ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі Қазақстандағы өріс алған оқу-ағарту, тәлім-тәрбиенің жәй-жапсары

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Іс-тәжірибеден есеп беру
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 133 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе . . . 3

1 ХХ ҒАСЫРДЫҢ АЛҒАШҚЫ ШИРЕГІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӨРІС АЛҒАН ОҚУ-АҒАРТУ, ТӘЛІМ-ТӘРБИЕНІҢ

ЖӘЙ-ЖАПСАРЫ . . . 4

1. 1 Осы кезеңдегі қазақ еліндегі педагогикалық және психологиялық ой-пікірлердің өріс алуы . . 14

1. 2 Х. Досмұхамедовтың өмір жолы мен творчествосы, ғалымдық тұлғасының қалыптасуында И. П. Павлов пен В. М. Бехтеревтің әсері . . . 20

1 бөлім бойынша тұжырым . . . 27

2 Х. ДОСМҰХАМЕДОВТЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАРЫ . .

2. 1 Ғалым мұрасындағы жалпы психология мен психофизиологияның

мәселелері . . . 28

2. 2 Ұлт психологиясы мен қоғамдық психологияның аспектілері . . . 32

2. 3 Фольклор - халық психологиясының айнасы. Бөбек психикасының

қалыптасуындағы бесік жырының рөлі . . . 57

Ұлттық физиологиялық, психологиялық ғылыми атаулардың негізін қалаушы . . . 68

2. 5 Х. Досмұхамедов және Қазақстандағы педология (1928-1936) . . . 78

2 бөлімнің қысқаша тұжырымы . . . 99

Қорытынды . . . 100

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 105

Қосымша А . . . 111

Қосымша Ә . . . 113

Қосымша Б . . . 116

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысы Х. Досмұхамедовтың ғылыми және тәлім-тәрбиелік тұжырымдарының психологиялық сипатын ашуға арналған.

Х. Досмұхамедовтың тұлғалық қалыптасуының тарихи-психологиялық алғы шарттары анықталып, оның өмір жолының, ғылыми ізденістері мен шығармашылығының аса маңызды факторлары айқындалады. Сондай-ақ, ғалымның психологиялық көзқарастары талданып, баяндалады.

Зерттеудің өзектілігі. Қоғамымызда жүріп жатқан әлеуметтік-экономикалық жаңғырулар егеменді, тәуелсіз Қазақстан Республикасының тәлім-тәрбие саласының мазмұнына жаңаша бағыт-бағдар беріп отыр. Ғалымдар мен ұстаздар қауымына жүктелетін міндеттер ел Президентінің Қазақстан халқына биылғы жолдауында, «мәдени-этностық білім беру» «Мәдени мұра» тұжырымдамаларында [1] айқын көрсетілген.

Қазіргі ұрпаққа еліміздің өткен тарихын таныту міндеті қойылып, ұлттық психология мен педагогикаға қатысты ұлттық ой-танымдардың ғылыми-теориялық жағынан қайта сарапталуына жедел бетбұрыстардың жасалынуы, басқа да қоғамдық, гуманитарлық ғылымдармен қатар қазақстандық психология ғылымының алдына да осы тұрғыдан жаңа міндеттер қойып отыр. Тарихи-психологиялық зерттеулердің өзектілігі бүгінгі таңдағы қазақстандық психология ғылымын одан әрмен қарай дамыту қажеттілігінен туындайды. жаңа негіздегі психология ілімінің дамуының ішкі логикасын, оның сабақтастығын көруге болады. Соңғы он жылдықта біздің елімізде тарихи психологиялық, этнопсихологиялық мәселелерді шешуге қатысты Қ. Б. Жарықбаевтың [2], Ж. Түрікпенұлының [3], Б. Әмірованың [4], С. Қ. Бердібаеваның [5], А. Кукубаева [6], Ж. Сабирова [7] және т. б. іргелі зерттеулерімен қатар, ТМД елдеріндегі психология ғылымында көтерілген көкейкесті өзіндік проблемалар баршылық.

Психология ғылымының даму жолы мен тарихын зерттеуде бұрынғы Одақ көлемінде біраз іс тындырылғанын айта кеткен абзал. Осындай зерттеушілердің қатарына: А. Н. Ждан [8], М. Г. Данильченко [9], А. А. Никольская [10], А. В. Петровский [11], А. А. Смирнов [12], М. Г. Соколов [13], М. В. Теплов [14], М. Г. Ярошевский (Ресей) . [15], Г. С. Костюк [16], Б. А. Роменец (Украина) [17], Прангишивили А. С. (Грузия) [18], А. Абдүсәттаров [19], А. С. Байрамов [20], М. А. Мазманян [21], Л. А. Сааякан (Армения) [22] . А. С. Гучас (Литва) [23], Я. М. Анспак [24], К. А. Рамуль (Эстония) [25] т. б. бар. Бұлардың еңбектерінде бұрынғы КСРО еліндегі психология ғылымының тарихы, оларда көтерілген іргелі де келелі теориялық мәселелер мен әдіснамалық арналар жайлы кесек зерттеулер жүргізіліп, көптеген еңбектер жарық көрді.

Бұл жерде осынау ғалымдардың атыжөні мен жұртын тәптіштеп көрсетіп отырған себебіміз тіпті сонау ұлт пен ұлысқа бөлінуді қаламайтын кеңес заманының өзіндеақ аталмыш елдер сөз тарихына айрықша көңіл бөлгенін оқырман қауымға жеткізу еді. Бұл салада бізде де біраз іс тындырылды десек қателеспеген болар едік.

Халқымыздың он төрт ғасырлық тәлім-тәрбиелік ой-пікірі тарихындағы аса көрнекті тұлғалар да біраздан бері зерттеу объектісіне айнала бастады. Қорқыт ата мен әл-Фарабидің, Жүсіп Баласағұни мен Махмұд Қашқаридің, Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы мен Мұхамед Хайдар Дулатидің, Шәкәрім Құдайбердіұлының, Жүсіпбек Аймауытовтың, Мағжан Жұмабайұлы т. б. ұлт зиялыларының рухани мұралары педагогикалық, психологиялық тұрғыдан талдауға алынып, диссертациялар қорғалды. Сондай-ақ «Қазақ халқының тәлімдік ой-пікірлер антологиясы» (Алматы, Рауан, 1995, 1998), «Қазақ тәлім-тәрбиесі» (Алматы, Санат, 1995) . «Қазақ психологиясының тарихы» (Алматы, Қазақстан. 1996) т. б. іргелі еңбектер жарық көрді.

Соңғы кездері Қазақстан жағдайында да ұлттық тәлім-тәрбие саласының әр түрлі проблемалары, әсіресе, қазақ психологиясының сан ғасырлық тарихы зерттеу объектілеріне айналып келеді. Тек соңғы жылдары ғана осы салада бірнеше диссертациялар қорғалып, жекелеген еңбектер жарық көрді. Бұлардың қатарына, А. Ақажанованың [26], Н. Жандилдиннің [27], Қ. Жүкештің [28], Н. Елікбаевтың [29], Қ. Жарықбаевтың [3], А. Мірәлиеваның [30], Ж. Сабированың [31], В. Чистовтың [32], т. б. еңбектерін жатқызар едік. Осы айтылғандарға қоса қазақ психологиясының жекелеген мәселелерін қозғап, диссертация қорғап, еңбектер жазған ғалымдарды айтқанда: Ж. Намазбаева [33], С. Жақыпов [34], Ә. Алдамұратов [35], Қ. Рахымбеков [36], Қ. Шериязданова [37], Ж. Түрікпенұлы [3] сияқты ғалымдарды атап өткеніміз жөн.

Жоғарыда айтқанымыздай, қазақ халқының рухани мұрасы әркез атқарылып, қаншама аударылса, әлде де болса қалтарыста қалған қазына, шертілмей қалған шежіре, байқалмай жүрген байлық бар. Әр дәуір, әр кезеңнің өз шежіресін жасайтыны белгілі. Көнені көзден өткізе отырып, жаңамен сабақтастыру, жалғастыру да біздің салтымыз. «Қазақ тарихында, - деп жазды проф. Қ. Жарықбаев - небір орақ ауыз, от тілді ақын жазушылар, шежіреші шешендер, қара қылды қақ жарған, аты аңызға айналған ғұламалар өткен. Оларды қазіргі ізденімпаз, қагілез, сергек ойлы жұртшылық жақсы біледі. Әйтседе осылардың көп негізі қағаберіс қалып келе жатқаны аз емес». [38]

Осындай түйінді ел Президенті Н. Ә. Назарбаев та әркез айтып жүр. «Менің ойымша, - дейді Елбасы - қазақтардың қайталанбас этикалық, психологиялық әлемі әлі жете зерттелмей, зерделенбей жатқан тылсым дүние» (Н. Назарбаев. Менің арманым да, мұратым да Қазақстан халқын бақытқа жеткізу. [39. 19]

Олай болса, осы еңбекте сөз болғалы отырған халқымыздың біртуар ұлдарының бірі - Х. Досмұхамедовтың психологиялық мұрасын зерделеп, елеп екшеп, зиялы қауым мен қалың жұршылық назарына ұсыну- осынау зерттеудің басты мақсаттарының бірі дер едік.

Қазақ психологиясының даму тарихы мен өзіндік сипатын көптен бері зерделеп зерттеп келе жатқан профессор Қ. Б. Жарықбаев: «Ұлттық тәлім-тәрбиелік ой-пікірлер төркінін, оның ілкі бастауын ежелгі Орхон-Енисей түркі жазба ескерткіштерінен бастап (VI-VIII ғ. ғ) Қазан төңкерісіне дейінгі кезең аралығында қарастыра отырып, қазақ психологиясының ғылыми-теориялық дәрежеге әлде де болса көтеріле қоймаған себептерін ашты. Ғалымның пікірінше, ол себептерге - біріншіден, Қазақстанда қоғамдық, гуманитарлық ғылымдардың сан-салалы тараулары бір-бірінен дараланып, жеке-дара бөлініп, олардың ғылыми атаулары қалыптаса қоймағандығы, екіншіден, әр ғылымның жекелеген ерекшеліктерін мұқият зерттейтін маман ғалымдардың тапшылығы, үшіншіден, ғылым салаларын өрістетерлік ғылыми-техникалық материалдық базаның жоқтығы себеп болған» - деп, атап көрсетеді. [38. 114]

Қоғам өміріндегі қазіргі терең өзгерістер ұлттық тәлім-тәрбие ерекшеліктерін бүкіл адамзат жинақтаған тәжірибемен ұштастыра отырып, қазақ мектебінің болашақта дамуының жаңа белеске көтерілуіне жағдай туғызды. Халықтың ата-баба мұрасының баға жетпес рухани байлықтары, тілі, діні, тарихы, әдебиеті, табиғи ортасы шаруашылық ұйымдастыру мен күн көрісіне байланысты қалыптасқан ұлттық қол өнері, киім-кешегі мен ою-өрнегі, қайталанбас үй құрылысы мен жиһаздары, қару-жарағы, әуез аспаптары, күй-саздары, ақындық-шешендік өнері, инабаттылығы мен имандылығы, ізгілігі мен адамгершілігі - қысқасы, ұлттың бүкіл болмыс бітімі бүгінгі таңда қазақ мектептеріндегі білім мен тәлім-тәрбие мазмұнынан берік орын алуы тиіс. Жоғарыда көрсетілген ұлттық ерекшеліктер мен болмыс бітімдер оқу жоспарындағы барлық пәндердің мазмұнына өзіндік ерекшеліктерімен енуі, оқытудың «оқу-әдістемелік жүйесі» өз қызметін жемісті орындауы үшін оның мақсаты, білім мазмұны мен формалары, әдістері, құрал-жабдықтары, т. б. ұлт табиғатының ерекшеліктеріне сәйкес жасалуы керек. Бұлардың бәрі сырттан телінбей, қазақ этносының өзіне ғана тән психологиялық ерекшеліктер деңгейінде дамып жетілуі тиіс.

Ұлттық тәрбиенің пәрменділігін арттырып, мектептерде оны жандандырудың бір көзі - әдет-ғұрып, салт-дәстүр, жөн-жосық, жол-жоралғы секілді этностық ерекшеліктеріміздің психологиялық астарларын бойлап, олардың қайталанбас белгілерін, оның күнгей және көлеңкелі жақтарының даму, қалыптасу жолдарын ғылыми електен өткізуге келіп тіреледі. Мәселен, халқымыздың кезінде талай жұртты тамсандырған тамаша қасиеттерін: үлкенді сыйлау, ата-ананы құрметту, иман-жүзділік, қонақжайлық, бауырмалдық, ақ көңілділік, қайырымдылық, суырып салмалық, ақынжандылық, т. б. дамыта түсумен қатар социализм тұсында теріс бағытта белең алған әр түрлі келеңсіз қасиеттердің (үлкенді сыйламау, ала ауыздылық, арызқойлық, қызғаншақтық, күншілдік, бақталастық, рушылдық, дүниеқоңыздық, енжарлық, ішімдікке құмарлық, неке бұзарлық, т. б. ) пайда болу себептерін қарастырып, олардан біртіндеп арылту жұмыстарын жүргізу - қазіргі таңда ұстаз атаулының басты борышы һәм парызы. Ұлттық сана мен халықтық тәлім-тәрбиенің ілкі бастауы бесіктен қалыптасатыны белгілі. Сондықтан да ұлт тәрбиесінің әліппесін бала шыр етіп жерге түскен күннен бастап үйде де, түзде де, мектеп жағдайында да жас буынның ұлттық санасы мен әдет-ғұрпы, тілі мен имандылығы қалайша дамып, қалыптасып отырғандығына үнемі көңіл бөлу қажет. Имандылық, инабаттылық, мейірімділік секілді халқымызға тән қасиеттердің түп-төркіні мен байырғы бастауларын танып-білу жолында ерінбей-жалықпай ізденіс-зерттеулер ұйымдастыру, бұларды тәлім-тәрбие процесінің тұрақты жүйесіне айналдыру - барша жұрттың, әсіресе, ұстаздар қауымының абыройлы міндеті.

Халқымызда баланы жөргегінен бастап оны ер жеткенге дейін үздіксіз тәрбиелеу жүйесі - халықтық педагогика дәстүрі болған. Сондай-ақ, ата-бабаларымыз ұлттық ізгілікті, елдің мерейін көтерген рухани мұраны көкпардай қағып алып, кейінгі ұрпаққа жеткізіп отырған. Асыл өсиеттей аталы сөздерді білу баршаның парызы.

Ұлттық психология мен этика, мінез-құлық, әдеп мәселелері - қазақ елінің егемендік статусын жариялауына байланысты бізде біртіндеп жүзеге асып келе жатқан ана тілін өркендету саясатына орайлас келетін стратегиялық мәні бар шаралардың бірі, яғни ұзақ жылдар отаршылдар жүргізген саясат қазақ халқының қазіргі жан дүниесінен бірден шыға қоймайтыны, сондықтан да тәлім-тәрбие саласында шет жұрттық (батыс, орыс, т. б. ) идеологиядан біртіндеп арылу қажет болып отырғандығы даусыз.

Сонау отызыншы жылдардың басында жазықсыз жазаға ұшырап, зорлық-зомбылық құрбаны болған Шәкәрім Құдайбердиев (1858-1931), Әлихан Бөкейханов (1866-1937), Ахмет Байтұрсынов (1873-1937), Халел Досмұхамедов (1883-1939), Міржақып Дулатов (1885-1935), Жүсіпбек Аймауытов (1889-1931), Мағжан Жұмабаевтардың (1893-1937) ұлттық тәлім-тәрбие, әдеп, педагогика, психология саласындағы терең де сындарлы пікірлері бүгінгі жас ұрпақты толғантып, тебірентпей, бей-жай қоя алмайды. Өйткені олар көтерген өзекті мәселелер сол кездің өзінде-ақ халқымызға іздесе таптырмайтын аса құнды, тамаша үлгі-өнеге болған. Сол асыл арыстар ұстаздық етумен бірге тәлім-тәрбиелік еңбектер жазуда өз ұлтының салт-санасын үңіле зерттеп, ғасырлар бойы қалыптасқан халықтық салт-дәстүр мен әдет-ғұрып, ұлттық психологияның озығы мен тозығына терең талдау жасады. Олар өз еңбектерінде кешегі көшпелі қазақ жұртының үлгі-өнеге тұтар асылдары көп болғанын, ұстаз бен шәкірт арасындағы әр түрлі қарым-қатынасының ұлттық колоритқа толы сан алуан көріністерін, енді ғана қаз-қаз басып келе жатқан жаңа типтегі мектеп өмірінің күнгей және көлеңкелі жақтарын, ғылым негіздерін оқыту мен сауат ашудың тиімді әдістерін, төте жолдарын, үлгілі мектептердің түрі мен комплексті оқудың тиімділігін сөз етіп, осы секілді ұлттық мектеп пен педагогикаға, психология мен этикаға тікелей қатысты (осы айтылғандардың қажеттілігі күні бүгінге дейін актуальды) мәселелерді айтқан еді.

Осы аяулы арыстарымыздың жеке бас өнегесінің өзі үлкен үлгі. Мәселен, 1920-21 жылдары Торғай бойында қыс қатты болып, мал жұтап қалады. Қазақ өкіметі сондағы халыққа көмектесу үшін өкілдер жібереді. Сондай өкілдердің бірі - Жүсіпбек Аймауытов елден көп мал жинайды, бірақ оны қыс кезінде түгел айдап жүргізу қиынға соғады (қатты боран, мал өлімі ит-құс, ұры-қары, т. б. ) . Осыны желеу еткен жала жабушылар: малды түгел айдап жеткізбедің, ұрлап сойдың деп Жүсіпбекті жауапқа тартады. Соттың қорытынды нәтижесінде Аймауытовқа сөз бергенде ол былай деген екен: «Қазақ ежелден қарыз беріп, қарыз алады, құн беріп, құн алады. Сонда ол бірінен-бірі еш уақытта қолхат алмайды, ешбір протокол жасамайды, бәрін ауызша, сөзбен жүргізеді. Бұл әбден әдет болып кеткен. Аштарға жәрдем үлестіргенде менің бойымда да, ойымда да осы заң күшті болды. Мен атам қазақтың осы заңын ұстандым. Аштарға не берсем де ешқайсысынан қолхат алмадым. Хат білмейтін, аштан көзі қарайып, өлейін деп отырған адамнан қолхат сұрауды қолайсыз көрдім». Сөйтіп ол өзінің дәлелді логикасы мен дәстүрінің заңдарына сүйеніп ақталып шығады. Бұл жерде халқымыздың «Малым - жанымның садақасы, жаным - арымның садақасы» дейтін ант сөзінің қаншалықты құдіретті екенін аңғаруға болады. Ж. Аймауытов ұлттық тәрбие туралы аз айтпаған. Мәселен, ол: « . . . адамның өз басының көгергенімен ұлт көркеймейді . . . Ұлт көркейсе, ол бақыт сол ұлт ішіндегі адамдарға ортақ . . . ұлтын, Отанын көркейту - қандас, діндес, тілдес бауырларының қамын жеу . . . » десе, асқақ ақын М. Жұмабаев: « . . . қазақтың тағдыры, келешекте ел болуы да мектебінің қандай негізде құрылуына барып тіреледі . . . мектебімізді таза, берік һәм өз жанымызға (қазақ жанына) қабысатын, үйлесетін негізде құра білсек, келешегіміз үшін тайынбай-ақ серттесуге болады» деген еді.

Ахмет Байтұрсыновтың ана тіліне байланысты барша қазақ халқын сақтандыра айтқан мына сөздерінде қаншама тәлімдік астар жатыр: «Өз алдына ел болуға өзінің тілі, әдебиеті бар ел ғана жарай алатындығын біз ұмытпауға тиіспіз . . . орыс школы мен татар мектептерінде оқып шыққандар қазақ тілін елеусіз қылып, хат жазса өзге тілде жазып, қазақ тілінен алыстап барады. Бұл, әрине, жаман әдет. Егер тілге осы көзбен қарасақ, аз уақытта тілмен де, сол тілге ие болған қазақ ұлтымен де мәңгі қоштасқанымыз деп білу керек».

Ұлттық әдет-ғұрып, салт-сана, тіл, дін, діл секілді мәселелердің психологиялық жақтарын этнопсихология ғылымы қарастырады. Этнопсихология - түрлі ұлттар мен ұлыстарға тән психологиялық ерекшеліктерді, яғни белгілі ұлт өкілінің этностық мінез-құлық өзгешеліктерін, ұлттық сана-сезімнің қалыптасу, даму жолдарын зерттейді. Бұрын КСРО құрамына енген республикалар өз егемендігі мен тәуелсіздігін жариялағаннан кейін, осы елдердің саяси-әлеуметтік, экономикалық өміріне қатысты психологиялық мәселелер көбейіп келеді. Мәселен, әр түрлі ұлттар мен ұлыстардың тілі мен мәдениеті, олардың мүдделері мен құқықтарын қорғау, тыныс-тіршілігінің дәстүрлі салтына ұқыптылықпен қарау, шиеленіскен ұлттық қатынастарды сауықтыру, қақтығыстарды болдырмау, реттестіру экстремизм мен шовинизмнің, нәсілшілдіктің, ұлттық кемсітушілікітің кез-келген көріністеріне қарсы күресу т. б. осы тектес этнопсихологиялық факторлармен санасуды қажет етеді.

Тоталитарлық режим тұсында қуғын-сүргінге ұшыраған халқымыздың аса көрнекті ғалымдары, қоғам қайраткерлері Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынұлы, Ж. Аймауытовтың, М. Дулатовтың, М. Жұмабаевтың, М. Шоқайдың тәлім-тәрбие саласындағы ғылыми мұралары зерттеле бастады. Осы орайда ХХ ғасырдың бірінші ширегінде жазықсыз жапа шеккендердің бірі - Х. Досмұхамедовтің (1883-1939) алатын орны ерекше.

Күні бүгінге дейін ғұлама-ғалым туралы көптеген диссертациялар, көптеген ғылыми мақалалар жазылды. Бірақ Х. Досмұхамедовтың психология ғылымы саласындағы мұралары тікелей сөз болмай келеді. Бұл жерде Қ. Б. Жарықбаевтың еңбегінен басқа ешқандай зерттеу болмай келді.

Х. Досмұхамедов психология ғылымынан арнайы еңбек жазбаса да, оның көптеген шығармаларында (Адам тәнінінің тірлігі (1927 ж. //Қазақ халық әдебиеті), [40. 41] аталмыш ғылымның сан алуан мәселелеріне байланысты әсіресе, Х. Досмұхамедовтың тікелей өзі жазған педологиялық психологиялық бағыттағы мұраларын іздеу барысында Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапхананың сирек кітаптар мен қолжазбалар қорынан табылған еңбегінде ғылыми мәні зор, ерекше көңіл аударарлық ой-пікірлер көптеп кездеседі. Ғалымның творчестволық зертханасында психологияның негізгі мәселесі - жан мен тәннің психологиялық, физиологиялық асталары, адамның жан дүниесінің (түйсік сөйлеу, мінез т. б. ), тәрбие мен білім алудың, денсаулықтың, әлеуметтік психологияның жекелеген мәселелері, ұлттық тәлім тәрбиенің ғылыми астары мен түсініктерін, ұғым түсініктерін жасау мәселелесі кеңінен көрініс тапқан.

Х. Досмұхамедов ерекше көңіл бөлген басты мәселенің бірі - қазақ халқының ұлттық ерекшеліктері жайлы мәселе. Ол өз халқының мінез-құлқын, көңіл-күйін, салт-дәстүрлері мен іс әрекеттерін, сезім дүниесі мен мінез ерекшеліктерін жақсы біле отыра, қазақ халқының психологиялық портретін жасауға, бұларға тарихи-этнологиялық, психологиялық тұрғыдан талдау жасауды мақсат етеді. Осы айтылғандар әлі де болса ғылыми талдауға түспей, көпшілік назарынан тыс қалып келеді. Сондықтан да біздің зерттеуіміз Х. Досмұхамедовтің осы секілді психологиялық көзқарастарын талдауға арналады.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Х. Досмұхамедовтың рухани мұралары соңғы жылдары ғана әртүрлі ғылымдар тарапында зерттеле бастады. Ғалымның психологиялық пікірлері профессор Қ. Б. Жарықбаевтың «Қазақстандағы психологиялық ой пікірлердің қалыптасуы мен даму жолы» атты еңбегінде ішінара сөз болады. Ал тарихшы ғалым, профессор Ө. Озғанбай өзінің Х. Досмұхамедовтың өмірі, шығармашылығы мен дүниетанымдық көзқарастарының қалыптасуына тоқтала келіп, оның педагогикалық-психологиялық көзқарастары жайында жекелеген пікірлер айтады, ғылыми тұжырымдар түйіндейді. Х. Досмұхамедовтың ғылыми мұрасына арналған бірнеше диссертациялық еңбектер де бар. Олардың қатарына педагог А. Тұрсынованың «Х. Досмұхамедұлының педагогикалық мұрасы» [42], Р. Әлмұханованың «Х. Досмұхамедұлы - әдебиет зерттеушісі» [43], А. Мектептегінің «Х. Досмұхамедұлының публицистикасы» [44], К. Қабатаеваның «Х. Досмұхамедұлы еңбектеріндегі қоғамдық саяси, мәдени-әлеуметтік терминдер» [45], Ғ. Базарғалиевтің «Х. Досмұхамедовтың ағартушылық қызметі мен шығармашылық еңбектеріндегі патриоттық тәрбие идеялары» [46] т. б. Осындай диссертацияларда Халел шығармалары әртүрлі тұрғыдан зерттелгенімен, психологиялық аспектілері белгілі жүйеде арнайы қарастырылмаған. Х . Досмұхамедов шығармашылығына арналған бірнеше ғылыми зерттеулер (диссертация. монография конференция материалдары т. б. ) бар. Мәселен, 1993 ж. жарық көрген «Халел тағлымы» атты жинақ осындай зерттеулердің алғашқы қарылғашы еді. [ ] Мұнда қазақ ғалымының тарих, әдебиет, фольклор, филология, медицина салаларындағы мұралары туралы сөз қозғалып, оларды тәптештеп зерттеу қажеттігі жайлы айтылмады. Оның шығармашылығына арналған екінші ғылыми жинақ 2000 жылы Атырау университетінде өткізілген «Х. Досмұхамедов оқулары» атты конференцияның материалдары болатын. Мұнда әртүрлі тақырыптағы 54 материал жарияланған. Соның ішінде ғалымның тәлім-тәрбиелік мұрасына арналған зерттеулер де бар. Бұл жерде осы жинақтағы А. Е. Қаженбаеваның «Х. Досмұхамедов еңбектеріндегі психологиялық ой-пікірлер», Л. К. Қойшығұлованың «Халел Досмухамедов видный представитель педологической науки Казахстана», 1996 жылы «Рауан» баспасынан шыққан бір жинақ «Халел Досмұхамедұлы және оның өмірі мен шығармашылығы» деп аталыпты. Бұл ұжымдық ғылыми еңбекте ғалымның медицина, әдебиет, этнография саласындағы жазған еңбектері талдауға алынған. Бірақ бұл жинақта тәлім-тәрбие, психология, педагогика мәселелері сөз болмайды. [53]

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.