараттық базасын Қазақстан Республикасының заң және
нормативті актілері, статистика агенттілігінің мәліметтері, оның ішінде
жергілікті мерзімдік басқармалардың материалдары.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы кәсіпорын мен оның құрамында қаржыны
басқару жүйесінде жүзеге асырылатын нақты ұсыныстарды жасау және қаржылық
саясаттың қаржылық көрсеткіштерін жоспарлау әдістері болып табылады.
Қаржы менеджментiнiң маңызды аспектiсi кәсiпорынның қаржылық жай-күйiн
талдау болып табылады. Бұл кәсiпорынның қаржы тұрақтылығын, оның нарықтығы
жағдайын сипаттау үшiн қажет.Талдауға қажеттi ақпараттар бухгалтерлiк
баланста, қаржы – шаруашылық қызметiнiң нәтижесi туралы есепте, ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы есепте болады, сондай-ақ толығырақ ақпарат
қолданылады.қаржы менеджерiне кәсiпорынның алдағы уақыттағы потенциалды
мүмкiндiктерiн бағалау, қаржы шешiмдерiн қабылдау үшiн өткен кезеңдердегi
кәсiпорын қызметi туралы ақпараттар қажет. Мұндай ақпараттарда:
- кәсiпорынның ағымдағы қаржы жағдайын,оның активтерiн,мiндеттемесiн және
меншiктi капиталын бағалау және белгiлi бiр уақыт аралығындағы осы
баптардағы өзгерiстердi бағалауға;
- кәсiпорынның ақша құралдарының ағынын бағалауға;
- инвестициялық шешiмдер және қаржыландыру көздерiн таңдау бойынша шешiмдер
қабылдауға қажеттi мәлiметтер болуы керек.
Қаржы менеджментi бүгiнгi таңның өзектi мәселелерiнiң бiрi болып
табылады. Сондықтан да диплом жұмысымның тақырыбы етiп алуыма себеп болды.
Диплом жұмысы үш бөлiмнен тұрады:
- Бiрiншi Нарықты экономика жағдайындағы қарж менеджментi дамуының
теориялық негiздерi бөлiмiнде қаржы менеджментiнiң экономикалық мәнi,
атқаратын қызметтерi және қажеттiлiгi, қаржы менеджментiнiң әлемдiк
тәжiрибелерi қарастырылған.
- Екiншi қазiргi кездегi кәсiпорын қаржыларын басқаруды талдау
бөлiмiнде кәсiпорынның баланс активтерiнiң құрастырылу көздерiнiң құрамы
мен құрылымының динамикасы, кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығының
көрсеткiштерi, кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығына кейбiр факторлардың
әсер етуiне талдау жасалған.
- Үшiншi бөлiмiнде Қазақстан республикасындағы қаржы менеджментiн
жетiлдiру бағыттары ұсынылған.
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ҚАРЖЫ МЕНЕДЖМЕНТI ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГIЗДЕРI
1.1 Қаржы менеджментiнiң экономикалық мәнi, атқаратын қызметтерi және
қажеттiлiгi
Парламенттiң құзырында қаржы проблемаларын шешу заңдамалық
актiлерi – Қазақстан Республикасының заңдары мен Парламент қаулыларын
талқылауға және кейiн дауыс беруге енгiзу жөнiндегi заңнамалық бастама
құқында жүзеге асырылады. Парламент аса маңызды қоғамдық қатынастарды
реттейтiн заңдар шығарады, негiзгi қағидаттар мен нормаларды белгiлейдi,
олар: салық салуға, алымдар мен басқа да мiндеттi төлемдердi белгiлеуге,
республикалық бюджетке, бiлiм беруге, денсаулық сақтауға және әлеуметтiк
қамсыздандыруға, елдiң қорғанысы мен қауiпсiздiгiн қамтамасыз етуге,
мемлекеттiк органдар мен жергiлiктi басқару органдарын ұйымдастыру мен
олардың қызметiне, айналадағы ортаны қорғауға, меншiк режимiне және өзгеде
мүлiктiк құқықтарға қатысты.
Парламенттiң жұмыс органдары тұрақты негiзде жұмыс iстейтiн сенат пен
мәжiлiстiң тұрақты комитеттерi – Экономика және бюджет комитеттерi болып
табылады . Комитеттерде заңнамалық актiлер оларды Парламенттiң
палаталарында дауысқа салуға енгiзгенге дейiн анықталады.
Жалпы қаржыны басқарудағы үкiметтiң құзыры оның атқарушы билiктiң
органы ретiндегi мәртебесiмен анықталады және мыналарды қамтиды:
- әлеуметтiк – экономикалық саясаттың негiзгi бағыттарын, оны жүзеге
асырудың стратегиялық және тактикалық шараларын әзiрлеу;
- мемлекеттiк әлеуметтiк – экономикалық және ғылыми – техникалық
бағдарламаларды, индикативтiк жоспарларды әзiрлеу;
- республикалық бюджеттi әзiрлеу және оны атқару;
- елдiң қаржы жүйесiн нығайту жөнiндегi шараларды әзiрлеу және жүзеге
асыру, мемлекеттiң қаржы, валюта және материал ресурстарын жасап,
пайдаланған кезде заңдылықтың сақталуына бақылауды қамтамасыз ету;
- құрылымдық және инвестициялық саясатты жүзеге асыру;
- мемлекеттiк меншiктi басқаруды ұйымдастыру;
- аймақтардың әлеуметтiк – экономикалық даму мәселелерiн шешу;
- сыртқы экономикалық саясатты жүзеге асыру , басқа мемлекеттермен,
ынтымақтастық пен халықаралық қаржы ұйымдастырумен өзара iс – қимыл
жөнiндегi шараларды әзiрлеу;
- елдiң Конститутциясымен айқындалған мәртебеге сәйкес өзге де
өкiлеттiктердi жүзеге асыру.
Экономика мен әлеуметтiк саланы басқару жүйесiн түбiрлi қайта құрудан
туындап отырған жаңа мәселелердi шешуге байланысты және қазақстан
экономикасының дамудың нарықтық жолына өтуiне орай қаржыны басқару
саласында қайта құрылған қаржы министрлiгi және оның жер –жерлердегi
органдарының рөлi шұғыл артып отыр. Сонымен бiрге бұл жерде мынаны атап өту
қажет. “Қазақстан Республикасының мемлекттiк басқару жүйесiн одан әрi
жетiлдiру шаралары туралы” Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығына
сәйкес қаржы министрлiгiне Мемлекеттiк кiрiс министрлiгi қосылып, олардың
бюджеттi жоспарлау және мемлекеттiң кiрiсiн жоспарлау саласындағы
функциялары мен өкiлеттiктерi жаңадан құрылған экономика және бюджеттiк
жоспарламау министрлiгiне берiлген.
Қазақстан Республикасы ұкiметiнiң 2002 жылғы 3 қыркүйектегi № 962
қаулысымен бекiтiлген қазақстан Республикасының қаржы министрлiгi туралы
қағидаға сәйкес Министрлiк басшылықты, сондай –ақ заңнамада көзделген шекте
мемлекеттiк бюджеттiң атқарылуы және атқарылуын бақылау, банкроттық
рәсiмдерiнiң және дәрменсiз борышкердi тартудың соттан тыс рәсiмiнiң
жүргiзiлуiн бақылау, бухгалтерлiк есеп жүйесiн және қаржылық есептеме
аудитiн реттеу саласындағы салааралық үйлестiрудi жүзеге асыратын қазақстан
Республикасының орталық атқарушы органы болып табылады.
Бәрiнен бұрын бұл жұмыста мемлекеттiң экономикалық рөлi сөз болатындығын
баса көрсету қажет. Сондықтан мемлекеттiк экономиканы қаржылық басқаруды
қарастыру кезiнде объективтi заңдылықтар негiзiнен шығатын әлеумелтiк
экономикалық процестер негiзге алынады. Бұл процестер субъективтi сипатқа
ие және олар мұнда мемлекеттiң шаруашылық мәселелердi шешу кезiнде орын
алатын салдарларды қаржылық басқару үшiн мысал ретiнде келтiрiлген.
Өзара байланысты экономикалық көрсеткiштердiң жүйесiн есепке ала отырып
шартты түрде бұл жүйенi негiзi макроэкономикалық көрсеткiштердi құрайтын
пирамида тұлғасында елестетуге болады.
Мемлекеттiк экономиканы қаржылық басқару кезiнде неғұрлым, тиiмдi салық
ставкасын орнату қажет. Бұл әрине аса зәру және өте қиын процесс.
Ал мемлекеттiк экономиканы қаржылық басқару мемлекеттiк экономиканы
басқарудың тетiгi болып табылады.
қаржы өндiру жүйесiнiң нәтижелiлiгi салық рөлiмен айқындалады. қаржы өндiру
потенциалы тәжiрибеде барынша мүмкiн деңгейде жүзеге асырылған және
функциялар арасындағы салыстырмалы тең дәрежелiкке қол жеткiзiлген жағдайда
ғана бұл рөл оң болады. Және бұл салықтық алымдардың деңгейiн жандандыруда,
ал атап айтқанда төлеушiлердiң мүдделерiне залал келтiрмейтiн бюджеттi
қалыптастыруда көрiнiс бередi. қаржы өндiрудiң қаржы-шаруашылық iс-әрекет
саласына жағымды ықпал етуiн қамсыздандыру-күрделi және сонымен қатар
қарама-қарсы мiндет: мемлекет үшiн алғашқы дәрежедегi және ең бастысы
салықтық алымдарды максимизациялау, ал салық төлеушi үшiн минимизациялау
болып табылады. қаржы өндiрудi жандандыру экономика мен саясаттың ықпалында
табылатын көптеген объективтi және субъективтi факторларға тәуелдi.
Шынайы экономикалық ортадағы қаржы өндiру қоғамның экономикалық және саяси
пiсiп-жетiлгендiгiн бейнелейдi.
Жоғарыда айтылғандай, салық өндiруде салық рөлiн әралуан бағалайтын
мемлекет және салық төлеушi мүдделерi тоғысады. Әрине, салық өндiру
жүйесiнiң рөлi салықтық қатынастағы екi жақ үшiн де тең дәрежеде жағымды
болуы мүмкiн емес. асiресе экономикалық және саяси дағдарыс жағдайындағы
мемлекет пен салық төлеушiлердiң мүдделерi әралуан. Билiк салықтық басқару
жағдайын мұқият қадағалауы және салық өндiру жүйесiне қажеттi түзетулердi
дер кезiнде енгiзiп отыруы тиiс.
Жоспарлы экономиканың құлдырауында мемлекеттiк басқарудың
мақсатқа сәйкестiгi, дәрежесi мен шекарасы жайындағы сұрақтар туындайды.
Нәтижесiнде нарық бәрiн өзi реттейтiн және шаруашылық тепе-теңдiгiне қол
жеткiзiлетiн еркiн нарықтық қатынастарды енгiзу ұсынысы да жасалады. Дәл
осы нарықтық экономикадағы мемлекеттiң жеке тәжiрибесiнiң болмауы бiздi
дамыған шет елдер тәжiрибелерiне арқа сүйеуге мәжбүр етедi.
Мемлекеттiң экономикаға қатысуы өндiрiстiң барлық тәсiлдерiнде де орынға ие
болды. Ол барынша көп дәрежеде кедендiк қаржылар орнатылып, ол тек тыңшылық
мақсатпен ғана емес, өндiрушi мүддесiн қорғау мақсатымен де алына
бастағанда айрықша сезiлдi, әлсiз салаларды қорғайтын протекционистiк
кедендiк саясат жүргiзiлдi. Өткен ғасырдың бас кезiнде ағылшын үкiметi
айлық жалақы деңгейiн, бағаны, жұмыс жағдайын, ауыл шаруашылығы мен
өнеркәсiп мүдделерi тарифiн реттедi, жабдықтарды экспортқа шығаруға және
бiлiктi жұмыскерлердiң елден тысқары шығуына тыйым салды.
Экономикада әрекеттесе отырып мемлекет, әрине мақсат көздейдi:
- үздiксiз тұрақты экономикалық өсiмге қол жеткiзу;
- негiзгi тауарлар мен қызметтер құнынының тұрақтылығын қамтамасыз ету;
- еңбекке жарамды тұрғындардың толық жұмысбастылығын қамсыздандыру;
- тұрғындарды, бiрiншi кезекте зейнеткерлердi, мүгедектердi, көп
балалыларды әлеуметтiк қорғау жүйесiн құру;
- сыртқы экономикалық белсендiлiктегi тең дәрежелiлiк.
Бұл мақсаттарға бiр мезгiлде қол жеткiзу мүмкiн емес. Мемлекеттiң қаржылық-
бюджеттiк механизмiнiң әрекет етуiнде оның барлық иiндерi кеңейтiлген және
қайта өндiру процесiне реттелген арақатынасты әсер етуiне қол жеткiзу-
алғашқы дәрежелi мәндi мiндет. Осындай мемлекеттiк реттегiш қажеттiгi болып
табылатындар:
• тұтынушылық тауарлар бағасына бюджеттiк жәрдем көрсету;
• экономикаға мемлекеттiк инвестиция;
• кәсiпорындарға дотация немесе несие саясаты түрiнде тiкелей көмек
беру;
• бағаны басқару формасында қажеттiлiк туғанда қаржылық-несиелiк
шектеулердi орнату, несие беру, несиенi шектеу, валюталық бақылау
шарттарын енгiзу;
• лицензиялау;
• жеке саудаға қатысты зандарды даярлау, өнiмдердi стандарттау,
мемлекеттiк арбитаж тағы басқа;
• ғылыми-зерттеу және тәжiрибелiк-құрастырушылық жұмыстарды
қаржыландыру;
• қаржы саясаты.
Нарықтық шаруашылыққа тән осы экономикалық ретегiштер арқылы
мемлекет қоғамдық мұқтаждықтарды қанағаттандыратын шаруашылық белсендiлiк
варианттарын ұсынады.
Мемлекеттiк басқарудың негiзгi құралы қаржылық саясат болып табылады. Таза
тыңшылық функциядан басқа қаржы және алым жүйесi қоғамдық өндiрiске, оның
құрылымы мен динамикасына, ғылыми-техникалық iлгерiлеушiлiктiң шапшандығына
экономикалық ықпал ету механизмi ретiнде де қызмет етедi. қаржы пен iскер
белсендiлiктi ынталандыруға немесе керiсiнше шектеуге, кәсiпкерлiк
белсендiлiктiң кейбiр салаларының дамуына көмек беруге, өндiрiс шығындарын
төмендету үшiн алдын ала шаралар жасау және жеке кәсiпорындарға назар
аударуға болады. қаржының көмегiмен протекционистiк экономикалық саясат
жүргiзiледi, оған тауар нарығының еркiндiгi тәуелдi. қаржылар шығыс белiгi
арқылы экономикаға қаржылық ықпал ету мүмкiндiгiн қамсыздандыра отырып
мемлекеттiк және жергiлiктi бюджеттiң кiрiсiнiң негiзгi бөлiгiн құрайды.
Басқарудың жергiлiктi органдары өз территорияларына жеке
капиталдарды тартуға мүдделi және жер бөлiктерi мен ғимараттарды жалға алу
немесе сатып алу кезiнде жалға алу төлемiн немесе сату құнынан жеңiлдiк
түрiнде инвесторларға жанама көмек көрсетуге, заемдарды қамтамасыз етуге,
кепiлдемелiк қорларға қатысуға, өнеркәсiптiк аймақтарды құруға даяр.
Территориялар мен ғимараттар өнеркәсiптiк аймақтарда көбiне кәсiпорындарға
тиiмдi қаржылық жағдайларда ғана берiледi және көбiнесе муниципальды есепте
шаруашылық белсендiлiктiң жаңа түрлерiн дамытуға болатын арнайы өндiрiстiк
ғимараттар тұрады. Сондай-ақ әрине, ынталандырушы шараға инвесторларды
жергiлiктi қаржылардан тұрақты немесе уақытша босату жатады.
Мемлекеттiк және муниципальды билiк, экономикалық инфроқұрылымға капиталдық
салымдардың елеулi бөлiгiн жүзеге асырады. Бұл салым түсiм алуға
бағытталмаған, бiрақ жанама түрде жекеменшiк капиталға түсiмнiң жоғарылауын
қамтамасыз етедi. Бәрiнен бұрын бұлар құрылысқа, транспорттық қатысым
мазмұнына, байланыс линияларына, өнеркәсiптiк су құбырлары жүйесiне,
тазалағыш құрылымдарға, жер бөлiктерiн даярлауға кететiн шығындар.
Қазiргi уақытта жұмысшы үшiн қайта бiлiктендiру және инфроқұрылымды
модернизациялау мен қатар жүретiн жаңа алдыңғы қатарлы өндiрiстi дамытуға,
өнеркәсiптi қайта бағыттау мiндетi қойылуда. Ол мемлекеттiң кең көлемдi
салықтық жеңiлдiктер мен қаржылық ықпал етудiң басқа да әдiстерiн қолдануға
белсендi қатысуы кезiнде шешiледi.
Экономикалық белсендiлiктi жандандыру үшiн қаржылық ықпал етудiң
капиталдық қаржы бөлу мен өнеркәсiпке жәрдем көрсету, жеке аудандар үшiн
электр энергиясы мен суға жеңiлдiк тарифтерi түрiнде жәрдем беру, несие
берудiң жеңiлдiк көрсетiлетiн жағдайлары – төмен пайызға займ, ұзақ
мерзiмдi займ, несие бойынша дотация сияқты формалары қолданылады.
Экономиканың дамуына қаржылық ықпал ету тек ынталандырушы ғана емес сонымен
қатар iркушi де болуы мүмкiн. Бұл қажеттiлiк қоршаған табиғи орта, халықтың
орналасуы, ресурстық қамсыздандыру тағы басқа мәселелерi ұшығып тұрған,
өндiрiс пен тұрғындары жоғары шоғырланған аудандардың дамуын басқаруде
туындайды.
Салықты бiр формада жоғарылату тым жоғары коньюктураны iрку қажет болған
жағдайда барынша нәтижелi және берiк құрал болып табылады. Тағы бiр әдiс -
салықтық жеңiлдiктердi жою болып табылады 4.
Ал сыртқы нәтиже қоршаған табиғи ортаны ластау, шикiзаттың басқа
ресурстарына қарым-қатынаспен қалдықсыз технологияны жеткiлiксiз
ұйымдастыру арқылы бейнеленедi. Бiрақ бұл жерде мемлекет сырттай бақылаушы
болуы мүмкiн емес және үш негiзгi бағыт бойынша белсендi шаралар жүргiзуге
мәжбүр, атап айтқанда:
а) орталықтандырылған қаржыландыру көздерiнiң есебiнен ағымдық және
iлгерiлемелi табиғатты қорғау iс-шараларын жүзеге асыру;
б) сыртқы нәтижесi алдын ала орнатылған нормативтердi жоғарылататын
шаруашылық субъектiлерi үшiн әкiмгершiлiк құқықтық шектеулердi орнату;
в) табиғатты ұтымды пайдалануды ынталандыратын механизм әрекетiн
бақылау және өңдеу.
Экономиканың нарықты қатынастар жағдайында қаржы саласында
қабылданатын басқару шешiмдерiнiң рөлi және мәнi аса түсуде.Жалпы қаржы
дегенiмiз ақша табыстарын қалыптастыру және оларды пайдалануға байланысты
пайда болатын ақша қатынастары болып табылады. Сонымен қатар қаржы ақша
қаражаттарының тиiмдi пайдалануына, яғни қоғамның әлеуметтiк-экономикалық
даму тиiмдiлiгiнiң көтерiлуiне ықпал жасайды.Бұл анықтама негiзiнде жалпы
мемлекеттiк қаржыға қатысты.Ал кәсiпорын деңгейiнде қаржы қатынастары
кәсiпорынның қаржы қорларының қозғалысына байланысты, яғни ол кәсiпорынның
мемлекетпен,халықпен,басқа да шаруашылық субъектiлермен қаржылық
қатынастарды қамтиды. қаржы менеджментi – қызметтегi субъектiнiң қаржы
ресурстарын пайдалану,бөлу және қалыптастыруды басқару процесi және оның
ақша қаражаттарының айналымын оптимизациялау болып табылады. қаржы
менеджментiнiң негiзгi мақсаты кәсiпорынның капитал иеленушiлерiнiң
жағдайын жақсарту, яғни кәсiпорынның немесе оның акцияларының нақты
құнының өсуiн табыстың көбеюiмен шатастыруға болмайды, өйткенi табыстың
көбеюiбарлық жағдайда мақсатқа жетуге әкеле алмайды. Бiр жағынан,кәсiпорын
алған табыс кәсiпорынның даму мақсаттарына жұмсалмауы мүмкiн.Екiншi
жағынан,кәсiпорынның табыстылығы үлкен қаржылық тәуекелдерде қамтамасыз
етiлуi мүмкiн. Алдына қойған мақсатқа байланысты қаржы менеджментiнiң
мiндеттерi:
- кәсiпорынның жоғары қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету;
- кәсiпорынның ақша айналымын оптимизациялау және тұрақты
төлемқабiлеттiлiктi қолдау;
- кәсiпорынның табысын көбейтудi қамтамасыз ету;
- кәсiпорын қызметiнде қаржы тәуекелдерiн төмендетудi қамтамасыз ету.
қаржы менеджментi шегiнде кәсiпорында осы мақсаттарды жүзеге асыру
жолдары келесiлер:
- кәсiпорынның шаруашылық және инвестициялық қызметiн қаржыландырудың
тиiмдi саясатын қалыптастыру және оның капиталының қаржылық құрылымын
оптимизациялау;
- ақша ағндарын тиiмдi басқару,активтердiң өтiмдiлiгiн қолдау;
- сақтандырудың iшкi және сыртқы формаларын пайдалана отырып қаржы
тәуекелдерiн тиiмдi басқару.
қаржы жүйесiнiң бастапқы буыны ретiнде шаруашылық жүргiзушi
субъектiлердiң қаржысы базистiк категория, яғни тап осындай нысанада жұмыс
iстейтiн айрықшалықты белгiлерi мен ерекшелiктерi бар объективтi
экономикалық қатынастардың жиынтығы болып табылады.Бiрақ ақша қорлары
қозғалысының объектiсi бар, субъектiлердiң нақтылы мүдделерi жөнiнде
көрiнетiн кез-келген қатынастар сияқты ,олар реттеудi,тиiстi қаржы ағынының
бағыттарын,олардың қозғалысын ретке келтiрудi қажет етедi.Бұл
қондырмалықтарға жататын,нақтылы орындаушылардың санасымен машығымен және
iскерлiгiмен жасалатын субъективтi басқарушы iс-әрекеттерi арқылы жүзеге
асырылады. Экономикалық заңдармен анықталатын базистiк аса маңызды
құбылыстардың талабына бағдарлануы тиiс,яғни базистiң шарттарына бағынышты
болуы тиiс болғандықтан қондырмалықтарға жатады.Бұл басқарылатын iс-
әрекеттерге қаржы менеджментi ұғымы – тиiмдi пайдалану мақсатымен
кәсiпорынның ақша ағынының, кәсiпорынның бүкiл қаражаттарының қозғалысы
механизмiн басқару жүйесi жатады.
қаржы менеджментiнде ақша оның iс-әрекетiнiң мезгiлдiк межелдемелерi
тұрғысынан қызметтердi атқару кезiндегi өзге нысанға,сапаға айналғанға
дейiн қаралады.Бұл аспектiде ақшаның уақытша құнынынң барлығы есепке
алынады: мұндай сомада бүгiнгi ақша мен келешектегi ақшаның сатып алу күшi
бiрдей болмайды.Ақшаның қазiргi және келешектегi құны өзара
қайтымды.қазiргi құн келешектегi құнға компаудингiлеу-күрделi пайыздарды
есептеу арқылы,ал келешектегi құн қазiргi құнға дисконттау-пайыздарды
пайдаланып төмендету арқылы жеткiзiледi.Ақшаның келешектегi құнының есеп
қисабында инфляцияның индекстерiн есепке алу,яғни ақшаның құнын инфляциялық
құнсыздануға төмендету қажет.Жобаларға жұмсалатын инвестициялар нысанындағы
ақшаның ренте төлемдерiнiң,жүйелi жарналардың,кiрiстердiң және басқа ақша
операциялары есептеулерiнiң бiр жолғы сондай-ақ дүркiн-дүркiн түсулерi мен
төленулерi жай және күрделi аннуитеттердiң есеп қисабы,капиталды
бюджеттендiру, табыстылықтың iшкi мөлшерлемесi тәсiлдерi арқылы
жүргiзiледi.
Аннуитет дегенiмiз тұрақты негiзде уақыттың белгiлi бiр мезгiлi iшiнде
тiркелген межелдемелер арқылы төленетiн немесе алынатын инвестиция, табыс.
Капиталды бюджеттендiру - өтеудiң қарастырылған мезгiлiнде қаражаттарды
кейiнгi дүркiн-дүркiн қайтаруларымен жабылатын ақша қаражаттарыныңбiр
жолғы жылыстауы. Бюджеттендiру тұжырымдамасы негiзгi активтер бойынша
шығыстарды жоспарлау кезiнде пайдаланылады, бұл жобаларды талдау және ақша
қаражаттартының ұзақ мерзiмдi және iрi жұмсалымы жөнiнде шешiмдер қабылдау
процесi.
Табыстылықтың iшкi мөлшерлемесiнiң есеп – қисаптары жобаларды
салыстыру және пайдалылықтың пайыздары бойынша инвестициялық шешiмдердi
таңдау үшiн және жобаның есептi табыстылығы мен пайыздың қолданыстағы
нарықтық мөлшерлемесiн салыстыру және жобаны жүзеге асыру мезгiлiне оның
болжамы үшiн жүргiзiледi.
Кәсiпорынның қаржы жағдайын көрсететiн негiзгi көрсеткiштер
бухгалтерлiк баланста ұсынылған.Баланс белгiлi бiр мерзiмге кәсiпорынның
қаржы жағдайын сипаттайды және оынң ресурстарын ақшалай өлшемде
көрстетедi.Сонымен бухгалтерлiк баланс кәсiпорынның ресурстарын толық
сипаттайды. Бiрақ қаржы менеджментi үшiн қабылданған шешiмдердiң
тиiмдiлiгiн сипаттайтын негiзгi көрсеткiштердi белгiлеу қажет. Мұндай
көрсеткiштерге:
- кәсiпорын активтерiнiң жалпы құны;
- жалпы активтер сомасындағы ұзақ және қысқа мерзiмдi активтердiң үлесi;
- меншiктi капиталдың жалпы құны;
- салынған капитал құнының көбеюi;
- қарыз капиталының құны;
- жалпы пассивтер сомасындағы ұзақ және қысқа мерзiмдi қаржыландыру
көздерiнiң үлесi жатады.
Бұл көрсеткiштердiң кейбiреулерi бухгалтерлiк баланста бар.Бiрақ
кейбiр көрсеткiштер қосымша есептеулер және баланстың көрстекiштерiн қайта
жинақтау арқылы алынады.Активтер компанияның қызмет ету мерзiмiндегi
қабылданған инвестициялық шешiмдерiн көрсетедi.Активтер ұзақ және қысқа
мерзiмдi болып бөлiнедi.Актив бұл құндық бағасы бар субъектiнiң құқығы,жеке
мүлiктiк және мүлiктiк емес игiлiгi.Айналымдағы активтердiң құрамындағы
келесi ресурстар яғни:
- ақша қаражаттары;
- қысқа мерзiмдi қаржылық салымдар;
- дебиторлық борыш;
- материалды өндiрiстiк запастар қаржы шешiмдерiн үшiн өте маңызды.
Айналымдағы активтерiң ең өтiмдi бөлiгi ақша қаражаттары.Бұл
кассадағы, банктегi және шетел валютасындағы ақша қаражаттары. Олар ағымдық
ақшалай төлемдердi жүргiзу үшiн қолданылады.Кез-келген кәсiпорында бегiлi
бiр көлемде ақша қаражаттарының қоры болуы керек.Ақша қоры ағымдағы
мiндеттемелердi уақытылы жабу,еңбек ақы төлеу,өндiрiстi дамыту үшiн
қажет.Ақшаның жоқтығы кәсiпорынды банкроттықа алып келедi.Ақша
қаражаттарының сомасына инфляция әсер етедi.Инфляция бiр жағынан уақытша
бос ақша құралдарының құнсыздану қаупiн жоғарылатады, екiншi жағынан
инфляцияны есепке ала отырып төленетiн төлемдердiң құны да өседi.
қысқа мерзiмдi қаржылық салымдарға басқа кәсiпорынның құнды
қағаздарына инвестициялау, бiр жылдан аспайтын мерзiмге берiлген қарыздар
жатады.қаржы менеджментi жүйесiндегi құнды қағаздарды сатып алу,өткiзу
нарығын жаулап алу, басқа компанияларға әсер ету үшiн емес уақытша бос
ақша қаражаттарын тиiмдi орналастыру мақсатында жүргiзiледi. Баланстың
келесi бабы дебиторлық борыш- бұл фирмаға тиесiлi бiрақ әлi алынбаған
құралдар. Айналым құралдарының құрамында өтелу мерзiмi бiр жылдан аспайтын
дебиторлық борыш көрсетiледi.Материалды өндiрiстiк қорлар – бұл күнделiктi
қызмет барысында сатуға,кәсiпорынның өндiрiстiк қажеттiлiгiне
пайдалануға, сатылатын өнiмдi дайындау үшiн қолданылатын материалды
активтер. қаржыны басқаруда осы баптың көрсеткiштерiн талдау өте маңызды
болып табылады.Себебi тауарлы материалды қорлар айналымдағы активтер
құрамында ғана емес кәсiпорынның барлық активтерiнiң құрамында
едәуiр жоғары үлес салмағына ие болуы мүмкiн. Ендi кәсiпорынның негiзгi
құралды мен айналымнан тыс активтерiн қарастырайық.Негiзгi құралдар
материалды формасы бар ұзақ мерзiмге пайдаланылатын құралдар.Оларға
ғимараттар құрылыстар, машиналар және жабдықтар, көлiк құралдары және тағы
басқалараы жатады.Материалды емес активтер материалды заттай формасы жоқ,
табыс әкелетiн ұзақ мерзiмдi шығындар. Баланс активiнiң келесi бабы ұзақ
мерзiмдi қаржылық салымдар-қаржы нарығындағы компания қызметiн көрсетедi.
Көрсеткiштердi, коэффициенттердi, нормаларды-қаржы-экономикалық
механизмнiң элементтерiн қадағалап отыру кәсiпорындардың жұмысын оперативтi
басқаруға және бақылауға,бизнес жоспарда немесе дамыту жобасында берiлген
қаржы-шаруашылық процестердi,бағыттарды дер кезiнде түзетуге мүмкiндiк
бередi.Сонымен бiрге бұл көрсеткiштер кәсiпорынның визит карточкасы болып
табылады,инвесторларға,әрiптестерге және несиегерлерге оның
өмiршеңдiгi,қаржылық тұрақтылығы туралы ойлануға мүмкiндiк бередi.Сөйтiп
қаржы менеджментi кәсiпорынның қаржылық қамтамасыз етiлуiнiң тактикасы мен
стратегиясы ретiнде қаржының тиiмдi iс-әрекет етуiнiң мақсаттары үшiн оның
ағындарын басқаруға мүмкiндiк бередi. Кәсiпорынның жиынтық ақша айналысын
басқару жөнiндегi қаржы менеджментiнiң стратегиялықнұсқамасы ұдайы
өндiрiстiк процестi қамтамасыз етуге, берiлген критерийлерде ақша қорларын
қалыптастыру,оларды нысаналы арналым бойынша пайдалануға бағытталған.қаржы
менеджментiнiң жалпы мақсатты нұсқамасы-экономикалық дамудың iшкi және
сыртқы факторларын есепке алу негiзiнде кәсiпорынның тең қаржы саясатын
жүзеге асыру.
Қарастырылған саладағы мемлекеттiк реттестiрудiң рөлi адамзаттың
өмiр сүруге қабiлеттiлiгi табиғи ортаны сақтау есебiнен барынша үлкен
мәселеге айналатындығын ерекше атап өту қажет. Бiздiң жағдайда да оның
рөлiнiң жоғарылауы шаруашылықтың нарықтық үлгiсiне өтудiң бастапқы
кезеңiнде еркiн кәсiпкерлiкке қатысушылардың өндiрiстiк iс-әрекетiнiң
сыртқы нәтижесiнiң төмендеу мүмкiндiктерiнiң салыстыру қажет еместiгiмен
түсiндiрiледi және бұған экологияның басты мәселелерiн шешу оның
экономикалық дамуына мүдделi көптеген мемлекеттердiң күшiн бiрiктiру
негiзiнде ғана мүмкiн екендiгiн үстемелеу қажет.
Дамыған нарықтық экономикалық елдер тәжiрибесi трансакциялық
салымдардың нысанды сипаты да дәл осындай нысандылықпен мемлекеттiң нарық
субъектiлерi арасындағы сауда ауысым iстерi процесiне енуiнiң қажеттiлiгiн
туындататындығына бiздiң көзiмiздi жеткiзедi. Мұндай iс одан түскен
пайданың абсалюттiк көлемi де аз болатын болса, онда ол өзiнiң экономикалық
мәнiн жоғалтады.
Шаруашылық субъектiсiнiң қаржылық
қатынастар жүйесi
Сыртқы Iшкi
Мемлекеттiк
органдармен
салықтар,алымда
р және басқа
да мiндеттi
төлемдердi
төлеу бойынша
Қаржы
инфрақұрылы
мының
мекемелерiмен
Филиалдар
арасында
құрылтай
шылармен
және
акционер
лермен
Өндiрiстiк
инфрақұры
лым орган
дарымен
Басқа да
Шаруашы
лық
жүргiзушi
субъектiлер
мен
Персонал
дармен
Басқалары
Сурет 1. Кәсiпорынды жалпы басқару жүйесiндегi қаржы менеджментiнiң орны
Демек оқиғалардың нысанды барысы сауда ауысым iстерiне қатысушылар
барлық уақытта бұл шартты бұзуға әрекеттенген қатысушының iс жүргiзу шартын
сақтауға мәжбүр ету әдiсi қарастырған, төмендетудi қамтамасыз ететiн
мемлекет кiрiсуiнiң нәтижесiн пайдалануға алып келедi. Бұл жағдайда
шаруашылықтың нарықтық үлесiн бекiтуге мемлекеттiң басқарушы ықпалы тiкелей
болып табылатындығын айту қажет.
Еркiн кәсiпкерлiктiң дамыған жағдайы қоғам мүшелерiнiң әлеуметтiк
орналасуының табиғи процесiмен сипатталады, өйткенi бұл жерде олардың ақыл-
ой, тұлға және интеллектуальды ерекшелiктерi айқын көрiнедi. Ықпал етушi
нарықтық механизмде тауар өндiрушiлердiң селекциясы жүретiндiгiн
қолдайтындар пiкiрi барынша дұрыс. Мұндай селекцияда iске қатыспағандар мен
қарым-қатынас қалай болуы дұрыс? Жас ерекшелiгiмен жеке жағдайы бойынша
жұмыс iстей алмайтындармен ше? Еңбек бойынша кiрiсi тұтынушылық деңгейiн
қамсыздандыра алмайтындармен ше? Көп балалы жанұя иелерiмен ше? Мұнда жол
бiреу: жұмыссыз және жағдайы нашар тұрғындарға мемлекет жағдайы барынша
жақсы тұрғындар мен басқалардың кiрiстерiн қайта бөлiстiру есебiнен
әлеуметтiк көмек көрсетедi. Мұндай қайта бөлiстiрудiң нысандылығы мемлекет
пен еркiн кәсiпкерлiкке қатысушылар мүдделi болғанда әлеуметтiк саяси
тұрақтылықты қолдау мен қамтамасыз ету үшiн егiз қолдану туындайды.
Мұндай жағдайда мемлекеттiң де басқарушы iс-әрекетi мәжбүр ету
әдiсiн пайдалану арқылы көрiнедi. Бұл әдiстiң мәнi көбiнесе әлеуметтiк
синаттағы мемлекеттiк шараларды орталықтандырылған қайта бөлiстiру мен
қаржыландыру мақсатында iлгерiлемелi салық өндiру iстерiнiң
ұйымдастырушылық құқықтық негiздерiн орнатумен тоғысады. Бұл шаралар
арасында әлеуметтiк мәдени салаларды сәйкес дамытуды қамсыздандыруға,
бәрiнен бұрын денсаулық сақтауды халықтық бiлiм берудi дамытуға маңызды
орын берiледi.
Оларды егжей-тегжейлi ашуға жұмыстың сәйкес бөлiмдерiне қажеттi назар
аудару қажет.
1.2 Қаржылық реттеу – қаржы менеджментiнiң құрамдас бөлiгi
Қаржы жүйесiнiң бұл буынында нарық жағдайындағы басқару қаржы
менеджментi деп аталады және кәсiпорындар мен ұйымдардың кәсiпкерлiк
қызметi арқылы және соның шеңберiнде әлеуметтiк-экономикалық процестердi
басқарудың нысаны болып табылады. қаржы менеджментiнiң мәнi тиiстi
қызметтер тарапынан қосымша қаржы ресурстарын ең тиiмдi етiп тартуға,оларды
неғұрлым ұтымды етiп жұмсауға,қаржы нарығында бағалы қағаздарды сатып
алып,қайтып сатып пайдалы операциялар жасауға мүмкiндiк беретiндей етiп
қаржыны басқаруды ұйымдастыру.
Кәсiпорындарда қаржы менеджментiнiң объектiлерi мыналар болып
табылады:жылжымайтын және жылжымалы мүлiк,мүлiктiк құқықтар,жұмыстар
жәнеқызметтер, ақпарат, интеллектуалддық қызметтiң нәтижелерi, материалдық
емес игiлiктер.
Қаржы менеджментi уәждемелерге - адамдардың немесе ұжымдардың
қажеттiлiктерi мен тиiстi қылықтарын анықтайтын мақсаттарды iске асыру
жөнiндегi қызметке негiзделедi. Уәждеме iскерлiк белсендiлiктi, еңбек
өнiмдiлi мен сапасын ынталандыру процесiнде көрiнедi.Жалпы қаржы
менеджментi қаржыны басқарудың iлгерiде баяндалған қағидаттарына
негiзделген.Ол басқарудың тиiстi элементтерiн - ақпаратты, жоспарлауды,
ұйымдастыруды, реттеудi, бақылауды бiрiктiредi. қаржы менеджментiн жүзеге
асырудың шарты нарықтық ортаның болуы болып табылады,бұл орта бағалардың
еркiн жүйесi,тауар мен қызметтердiң рыногымен қатар
еңбек,капиталар,өндiрiс құрал-жабдықтары рыногының жұмыс
iстеуi,кәсiпорындардың қызметiн мемлекеттiк реттеудi заңнамалық
реттемелеу кезiндегi кәсiпкерлiк қызметтi коммерциялық есеп негiздерiнде
жүргiзуге мүмкiндiк бередi. Сөйтiп кәсiпорындардың қаржы менеджментiнiң
шеңберi нарықтық факторлармен анықталады, бұл оны жеке буындарында
басқарушы субъектiлердiң басқарылу объектiлерiне ықпал жасауының
экономикалық элементтерi басым болуы мүмкiн қаржыны басқарудың жалпы
шарттарынан ажыратады. Кәсiпорындардың қаржы менеджментiнiң жүйесi аса
жылжымалы, өйткенi бұл буындағы нысандардың, әдiстердiң арсеналы жалпы
мемлекеттiк қаржылардағыға қарағанда тым әр түрлi.Мысалы кәсiпорындардың
қаржы менеджментi әр түрлi нысандардағы есеп айырысу,әр түрлi
аккредитивтер, есеп айырысу чектерi және т.б. барлық нысандардағы
несиелендiру, бағалы қағаздармен және валютамен жасалатын операциялар
бойынша көп таралған операциялардан басқа хеджирлеу,кепiлдiк-ипотекалық
және сенiмгерлiк операциялар, қаржы және операция
лизингi,франчайзинг,бағалы қағаздар бойынша трансферттер сияқты нысандар
мен әдiстердi қамтиды; валютмаен,бағалы қағаздармен жасалатын операциялар
бойынша, қауiптердiң барлық түрлерiн сақтандыру бойынша қаржы құралдарының
жинақталымы айтарлықтай кеңейедi.
Қаржы менеджментiн мына кезеңдердiң дәйектi ауысымы ретiнде
елестетуге болады:
- ақша қаражаттарын пайдаланудың мiндетiн қою және мақсатын анықтау;
- ақша ағындарының қозғалысын басқарудың қаржылық әдiстерiн,тәсiлдерiн
таңдау;
- қабылданған шешiм бойынша инвестициялау жөнiндегi шешiмдi бизнес
–жоспар немесе басқа рәсiмдеу түрiндегi iс-әрекеттердiң бағдарламасын
жасау;
- жобаның орындалуын ұйымдастыру;
- атқарылу барысына бақылау жасау және қажеттi түзетулер жасау;
- қайта инвестициялаудың мақсаттары үшiн жоба нәтижелерiн талдау және
бағалау.
Қаржы менеджментiнде шешiмдер қабылдау тәуекелдiктерiмен, яғни
жобаланған нұсқамен салыстырғанда табысты кем алу немесе зиянның пайда
болуы ықтималдығымен кездесiп отырады. Тәуекелдiктi талдау оның көздерi
мен себептерiн анықтаудан,ысыраптың белгiлi бiр деңгейiнiң ықтималдығын
өлшеудi, яғни тәуекелдiктiң қолайлы дәрежесiн белгiлеуден басталады.
Тәуекелдiлiк статистикалық,сараптық және құрамдастырылған әдiстермен
анықталады.қаржы менеджментiнде шешiмдер қабылдау тәуекелдiктiң барлық
түрiн -өндiрiстiк,коммерциялық,қаржы тәуекелдiктерiнiң үйлесуiн қажет
етедi.
Алайда бизнеске экономикалық, сондай-ақ әлеуметтiк,саяси және
табиғи сипаттағы секiлдi көптеген құбылыстар да әсер етедi: өрлеу мен
дағдарыстар, банк пайызының, бағалардың ауытқулары, тұтынушылар
ұнатуларының, бәсекелестер iс-қимылының өзгеруi, үкiметтiң көлденең
шешiмдер қабылдауы, ереуiлдер, табиғи катаклизмдер, апаттар және т.б.
Қолайсыз уақиғалар болған кезде келеңсiз зардаптарды азайтуға
ақшаны, өндiрiстiк қуатты, шикiзатты, дайын өнiмдi резервте сақтау есебiнен
қол жетедi; коммерциялық қызметтi қайта бағдарлау жөнiндегi алдын-ала
жасалаған шаралар болуы мүмкiн. Жиынтық тәуекелдi басқару кезiндегi
кәсiпорынға төнетiн тәуекелдердiң түрлi тұрпаттарында бiрiгетiн
кәсiпорын қоржынын әртараптандырудың ерекше маңызы бар.Хеджерлеудiң
көмегiмен қаржы тәуекелдiгiн барынша азайтудың техникасы қолданылады.Бұл
кезде негiзгi келiсiммен қатар үшiншi тараппен қосымша мәмiле
жасалады.Оның шарты мынадай: негiзгi мәмiледегi қаржы ысыраптарына
соқтыратын мән-жай болған кезде қатысушы залал шеккен ысыраптарды түгел
немесе iшiнара бейтараптандыра отырып,қарама қарсы мәiмiлед ұтады.
Хеджерлеу техникасында опциондар,фьючестер,пайыздық айырбастар сияқты және
т.б.пайдаланылады.
Тәуекелдiлiктi азайту мен төмендетудiң дәстүрлi әдiсi мүлiктiк
сақтандыру болып табылады, бұл кезде сақтандырылушыға сақтандыру шартымен
шарттастырылған сақтандыру оқиғасы болған кезде төленетiн сақтық төлемi
қамтамасыз етiледi.
Қаржы менеджментiнде маңызды объект ақша ағыны-құн нысандары
жаңғыртудың және қосылған құнды қалыптастырудың экономикалық процестерiн
ортақтастыратын қолма-қол және қолма-қол ақшасыз нысандарындағы ақшаның
қозғалысы болады. Ақша ағынының құрамына қаржы көмегiм ен де қалыптасатын
сондай-ақ басқа әдiстермен де тартылатын барлық ақша ресурстары
қамтылады.қаражаттардың түсiмiнде анықтаушы орынды,өнiмдi,жұмыстарды және
қызметтердi өткiзуден түскен түсiм ақша, онан кейiн несие ресурстары,әр
түрлi тартылған ресурстар алады.қаражаттардың жылыстауы дүркiн-дүркiн
төленетiн төлеулермен де сондай-ақ ұзақ мерзiмдi инвестициялардың болжамы
негiзiндегi күрделiлерiмен де байланысты.
Қаржылық жоспарлау және болжамдау - шешiм қабылдау жүйесiнiң
негiзгi элементi. қаржылық жоспарлау мен болжамдаудың негiзгi мiндетi -
заңды тәртiпте даярланған және қабылданған қаржы концепциясына сүйене
отырып бюджеттiк тапсырмалар мен елдiң әлеуметтiк экономикалық дамуының
iлгерiлемелi бағдарламаларының саналық және сандық параметрлерiнiң
экономикалық негiзделген түрде қамсыздандыру. Мұндай мiндет бiр қаржылық
жылға есептелгендей, (ағымдық қаржылық жоспарлау) барынша дербес
перспективаға да (қаржылық болжамдау) орындалады. Осыған байланысты
қаржылық жоспарлау тактикасы меп оның стратегиясы ерекшеленедi.
Ағымдағы нақты бюджеттiк тапсырмаларды қаржы бойынша даярлау,
кварталдық қаржылық түсiмдердi анықтау кезiнде тактикалық мiндеттер
шешiледi. Оларды шешу қаржы өндiрудегi стратегиялық мақсаттар қою мен
зерттеу үшiн құқықтық кеңiстiк құрады. қаржылық болжамдау бұл жағдайда
ағымдағы қаржылық мiндеттемелердi орындау барысындағы алынған есептiк және
талдау мәлiметтерiн ғылыми зерттеу нәтижелерiне негiзделедi. Бұл
мәлiметтердi жинау және өңдеу ағымдағы жылдың қаржы өндiрудегi жағымды және
жағымсыз құбылыстары, олардың инвестициялау қарқынына ықпал жасауы,
салалардағы құрылымдық қозғалыстар, территория, корпорация және азаматтар
кiрiсiнiн арақатынастары жайын талқылауға мүмкiндiк бередi.
Қаржылық тактика бюджеттiк топтастыру негiнде кiрiс бюджеттiк
баптардың жалпы құрылымын өңдеу, қаржылық реттеу және бақылау жүргiзу
кезiндегi билiк органдары мен басқармалардың тәжiрибелiк iс-әрекеттерiнiң
жиынтығы. Тактикалық қадамдардың сапалы мазмұны барлық деңгейдегi бюджеттiң
дер кезiнде және толық орындалуын қамсыздандырады.
Стратегиялық қаржылық жоспарлау (болжамдау) басқару теориясы мен
тәжiрибесiнде маңызды орынға ие. Ол әлемнiң жетекшi елдерiнiң барлығында
экономикалық болжау әдiсi ретiнде қолданылады.
Орташа мерзiмдi жоспарға қаржылық болжауды даярлауға мыналар
енедi.
- Территориялық жекеменшiктiң кiрiстiлiгiн (аймақтардың қаржылық
қамсыздандырылу коэффициентi және бюджеттiк нәтижелiлiгi қолданылады),
аймақты арнайыландырудың салаларының техникалық жаңаруға мұқтаждығын,
еңбекақы жағдайын, аймақтың ресурстық базасын, территорияның
экспорттық-импорттық операцияларға қатысуын, өндiрiстiк және әлеуметтiк
инфроқұрылымының сапасын, транспорттық магистралдармен қамсыздандырылуын
тағы басқа бағалау. Бұл мағлұматтар аймақтың жиынтық кiрiсiн методикалық
есептеу, оның экономикалық, қаржылық және қаржылық потенциалы жөнiндегi
ақпараттық негiздi құрайды.
- қаржылық түсiмдер көлемiн аймақтың экономикалық өсу қарқынын есепке ала
отырып болжамдау. Бұл мағлұматтар барлық деңгейдегi бюджеттi кезектi
қалыптастыруда маңызды мәнге ие, өйткенi оларда аймақтың субсидия,
субвенция, дотация және трансферттiк қаржыландыру сияқты мемлекеттiк
ресурстарға мұқтаждығы барынша сенiмдi бейнеленедi.
- Территорияның әлеуметтiк-экономикалық мұқтаждығын мүлiк түрiн түгендеу
негiзiнде болжамдау. Территориялық жекеменшiктi пайдаланудан түскен қаржы
үлесiн анықтау. Жекеменшiк қатынасында және экономикалық мүдделер келiсiмi
механизмiне қажеттi нысанды түзетулер енгiзу.
- Бюджеттiк тапшылық, инфляция деңгейi, баға индексi, нарықтық индекаторлар
жиынтығын шығару.
қаржылық жоспарлау және болжамдау кезiнде тең тыңшылық мiндеттер емес,
қаржылық реттеу және бақылау тактикасы мен стратегиясын жандандыру
негiздерi де жүзеге асырылды. қаржылық реттеу мен болжамдау қаржылық
менеджменттiң негiзгi элементтерiнiң бiрi ретiнде қарастырған толығымен
дұрыс. Бұл жағдайда қаржылық менеджмент елдiң әлеуметтiк-экономикалық
дамуын басқару тұрғысынан кең мағынада қарастырылады.
Жалпы мемлекеттiк қаржылық менеджмент құрамында бюджеттiк-
қаржылық менеджмент негiзгi бағыттардың бiрiнде тұрады. Сәйкес жоспарланған
кезеңге қаржы бойынша нақты тапсырманы даярлау бiрқатар өзара байланысты
әрекеттерге ие:
- Өткен кезеңдегi экономикадағы қалыптасқан тенденцияны есепке ала отырып,
қаржылық режим варианттарын iздеу;
- Оптимальды қаржы өндiру варианттарын, оларды қаржылық топтар, қаржылық-
шаруашылық iс-әрекет типтерi, қаржы төлеушiлер, жеке территориялар топтары
шегiнде сұрыптауды бағалау;
- Болашақ қаржылық режим вариантының басымдылығын негiздеу;
- Өткен жылғы бюджет орындалуының жүргiзiлген сараптамасының нәтижелерiн
есепке ала отырып, қаржылық кiрiс жобасын есептеу;
- Бюджеттiк топтастырудың сәйкес баптары бойынша үкiмет пен
парламент қабылдаған қаржылық мiндеттемелердi талқылау;
- Сәйкес заңдардың бюджеттiк кiрiсiтiң ақырғы келiсiмi негiзiнде айқындау
және қабылдау.
Бұл әрекеттерде қаржы төлеушiлер сияқты, ресми органдардан да
түсетiн басқарушылық шешiмдердi өңдеу үшiн ақпарат жинау мен өңдеудiң
аналитикалық сатысы шешушi рөл ойнайды. Жиналған және өңделген
материалдардың сенiмдiлiгi мен толықтығы бюджеттiк қаржылық нормалар мен
ережелердi әрi қарай жетiлдiру үшiн бастапқы негiздi құрайды. Әралуан
деңгейдегi бюджетке қаржылық түсiмдердiң нақты соммасы есебiнде үш маңызды
құрылғы үлкен мәнге ие:
- қаржы төлеушiнiң бюджетпен өзара қатынасындағы жағымды
және жағымсыз құбылыстарды бөлшектiң зерттеу, бұл өзара қатынастың даму
зандылықтарын орнату;
- қаржы өндiрудiң барлық жүйесiнiң, оның жеке элементтерiнiң және
жеке қаржылардың қаржылық-шаруашылық iс-әрекет көрсеткiштерiне
(және керiсiнше) ықпалын айқындау мақсатымен бюджеттiк-қаржылық қатынас
жүйесiнде факторлық талдау жүргiзу;
Болжанбаған экономикалық, қаржылық, бюджеттiк және қаржылық
жағдайлардың, қаржы төлеушi мақсаты мен бюджеттiк мақсат арасындағы
келiспеушiлiктердiң туындау мүмкiндiгiн алдын-ала бағалау. Бұл жағдайларды
реттестiру немесе толығымен жою бойынша шаралар жиынтығын даярлау.
Бүгiнгi күнi қаржы ғылымы бюджетке қаржылық түсiмдердiң көлемiн
жоспарлау әдiсiн арнайы жасаған жоқ. Қаржылық жоспарлау үрдiсiнде
тәжiрибеде жалпыға белгiлi және кең қолданыстағы: тепе-теңдiк, сараптау
бағасы, корреляция, қатарластыру, факторлық талдаудың хронологиялық қатарын
құру сияқты дәстүрлiк әдiстер қолданылады. Бұл әдiстердi қолдану барынша
дұрыс, өйткенi олар бiр iздi және зерттелетiн үрдiс ерекшелiгiне тән емес.
Сонымен қатар қаржылық жоспарлауда қаржылық заңдылықтарды айқындау мен
олардың негiзiнде қоғамдық дамудың жалпы заңдылықтарын есепке алатын қаржы
концепциясының iлгерiлемелi жобаларын құрастырудағы арнайы тәсiлдердi
қолдану қажет.
Статистикалық зерттеулердi жүргiзу кезiнде қазiргi уақытта
қолданылатын сандық әдiстердiң бiрқатар тобын бөлiп көрсетуге болады:
- Көпсапалы әдiс, алғашқы кезекте факторлық және сыныптық талдау.
Олар негiзiнде көптеген өзара байланысты өзгергiш құбылыстар,
мәселен, өндiрiстiң техникалық деңгейiне байланысты жалпы өнiм
көлемiн анықтау, жататын шешiмдi негiздеу үшiн қолданылады.
- Регрессивтi және корреляциялық әдiстер салықтық қызмет әрекетiн
сипаттайтын тұрақсыз топтардың өзара байланысын орнату үшiн
қолданылады.
- Имитациялық әдiстер маркетингтiк жағдайға тұрақсыз әсер етiп,
қарапайым аналитикалық шешiмдерге берiлмегенде ғана қолданылады.
- Операцияны зерттеудiң детерминденген әдiстерi, алғашқы кезекте
сызықтық және сызықтық емес бағдарламалау. Бұл әдiстер талдаудың
дербес құралы ретiнде кейбiр статистикалық талдау әдiстерiнiң құрамды
бөлiгi болады. Бұл әдiстiң мүмкiн қосымшаларының бiрi салықтық
инспекторларды оптимальды жүктеудi тандау, салықтық жұмыскерлердi
кәсiптiк қоныс аударуды азайту болып табылады.
Жеке тұлғалардың кiрiс салығы түсiмнiң жоспарын қалыптастыру мысалын
қарастырайық. Сәйкес компьютерлiк бағдарламаға келесi мәлiметтер салынады:
- салық төлеушi құрамының демографиялық өзгеруi (потенциалды салық
төлеушiлердiң жалпы саны, олардың жас құрамы, миграциялық сипаттың
өзгеруi);
- азаматтар кiрiсiнiң өсу (төмендеу) тенденциясы;
- азық түлiк өнiмдерi мен басқа да қажеттi тауарлар мен қызметтердi
тұтынуды анықтау;
- азаматтардың капитал жинақтауға ұмтылысының тенденциясын
анықтау;
- қисық өсiм және төлемге қабiлеттi сұраныс құлдырауын құрастыру;
- азаматтатардың қаржы шығын шегiн және олардың салық өндiруге кеткен
ұмтылысын анықтайтын фактор ретiнде аймақтың тауарлық қамсыздандырылуын
орнату;
- болжанған салық бойынша құн өсiмiнiң (төмендеуiнiң) әлеуметтiк салдарын
бағалау.
Автоматтандырылған-ақпараттық жүйе түрi бойынша құрастырылған
арнайы компьютерлiк бағдарламалар салық және салықтық топтар құрылымы
шегiнде бiрiктiрiлген. Бұл ағымдағы және перспективтi салықтық жоспарларды
шұғыл құрастыруға мүмкiндiк бередi.
Сәйкес факторлық талдау жоспарланған кезеңде қолданылатын салықтың
әрбiрiнде жүргiзiледi. Салықтық жоспарлаудың басқа әдiстерiн осылай немесе
басқаша пайдалану қойылған мiндет күрделiлiгiне байланысты. Бүгiнгi күнге
дейiн барлық территориялық салықтық әкiмшiлiктерде салықтық түсiм көлемiн
анықтау барынша қарапайым тәсiлмен жоспарлау қолданылды. Бұл жергiлiктi
салық әкiмшiлiктердi техникалық жабдықтауды, ақпаратты жинау мен өңдеудiң
технологиясындағы әлемдiк бiлiмдi насихаттауды, iлгерiлемелi зерттеушiлiк
жиынтықтарды пайдалану дағдысы мен шеберлiгiн игерудi талап етедi. Салықтық
жоспарлауды автоматтандыруға ету - қымбат бiрақ әлемдiк экономикалық жүйеге
енуге ұмтылушы елдер үшiн қажеттi үрдiс.
Салықтық бюджеттi орындау кезiнде кез-келген елдiң салық
кодексiнiң мазмұнын толықтыратын салық концепциясының заңдастырылған
тәртiбiнде қабылданған барлық ережелердi қатаң бақылау ерекше мәнге ие. Бұл
жағдай бюджетке ағымдағы салықтық түсiмдердiң толықтығы мен тең
дәрежелiлiгiн анықтайды.
Жоспарлаудың тактикалық және стратегиялық мақсаттарын шешу салық
процесiн дер кезiнде және жалпылай қамтитын бақылаушылық әрекет жасауға,
сондай-ақ салықтық әкiмшiлiктiң өзiнiң тарапынан сияқты бiлiм беру
мекемелерi мен академиялық зерттеу орталықтары тарапынан да салық
төлеушiлер арасында кең әдiстемелiк жұмыстарды ұйымдастыруға мүмкiндiк
бередi.
Салықтық жоспарлау кезiнде тәуекел деңгенi ескерiледi. Бұл
салықтық жоспардың нақты тапсырмаларының төменгi деңгейi бойынша
анықталатын бюджеттiк шығындар бойынша жоспарлық тапсырмалардың барынша
толық орындалуын қамсыздандырады. Салықтық тапсырманың осы төменгi деңгейi
қаржы заңы ретiнде де қабылданады.
Жоспарлық салықтың мiндеттемелердi орындау үшiн салық концепциясы
үлкен мәнге ие. Оны даярлау кезiнде салық өндiрудiң қалыптасқан ұлттық
заңдылықтарын ескерiп қана қоймай, әлемдiк тәжiрибеге де сүйенген маңызды.
Дегенмен салықтық жоспарды даярлау кезiнде ұлттық экономикаға тән емес шет
елдiк салық өндiру концепцияларына бағытталу қауiптi. Салық концепциясының
базистiк реалияға адекваттылығын ақырғы тексеру оларды орындаудың тазалығы
мен шынайылығы қамтамасыз етiлуi үшiн салық заңы қабылданғанға дейiн
жүргiзiлуi тиiс. Заңды бекiту үшiн даярланған салықтық жоспарлар
парламентте алдын-ала келiсiлудiң бiрнеше сатысынан өтедi.
Мемлекеттiк бюджеттiк-салықтық жоспарлау үрдiсiне тек арнайы
органдар ғана қатыспайды. Салық өндiрудi iлгерiлемелi дамыту бағыттарын
зерттеумен барынша шынайы салықтық жоспарға мүдделi ғалымдар, салық
мамандары ұжымы мен тұлғалар айналысады. Салық процесiн
демократизациялаудың жаңа және жағымды факторы оған қоғамдық ұйымдардың
(салық төлеушiлер құқығын қорғау бойынша азаматтар ассоциациясы, салық
төлеушiлер партиясы тағы басқа) қатысуы болып табылады. Нарық пен
мемлекеттiң демократиялық негiзiн орнату жағдайындағы салық өндiру барлық
деңгейдегi бюджеттi қалыптастыру жөнiндегi мәселенi жаңаша қояды.
Демек, жалпы мемлекеттiк салықтық жоспарлау үрдiсiнiң өзiне де,
оның корпоративтi менеджментпен шектелген байланысын орнатуға да жаңа
тәсiлмен келу керек. Олардың экономикалық мүдделерiнiң қарама-қайшылығына
қарамастан, ортақ стратегия бiреу - тұтас ел шеңберiнде тұрақты
экономикалық базис құру.
Бюджеттiк салықтық саясатта жеке аймақтар мен территорияларды
дамытуды болжамдау мен бағалау бiрiншi дәрежеде тұрады. Мұнда мемлекеттiк
және корпоративтiк мүдделер қиылысады. Банктердiң, қаржылық-өнеркәсiптiк
топтардың, шет елдiк компаниялардың филиалдық жүйесiн нығайту аймақтағы
қаржылық ресурстардың жеткiлiктiлiгiне негiзделедi. Территорияның қаржылық
базасының берiктiгiнiң жалпымемлекеттiк бағыты қайта бөлу үрдiсiн
жандандыру, қаржының трансферттiк тасқынының азайтылуы, әлеуметтiк-
экономикалық қарама-қайшылықтарды реттестiруге мүмкiндiк жасайды.
Салықтық реттеудiң әдiстерi мен тәсiлдерi. Салықтық реттеу
әдiстерiнiң мақсаттарына байланысты төрт өзара байланысқан салалар
анықталады:
- бюджеттiк-салықтық теңгеру;
- салықтық жеңiлдiктер мен преференциялар жүйесi;
- әкiмгершiлiк ықпал;
- жазалау арқылы ықпал ету шаралары.
Алғашқы тәртiптегi әдiстер салықтық реттеу жүйесiнде ерекше маңызға ие,
өйткенi оның арсеналында аймақ преференциясы сияқты бюджеттiк-салықтық
режимдi нығайтатын шаралар да бар.
Салыққа қатысында оның бiрi бюджеттiк жүйенiң белгiлi қатарында
бекiтiлген және жекеменшiк болып саналады, ал қалғандары сол не басқа
бюджетке жарым-жартылай түсiп отырады. Осы мақсатта бюджетте реттеушi салық
соммасынан салықтық жеңiлдiк нормалары орнатылады немесе мәселен жартысы
республикалық бюджетке, қалғаны жергiлiктi бюджетке бағытталатын түсiмге
салық мөлшерiн пайыздық шектеу айқындалады. Әралуан деңгейдегi бюджетке
салықтық түсiмдердiң үлесi қалыптасқан бюджет ерекшелiктерiне және
жоғарыдағы бюджеттiң бюджеттiк-салықтық саясатына байланысты орнатылады.
Кiрiстен пайыздық қаржы бөлу әдiсi дәстүрлi болып табылады.
Әлемдiк тәжiрибеде трансфереттiк реттеудегi (трансферт латын
тiлiнен аударғанда апарамын, араластырамын деген мағынаны бiлдiредi) бюджет
аралық қарым-қатынастарды енгiзе отырып, жоғарыдағы бюджет кiрiсiнен
пайыздық қаржы бөлу әдiсi кеңiнен қолданылады. Трансферт кiрiс базасын
орталықтандырылған толықтыруды қажет ететiн аймақтарға мекен-жайлық
қаржылық көмек түрiнде болады. Iс жүзiнде бұл да реттеушi кiрiстен пайыздық
қаржы бөлу болады. Айырмашылығы трансферттiк қаржы бөлу заңды белгiленген
салық бойынша жүргiзiледi және аймақтарға қаржылық қолдау көрсетудiң арнайы
қорына шоғырланады.
Қазақстанда әкiмгершiлiк ықпал ету әдiсi барынша кеңiнен
қолданылады. Бұл екi себептен туындаған. Бiрiншiден, 90-жылдарда басталған
экономиканы либерализациялау қайта бөлу әрекетiнде тоғысып жатты: мемлекет
жекешелендiру барысына дер уақытында және қатаң бақылау жасауды
қамсыздандыра алмады, мұның соңы қаржы ресурстарын қайта бөлiстiруге алып
келдi.
Шаруашылық өмiрге салықтың реттеушi ықпалы көпжақты сипатқа ие.
қаржылық-шаруашылық iс-әрекеттiң жеке салаларын салықтық реттеу бюджет
кiрiсiн реттестiруден ерекшеленедi. Салықтық реттеу әдiстерiн таңдаудағы
бастапқы жағдай жалғыз ғана болуы тиiс.
Салықтық реттеу - салық механизмi мен мемлекеттiк салықтың
менеджмент ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz