Инфляция жағдайындағы меншікті капитал
Кіріспе
1 Инфляция жағдайындағы меншікті капитал және оның бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікке алыну әдістері
1.1 Құнсыздану және меншікті капитал түсінігі және инфляцияныңшаруашылық жүргізуші субъектілерге әсері
1.2 Инфляция жағдайындағы меншікті капиталдағы өзгеріс және оны есептеудің әдістері
1.3 Қазақстан Республикасы мен шетел қаржылық есептіліктеріндегі инфлияцияны есепке алу ерекшеліктері
2 Инфляцияның «Алматы газ желілері» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржылық есептілігіне әсері
2.1 «Алматы газ желілері» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі және оның қаржылық есептілігін талдау
2.2 Кәсіпорында инфляцины есепке алудың ерекшеліктері және оның меншікті капиталға әсері, мемлекеттің инфляцияға қарсы саясаты
2.3 Инфляцияның әсерінен «Алматы газ желілері» жауапкершілігі шектеулі серіктестігіндегі бухгалтерлік есептілік пен қаржылық есептіліктегі түзетулер
3 Инфляцияның меншікті капиталға әсері және оны бағалау әдістері бойынша ұсыныстар
1.1 Қаржылық есептілікті жүргізу барысындағы инфляция әсерінің артықшылықтары және оның толық ескерілмеу кемшіліктері, инфлияцияны есепке алу
3.2 Инфляцияны есепке алу әдісі мен қаржылық есептілікте жүргізілетін түзетулерді дамыту жолдары
Қорытынды
Пайдалынылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
1 Инфляция жағдайындағы меншікті капитал және оның бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікке алыну әдістері
1.1 Құнсыздану және меншікті капитал түсінігі және инфляцияныңшаруашылық жүргізуші субъектілерге әсері
1.2 Инфляция жағдайындағы меншікті капиталдағы өзгеріс және оны есептеудің әдістері
1.3 Қазақстан Республикасы мен шетел қаржылық есептіліктеріндегі инфлияцияны есепке алу ерекшеліктері
2 Инфляцияның «Алматы газ желілері» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржылық есептілігіне әсері
2.1 «Алматы газ желілері» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі және оның қаржылық есептілігін талдау
2.2 Кәсіпорында инфляцины есепке алудың ерекшеліктері және оның меншікті капиталға әсері, мемлекеттің инфляцияға қарсы саясаты
2.3 Инфляцияның әсерінен «Алматы газ желілері» жауапкершілігі шектеулі серіктестігіндегі бухгалтерлік есептілік пен қаржылық есептіліктегі түзетулер
3 Инфляцияның меншікті капиталға әсері және оны бағалау әдістері бойынша ұсыныстар
1.1 Қаржылық есептілікті жүргізу барысындағы инфляция әсерінің артықшылықтары және оның толық ескерілмеу кемшіліктері, инфлияцияны есепке алу
3.2 Инфляцияны есепке алу әдісі мен қаржылық есептілікте жүргізілетін түзетулерді дамыту жолдары
Қорытынды
Пайдалынылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Қазіргі экономиканың шарықтап дамуы барысында, инвестициаларды тиімді орналастыру мақсатында, инвесторлар және басқа да ақпаратқа қызығушылар қаржылық есептіліктің шынайы болуына үлкен көңіл бөліп отыр. Қаржылық есептіліктің дамуы және оның ақпаратының шынайы жасау мақсатында халықаралық қаржылық есептілік стандарттары мен Қазақстан Республикасының ішкі заңдарына сай жүргізілуде. Ал қазір қарқынды орын алып отырған инфляция қаржылық есептіліктің ақпаратының шынайылыға әсер ете алатын, есептілік стандарттарында толық ашылып көрсетілмеген маңызды факторлардың бірі болып отыр. Инфляция латын тілінен шығып ісіну деген мағынаны білдіреді және оның пайда болуы тұтынуға қажетті, сұранысқа ие болып табылатын тауарлар мен қызметтер құнының көтерілуінен көрініс табады. Әдетте бұл жағдайда кәсіпорындар монетарлық емес активтерге салыстырғанда монетарлық міндеттемелерден артық болып отырған жағдайда тиімді болып табылады, ал керісінше жағдай орын алса, оның нәтижесінде кәсіпорындар сатып алу қабілеті төмендейді. Бұл меншікті капиталдың азайып, алға қойылған мақсаттарды орындауға мүмкіндік бермейді.
Инфляция жағдайындағы бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікті жүргізу туралы Отандық және шетел ғалымдары зерттеулер жүргізді. Олар С.С. Сатыбалдин, К.Ш. Дюсембаев, К.К. Кеулімжаев, С.Б. Баймуханова, Г.Т Андыбаева, Ж.Н. Айтжанова, Ф. Вуд, П.С. Безрукий және тағы басқалар болып табылады. Бірақ инфялция жағдайындағы меншікті капитал есебі мен ондағы түзетулер туралы зерттеулер, оны түзету тәсілдері зерттелмеді. 29 халықаралық қаржылық есептілік стандарты Гиперинфляция жағдайындағы қаржылық есептіліктің 24,25,27 бөлімшелерінде көрсетілгенімен оның қандай инфляция деңгейінде орын алатынын және түзету тәсілдері оның түзету деңгейі ашылып көрсетілмеген. Сондықтан, меншікті капиталды түзету тәсілдері мен инфляцияның түзету деңгейін зерттеу мәселесі туындап отыр.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Инфляция жағдайында белгілі бір ақша қаражатына уақыт өте келе есепті кезеңнің басындағымен салыстырғанда тауарлар мен қызметтерді алу мүмкіндігі азаяды. Сондықтан, инвестицияны орналастыруда инвесторлар жоспарланып отырған бизнестің қаржылық есептілігін инфляциялық түзетумен ғана қабылдайды. Инфляция деңгейі мемлекетіміз тәуелсіздік алып, нарықтық экономикаға өткеннен кейінгі жағдайы оның жыл сайынғы қарқыны 7,8-2960,8 деңгейде болғаны кәсіпорындарға, оның қаржылық есептілігіне, капиталына әсерін анықтап, оны түзетуде болып табылады. Бұл жағдайдың қиыншылықтары жеке кәсіпкерлер үшін Кеңестік Республикалар тарап, нарықтық экономика орнағаннан кейін өте қиынға түсті, себебі инфляция қарқыны шарықтап тұрды және инфляция әсерін есепке алу шарттары жоқтығы оның есепке алуын қиындатты.
Инфляция жағдайындағы бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікті жүргізу туралы Отандық және шетел ғалымдары зерттеулер жүргізді. Олар С.С. Сатыбалдин, К.Ш. Дюсембаев, К.К. Кеулімжаев, С.Б. Баймуханова, Г.Т Андыбаева, Ж.Н. Айтжанова, Ф. Вуд, П.С. Безрукий және тағы басқалар болып табылады. Бірақ инфялция жағдайындағы меншікті капитал есебі мен ондағы түзетулер туралы зерттеулер, оны түзету тәсілдері зерттелмеді. 29 халықаралық қаржылық есептілік стандарты Гиперинфляция жағдайындағы қаржылық есептіліктің 24,25,27 бөлімшелерінде көрсетілгенімен оның қандай инфляция деңгейінде орын алатынын және түзету тәсілдері оның түзету деңгейі ашылып көрсетілмеген. Сондықтан, меншікті капиталды түзету тәсілдері мен инфляцияның түзету деңгейін зерттеу мәселесі туындап отыр.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Инфляция жағдайында белгілі бір ақша қаражатына уақыт өте келе есепті кезеңнің басындағымен салыстырғанда тауарлар мен қызметтерді алу мүмкіндігі азаяды. Сондықтан, инвестицияны орналастыруда инвесторлар жоспарланып отырған бизнестің қаржылық есептілігін инфляциялық түзетумен ғана қабылдайды. Инфляция деңгейі мемлекетіміз тәуелсіздік алып, нарықтық экономикаға өткеннен кейінгі жағдайы оның жыл сайынғы қарқыны 7,8-2960,8 деңгейде болғаны кәсіпорындарға, оның қаржылық есептілігіне, капиталына әсерін анықтап, оны түзетуде болып табылады. Бұл жағдайдың қиыншылықтары жеке кәсіпкерлер үшін Кеңестік Республикалар тарап, нарықтық экономика орнағаннан кейін өте қиынға түсті, себебі инфляция қарқыны шарықтап тұрды және инфляция әсерін есепке алу шарттары жоқтығы оның есепке алуын қиындатты.
1. «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп туралы» 2008 жылғы 28 ақпандағы №234-ІІ Қазақстан Республикасының Заңы.
2. ХҚЕС 29. Гиперинфляция жағдайындағы қаржылық есептілік
3. Қазақстан Республикасының ТТК 17 түсіндірмесі "Меншікті капитал – меншікті капиталмен операциялар бойынша шығындар. 2000.
4. Агапова Т. А., Серегина С. Ф. Макроэкономика. М:, 1997.
5. Андыбаева Г.Т., Инфляция жағдайындағы бухгалтерлік есеп және есептілікті ұйымдастыру: экономика ғылымдарының кандитаты дәрежесін алу үшін дайындалған авторефераты, Алматы,2010.
6. Ансофф И. Стратегическое управление. М.: Экономика, 1989.
7. Асаул А.Н., Головач Л.Г., Глущенко В.Ф., Краюхин Г.А., Старинский В.Н. Экономика предприятия. Ч 1. Основные экономические концепции функционирования предприятия: Учеб. пособие. СПб.: СПбГИЭА, 1999. - 130 с.
8. Афанасьев А.А. Модель естественного темпа инфляции в экономике с затратным механизмом ценообразования и мягкими бюджетными ограничениями предприятий. М.: ЦЭМИ, 2000. - 48 с.
9. Балабанов И.Т., Романовского М.В. и др. Финансы: Учеб. для вузов по экон. спец. СПб. Государственный университете экономики и финансов. М.: Перспектива: Юрайт, 2001 - 518 с.
10. Баландин B.C., Гольдштейн Д.В. Оценка эффективности инвестиционных проектов в современной экономике (теория и методология). Саратов: Са-рат. гос. техн. ун-т, 2003. - 193 с.
11. Бланк И.А. Инвестиционный менеджмент.: Учебный курс. К.: Эльга -Н, Ника - Центр, 2001. - 448 с.
12. Белоусов В.Л., Гончаренко Л.П., Елисеев В.А. и др. Инвестиционный менеджмент: Учеб. пособие М.: ГУ РИНКЦЭ, 2003. - 190 с.
13. Белоусов Д.Р. Механизм инфляции в современной экономике России (финансово-воспроизводственный аспект): Автореферат диссертации на соискание ученой степени канд. экон. наук: 08.00.05. М., 1998. - 27 е.: ил.
14. Беляев С. Г. и др. Стратегическое управление. М.: ИНФРА-М., 1999.
15. Бланк И.А. Управление инвестициями предприятия. Киев: Эльга: Ника-Центр, 2003. - 469 с.
16. Бешенцева JI.K., Махорт Л.Г. Экономические циклы. Безработица. Инфляция: Учеб. пособие. Новосибирск: НГАСУ, 2002. - 40 с.
17. Борисевич В.И., Кандауров Г.А., Кандауров Н.Н. и др. Прогнозирование и планирование экономики: Учеб. пособие. Мн.: Интерпрессервис; Эко-перспектива, 2001. - 380 с.
18. Бочаров В.В., Леонтьев В.Е. Корпоративные финансы: Управление капиталом. Планирование инвестиций. Бюджетирование. М. и др.: Питер, 2004. - 591 с.
19. Бусыгин, В.П., Цыплаков, А.А. Особенности российской инфляции: эконометрический анализ. Новосибирск: Б. и., 1997. - 23 с.
20. Валдайцев С.В., Воробьев П.В., Иванов В.В. и др. Инвестиции: Учеб. -М.: Проспект, 2003. 440 с.
21. Виленский П.Л. Модели учета риска и инфляции при оценке эффективности инвестиционных проектов в переходной экономике России: Автореферат диссертации на соискание ученой степени канд. экон. наук: 08.00.13. -М., 1998.- 22с.
22. Вихров А.В. Инвестиционная программа предприятия М.: Ин-т микроэкономики, 2003. - 43 с.
23. Глущенко А.В. Формирование критериально оценочного аппарата инвестиционной деятельности предприятия; Афтореферат диссертации на соискание ученой степени канд. экон. наук. - СПб: СПбГИЭА, 1999. - 139 с.
24. Гринберг Р.С. Инфляция и антиинфляционная политика в условиях рыночных реформ (опыт стран Центральной и Восточной Европы): Автореферат диссертации на соискание ученой степени д-ра экон. наук: 08.00.29. М., 1995.-37 с.
25. Грязнова А.Г., Абалкин Л.И., Парамонова Т.В. и др. Инфляция и антиинфляционная политика в России. М.: Финансы и статистика, 2000. - 251 с.
26. Голиченко О.Г. Деньги, инфляция, производство: моделирование в условиях несовершенной конкуренции. М.: Экономика, 1997. - 94 с.
27. Гусейнов А.О. Природа возникновения и особенности проявления инфляционных процессов переходной экономики: Автореферат диссертации на соискание ученой степени канд. экон. наук: 08.00.01. СПб., 1996. - 17 с.
28. Деева А.И. Инвестиции: Учеб. пособие. М.: Экзамен, 2004. - 318 с.
29. Долженкова В.Г. Статистика цен. Учебное пособие. М.: Информационно-издательский дом «Филинъ», Рилант, 2000. - 256 с.
30. Дорнбуш Р., Фишер С. Макроэкономика. М:, 1997.
31. Доронина Н.Г., Семилютина Н.Г. Государство и регулирование инвестиций. М.: Городец-издат, 2003. - 270 с.
32. Ершов В.Ф., Камалетдинов Р.Н., Краюхин Г.А., Лебедев В.Г., Ме-лешко Т.К., Новожилов М.Л., Смирнов Н.П. Экономика предприятия. Ч 3. Продукция предприятия: Учеб. пособие. СПб.: СПбГИЭУ, 2001. - 185 с.
33. Журавлева Г.П. Экономика: Учебник. М.: Юристъ, 2001. - 574 с.
34. Завьялов Ф.Н. и др. Методы определения влияния инфляции на деятельность промышленных предприятий в переходный период. -Ярославль: Яр-ГУ, 2002.- 191 с.
35. Зеньков B.C., Зорина Т.Г. Инвестиционный маркетинг: Учеб. Пособие.- Минск: Экоперспектива, 2003. 107 с.
36. Зноев В.К. Финансовые методы регулирования инфляционных процессов в условиях современной российской экономики: Автореферат диссертации на соискание ученой степени канд. экон. наук: 08.00.10. СПб., 2001. - 17 с.
37. Зноев В.К. Особенности инфляции в условиях российской экономики.- СПб.: Информ. центр «Выбор», 2000. 15с.
38. Зоркальцев В.И. Индексы цен и инфляционные процессы. Новосибирск: Наука. Сиб. изд. фирма, 1996. - 269 с.
39. Ивасенко А.Г. и др. Инфляция как критерий формирования экономической политики. Новосибирск: СГГА, 2001. - 199 с.
40. Ивашковский С.Н. Макроэкономика: Учебник. 2-е изд., испр., доп. -М:, Дело, 2002.- 472 с.
41. Кантор E.JI. Экономика предприятия; СПб.: Питер, 2003. - 351 с.
42. Касаткина Л.П., Романов С.Ю. Инвестиционная деятельность предприятий промышленности: проблемы и методы их решения. М.: Спутник+, 2003. - 138 с.52.
43. Колтынюк Б.А. Инвестиции: Учеб. СПб.: Михайлов В.А., 2003.847с.
44. Кондратьев В.Б. Корпоративное управление и инвестиционный процесс. М.: Наука, 2003. - 317с.
45. Кондратьев В.Б., Куренков Ю.В., Адно Ю.Л. и др. Особенности инвестиционной модели развития России. М.: ИМЭМО, 2003. - 187 с.
46. Крылов Э.И. и др. Анализ эффективности инвестиционной и инновационной деятельности предприятия: Учеб. пособие 2-е изд., перераб. и доп. -М.: Финансы и статистика, 2003. - 607 с.
47. Лебедев К.В. Компьютерное моделирование инфляционных процессов: Автореферат диссертации на соискание ученой степени канд. экон. наук: 08.00.13. -М., 1997.-23 е.: ил.
48. Лейард Р. Макроэкономика. М.:, 1994.
49. Лимитовский М.А. Инвестиции на развивающихся рынках. 2-е изд., испр. и доп. - М.: ДеКа, 2003. - 475 с.
50. Лялин В.А., Воробьев П.Р. Финансовый менеджмент: учеб. Пособие 2-е.изд., испр. и доп. СПб.: Бизнес-пресса, 2001.-142 с.
51. Малкина М.Ю. Инфляция: теория и практика, история и современ ность. Н.Новгород: Изд-во ННГУ, 1998.-201 с.
52. Марашлян В.Г., Маршев В.И. Опыт государственного управления антиинфляционной политикой в развивающихся странах и странах с переходной экономикой. М.: Диалог-МГУ: Макс-пресс, 2000. - 27 с.
53. Маренков H.JI. Инвестиции: Учеб.- метод, пособие. Ростов н/Д.: Феникс, 2003.-441 с.
54. Маркс К., Энгельс Ф. Соч. Т. 1.
55. Мелкумов Я.С. Инвестиции: Учеб. пособие. М.: Инфра-М, 2003.252 с.
56. Несветаев Ю.А. Экономическая оценка инвестиций: Учеб. пособие -М.: МГИУ, 2003.- 163 с.
57. Пальцева Е.А. Моделирование инфляционных ожиданий на примере России. М.: Рос. экон. шк., 1998. - 45 с.
58. Портной М. Деньги: их виды и функции. М., 1998.
59. Райская Н.Н. и др. Инфляционные процессы в России (1992-1999 гг.): тенденции, факторы. М.: Финстатинформ, 2001. - 150 с.
60. Райхлин Э. Основы экономической теории: Безработица и инфляция. -М.: Наука, 1998. 180 с.
61. Ример М.И. и др. Экономическая оценка инвестиций: Учеб. пособие -2-е изд. перераб. и доп. Самара: СГЭА, 2003. - 451 с.
62. Ромаш М.В., Шевчук В.И. Финансирование и кредитование инвестиций: Учеб. пособие Минск: Кн. дом; Мисанта, 2004. - 159 с.
63. Росс С., Вестерфилд Р., Джордан Б. Основы корпоративных финансов: Ключ к успеху: коммерческое, организационно-финансовое планирование и управление/ Пер. с англ. под общ. ред. Ю. В. Шленова. М.: Лаб. базовых знаний: Бином, 2000. - 718 с.
64. СаксДж., Ларрен Ф. Макроэкономика: Глобальный подход. М.:,1996.
65. Салин В.Н., Ситникова О.Ю. Техника финансово-экономических расчетов: Учеб. пособие. 2-е изд., перераб. и доп. - М.: Финансы и статистика, 2002.- 112с.: ил.
66. Салтыкова Г.А. Финансовое планирование и анализ движения денежных потоков: Учеб. пособие. СПб.: Изд-во СПбГУЭФ, 1999.
67. Самуэльсон П., Нордхаус У. Экономика. 15-е изд. М:, 1997.
68. Семенов В.П. Валютный курс и инфляция. М.: Изд-во Рос. экон. акад., 2003. - 539 с.
69. Синцова Е.А. Формирование денежных потоков промышленного предприятия в условиях инфляции: Автореферат диссертации на соискание ученой степени канд. экон. наук: 08.00.10. СПб., 2002.
70. Склярова Ю.М. Теоретические основы, моделирование и мониторинг инвестиционной деятельности. 2-е изд. - Ставрополь: АГРУС, 2003. - 630с.
71. Смоленцев К.Ю. Проблемы управления инвестиционными процессами: зарубежный опыт и современная Россия. М.: Дэллина, 2003. - 212 с.
72. Соколин Б.М. Инфляция и власть. СПб.: Бизнес-пресса, 2004. - 137 с.
73. Старостин Д.Ю. Государственное регулирование цен в условиях инфляции: Автореферат диссертации на соискание ученой степени канд. экон. наук: 08.00.05. М., 1997. - 18 с.
74. Стоянова Е.С. Финансовый менеджмент: теория и практика: Учебник/ 5-е изд., перераб. и доп. М.: Перспектива, 2002. -656 с.
75. Томпсон А.А., Стрикленд А. Дж. Стратегический менеджмент. Концепции и ситуации.: Учебник для вузов: Пер с англ. 9-е изд. - М.: Инфра - М, 2000.-411 с.
76. Усов В.В. Деньги. Денежное обращение. Инфляция: Учеб. пособие. -М.: Банки и биржи: Изд. об-ние «ЮНИТИ», 1999. 543 с.
77. Уткина Э.А. Стратегическое планирование М.: Ассоциация авторов и издателей «ТАНДЕМ». Издательство ЭКМОС, 1998. - 440 с.
78. Фишер И. Покупательная сила денег. М.: Дело, 2001.
79. Фридмен М. Если бы деньги заговорили. М:, 1998.
80. Халиков М.А. Моделирование производственной и инвестиционной стратегий машиностроительного предприятия М.: Благовест-В, 2003. - 304с.
81. Хан Д. Планирование и контроль: концепция контроллинга. М.: Финансы и статистика, 1997. - 800 с.v 81. Холл Р.Х. Организации: структуры, процессы, результаты. СПб: Питер, 2001.-512 с.
82. Шагас Н. JI., Туманова Е. А., Лукаш Е. Н. и др. Макроэкономическая теория и проблемы современной России. М.: ТЭИС, 2001. - 164 с.
83. Щербаков А.И., Иваненко А.Г. Инфляция как социально-экономический процесс: Учеб. пособие. Новосибирск: НГАС, 1997. - 72 с.
84. Эддоус М., Стенсфилд Р. Методы принятия решений/ Пер с англ. Под ред И.И.Елисеевой. М.: ЮНИТИ, Аудит, 1997. - 590 с.
85. Юрьева Т.В. Социальная экономика: Учеб. М.: Дрофа, 2001. - 352 с.1.I. Статьи
2. ХҚЕС 29. Гиперинфляция жағдайындағы қаржылық есептілік
3. Қазақстан Республикасының ТТК 17 түсіндірмесі "Меншікті капитал – меншікті капиталмен операциялар бойынша шығындар. 2000.
4. Агапова Т. А., Серегина С. Ф. Макроэкономика. М:, 1997.
5. Андыбаева Г.Т., Инфляция жағдайындағы бухгалтерлік есеп және есептілікті ұйымдастыру: экономика ғылымдарының кандитаты дәрежесін алу үшін дайындалған авторефераты, Алматы,2010.
6. Ансофф И. Стратегическое управление. М.: Экономика, 1989.
7. Асаул А.Н., Головач Л.Г., Глущенко В.Ф., Краюхин Г.А., Старинский В.Н. Экономика предприятия. Ч 1. Основные экономические концепции функционирования предприятия: Учеб. пособие. СПб.: СПбГИЭА, 1999. - 130 с.
8. Афанасьев А.А. Модель естественного темпа инфляции в экономике с затратным механизмом ценообразования и мягкими бюджетными ограничениями предприятий. М.: ЦЭМИ, 2000. - 48 с.
9. Балабанов И.Т., Романовского М.В. и др. Финансы: Учеб. для вузов по экон. спец. СПб. Государственный университете экономики и финансов. М.: Перспектива: Юрайт, 2001 - 518 с.
10. Баландин B.C., Гольдштейн Д.В. Оценка эффективности инвестиционных проектов в современной экономике (теория и методология). Саратов: Са-рат. гос. техн. ун-т, 2003. - 193 с.
11. Бланк И.А. Инвестиционный менеджмент.: Учебный курс. К.: Эльга -Н, Ника - Центр, 2001. - 448 с.
12. Белоусов В.Л., Гончаренко Л.П., Елисеев В.А. и др. Инвестиционный менеджмент: Учеб. пособие М.: ГУ РИНКЦЭ, 2003. - 190 с.
13. Белоусов Д.Р. Механизм инфляции в современной экономике России (финансово-воспроизводственный аспект): Автореферат диссертации на соискание ученой степени канд. экон. наук: 08.00.05. М., 1998. - 27 е.: ил.
14. Беляев С. Г. и др. Стратегическое управление. М.: ИНФРА-М., 1999.
15. Бланк И.А. Управление инвестициями предприятия. Киев: Эльга: Ника-Центр, 2003. - 469 с.
16. Бешенцева JI.K., Махорт Л.Г. Экономические циклы. Безработица. Инфляция: Учеб. пособие. Новосибирск: НГАСУ, 2002. - 40 с.
17. Борисевич В.И., Кандауров Г.А., Кандауров Н.Н. и др. Прогнозирование и планирование экономики: Учеб. пособие. Мн.: Интерпрессервис; Эко-перспектива, 2001. - 380 с.
18. Бочаров В.В., Леонтьев В.Е. Корпоративные финансы: Управление капиталом. Планирование инвестиций. Бюджетирование. М. и др.: Питер, 2004. - 591 с.
19. Бусыгин, В.П., Цыплаков, А.А. Особенности российской инфляции: эконометрический анализ. Новосибирск: Б. и., 1997. - 23 с.
20. Валдайцев С.В., Воробьев П.В., Иванов В.В. и др. Инвестиции: Учеб. -М.: Проспект, 2003. 440 с.
21. Виленский П.Л. Модели учета риска и инфляции при оценке эффективности инвестиционных проектов в переходной экономике России: Автореферат диссертации на соискание ученой степени канд. экон. наук: 08.00.13. -М., 1998.- 22с.
22. Вихров А.В. Инвестиционная программа предприятия М.: Ин-т микроэкономики, 2003. - 43 с.
23. Глущенко А.В. Формирование критериально оценочного аппарата инвестиционной деятельности предприятия; Афтореферат диссертации на соискание ученой степени канд. экон. наук. - СПб: СПбГИЭА, 1999. - 139 с.
24. Гринберг Р.С. Инфляция и антиинфляционная политика в условиях рыночных реформ (опыт стран Центральной и Восточной Европы): Автореферат диссертации на соискание ученой степени д-ра экон. наук: 08.00.29. М., 1995.-37 с.
25. Грязнова А.Г., Абалкин Л.И., Парамонова Т.В. и др. Инфляция и антиинфляционная политика в России. М.: Финансы и статистика, 2000. - 251 с.
26. Голиченко О.Г. Деньги, инфляция, производство: моделирование в условиях несовершенной конкуренции. М.: Экономика, 1997. - 94 с.
27. Гусейнов А.О. Природа возникновения и особенности проявления инфляционных процессов переходной экономики: Автореферат диссертации на соискание ученой степени канд. экон. наук: 08.00.01. СПб., 1996. - 17 с.
28. Деева А.И. Инвестиции: Учеб. пособие. М.: Экзамен, 2004. - 318 с.
29. Долженкова В.Г. Статистика цен. Учебное пособие. М.: Информационно-издательский дом «Филинъ», Рилант, 2000. - 256 с.
30. Дорнбуш Р., Фишер С. Макроэкономика. М:, 1997.
31. Доронина Н.Г., Семилютина Н.Г. Государство и регулирование инвестиций. М.: Городец-издат, 2003. - 270 с.
32. Ершов В.Ф., Камалетдинов Р.Н., Краюхин Г.А., Лебедев В.Г., Ме-лешко Т.К., Новожилов М.Л., Смирнов Н.П. Экономика предприятия. Ч 3. Продукция предприятия: Учеб. пособие. СПб.: СПбГИЭУ, 2001. - 185 с.
33. Журавлева Г.П. Экономика: Учебник. М.: Юристъ, 2001. - 574 с.
34. Завьялов Ф.Н. и др. Методы определения влияния инфляции на деятельность промышленных предприятий в переходный период. -Ярославль: Яр-ГУ, 2002.- 191 с.
35. Зеньков B.C., Зорина Т.Г. Инвестиционный маркетинг: Учеб. Пособие.- Минск: Экоперспектива, 2003. 107 с.
36. Зноев В.К. Финансовые методы регулирования инфляционных процессов в условиях современной российской экономики: Автореферат диссертации на соискание ученой степени канд. экон. наук: 08.00.10. СПб., 2001. - 17 с.
37. Зноев В.К. Особенности инфляции в условиях российской экономики.- СПб.: Информ. центр «Выбор», 2000. 15с.
38. Зоркальцев В.И. Индексы цен и инфляционные процессы. Новосибирск: Наука. Сиб. изд. фирма, 1996. - 269 с.
39. Ивасенко А.Г. и др. Инфляция как критерий формирования экономической политики. Новосибирск: СГГА, 2001. - 199 с.
40. Ивашковский С.Н. Макроэкономика: Учебник. 2-е изд., испр., доп. -М:, Дело, 2002.- 472 с.
41. Кантор E.JI. Экономика предприятия; СПб.: Питер, 2003. - 351 с.
42. Касаткина Л.П., Романов С.Ю. Инвестиционная деятельность предприятий промышленности: проблемы и методы их решения. М.: Спутник+, 2003. - 138 с.52.
43. Колтынюк Б.А. Инвестиции: Учеб. СПб.: Михайлов В.А., 2003.847с.
44. Кондратьев В.Б. Корпоративное управление и инвестиционный процесс. М.: Наука, 2003. - 317с.
45. Кондратьев В.Б., Куренков Ю.В., Адно Ю.Л. и др. Особенности инвестиционной модели развития России. М.: ИМЭМО, 2003. - 187 с.
46. Крылов Э.И. и др. Анализ эффективности инвестиционной и инновационной деятельности предприятия: Учеб. пособие 2-е изд., перераб. и доп. -М.: Финансы и статистика, 2003. - 607 с.
47. Лебедев К.В. Компьютерное моделирование инфляционных процессов: Автореферат диссертации на соискание ученой степени канд. экон. наук: 08.00.13. -М., 1997.-23 е.: ил.
48. Лейард Р. Макроэкономика. М.:, 1994.
49. Лимитовский М.А. Инвестиции на развивающихся рынках. 2-е изд., испр. и доп. - М.: ДеКа, 2003. - 475 с.
50. Лялин В.А., Воробьев П.Р. Финансовый менеджмент: учеб. Пособие 2-е.изд., испр. и доп. СПб.: Бизнес-пресса, 2001.-142 с.
51. Малкина М.Ю. Инфляция: теория и практика, история и современ ность. Н.Новгород: Изд-во ННГУ, 1998.-201 с.
52. Марашлян В.Г., Маршев В.И. Опыт государственного управления антиинфляционной политикой в развивающихся странах и странах с переходной экономикой. М.: Диалог-МГУ: Макс-пресс, 2000. - 27 с.
53. Маренков H.JI. Инвестиции: Учеб.- метод, пособие. Ростов н/Д.: Феникс, 2003.-441 с.
54. Маркс К., Энгельс Ф. Соч. Т. 1.
55. Мелкумов Я.С. Инвестиции: Учеб. пособие. М.: Инфра-М, 2003.252 с.
56. Несветаев Ю.А. Экономическая оценка инвестиций: Учеб. пособие -М.: МГИУ, 2003.- 163 с.
57. Пальцева Е.А. Моделирование инфляционных ожиданий на примере России. М.: Рос. экон. шк., 1998. - 45 с.
58. Портной М. Деньги: их виды и функции. М., 1998.
59. Райская Н.Н. и др. Инфляционные процессы в России (1992-1999 гг.): тенденции, факторы. М.: Финстатинформ, 2001. - 150 с.
60. Райхлин Э. Основы экономической теории: Безработица и инфляция. -М.: Наука, 1998. 180 с.
61. Ример М.И. и др. Экономическая оценка инвестиций: Учеб. пособие -2-е изд. перераб. и доп. Самара: СГЭА, 2003. - 451 с.
62. Ромаш М.В., Шевчук В.И. Финансирование и кредитование инвестиций: Учеб. пособие Минск: Кн. дом; Мисанта, 2004. - 159 с.
63. Росс С., Вестерфилд Р., Джордан Б. Основы корпоративных финансов: Ключ к успеху: коммерческое, организационно-финансовое планирование и управление/ Пер. с англ. под общ. ред. Ю. В. Шленова. М.: Лаб. базовых знаний: Бином, 2000. - 718 с.
64. СаксДж., Ларрен Ф. Макроэкономика: Глобальный подход. М.:,1996.
65. Салин В.Н., Ситникова О.Ю. Техника финансово-экономических расчетов: Учеб. пособие. 2-е изд., перераб. и доп. - М.: Финансы и статистика, 2002.- 112с.: ил.
66. Салтыкова Г.А. Финансовое планирование и анализ движения денежных потоков: Учеб. пособие. СПб.: Изд-во СПбГУЭФ, 1999.
67. Самуэльсон П., Нордхаус У. Экономика. 15-е изд. М:, 1997.
68. Семенов В.П. Валютный курс и инфляция. М.: Изд-во Рос. экон. акад., 2003. - 539 с.
69. Синцова Е.А. Формирование денежных потоков промышленного предприятия в условиях инфляции: Автореферат диссертации на соискание ученой степени канд. экон. наук: 08.00.10. СПб., 2002.
70. Склярова Ю.М. Теоретические основы, моделирование и мониторинг инвестиционной деятельности. 2-е изд. - Ставрополь: АГРУС, 2003. - 630с.
71. Смоленцев К.Ю. Проблемы управления инвестиционными процессами: зарубежный опыт и современная Россия. М.: Дэллина, 2003. - 212 с.
72. Соколин Б.М. Инфляция и власть. СПб.: Бизнес-пресса, 2004. - 137 с.
73. Старостин Д.Ю. Государственное регулирование цен в условиях инфляции: Автореферат диссертации на соискание ученой степени канд. экон. наук: 08.00.05. М., 1997. - 18 с.
74. Стоянова Е.С. Финансовый менеджмент: теория и практика: Учебник/ 5-е изд., перераб. и доп. М.: Перспектива, 2002. -656 с.
75. Томпсон А.А., Стрикленд А. Дж. Стратегический менеджмент. Концепции и ситуации.: Учебник для вузов: Пер с англ. 9-е изд. - М.: Инфра - М, 2000.-411 с.
76. Усов В.В. Деньги. Денежное обращение. Инфляция: Учеб. пособие. -М.: Банки и биржи: Изд. об-ние «ЮНИТИ», 1999. 543 с.
77. Уткина Э.А. Стратегическое планирование М.: Ассоциация авторов и издателей «ТАНДЕМ». Издательство ЭКМОС, 1998. - 440 с.
78. Фишер И. Покупательная сила денег. М.: Дело, 2001.
79. Фридмен М. Если бы деньги заговорили. М:, 1998.
80. Халиков М.А. Моделирование производственной и инвестиционной стратегий машиностроительного предприятия М.: Благовест-В, 2003. - 304с.
81. Хан Д. Планирование и контроль: концепция контроллинга. М.: Финансы и статистика, 1997. - 800 с.v 81. Холл Р.Х. Организации: структуры, процессы, результаты. СПб: Питер, 2001.-512 с.
82. Шагас Н. JI., Туманова Е. А., Лукаш Е. Н. и др. Макроэкономическая теория и проблемы современной России. М.: ТЭИС, 2001. - 164 с.
83. Щербаков А.И., Иваненко А.Г. Инфляция как социально-экономический процесс: Учеб. пособие. Новосибирск: НГАС, 1997. - 72 с.
84. Эддоус М., Стенсфилд Р. Методы принятия решений/ Пер с англ. Под ред И.И.Елисеевой. М.: ЮНИТИ, Аудит, 1997. - 590 с.
85. Юрьева Т.В. Социальная экономика: Учеб. М.: Дрофа, 2001. - 352 с.1.I. Статьи
Кіріспе
Қазіргі экономиканың шарықтап дамуы барысында, инвестициаларды тиімді
орналастыру мақсатында, инвесторлар және басқа да ақпаратқа қызығушылар
қаржылық есептіліктің шынайы болуына үлкен көңіл бөліп отыр. Қаржылық
есептіліктің дамуы және оның ақпаратының шынайы жасау мақсатында
халықаралық қаржылық есептілік стандарттары мен Қазақстан Республикасының
ішкі заңдарына сай жүргізілуде. Ал қазір қарқынды орын алып отырған
инфляция қаржылық есептіліктің ақпаратының шынайылыға әсер ете алатын,
есептілік стандарттарында толық ашылып көрсетілмеген маңызды факторлардың
бірі болып отыр. Инфляция латын тілінен шығып ісіну деген мағынаны
білдіреді және оның пайда болуы тұтынуға қажетті, сұранысқа ие болып
табылатын тауарлар мен қызметтер құнының көтерілуінен көрініс табады.
Әдетте бұл жағдайда кәсіпорындар монетарлық емес активтерге салыстырғанда
монетарлық міндеттемелерден артық болып отырған жағдайда тиімді болып
табылады, ал керісінше жағдай орын алса, оның нәтижесінде кәсіпорындар
сатып алу қабілеті төмендейді. Бұл меншікті капиталдың азайып, алға
қойылған мақсаттарды орындауға мүмкіндік бермейді.
Инфляция жағдайындағы бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікті
жүргізу туралы Отандық және шетел ғалымдары зерттеулер жүргізді. Олар С.С.
Сатыбалдин, К.Ш. Дюсембаев, К.К. Кеулімжаев, С.Б. Баймуханова, Г.Т
Андыбаева, Ж.Н. Айтжанова, Ф. Вуд, П.С. Безрукий және тағы басқалар болып
табылады. Бірақ инфялция жағдайындағы меншікті капитал есебі мен ондағы
түзетулер туралы зерттеулер, оны түзету тәсілдері зерттелмеді. 29
халықаралық қаржылық есептілік стандарты Гиперинфляция жағдайындағы
қаржылық есептіліктің 24,25,27 бөлімшелерінде көрсетілгенімен оның қандай
инфляция деңгейінде орын алатынын және түзету тәсілдері оның түзету деңгейі
ашылып көрсетілмеген. Сондықтан, меншікті капиталды түзету тәсілдері мен
инфляцияның түзету деңгейін зерттеу мәселесі туындап отыр.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Инфляция жағдайында белгілі бір ақша
қаражатына уақыт өте келе есепті кезеңнің басындағымен салыстырғанда
тауарлар мен қызметтерді алу мүмкіндігі азаяды. Сондықтан, инвестицияны
орналастыруда инвесторлар жоспарланып отырған бизнестің қаржылық
есептілігін инфляциялық түзетумен ғана қабылдайды. Инфляция деңгейі
мемлекетіміз тәуелсіздік алып, нарықтық экономикаға өткеннен кейінгі
жағдайы оның жыл сайынғы қарқыны 7,8-2960,8 деңгейде болғаны
кәсіпорындарға, оның қаржылық есептілігіне, капиталына әсерін анықтап, оны
түзетуде болып табылады. Бұл жағдайдың қиыншылықтары жеке кәсіпкерлер үшін
Кеңестік Республикалар тарап, нарықтық экономика орнағаннан кейін өте
қиынға түсті, себебі инфляция қарқыны шарықтап тұрды және инфляция әсерін
есепке алу шарттары жоқтығы оның есепке алуын қиындатты. Бұл жағдайда
кәсіпорындар қаржылық есептілік ақпараттарының шынайылығы жоғалды және
қазір инфляция деңгейінің төмендегіне қарамастан, оның шынайылығына әсері
жоғалмады. Осының негізінде кәсіпорында және басқа да ұйымдарда инфляция
жағдайының әсерін есепке алатын түзету тәсілдері, оның пайыздық деңгейі
және оны енгізу жолдарын анықтау болып табылады.
Зерттеу жұмысының жаңалығы. Инфляциялық үдерістердің кәсіпорындар
қызметіне әсерін, оның қаржылық есептілігінде ақпаратқа қызығушылығы бар
тұлғаларға шынайы жеткізу жолында түзетулер, меншікті капиталдағы
өзгерістер және оны түзету тәсілдерін қолданысқа енгізуге ұсыныстар жасау
және оның қолданысын дамыту жолдарын көрсету.
Зерттеу жұмысы бойынша төмендегідей жаналықтарды болашақта
пайдалану ұсынылады:
- Меншікті капитал қозғалысының құнсызданудың тигізетін әсерін енгізу
бойынша түзету деңгейін ұсыну;
- қаржылық есептілікті, оның ішінде меншікті капиталды түзету әдістерін
қолдану бойынша ұсыныстар;
-Қолданысқа енгізілуге ұсынылып отырған түзетулер шарттары ұсыныстары
жасалды;
Зерттеу жұымысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Инфляция
жағдайындағы меншікті капитал қозғалысы және оның түзету деңгейін және
түзету әдістерін, капитал қозғалысын талдау бойынша зерттеуге анықталған.
Осы жұмыстың негізінде туындаған теориялық сипаттағы жаңалықтарды және
жинақталған ақпараттарды енгізу, қолдану және пайдалану қажет. Сондықтан,
теория түрінде Бухгалтерлік есеп, Экономикалық және қаржылық талдау,
Салық есебі және Қаржы оқу курстарына енгізуге болады. Зерттеу
жұмыстарының жаңалықтары мен тұжырымдары Алматы Газ Желілері, Б.А.С.
тау фарм жауапкершілігі шектеулі серіктестіктеріне пайдалануға енгізілді.
Зерттеу жұмысының пәні мен объектісі. Меншікті капиталда, қаржылық
есептілікте берілген ақпараттың шынайылығы және оған инфляцияның әсері,
инфляция әсерінен жүргізілетін қаржылық есептіліктегі түзету әдістері, оның
меншікті капиталға әсерін анықтау болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың
мақсаты меншікті капиталдың қозғалысын және оны түзету әдістерін анықтап,
оны тәжірибе түрінде зерттеп, қорытындыларды анықтап, тұжырымдау болып
табылады. Осы мақсатқа сәйкес мынандай міндеттер қойылды:
-Құнсыздану және меншікті капиталдың түсініктерін анықтау және олардың
өзара байланысын зерттеу;
-Инфляция жағдайында меншікті капиталдағы өзгеріс және оны есепке алудың
тәсілдерін қарастыру және кемшіліктерін көрсету;
-Қазақстан Республикасы мен шетел қаржылық есептіліктеріндегі инфяцияны
есепке алудың ерекшелітері және ғалымдардың түсініктері;
-Алматы газ желілері және Б.А.С. тау фарм жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктері жағдайында инфляция әсерін көрсеті және есепке алу
жолдарының тиімдісін қарастыру;
- Құнсыздану үрдісіндегі кәсіпорын жұмысын реттеу түрлеріне және
деңгейлеріне бөлу;
-Тақырыпты зерттеу нәтижесінде туындаған пікірлер мен мәселелердің шешу
жолдарын қарастыру және оның есепке алудағы тиімділігін дәлелдеу;
Зерттеу жұмысының объектісі - қаржылық есептілік, оның ішінде меншікті
капитал мен инфляция, олардың өзара қарым қатынасы болып табылады.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімен, қорытындыдан және
қосымшалардан құралады. Жұмыстың бірінші бөлімінде инфляция түсінігі,
инфляция жағдайындағы меншікті капитал есебі және оның бухгалтерлік есеп
пен қаржылық есептілікке көрсетілу әдістері, инфляцияның шаруашылық
жүргізуші субъектілерге әсері және оның есептілігін түзетудегі қолданыстағы
әдістер, шетелдерде инфляцияны есепке алудағы әдістер қарастырылады.
Дисертациялық жұмыстың екінші бөлімінде кәсіпорын мысалы Алматы газ
желілері жауапкершілігі шектеулі серіктестігі алынып, оның қаржылық
есептілігі және есепті жүргізу шарттары қарастырылып, мемлекеттің ұстанатын
саясаты көрсетіліп, кәсіпорынның қаржылық есептілігі талданады және
инфляция жағдайындағы меншікті капитал қозғалысы және оны түзету жолдары
қарастырылады.
Жұмыстың үшінші бөлімінде инфляцияның меншікті капиталға әсері және
оны бағалау әдістері бойынша ұсыныстар, қаржылық есептілікті жүргізу
барысындағы инфляция әсерінің толық ескерілмеу кемшіліктері және оны есепке
алу бойынша және оларды қолдануды дамыту бойынша ұсыныстар жасалды.
Инфляция жағдайында оның қарқынын есепке алу үшін кәсіпорындарға
ұысыныстар жасалып, оның деңгейін есепке алу және оның қолданысы бойынша
шарттары қарастырылды.
Зерттеу бойынша жарияланған еңбектер. Диссертациялық зерттеу жұмысы
бойынша жалпы көлемі 0,35 б.т. 2 ғылыми мақала жарияланды. Олар:
1) Ғаламдық экономикалық үдерістердің тұрақсыздығы жағдайындағы
инновациялық даму тақырыбында өткен Халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференцияда Инфляцияның қаржылық есептілікке әсері,
оның ішінде капиталдың қалыптасуына әсері деген тақырыпқа мақала
жарияланды.
2) Әл-Фараби атындағы қазақ ұлттық университеті Хабаршы, экономика
Сериясында Инфляцияның кәсіпорынның қаржылық жағдайына әсері тақырыбына
мақала жарияланды.
1 Инфляция жағдайындағы меншікті капитал және оның бухгалтерлік есеп
пен қаржылық есептілікке алыну әдістері
1.1 Құнсыздану және меншікті капитал түсінігі және инфляцияныңшаруашылық
жүргізуші субъектілерге әсері
Инфляция жағдайындағы оның қарқынының кәсіпорынның қаржылық
есептілігіне, оның ішінде меншікті капиталға әсерін анықтау үшін инфляция
және меншікті капитал түсініктерін жеке-жеке қарастырып кетейік. Инфляция
ақша қаражаттар нарығынды елеулі қиыншылықтарды туғызып, теңсіздіктің
пайда болуынан тауарлар мен қызметтер құнының қымбаттауы және ақша
қаражаттарының басқа валютамен салыстырғандағы сатып алу мүмкіндігінің
төмендеуі болып табылады[7, 130 б.].
Мемлекетке инвестицияны орналастыру барысында оның тиімділігін анықтау
үшін пайда көлемімен инфляция деңгейіне қаралады, себебі пайда мен қатар
инфляция деңгейі экономиканың жағдайын көрсетуші маңызды факторлардың бірі
болып табылады. Егер пайда деңгейі жоғары болып инфляция қарқыны одан да
жоғары дейгейде болса, оның тиімсіздігін көрсетеді. Инфляцияның орын
алуына көптеген факторлар әсер етуі мүмкін. Олар:
- ақша қаражаттар эмиссиясының артып кетуі, яғни мемлекеттік қарыздарды
жабу мақсатында пайдаланып, ақша қаражаттарын басып шығару;
- өнімділік деңгейінің төлемқабілетті сұраныс деңгейінен төмен болуы,
яғни тауарлар мен қызметтерге деген сұраныс деңгейінің ұсыныс деңгейінен
төмен болуы;
- нарықта сұранысы жоқ тауарлардың көбеюі.
Инфляция мағынасын ақша қаражатарының тым артып, қаржы арналарының
толтыруының кесірінен және тауарлар мен қызметтерге және ақша қаражаттарына
сұраныстың төмендеуі немесе ұсыныс деңгейіне жетпеуі деп тұжырымдасақ
болады. Негізінен, инфляция термині латын тілінен аударғанда –ісіну
деген мағына береді. Жалпы инфляция көрінісі тауар мен қызметтер
бағаларының қымбаттауынан және ақша қаражаттарына бұрынғымен салыстырғанда
сатып алу мүмкіндігі төмендеуінен байқалады[9,518б].
Инфляция мәселесі экономикалық ғылымда маңызды орын алады оның
көрсеткіштері мен әлеуметтік – экономикалық салдарлары елдің және бүкіл
әлемдік шаруашылықтың экономикалық қауіпсіздігін бағалауда күрделі рөл
атқарады. Қазіргі нарықтық экономика орын алып отырған замандағы
жағдайларда осы мәселенің өзектілігі инфляцияның қарқынының дамуының мәнін,
тереңдетілген себептерін және оның ерекшеліктері мен антиинфляциялық
саясаттың негізгі бағыттарын айқындау қажеттілігімен анықталады.
Дүниежүзінде ХХғ. екінші жартысында инфляция болмаған елдер тіпті жоқ.
Егер 30-шы жылдары негізгі мәселелердің бірі жұмыссыздық болса, одан кейін
негізгі мәселе инфляция болды. Инфляцияның жылдық деңгейі әлемдік
экономикада 2,9%-дан 50-ші жылдары, 11%-ға дейін 80-ші жылдары
өсті[4,68б.].
Қазіргі замандағы инфляцияға бірқатар қасиеттер тән:
-егер бұрын инфляция локальді сипатта болса, ал қазір - күнделікті,
барлық орамды;
-егер бұрын үлкен және кіші кезеңді қамтыса, атап айтқанда кезеңдік
сипатта болса, ал қазір- хроникалық;
Қазіргі замандағы инфляция ақшалай ғана емес, сонымен бірге ақшалай емес
факторлардың да әсерінде тұрады. Экономикалық құбылыс ретінде инфляция көп
уақыт бойы қолданылып келе жатыр. Инфляция термині АҚШ-та 1861-1865жж.
азамат соғысы тұсында, екі жыл ішінде доллардың 60% - ға сатып алу
қабілетінің төмендеуі кезінде қолданыла бастады. Инфляция – бұл бағаның
жалпы деңгейінің өсуі. Ал инфляцияның жалпы анықтамасы – бұл елде
айналымдағы қағаз ақша көлемінің тым көбейіп кетіп, оның ақша тауары
(алтын) жөнінде құнсыздануына ұласуы және соның салдарынан тауар бағасының
өсуі. Қазіргі кезде қолданылып келе жатқан анықтама – бұл ұсыныс пен
сұраныс арасындағы дұрыс теңгерімнің болмауы және бағаның өсуіне байланысты
басқа да ұлттық шаруашылық пропорциялардың бұзылуы нәтижесінде пайда болып
отыр. Жаңа қоғамда инфляцияда көрінетін байланыс қиындады: қағаз ақшаның
алтынға тәуелдігі мүлдем үзілген; ақша айналымының дәстүрлі заңы бұзылған
және инфляция жаңа халықаралық сипатта қалыптасуда. Бұның бір себебі
мынада: көп елдер инвестицияны ынталандыру және экономиканы емдеу құралы
ретінде ақша шығару қарқынын көтереді. Сондықтан инфляцияның жоғарғы
қарқыны мемлекеттің қағаз ақшаны шектен көп шығаруымен байланысты, бұл
эмиссия ішкі айналым қажеттілігін де асып кетті. Нәтижесінде ақша
құнсызданады, баға өседі, сондықтан барлық шаруашылық пропорциялар
бұзылады. Инфляция – қоғамдық ұдайы өндіріс үдерісіндегі сәйкессіздіктен
туындайтын бағаның өсуі ретінде анықталады. Ақша массасының өсуі ірі
масштабқа жеткенде инфляцияның басты факторлары ақша массасындағы өзгеріс
болып табылады.
Инфляция – бұл күрделі де, көпфакторлы құбылыс; ал қағаз ақша айналымына
негізделген экономикаға тән және ұдайы өндіріс үрдісінің бұзылуымен
сипатталады. Инфляция ең алдымен тауар бағаларының өсуі және шетел
валюталарының қымбаттауы ретінде көрінеді[6,151б].
Алтын немесе күміс ақша айналымы кезінде инфляция болмайды, неге
десеңіз, ақша ол кезде құндылықтың белгісі емес нақты құндылықтың өзі
болған: қажетті ақша көлемі алтын – күміс қорымен реттелген. Қағаз ақша
айналымында жағдай басқаша қалыптасады. Мұнда қағаз ақша байлықтың тек
белгісі ғана. Қағаз ақша қазына сақтау қызметін толық атқара алмайды. Қор
сақтау үшін адамдар ақшасына құнды заттар алуға ұмтылады. Қор ретінде қағаз
ақша шектелуі көлемде ғана сақталады. Олардың көбі айналымға шығарылады,
айналымдағы ақша көлемі қажеттіліктен тыс өседі. Артық ақша сұранымды
арттырады. Артық сұраным, өз кезегінде бағаларға қатты ықпал жасап, оларды
көтеріп жібереді.
Инфляцияның салдары өте күрделі де көп қырлы. Қарқыны баяу инфляция
баға деңгейі мен пайда нормасын өсіреді, сондықтан экономикалық жағдайдың
(конъюнктураның) уақытша жандануына ықпал жасайтын фактор болады. Бірақ,
уақыт артып инфляция тереңдегенде ол ұдайы өндірістің кедергісіне айналады,
қоғамда экономикалық және әлеуметтік жағдай қиындайды.
Инфляция қоғамда ақшадан қашу белсенділігін арттырады, бұл процесс
қарқынды да, ұлғаймалы түрде жүреді, тауар тапшылығы асқындайды, ақшалай
қор жинау мүддесі жойылады, ақша-несие жүйесінің қызметі бұзылады, тауарды
тауарға тікелей айырбастау (бартер) туындап кеңейеді.
Баға деңгейінің қарқынды өсуі фискал (қазына) жүйесіне де теріс әсер
етеді, экономнкада Танзи-Оливер әсері деп аталатын нәтиже қалыптасады.
Бұл әсерді XX ғасырдың 70-жылдары Латын Америкасы экономистері ашып
зерттеген еді. Инфляция салықтан түскен табысты (түсімді) құнсыздандырады.
Мысалы, егер салықтар жылдың үшінші ширегінде (кварталында) есептеліп осы
жылдың төртінші ширегінде төленген болса, онда гиперинфляция жағдайында
бюджетке түскен түсімдер құнсызданады, яғни бюджет түсімінің нақты мөлшері
азаяды. Инфляция жағдайында тұрғындардың қолында сақталған ақша қоры
құнсызданады, несие беруші мекемелер мен банктер шығын шегеді[17,380б.]
Егер адамның өмір сүруіне қажетті тауарлар бағасы шарықтап қымбаттап
жатса, бірақ, кейбір тауарлар бағасы керісінше төмендеуі мүмкін, мұндай
тауарлар сұранысы жоқ делініп алынады. Баға өзгерісін анықтау мақсатында
бағалар индексі көрсеткішін пайдаланамыз. Бағалар индексі- өткен кезеңмен
салыстырғандағы осы кезеңдегі бағалардың айырмашылығы қандай екендігін
көрсететін көрсеткіш. Инфляция жағдайында ақша қаражатырының құнсыздануы
мынандай жағдайларда орын алады:
Алтынды сатып алу мүмкіндігіне байланысты;
Тауарды сатып алу мүмкіндігіне байланысты;
Шетел валютасын сатып алу мүмкіндігіне байланысты.
Масштабына байланысты инфляцияны мемлекеттік, аймақтық және әлемдік деп
бөлінеді[66, 19б.].
Ішкі және сыртқы факторлардың әсеріне байланысты импорттық және
экспорттық деп қарастырады.
Болжалдануына байланысты болжалданған және болжалданбаған деп
қарастырылады.
Инфляция ұзақ мерзімді және айналымдағы активтерді алу мақсатында
қолданылатын қаржы ресурстарының өзгеруіне алып келеді, яғни қаржы
ресурстарының оны сатып алу мүмкіндігі азаяды. Ол меншікті капиталдың
белгіленген мөлшерін қалыптастыруды, сырттан тартылатын қаражаттарды
арттыруға мәжбүрлейді. Инфляция экономикада маңызды орын алып, ал оның
нәтижелері қоғамға, экономиканың өсуіне кері әсерін тигізеді. Оның
нәтижелері экономиканың айырылмас бөлігі, тәуекелге бел байлаған шаруашылық
жүргізуші субъектілерге, оның қаржылық есептілігіне және өнімділігінің
тиімділігіне кері әсер етеді[11,448б.].
Ақша қаражаттарының құнсызданып, тауарлар мен қызметтер құны өсіп, оны
алу мүмкіндігі төмендегенде, мемлекетте инфляция орын алады. Инфляцияның
туындауына ақша массасаның артып, тауар және қызметтердің жеткілікті
деңгейде болмауы себеп болып табылады. Қазақстаның экономикасына, онда орын
алып отырған өзгерістерге көз жүгіртсек, бұл стандартты емес жүйе
екендігін байқаймыз. Оның көрінісі 1 кестеде көрсетілген.
Кесте -1 Жылдық инфляция деңгейінің көлемі, пайызбен
1991г. – 147,1 1995г. – 60,3 1999г. – 17,8 2003г. – 6,8 2008г. – 18,8
1992г. – 2960,81996г. – 28,7 2000г. – 9,8 2004г. – 6,7 2009г. – 9,5
1993г. – 2165,01997г. – 11,2 2001г. – 6,4 2005г. – 7,5 2010г. – 6,2
1994г. – 1158,31998г. – 1,9 2002г. – 6,6 2006г. – 8,4 2010г. – 7,8
Ескерту- Қазақстан Республикасының статистика агенттігі мәліметтері
негізінде автормен құрастырылған
Кестеден байқап отырғанымыздай ел тізбегін алғаннан кейінгі үш жылда
гиперинфляция қалыптасты. 1993 жылы ұлттық валютаны қабылдап, инфляцияға
қарсы күрес жүргізіле бастаудың негізінде оның деңгейін едәуір төмендетті.
Қазір инфляция деңгейі бірқалыпты қалыптасып, 3 жыл ішінде жыл сайынғы
көлемі 10 пайыздан аспады. Бірақ осы құнсызданудың өзі кәсіпорындар үшін
ақша қаражаттарымен тауарлар мен қызметтерді сатып алу мүмкіндігін 10
пайызға төмендетіп отыр деген мағына береді.
Инфляция ұзақ мерзімді және айналымдағы активтерді алу мақсатында
қолданылатын қаржы ресурстарының өзгеруіне алып келеді, яғни қаржы
ресурстарының оны сатып алу мүмкіндігі азаяды. Ол меншікті капиталдың
белгіленген мөлшерін қалыптастыруды, сырттан тартылатын қаражаттарды
арттыруға мәжбүрлейді. Инфляция экономикада маңызды орын алып, ал оның
нәтижелері қоғамға, экономиканың өсуіне кері әсерін тигізеді. Оның
нәтижелері экономиканың айырылмас бөлігі, тәуекелге бел байлаған шаруашылық
жүргізуші субъектілерге, оның қаржылық есептілігіне және кәсіпорын
құрылтайшыларымен қалыптастырылған меншікті капитал көлеміне де кері әсер
етеді [19,591б.]
Жалпы кәсіпорынның меншігі және тартылған қаражаттар кәсіпорынның
негізгі қаржылық жағдайын көрсетеді. Кәсіпорынның құрылу барысында салынған
қаржылық ресурстар оның, яғни кәсіпорынның құқықтық формасына байланысты
үлескерлер немесе қатысушылар (құрылтайшылар) салған жарғылық капитал
сомасына тең болады. Қаржылық ресуртар ретінде кейінірек кәсіпорын
жұмысында қолданылатын, оны қолданылуы пайда алып келуге септігін тигізетін
меншік ретінде қарастырылады. Ұйым қызметін жүзеге асыру барысында оған
сырттан да капитал тарту қажет болады. Қазақстан Республикасының
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік жөніндегі заңы бойынша
капиталға келесідей анықтама берілген: Капитал – жеке кәсіпкердің немесе
ұйымның міндеттемелерін шегеріп тастағандағы активтердегі үлесі[1].
Капиталдың қалыптасуының екі көзі бар: меншікті және сырттан тартылған. Оны
1-ші суреттен көруге болады.
Сурет1- Ұйым капиталын қалыптастырудың көздері
Ал енді ұйымның меншікті капиталының құрамын 2-ші суреттен көруге
болады.
Сурет 2- Меншікті капиталдың құрамы
Меншікті капиталдың негізгі құраушысы болып жарғылық капитал табылады.
Жарғылық капитал деп ұйымның алғаш құрылған кездегі қызмет атқаруын
қамтамасыз ету мақсатында қатысушылардың, меншік иеленушілердің үлестерінің
жиынтығын көрсетеді. Кәсіпорын құрылған кезде өз қызметін жүргізу
мақсатында белгілі бір қаржылық ресурстарды кәсіпорын меншігіне
орналастырады. Орналастырылған қаржылық ресурстар ақшалай бағаланып
кәсіпорынның меншікті капиталын құрады. Меншікті капиталдың сомасы
мемлектіміздің заңдарымен реттеліп, ұйымның құру формасына байланысты әр
түрлі болып келеді. Сондықтан, қаржылық құралдар активтер деп аталып,
бастапқы теңдеу активтеріміз капитал мен міндеттемелер қосындысынан
құралады. Осы теңдеудің нәтижесінен ұғатынымыз капитал бұл үлескерлердің
немесе кәсіпорын қатысушыларының сол айтылған кәсіпорынға салымдары және
кәсіпорын міндеттемелері толық орындалғаннан кейінгі активтердің құны
меншікті капитал құнына тең болады[12,126б.].
Мемлекет ұйымның меншікті капиталын айлық есептік көрсеткіш сомасының
минималды сомасын бекіту арқылы реттеп отырады. Меншікті капитал сомасы
кәсіпорын таза пайда тапқан жағдайда капитал көлемі өзгеріп отырады.
Қаржылық есептілікте кәсіпорын меншікті капиталды құрайтын меншікті
баланстың актив жағында көрсетсе, ал капиталдың пайда болу көздерін
баланстың пассив жағында көрсетеді. Ол кәсіпорын құрылған кезде нотариалды
куәландырылып, әділет министрлігінде тіркеуде болады. Ал кейінгі меншікті
капиталдың қозғалысының есебі салық есептілігінде және кәсіпорынның
шаруашылық нәтижелерінің құрамында болады.
Жарғылық капитал келесідей маңызды қызметтерді атқарады:
1.Ол ұйым қызметінің мүліктік негізін құрайды, яғни бастапқы капитал
болып табылады;
2. Жарғылық капиталдың қалыптасуы арқылы әрбір қатысушының, акциа
иелерінің ұйымдағы үлесін анықтауға болады, сол арқылы олардың жалпы
құрылтай жиналыснда иеленетін дауыстарының саны мен табыстарының
мөлшерін анықтауға болады;
3.Жарғылық капитал үшінші жақтар алдындағы міндеттемелердің
орындалатындығын кепілдендіреді, сол себепті заңнамалық тұрғыда жарғылық
капиталдың ең төменгі мөлшері бекітіледі.
Меншікті капитал кәсіпорынның жағдайын анықтайтып ең басты факторлардың
бірі болғандықтан оның есебі және беріліп отырған ақпараттың шынайылығы
үлкен маңызға ие болып келеді.
Капитал мен резевтер жағдайы мен қозғалысы туралы ақпарат бухгалтерлік
есептің типтік шоттар жоспарының 5 Капитал және резервтер бөлімінің
шоттарында жинақталады. Соның ішінде жарғылық капитал есебіне 5000
Жарғылық капитал бөлімшесінде келесідей пассивтік шоттар берілген:
Бұл шоттар бойынша жазулар бекітілген тәртіпте өкілеттік атқарушы
органдарында мемлекеттік тіркелулермен ұйымның құрушы құжаттарына
сәйкесінше өзгертулер енгізгеннен кейін жарғылық капиталды құру, көбейту
немесе азайту мақсатында қолданылады.
Акционерлік қоғамның жарғылық капиталына салымдар бойынша
құрылтайшылармен есеп айырысу мақсатында 5110 Төленбеген капитал шоты
жүргізіледі. Бұл шотта құрушылардың, акционерлердің жарғылық капиталға
салуға тиісті қарыздарының есебі мен олардың нақты салған жарналарының
есебі жүргізілдеі. Құрушылардың номиналды құны бойынша жарғылық капиталдағы
жарияланған және тіркелген салымдары бойынша қарыздардың сомасына
бухгалтерлік есеп шоттарында келесідей жазулар жазылады:
Дебет 5110 Төленбеген капитал
Кредит: 5020 Қарапайым акциялар, 5010 Артықшылығы бар
акциялар
Акционерлік қоғамның жарияланған акциялары қоғамды заңды тұлға ретінде
мемлекеттік тіркелгеннен күннен отыз күн ішінде құрушылармен толық төленуі
тиіс. Жарғылық капиталға жарияланған және тіркелген акциялардың салымдар
немесе нақты төлемдерінің түсуі келесідей түрде көрсетіледі:
– ақша-қаражаттары үшін банктің берген көшірмесіне сәйкес ақшалардың
валюталық немесе есеп айырысу шотына көшірілуі, немесе кассалық кіріс
ордеріне сәйкес ұйымның кассасына қолма-қол ақша-қаражаттары салынады;
– негізгі құралдар, материалдық емес активтер, тауарлы-материалдық
қорлар үшін көрсетілген мүліктік құндылықтардың түсуін расстайтын,
негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді қабылдау және жөнелту
актісін, үстеме және басқа да құжаттарды құру[41,351б.].
Акционерлік қоғамның жарғылық капиталына есеп айырысу нысанында
байланысты қолма-қол немесе қолма-қолссыз құрушылардан жарияланған және
тіркелген акциялардың құндарына төлемдердің түсуіне қарай келесідей
бухгалтерлік жазулар жазылады:
Дебет 1030 Есеп айырысу шотындағы ақша-қаражаттары,
1010 Кассадағы қолма-қол ақша-қаражаттары
Кредит 5110 Төленбеген капитал.
Құрушылардан жарияланған және тіркелген акциялардың құнының төлемі
ретінде негізгі құрушылардың шоттарының емес активтерінің, тауарлы-
материалдық қорлардың түсуі кезеңінде келесідей бухгалтерлік жазулар
жазылады: келесі бөлімшелердің сәйкесінше шоттардың дебеті:
Дебет 2700 Материалдық емес активтер (2710,2730 шоттары)
2410 Негізгі құралдар
1310 Материалдар (1310 – 1350 шоттар)
1330 Тауарлар (1320-1350 шоттар)
Кредит 5110 Төленбеген капитал
Акционерлік қоғам бағалы қағаздар нарығында өз акцияларын номиналды
құнынан жоғары орналастыру құны бойынша жүзеге асыруы керек. Орналастыру
құны бойынша сату құнының сомасының номиналды құнынан асуы кезінде
келесідей бухгалтерлік жазулар береді:
Дебет 1030 Есеп айырысу шоттағы ақша-қаражаттар
Кредит 5310 Эмиссиялық табыс
Айтылғандай, жарияланған және тіркелген жарғылық капиталға толық төлем
жасалған кезде 5110 Төленбеген капитал шотының қалдық сальдосы болмайды.
Жарғылық капиталының, акцияның айналысынан алынған сомадан, азаюы
кезінде келесідей шоттардың корреспонденциясы жасалады:
Дебет 5020 Қарапайым акциялар, 5010 Артықшылығы бар акциялар
Кредиті 5210 Сатып алыңған жеке меншік үлестік құралдар.
Ұйымның жарғылық капиталына құрушылардың бастапқы кіріс құжаттары
негізінде жоғарыда көрсетілген құндылықтар салымдар мен пайдалар кезінде
бухгалтерлік есеп шоттарында келесідей жазу жасалады.
Дебет 2700 Материалдық емес активтер (2710,2730 шоттары)
2410 Негізгі құралдар
1310 Материалдар (1310-1350 шоотар)
1330 Тауарлар (1320-1350 шоттар)
1030 Есеп айырысу шотындағы ақша-қаражаттары
1010 Кассадағы қолма-қол ақша-қаражаттары
Кредит 5030 Салымдар мен пайдалар.
Жарғылық капиталдың талдамалы есебі құрушы құжаттар көрсетілген
акционерлер немесе құрушылар заңды және жеке тұлғалар бойынша субшоттар
бөлімшелерінде номиналды құны мен орналастыру бағасы бойынша акциялар,
салымдар мен пайдалардың түрдеріне қарай №13 журнал-ордерінде жүргізіледі.
Акцияның талдамалы есебінің жүргізу үшін негіз болып құрушылардың
тіркелімінің көшірмесі болып табылады. Көшірменің нөмері, мерзімі атауы мен
тіркелген тұрақты жері және келесі мәселелері болуы қажет:
– акцияға ие акционерлердің жалпы саны
– тартылатын акциялардың жалпы саны мен оларға ие акционерлердің саны
– 5 пайыздан жоғары акцияға ие акционерлердің жарғылық капиталдағы
үлесі туралы ақпараттар.
Есепті компьютерлендірудің кезінде жарғылық капитал мәліметтер №13
журнал ордерінде сәйкес машинограмма нысанында алуға болады.
Құрушылардың жарғылық капиталының және тіркелеген, бірақ жарғылық
капиталға салынбаған салымдар бойынша қарыздарының сомасы төленбеген
капитал деп аталады. Бұл аталған капитал 5110 Төленбеген капитал шотында
есепке алынады[48,18б.].
Ұйымдағы құрылтайшылыар кеңесінің шешімімен келесіде сату немесе
Қазақстан Республикасының заңнамасына қарсы келмейтін басқа да мақсатта
орналастырылған акцияларды сатып алуға құқығы бар.
Ұйым қоғамды қайта құру кезінде ірі келісім шарт жасау кезінде немесе
акционерлердің құқығын шектейтін қоғамның жарғысы енгізу кезінде немесе
акционерлердің мұндай шешімдер қабылдау туралы жиналысына қатыспаған
кезінде акцияларын сатып алу туралы акционер талап еткен жағдайда сатып
алуы тиісті. Акционер өз акцияларын отыз күн ішінде акционерлік қоғамдар
туралы заңда бекітілген бағамен сатып алуды талап етуге құқылы.
Ұйым орналастыратын акциялардың жалпы орналастырған акциялардың 25 пайыз
аспайтын көлемде сатып алу, ал шығындары жарғылық капиталдың он пайызынан
аспауы тиіс.
Акцияларды қайта сату немесе заңнамаға қарсы келмейтін мақсатта сатып
алынған меншікті акциялар туралы ақпаратты кеңейту үшін 5210 Сатып алынған
меншікті үлестік құралдар шоты берілген алайда ол 5000 Меншік капитал
бөлімшесінде орналасса да, экономикалық мазмұны бойынша активті болып
табылады. Сондықтан алынған капитал шотының дебеті бойынша акциялардың
құны, ал кредиті бойынша айналыстан алынған меншікті акциялар немесе опцион
арқылы олардың сатылуы көрсетіледі[48,56б.].
Акционерлердің меншікті акцияларды сатып алу кезінде банктің берген
көшірмесі негізіндегі есеп айырысу нысаны мен төлем жасау көздеріне,
кассалық шығыс ордерлі мен басқа да төлем құжаттарына байланысты
бухгалтерлік есеп шоттарында келесідей жазулар жазылады:
Дебет 5210 Сатып алынған меншікті үлестік құралдары
Кредит 1030 Есеп айырысу шоттарындағы ақша-қаражаттары,
1010 Кассадағы ақша-қаражаттары.
Сатып алынған акциялардың сатып алу құнының төмен немесе жоғары болуына
байланысты олардың арасындағы айырмашылықты құрайтын соммаға келесідей жазу
жазылады:
– егер сатып алынған меншікті акцияның нақты құны номиналды құнынан
төмен болса:
Дебет 5210 Алынған меншікті үлестік құралдары
Кредит 5510 Есепті кезеңнің бөлінбеген табысы(зияны)
– егер сатып алынған меншік акцияның нақты құны номиналды құнынан
жоғары болса:
Опцион – белгіленген нысандағы туынды бағалы қағаз, оған сатып алушы
анықталған мерзімнің аяқталғанымен опционда шартталған баға бойынша бағалық
активті сату немесе сатып алу құқығын алады.
Дебет: 5510 Есепті жылдың бөлінбеген табысы (зияны)
Кредит 5210 Сатып алынған меншікті үлестік құралдары
Акциялардың жалпы жиналысының шешімімене сәйкес акцияларды айналастан
алынған кезде номианалды құны бойынша қарапайым және артықшылығы бар сатып
алынған акциялардың құнына жарғылық капитал азаяды және бухгалтерлік есеп
шоттарында келесідей жазулар жазылады:
Дебет: 5010 Артықшылығы бар акциялар
Кредит 5210 Сатып алынған меншікті үлестік құралдары.
Ұйымның өз жұмысшылары мен қызметкерлерінің материалдық құқылылығын
көтеру мен ынталандыру мақсатындағы олардың арасында опцион арқылы сатып
алынған меншікті акцияларды сату жолымен қайта бөлуге құқығы бар, осылайша
көрсетілген акциялар нарықта қайта айналысқа түседі. Осы кезде сатып
алынған меншікті акцияның нақты құнының олардың номиналды құнының
қатынасынан келесідей бухгалтерлік жазулар жүргізіледі:
– егер сатып алынған акцияларды нақты жүзеге асыру құны номиналды
құнына тең болса:
Дебет 1030 Есеп айырысу шоттарындағы ақша-қаражаттары
1010 Кассадағы ақша-қаражаттары
Кредит 5210 сатып алынған меншікті үлестік құралдар
– егер сатып алынған акцияларды нақты жүзеге асыру құны номиналды
құнынан төмен болса:
Дебет 1030 Есеп айырысу шотындағы ақша-қаражаттары
1010 Кассадағы қолма-қол ақша-қаражаттары - сатып алынған
акцияларды нақты жүзеге асыру құнына
5310 Эмиссялық табыс - сатып алынған акцияларды нақты
жүзеге асыру құнынан номиналды құнының асқан сомасына
Кредит: 5210 Сатып алынған меншікті үлестік құралдар –
сатып алынған акциялардың номиналды құнына.
Егер сатып алынған акциялардың нақты жүзеге асыру құнынан номианлды
құнының асқан сомасын жабуға қосымша төленген капитал жеткілікссіз болса,
онда жабылмаған сома 5510 Есепті жылдың бөлінбеген табысы (зияны)
Дебет 1030 Есеп айырысу шотындағы ақша-қаражаттары,
1010 Кассадағы ұлттық валютадағы қолма-қол ақша-қаражаттары-
сатып алынған акцияларды нақты жүзеге асырудың құнына
Кредит 5210 сатып алынған меншікті үлестік құралдар - сатып
алынған акциялардың номиналды құнының жүзеге асырғандағы нақты құнынан
асқан сомасына
5310 Эмиссялық табыс
Акционерлерден алынған акцияларды айналыстан шығару мақсатында меншікті
акцияларды жою мүмкін. Акцияларды жойған кезде арнайы комиссия акцияларды
жою туралы акт толтырады. Актте міндетті түрде көрсетіледі: мерзімі, нөмері
және эмиссиялық құрылымы, эмиссияның мемлекеттік тіркелгені туралы
куәліктің толтырылатын датасы мен нөмері, акциялардың дайындауға
тапсырысты кім және қашан дайындаған саны түрі, номиналы, ұлттық
идентификациялық нөмері, мерзімі, жою әдісі мен орны. Актке барлық комиссия
қол қойып,ұйымның мөрімен рассталады.
5210 Сатып алынған меншікті үлестік құралдар шотының талдамалы есебі
№13 журнал-ордерінде көрсетілген шоттың кредитінен басқа шоттардың дебеті
бойынша жүргізілген, сонымен қатар ведомостте қосымша немесе есепті
машинограмма компьютерлендіру кезінде айналыстан алынған акциялардың түрі
(қарапайым, артықшылығы бар), сериясы мен реттік номері бойынша есеп
жүргізілуі тиіс.
Қосымша төленген капитал – бұл ұйым өзінің меншікті акцияларын сату
нәтижесінде алынған номиналды құнынан (эмиссиялық табыс акцияларды жүзеге
асыру кезіндегі нақты құнының асқан сомасы. Қосымша төленген капитал туралы
ақпаратты кеңейту үшін 5310 Эмиссиялық табыс шоты пайдаланылады. Осы
шоттың кредиті бойынша 1280, 2180 Басқа да дебиторлық қарыздар шоты немесе
ақша-қаражаттары есебі бойныша шоттарымен корреспонденциялып, акцияның
номиналды құнынан, немесе нақты құнынан асқан сомасы көрсетіледі[57,45б.].
Меншікті акциядағы сатудан түсінен касса мен валютталық және есеп
шоттарына түскен кезде сатылған акциялардың нақты құнының номиналды құнынан
асқан сомасны келесі бухгалтерлік есеп шоттарныда
Дебет 1030 Есеп айырысу шотындағы ақша-қаражаттары
1010 Кассадағы қолма-қол ақша-қаражаттары
Кредит 5310 Эмиссиялық табыс
Сатылған меншікті акциялардың шоттардың төлеуге көрсетілген, жағдайда
келесідей бухгалтерлік жазулар жүргізіледі:
Дебет: 1280 Басқа да дебиторлық қарыздар
2180 Сатылған акциялардың нақты құнына
Кредит: 6210 Активтердің шығуынан түскен табыс -
сатылатын акциялардың номиналды.
5310 Эмиссиялық табыс - акциялардың номиналды
құнынан асқан сомасына. Меншікті акцияларды сатумен байланысты шығындар
(андеррайтерлерген еңбекақы, жауапкершілік салық, жарнама шығындары, бағалы
қағаздар нарығына андеррайтерлер қатысқан үлесіне алымдар және тағы
басқалар.
7410 Активтердің шығуынан алынатын шығыстар шотында есепке алынады.
Осы кезде шоттардың корреспенденциясы келесі түрде болады:
– төлемді – есеп айырысу ведомыстына сәйкесінше акцияларды сатумен
айналысатын андеррайтер мен немесе басқа да тұлғаларға есептелген
еңбекақы сомасына:
Дебет 7410 Активтердің шығуынан алынатын шығыстар
Кредит 3350 Еңбекақы бойынша қызметкерлермен
айырысу
– есептелген еңбекақы сомасына әлеуметтік салық сомасына:
Дебет 7410 Активтердің шығуынан алынған шығыстар
Кредит 3150 Әлеуметтік салық
– есеп шоттың кассалық шығыс ордерінен банктің көшірмесі сәйкес,
акцияларды сатумен байланысты төленген жарнама шығындарының әртүрлі
алымдар мен басқа да шығындардың сомасына :
Дебет: 7410 Активтердің шығынан алынған шығыстар
Кредиті 1030 Есеп айырысу шоттындағы ақша-қаржаттары
Ұйым бекітілген жарғылық капиталды және дивиденттерді тұрақты түрде
алумен байланысты құрушылардың акционерлік, инвесторлардың қызығушылығының
сенімді қорғанысын қамтамасыз ету үшін резервтік капиталды құра алады.
Резервтік капитал – бұл ұйымының (акционерлік қоғам, жауапкершілігі
шектеулі серіктестік нысанындағы меншікті ақша-қаражаттары бөлігі) ол егер
ағымдағы таза табысы жеткіліксіз болғанда қаржы-шаруашылық қызметтің
шығындары өтеу үшін және құрушыларға (акционерлер, инвесторларға
дивидендтерді төлеу үшін арналады және ұйымының бөлінбеген табысын есептеу
арқылы құралады. Резервтік капиталды құрудың мақсаты акция құнының төмендеу
тәуекелі пайда болған жағдайда жарғылық капиталдың көлемін сақтау болып
табылады, себебі осы резервтер арқылы жарғылық капитал толтырылады.
Резервтік капиталдың құрылуы құрушы құжаттарда бекітілген, ұйымның өзінің
бастамасымен, тәртіпте құралады, және ол әрекет етуші заңнама мен
қарастырылған жағдайда міндетті және ұйымның шешімімен болады. Резервті
капитал ұйымды мемлекеттік тіркеген кезде екі жыл ішінде құрылуы тиіс.
Жыл сайынғы аударымдар көлемі ұйымның еңбек ұжымының жалпы жиналысында
орнатылады және бекітілген тәртіпте мемлекеттік тіркеуге жататын құрушы
құжаттарында тіркеледі. Жарғылық капиталдың өсуі кезінде қаржы-шаруашылық
қызметінің, инфляцияның және т.б. көлемінің өсуімімен байланысты резервтік
капиталдың көлемі де өсірілуі тиіс.
Құрушы құжаттар мен заңнамаларға сәйкес құрылатын ұйымның резервтік
капиталдың жағдайда мен қозғалысы туралы ақпаратты ұлғайту үшін 5400
Резервтер атты шотының бөлімшелері арналған:
- 5410 Құрылтай құжаттарымен бекітілген резервтік капитал;
- 5420 Негізгі құралдарды қайта бағалау резерві;
- 5430 Материалды емес активтерді қайта бағалау резерві;
- 5440 Қаржылық активтерді қайта бағалау резерві;
- 5450 Шет елдік қызмет бойынша шет ел валютасын қайта есептеу
резерві;
- 5460 Басқа да резевтер.
Ұйымның нормативтік базасына байланысты резервтік капиталдың
құрылуымен бухгалтерлік есеп шоттарында келесідей жазулар жазылады:
Дебет 5510 Есепті жылдың бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зияны)
Кредит 5410 Құрылтай құжаттарымен бекітілген резервтік
капитал.
Құрылған резервті капитал ұйымының еңбек ұжымының жалпы жиналысының
шешімі бойынша келесідей мақсаттарда қолданылуы мүмкін:
– акционерлеге тиісілі акциялар бойынша бөлінбеген табыстың
жеткіліксіз немесе болмаған жағдайында, бірақ дивиденттерді төлеуге
байлансыты міндеттемелер болған жағдайда дивиденттерді есертеу. Осы
кезде келесідей бухгалтерлік жазбалар береді:
– бөлінген табыстың жеткіліксіз немесе болмаған жағдайында
серіктестіктің қатысушының табысын олардың тиісілі үлеске сәйкес
есептеу кезінде келесідей бухгалтерлік жазулар береді
Талдамалы есеп №13 журнал-ордерінде көрсетілген шоттардың кредиті
бойынша немесе осы шоттар бойынша айналым ведомстың нысаны бар
машиннограммада есепті компьютерлендіру кезінде жүргезіледі.
Қосымша төленген капиталдың сомасы ұйымының ағымдағы қажеттіліктеріне
қолдамалы болмайды. Олар бектілген тәріпте,и ержелерге сәйкес, жарғылық
шоттардарын жабуға, яғни акцияларды сатудағы нақты пайдаланылады. Соған
сәйкес, келесідей бухгалтерлік есеп жазулар жазалылынады:
– жарғылық капиталды көбейту үшін:
Дебет 5310 Эмиссиялық табыс
Кредит 5010 Жарияланған капитал
5310 шоттыңың талдамалы есебі №13 журнал-
ордерінде жүргізеді.
Қосымша төленбеген капитал – бұл инфляцияға байланысты негізгі құралдар,
инвестициялар мен басқа да актитвтердің қайта бағалау нәтижесінде алынған
салымдар.
Аталған капиталдың қозғалысы мен қалдығы туралы ақпаратты кеңейту
үшін келесідей шот қолданылады:
5420 - Негізгі құралдар оның ішінде ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі
қорларды, аяқталған капитал салымдар мен құрыл-жабықтарды қайта бағалауды
инфляция нәтижесінде активтердің құнының жоғарлаушымен байланысты заңнамаға
сәйкес ұйым өзжүзенде асырады. Сонндымен қатар, ұйым негізгі құралдардың
баланстық құнын қайта есептеу арқылы негзгі құралдардың индексацияын жүзеге
асыруға құқығы бар. Бағалар құжаттар арқылы немесе сараптау арқылы расталуы
тиіс.
Арнайы құрылған есептеулердің негізіндегі негізгі құралдардың (жерден
басқа) бағалауға дейінгі сомаға келесідей жазулар жазылынады:
Дебет 2410 Негізгі құралдар
Кредит 5420 Қайта бағалауға арналған резерв
Амортизацияны есептеу негізгі негізгі құралдар объектінің тозу сомасына
келесідей бухгалтерлік жазулар жасалады:
Дебет 5420 Қайта бағалауға арналған резерв
Кредит 2420 негізгі құралдардың амортизациясы мен құнсыздануы.
Орнатылуға арналған аяқталған капитал салымдары мен құрал-жабдықтарды
индексациялау кезінде келесідей шоттардың корреспондециясы жасалады.
Дебет 2930 Аяқталмаған өндіріс
Кредит 5420 Қайта бағалауға арналған резерв
Қайта бағалауға дейінгі сома салық есебінде салық төлеушінің жылдық
жиынтық табысы ретінде көрсетіледі. Негізгі құралдар объектілерін пайдалану
шегіндегі қайта бағалауға дейінгі сомалы қолданылатын амортизацияны есептеу
әдісінде сәйкес анықталған көлемде бөлінген табысқа ай сайын аударуға
жататын қайта бағалауға дейінгі сомманы анықтау үшін бухгалтерия келесідей
есеп жүргізеді.
Негізгі құралдар объектілерін қайта бағалауға дейін есептелген соммасы
ай сайын ұйымның бөлінбеген табысын апарылыды да келесідей бухгалтерлік
есеп жазулары жазылады:
Дебет 5420 Қайта бағалауға арналған резерв
Кредит 5510 Есепті жылдың бөлінбеген пайдасы (зияны).
Негізгі құралдардың объектілерін шығыстау кезінде қызмет ету мерзімі
ішінде ұйымның бөлінбеген табысына апарылмаған, қайта бағаланған барлық
сомма шығыстаудың себебіне байланыссыз көрсетілген табысқа толық
апарылады[16,40б].
Қазақстан Республикасының жауапкершілігі шектелі серіктестіктер туралы
заңына сәйкес негізгі құралдардан бағалауға дейінгі сомма жарғылық
капиталды ұлғайтуға бағытталуы мүмкін.
Негізгі құралдар объектілерін бағалауға дейін алынған сомма негізгі
құралдар объектілерін жоюдан алынған шығындарды жабуға бағытталуы мүмкін.
Осы кезде негізгі құралдар объектілердің жоюдан алынған шығыстардың
соммасына келесідей бухгалтерлік жазулар жүргізеледі:
Дебет 5420 Негізгі құралдарды қайта бағалау резерві
Кредит 7410 Активтердің шығуынан алынатын шығыстар
Ұйымдарда есепті кезеңнің соңында пайда немесе зиян мөлшері анықталады.
Анықталған сома шоттар жоспарының 5 бөлімнің шоттарында жүргізіледі.
5510-шот Есепті кезеңдегі бөлінбеген пайда (жабылмаған зияны).
5520-шот Өткен жылдардың бөлінбеген пайда (жабылмаған зияны).
Енді осы келтірілген шоттар бойынша жасалатын операцияларын қарастырып
көрейік.
Есепті жылдың бөлінбеген табысының (жабылмаған зияны) есебі есеп
берілетін жылда пайда болған бөлінбеген табыс немесе жабылмаған сомасының
қолда бары және қозғалысы туралы ақпараттарды жинақтауға арналған 5510 шоты
пайдаланады.
Есеп берілетін жылдың соңында 5510-шотқа жыл ішінде есептелінген
табыстың немесе зиянның сомасы жазылады.
Сонымен қоса, 5510-шоттың кредиті және 5410-шоттың дебеті ― есепті
жылдағы алынған зиянды өтеуге бағытталған резерв капиталының сомасы
көрсетіледі; 5510-шоттың кредиті және 5420 шоттың дебеті ― есептен
шығарылған негізгі құралдар бойынша қайта бағалаудың сомасын, қызмет ету
барысында бұрындары таратылмаған табыстың сомасын және ұзақ мерзімді
инвестицияның сомасын көрсетеді; 5510-шоттың кредиті және 5210-шоттың
дебеті ― өз акцияларын қайтып сатып алған кезде, номиналдық құнынан төмен
болған соманың айырмасы көрсетіледі.
5430 щоттың дебеті бойынша мынадай шаруашылық операциялары көрініс
табады:
5410-ші құрылтай құжатымен белгіленген резервтік капитал, 5440-ші
Басқа да резервтік капитал шотының кредиті қолданылып жүрген заңдарға
сәйкес құрылтай құжаттарында белгіленген мөлшерінде резервтік капиталға
аударылған сомасы; 3540-ші Жай акциялар бойынша есеп айрысулар, 3030-ші
Артықшылығы бар акциялар бойынша есеп айрысулар, 3390-ші Өзге қысқа
мерзімді кредтиорлық берешек шоттарының кредиті ― жай және артықшылығы бар
акциялар бойынша дивиденттерге, сондай-ақ шаруашылық серіктестіктердің
қатысушыларына табыс төлеуге, есепті жылда жұмсалатын бөлінбеген табыстың
сомасы; 5210-ші сатып алынған жеке меншік үлестік құралдар шотының
кредиті ― акционерлерден өз акцияларын олардың атауы (номиналды) құнынан
жоғары бағаға сатып алғаннан түскен айырма сомасы.
Есепті жылдың бөлінбей қалған табысы (зияны) есептен былайша шығарылады,
яғни бөлінбеген табыс сомасына: 5520-шот дебеттелінеді, 5510-шот
кредиттелінеді[13,27б.].
Жоғарыда келтірілген жазбалардан кейін 5510-ші шот бойынша қалдық
қалмауы керек, сондықтан ол міндетті түрде жабылады.
Өткен жылдардың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны) есеп берілетін
жылдан бұрынғы жылдары пайда болған бөлінбеген табыс немесе жабылмаған зиян
сомаларының қолда бары және қозғалысы туралы ақпаратты жинақтауға арналған,
ол 5520 шотта жүргізіледі.
5520 шоттың кредиті бойынша келесідей шаруашылық операциялары:
– өткен жылдардың белгіленген тәртібінде таратылмаған табыстың сомасы
5510 шоттың дебетінде; өткен жылдардағы өтелмеген зиянды өтеу үшін
бағытталған резервтік капиталдың сомасы 5310 шоттарының дебетінде көрініс
табады.
5520 шоттың дебеті бойынша төмендегідей шаруашылық операциялары:
– өткен жылдардың белгіленген тәртібінде жабылмаған (өтелмеген) зиянның
сомасы 5510 шоттың кредитінде; шаруашылық серіктестіктерінің
қатысушыларының табыстар мен жай және айрықша акциялар бойынша төленетін
дивиденттердің есепті жылдағы алынған табыстың есебінен өтеуі 3030, 4030
шоттарының кредитінде; жарғылық капиталды толықтыру үшін өткен жылдарда
алынған табыстан аталған мақсатқа бағытталған сомасы 5030 шоттарының
кредитінде көрініс табады.
Ұйымныңқорытынды табысынан бюджетке төленетін және табыстың есебінен
өтелетін басқадай шығындарды төлегеннен қалған сомасы есепті жылдың
бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зияны) болып табылады.
Бөлінбеген пайда көбейгенде (келіп кірістелгенде) 5410Есепті жылдың
бөлінбеген табысы (жабылмаған зиян) кредиттелінеді. Ал керісінше
бөлінбеген пайданың жұмсалуы немесе осы жылғы шеккен зиян Есепті жылдың
бөлінбеген табысы (жабылмаған зиян) шотының дебитіне жазылады[19,23б.].
- есеп беретін жылғы шаруашылық субъектінің шеккен қорытынды зиянының
сомасына: Дт 5510 Есепті жылдың бөлінбеген кірісі (жабылмаған
зиян) шоты; Кт 7010 шоты түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.
- Ұйым өзінің кірісі есебінен резервтік қор құрған уақытта оған тиісті
сомаға:
Дт 5510 Есепті жылдың бөлінген кірісі (жабылмаған зиян) шоты;
Кт 5410-5450, 5320 резервтер шоттарының тиістісі түрінде
бухгалтерлік жазу жазылады.
- акционерлік қоғамның (кәсіпорынның) акционерлерге (серіктестіктерге)
дивидент ретінде төлейтін немесе төлеген сомасына: Дт 5510 Есепті
жылдың бөлінбеген кірісі (жабылмыған зиян) шоты;
Кт 1610,2940 Орындалатын жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер үшін
алынған аванс және тағы да басқа шоттарының тиістісі түрінде
бухгалтерлік жазу жазылады.
- акционерлерге (серіктестіктерге, қатысушыларға) дивиденттерді
төлегеннен қалған есеп беретін жылдың бөлінбеген кірісі сомасына:
Дт 5510Есепті жылдың бөлінбеген кірісі (жабылмаған
зияны) шоты;
Кт 5530 Өткен жылдың бөлінбеген кірісі (жабылмаған зияны) шоты
түрінде бухгартерлік жазу жазылады[3].
Жалпы акционерлік қоғамның, немесе қандай да бір ұйымның құрылғаннан
бастап жұмсалмаған (бөлінбеген) таза пайдасы оның капиталы болып саналады.
Кез келген ұйымның меншікті капиталының жалпы сомасы, яғни барлық
активтерінің меншікті капиталының жалпы сомасы, яғни барлық активтерінің
сомаларының қосындысынан міндеттемелері сомаларының қосындысын алып
тастағандағы қалған сомасы кәіпорынның немесе акционерлік қоғамның
жарғысында көрсетіліп белгіленген жарғылық капиталының сомасынан кем
болмауы тиіс. Егер баланс активінің нетто сомасы қоғамның жарғысында
белгіленген жарғылық қордан кем болған жағдайда ұйымның қызметінің
рентабельдігінің төмен екендігін көрсетеді. Бұндай жағдайда ұйымның
жарғылық қорының мөлшері қайта қаралуға тиісті.
Есепті жылдың соңында барлық кәсіпорындардың бухгалтериясында алтыншы
табыстар және жетінші шығыстар деп аталатын бөлім шоттары жиынтық
пайда (зиян) деп аталатын шотпен жабылуы тиіс, яғни бұл шоттарда қалдық
қалмайды. Жоғарыда аталған алтыншы бөлім шоттарын жабу барысында
бухгалтерлік есепте алтыншы бөлім шоттары дебеттелініп, жиынтық пайда
(зиян) деп аталатын шот кредиттелінеді. Ал жетінші бөлім шоттары жабу
барысында бухгалтерлік есепте жиынтық кіріс (зиян) деп аталатын шот
дебеттелініп, жетінші шығыстар деп аталатын бөлім шоттары кредиттелінеді.
Осы операциялардың қорытындысы бойынша жинтық кіріс (зиян) деп аталатын
шоттың дебеті мен кредитіндегі сомалар салыстырылып, егер дебетіндегі сома
артық болған жағдайда ұйымның есепті жылы зиян шеккендегі, ал кредиттік
сома артық болған жағдайда ұйымның есепті жылы өзінің істеген жұмысының
қорытындысы бойынша пайда тапқандығы болып табылады.
Халықаралық тәжірибе бойынша көптеген елдердің қаржылық есептілікті
құрастыру тәжірибесінде резервтер төрт негізгі сипаттамалары бойынша
жіктеледі:
1. Капитал резервтері және болашақ табыс түсімдерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазіргі экономиканың шарықтап дамуы барысында, инвестициаларды тиімді
орналастыру мақсатында, инвесторлар және басқа да ақпаратқа қызығушылар
қаржылық есептіліктің шынайы болуына үлкен көңіл бөліп отыр. Қаржылық
есептіліктің дамуы және оның ақпаратының шынайы жасау мақсатында
халықаралық қаржылық есептілік стандарттары мен Қазақстан Республикасының
ішкі заңдарына сай жүргізілуде. Ал қазір қарқынды орын алып отырған
инфляция қаржылық есептіліктің ақпаратының шынайылыға әсер ете алатын,
есептілік стандарттарында толық ашылып көрсетілмеген маңызды факторлардың
бірі болып отыр. Инфляция латын тілінен шығып ісіну деген мағынаны
білдіреді және оның пайда болуы тұтынуға қажетті, сұранысқа ие болып
табылатын тауарлар мен қызметтер құнының көтерілуінен көрініс табады.
Әдетте бұл жағдайда кәсіпорындар монетарлық емес активтерге салыстырғанда
монетарлық міндеттемелерден артық болып отырған жағдайда тиімді болып
табылады, ал керісінше жағдай орын алса, оның нәтижесінде кәсіпорындар
сатып алу қабілеті төмендейді. Бұл меншікті капиталдың азайып, алға
қойылған мақсаттарды орындауға мүмкіндік бермейді.
Инфляция жағдайындағы бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікті
жүргізу туралы Отандық және шетел ғалымдары зерттеулер жүргізді. Олар С.С.
Сатыбалдин, К.Ш. Дюсембаев, К.К. Кеулімжаев, С.Б. Баймуханова, Г.Т
Андыбаева, Ж.Н. Айтжанова, Ф. Вуд, П.С. Безрукий және тағы басқалар болып
табылады. Бірақ инфялция жағдайындағы меншікті капитал есебі мен ондағы
түзетулер туралы зерттеулер, оны түзету тәсілдері зерттелмеді. 29
халықаралық қаржылық есептілік стандарты Гиперинфляция жағдайындағы
қаржылық есептіліктің 24,25,27 бөлімшелерінде көрсетілгенімен оның қандай
инфляция деңгейінде орын алатынын және түзету тәсілдері оның түзету деңгейі
ашылып көрсетілмеген. Сондықтан, меншікті капиталды түзету тәсілдері мен
инфляцияның түзету деңгейін зерттеу мәселесі туындап отыр.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Инфляция жағдайында белгілі бір ақша
қаражатына уақыт өте келе есепті кезеңнің басындағымен салыстырғанда
тауарлар мен қызметтерді алу мүмкіндігі азаяды. Сондықтан, инвестицияны
орналастыруда инвесторлар жоспарланып отырған бизнестің қаржылық
есептілігін инфляциялық түзетумен ғана қабылдайды. Инфляция деңгейі
мемлекетіміз тәуелсіздік алып, нарықтық экономикаға өткеннен кейінгі
жағдайы оның жыл сайынғы қарқыны 7,8-2960,8 деңгейде болғаны
кәсіпорындарға, оның қаржылық есептілігіне, капиталына әсерін анықтап, оны
түзетуде болып табылады. Бұл жағдайдың қиыншылықтары жеке кәсіпкерлер үшін
Кеңестік Республикалар тарап, нарықтық экономика орнағаннан кейін өте
қиынға түсті, себебі инфляция қарқыны шарықтап тұрды және инфляция әсерін
есепке алу шарттары жоқтығы оның есепке алуын қиындатты. Бұл жағдайда
кәсіпорындар қаржылық есептілік ақпараттарының шынайылығы жоғалды және
қазір инфляция деңгейінің төмендегіне қарамастан, оның шынайылығына әсері
жоғалмады. Осының негізінде кәсіпорында және басқа да ұйымдарда инфляция
жағдайының әсерін есепке алатын түзету тәсілдері, оның пайыздық деңгейі
және оны енгізу жолдарын анықтау болып табылады.
Зерттеу жұмысының жаңалығы. Инфляциялық үдерістердің кәсіпорындар
қызметіне әсерін, оның қаржылық есептілігінде ақпаратқа қызығушылығы бар
тұлғаларға шынайы жеткізу жолында түзетулер, меншікті капиталдағы
өзгерістер және оны түзету тәсілдерін қолданысқа енгізуге ұсыныстар жасау
және оның қолданысын дамыту жолдарын көрсету.
Зерттеу жұмысы бойынша төмендегідей жаналықтарды болашақта
пайдалану ұсынылады:
- Меншікті капитал қозғалысының құнсызданудың тигізетін әсерін енгізу
бойынша түзету деңгейін ұсыну;
- қаржылық есептілікті, оның ішінде меншікті капиталды түзету әдістерін
қолдану бойынша ұсыныстар;
-Қолданысқа енгізілуге ұсынылып отырған түзетулер шарттары ұсыныстары
жасалды;
Зерттеу жұымысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Инфляция
жағдайындағы меншікті капитал қозғалысы және оның түзету деңгейін және
түзету әдістерін, капитал қозғалысын талдау бойынша зерттеуге анықталған.
Осы жұмыстың негізінде туындаған теориялық сипаттағы жаңалықтарды және
жинақталған ақпараттарды енгізу, қолдану және пайдалану қажет. Сондықтан,
теория түрінде Бухгалтерлік есеп, Экономикалық және қаржылық талдау,
Салық есебі және Қаржы оқу курстарына енгізуге болады. Зерттеу
жұмыстарының жаңалықтары мен тұжырымдары Алматы Газ Желілері, Б.А.С.
тау фарм жауапкершілігі шектеулі серіктестіктеріне пайдалануға енгізілді.
Зерттеу жұмысының пәні мен объектісі. Меншікті капиталда, қаржылық
есептілікте берілген ақпараттың шынайылығы және оған инфляцияның әсері,
инфляция әсерінен жүргізілетін қаржылық есептіліктегі түзету әдістері, оның
меншікті капиталға әсерін анықтау болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың
мақсаты меншікті капиталдың қозғалысын және оны түзету әдістерін анықтап,
оны тәжірибе түрінде зерттеп, қорытындыларды анықтап, тұжырымдау болып
табылады. Осы мақсатқа сәйкес мынандай міндеттер қойылды:
-Құнсыздану және меншікті капиталдың түсініктерін анықтау және олардың
өзара байланысын зерттеу;
-Инфляция жағдайында меншікті капиталдағы өзгеріс және оны есепке алудың
тәсілдерін қарастыру және кемшіліктерін көрсету;
-Қазақстан Республикасы мен шетел қаржылық есептіліктеріндегі инфяцияны
есепке алудың ерекшелітері және ғалымдардың түсініктері;
-Алматы газ желілері және Б.А.С. тау фарм жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктері жағдайында инфляция әсерін көрсеті және есепке алу
жолдарының тиімдісін қарастыру;
- Құнсыздану үрдісіндегі кәсіпорын жұмысын реттеу түрлеріне және
деңгейлеріне бөлу;
-Тақырыпты зерттеу нәтижесінде туындаған пікірлер мен мәселелердің шешу
жолдарын қарастыру және оның есепке алудағы тиімділігін дәлелдеу;
Зерттеу жұмысының объектісі - қаржылық есептілік, оның ішінде меншікті
капитал мен инфляция, олардың өзара қарым қатынасы болып табылады.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімен, қорытындыдан және
қосымшалардан құралады. Жұмыстың бірінші бөлімінде инфляция түсінігі,
инфляция жағдайындағы меншікті капитал есебі және оның бухгалтерлік есеп
пен қаржылық есептілікке көрсетілу әдістері, инфляцияның шаруашылық
жүргізуші субъектілерге әсері және оның есептілігін түзетудегі қолданыстағы
әдістер, шетелдерде инфляцияны есепке алудағы әдістер қарастырылады.
Дисертациялық жұмыстың екінші бөлімінде кәсіпорын мысалы Алматы газ
желілері жауапкершілігі шектеулі серіктестігі алынып, оның қаржылық
есептілігі және есепті жүргізу шарттары қарастырылып, мемлекеттің ұстанатын
саясаты көрсетіліп, кәсіпорынның қаржылық есептілігі талданады және
инфляция жағдайындағы меншікті капитал қозғалысы және оны түзету жолдары
қарастырылады.
Жұмыстың үшінші бөлімінде инфляцияның меншікті капиталға әсері және
оны бағалау әдістері бойынша ұсыныстар, қаржылық есептілікті жүргізу
барысындағы инфляция әсерінің толық ескерілмеу кемшіліктері және оны есепке
алу бойынша және оларды қолдануды дамыту бойынша ұсыныстар жасалды.
Инфляция жағдайында оның қарқынын есепке алу үшін кәсіпорындарға
ұысыныстар жасалып, оның деңгейін есепке алу және оның қолданысы бойынша
шарттары қарастырылды.
Зерттеу бойынша жарияланған еңбектер. Диссертациялық зерттеу жұмысы
бойынша жалпы көлемі 0,35 б.т. 2 ғылыми мақала жарияланды. Олар:
1) Ғаламдық экономикалық үдерістердің тұрақсыздығы жағдайындағы
инновациялық даму тақырыбында өткен Халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференцияда Инфляцияның қаржылық есептілікке әсері,
оның ішінде капиталдың қалыптасуына әсері деген тақырыпқа мақала
жарияланды.
2) Әл-Фараби атындағы қазақ ұлттық университеті Хабаршы, экономика
Сериясында Инфляцияның кәсіпорынның қаржылық жағдайына әсері тақырыбына
мақала жарияланды.
1 Инфляция жағдайындағы меншікті капитал және оның бухгалтерлік есеп
пен қаржылық есептілікке алыну әдістері
1.1 Құнсыздану және меншікті капитал түсінігі және инфляцияныңшаруашылық
жүргізуші субъектілерге әсері
Инфляция жағдайындағы оның қарқынының кәсіпорынның қаржылық
есептілігіне, оның ішінде меншікті капиталға әсерін анықтау үшін инфляция
және меншікті капитал түсініктерін жеке-жеке қарастырып кетейік. Инфляция
ақша қаражаттар нарығынды елеулі қиыншылықтарды туғызып, теңсіздіктің
пайда болуынан тауарлар мен қызметтер құнының қымбаттауы және ақша
қаражаттарының басқа валютамен салыстырғандағы сатып алу мүмкіндігінің
төмендеуі болып табылады[7, 130 б.].
Мемлекетке инвестицияны орналастыру барысында оның тиімділігін анықтау
үшін пайда көлемімен инфляция деңгейіне қаралады, себебі пайда мен қатар
инфляция деңгейі экономиканың жағдайын көрсетуші маңызды факторлардың бірі
болып табылады. Егер пайда деңгейі жоғары болып инфляция қарқыны одан да
жоғары дейгейде болса, оның тиімсіздігін көрсетеді. Инфляцияның орын
алуына көптеген факторлар әсер етуі мүмкін. Олар:
- ақша қаражаттар эмиссиясының артып кетуі, яғни мемлекеттік қарыздарды
жабу мақсатында пайдаланып, ақша қаражаттарын басып шығару;
- өнімділік деңгейінің төлемқабілетті сұраныс деңгейінен төмен болуы,
яғни тауарлар мен қызметтерге деген сұраныс деңгейінің ұсыныс деңгейінен
төмен болуы;
- нарықта сұранысы жоқ тауарлардың көбеюі.
Инфляция мағынасын ақша қаражатарының тым артып, қаржы арналарының
толтыруының кесірінен және тауарлар мен қызметтерге және ақша қаражаттарына
сұраныстың төмендеуі немесе ұсыныс деңгейіне жетпеуі деп тұжырымдасақ
болады. Негізінен, инфляция термині латын тілінен аударғанда –ісіну
деген мағына береді. Жалпы инфляция көрінісі тауар мен қызметтер
бағаларының қымбаттауынан және ақша қаражаттарына бұрынғымен салыстырғанда
сатып алу мүмкіндігі төмендеуінен байқалады[9,518б].
Инфляция мәселесі экономикалық ғылымда маңызды орын алады оның
көрсеткіштері мен әлеуметтік – экономикалық салдарлары елдің және бүкіл
әлемдік шаруашылықтың экономикалық қауіпсіздігін бағалауда күрделі рөл
атқарады. Қазіргі нарықтық экономика орын алып отырған замандағы
жағдайларда осы мәселенің өзектілігі инфляцияның қарқынының дамуының мәнін,
тереңдетілген себептерін және оның ерекшеліктері мен антиинфляциялық
саясаттың негізгі бағыттарын айқындау қажеттілігімен анықталады.
Дүниежүзінде ХХғ. екінші жартысында инфляция болмаған елдер тіпті жоқ.
Егер 30-шы жылдары негізгі мәселелердің бірі жұмыссыздық болса, одан кейін
негізгі мәселе инфляция болды. Инфляцияның жылдық деңгейі әлемдік
экономикада 2,9%-дан 50-ші жылдары, 11%-ға дейін 80-ші жылдары
өсті[4,68б.].
Қазіргі замандағы инфляцияға бірқатар қасиеттер тән:
-егер бұрын инфляция локальді сипатта болса, ал қазір - күнделікті,
барлық орамды;
-егер бұрын үлкен және кіші кезеңді қамтыса, атап айтқанда кезеңдік
сипатта болса, ал қазір- хроникалық;
Қазіргі замандағы инфляция ақшалай ғана емес, сонымен бірге ақшалай емес
факторлардың да әсерінде тұрады. Экономикалық құбылыс ретінде инфляция көп
уақыт бойы қолданылып келе жатыр. Инфляция термині АҚШ-та 1861-1865жж.
азамат соғысы тұсында, екі жыл ішінде доллардың 60% - ға сатып алу
қабілетінің төмендеуі кезінде қолданыла бастады. Инфляция – бұл бағаның
жалпы деңгейінің өсуі. Ал инфляцияның жалпы анықтамасы – бұл елде
айналымдағы қағаз ақша көлемінің тым көбейіп кетіп, оның ақша тауары
(алтын) жөнінде құнсыздануына ұласуы және соның салдарынан тауар бағасының
өсуі. Қазіргі кезде қолданылып келе жатқан анықтама – бұл ұсыныс пен
сұраныс арасындағы дұрыс теңгерімнің болмауы және бағаның өсуіне байланысты
басқа да ұлттық шаруашылық пропорциялардың бұзылуы нәтижесінде пайда болып
отыр. Жаңа қоғамда инфляцияда көрінетін байланыс қиындады: қағаз ақшаның
алтынға тәуелдігі мүлдем үзілген; ақша айналымының дәстүрлі заңы бұзылған
және инфляция жаңа халықаралық сипатта қалыптасуда. Бұның бір себебі
мынада: көп елдер инвестицияны ынталандыру және экономиканы емдеу құралы
ретінде ақша шығару қарқынын көтереді. Сондықтан инфляцияның жоғарғы
қарқыны мемлекеттің қағаз ақшаны шектен көп шығаруымен байланысты, бұл
эмиссия ішкі айналым қажеттілігін де асып кетті. Нәтижесінде ақша
құнсызданады, баға өседі, сондықтан барлық шаруашылық пропорциялар
бұзылады. Инфляция – қоғамдық ұдайы өндіріс үдерісіндегі сәйкессіздіктен
туындайтын бағаның өсуі ретінде анықталады. Ақша массасының өсуі ірі
масштабқа жеткенде инфляцияның басты факторлары ақша массасындағы өзгеріс
болып табылады.
Инфляция – бұл күрделі де, көпфакторлы құбылыс; ал қағаз ақша айналымына
негізделген экономикаға тән және ұдайы өндіріс үрдісінің бұзылуымен
сипатталады. Инфляция ең алдымен тауар бағаларының өсуі және шетел
валюталарының қымбаттауы ретінде көрінеді[6,151б].
Алтын немесе күміс ақша айналымы кезінде инфляция болмайды, неге
десеңіз, ақша ол кезде құндылықтың белгісі емес нақты құндылықтың өзі
болған: қажетті ақша көлемі алтын – күміс қорымен реттелген. Қағаз ақша
айналымында жағдай басқаша қалыптасады. Мұнда қағаз ақша байлықтың тек
белгісі ғана. Қағаз ақша қазына сақтау қызметін толық атқара алмайды. Қор
сақтау үшін адамдар ақшасына құнды заттар алуға ұмтылады. Қор ретінде қағаз
ақша шектелуі көлемде ғана сақталады. Олардың көбі айналымға шығарылады,
айналымдағы ақша көлемі қажеттіліктен тыс өседі. Артық ақша сұранымды
арттырады. Артық сұраным, өз кезегінде бағаларға қатты ықпал жасап, оларды
көтеріп жібереді.
Инфляцияның салдары өте күрделі де көп қырлы. Қарқыны баяу инфляция
баға деңгейі мен пайда нормасын өсіреді, сондықтан экономикалық жағдайдың
(конъюнктураның) уақытша жандануына ықпал жасайтын фактор болады. Бірақ,
уақыт артып инфляция тереңдегенде ол ұдайы өндірістің кедергісіне айналады,
қоғамда экономикалық және әлеуметтік жағдай қиындайды.
Инфляция қоғамда ақшадан қашу белсенділігін арттырады, бұл процесс
қарқынды да, ұлғаймалы түрде жүреді, тауар тапшылығы асқындайды, ақшалай
қор жинау мүддесі жойылады, ақша-несие жүйесінің қызметі бұзылады, тауарды
тауарға тікелей айырбастау (бартер) туындап кеңейеді.
Баға деңгейінің қарқынды өсуі фискал (қазына) жүйесіне де теріс әсер
етеді, экономнкада Танзи-Оливер әсері деп аталатын нәтиже қалыптасады.
Бұл әсерді XX ғасырдың 70-жылдары Латын Америкасы экономистері ашып
зерттеген еді. Инфляция салықтан түскен табысты (түсімді) құнсыздандырады.
Мысалы, егер салықтар жылдың үшінші ширегінде (кварталында) есептеліп осы
жылдың төртінші ширегінде төленген болса, онда гиперинфляция жағдайында
бюджетке түскен түсімдер құнсызданады, яғни бюджет түсімінің нақты мөлшері
азаяды. Инфляция жағдайында тұрғындардың қолында сақталған ақша қоры
құнсызданады, несие беруші мекемелер мен банктер шығын шегеді[17,380б.]
Егер адамның өмір сүруіне қажетті тауарлар бағасы шарықтап қымбаттап
жатса, бірақ, кейбір тауарлар бағасы керісінше төмендеуі мүмкін, мұндай
тауарлар сұранысы жоқ делініп алынады. Баға өзгерісін анықтау мақсатында
бағалар индексі көрсеткішін пайдаланамыз. Бағалар индексі- өткен кезеңмен
салыстырғандағы осы кезеңдегі бағалардың айырмашылығы қандай екендігін
көрсететін көрсеткіш. Инфляция жағдайында ақша қаражатырының құнсыздануы
мынандай жағдайларда орын алады:
Алтынды сатып алу мүмкіндігіне байланысты;
Тауарды сатып алу мүмкіндігіне байланысты;
Шетел валютасын сатып алу мүмкіндігіне байланысты.
Масштабына байланысты инфляцияны мемлекеттік, аймақтық және әлемдік деп
бөлінеді[66, 19б.].
Ішкі және сыртқы факторлардың әсеріне байланысты импорттық және
экспорттық деп қарастырады.
Болжалдануына байланысты болжалданған және болжалданбаған деп
қарастырылады.
Инфляция ұзақ мерзімді және айналымдағы активтерді алу мақсатында
қолданылатын қаржы ресурстарының өзгеруіне алып келеді, яғни қаржы
ресурстарының оны сатып алу мүмкіндігі азаяды. Ол меншікті капиталдың
белгіленген мөлшерін қалыптастыруды, сырттан тартылатын қаражаттарды
арттыруға мәжбүрлейді. Инфляция экономикада маңызды орын алып, ал оның
нәтижелері қоғамға, экономиканың өсуіне кері әсерін тигізеді. Оның
нәтижелері экономиканың айырылмас бөлігі, тәуекелге бел байлаған шаруашылық
жүргізуші субъектілерге, оның қаржылық есептілігіне және өнімділігінің
тиімділігіне кері әсер етеді[11,448б.].
Ақша қаражаттарының құнсызданып, тауарлар мен қызметтер құны өсіп, оны
алу мүмкіндігі төмендегенде, мемлекетте инфляция орын алады. Инфляцияның
туындауына ақша массасаның артып, тауар және қызметтердің жеткілікті
деңгейде болмауы себеп болып табылады. Қазақстаның экономикасына, онда орын
алып отырған өзгерістерге көз жүгіртсек, бұл стандартты емес жүйе
екендігін байқаймыз. Оның көрінісі 1 кестеде көрсетілген.
Кесте -1 Жылдық инфляция деңгейінің көлемі, пайызбен
1991г. – 147,1 1995г. – 60,3 1999г. – 17,8 2003г. – 6,8 2008г. – 18,8
1992г. – 2960,81996г. – 28,7 2000г. – 9,8 2004г. – 6,7 2009г. – 9,5
1993г. – 2165,01997г. – 11,2 2001г. – 6,4 2005г. – 7,5 2010г. – 6,2
1994г. – 1158,31998г. – 1,9 2002г. – 6,6 2006г. – 8,4 2010г. – 7,8
Ескерту- Қазақстан Республикасының статистика агенттігі мәліметтері
негізінде автормен құрастырылған
Кестеден байқап отырғанымыздай ел тізбегін алғаннан кейінгі үш жылда
гиперинфляция қалыптасты. 1993 жылы ұлттық валютаны қабылдап, инфляцияға
қарсы күрес жүргізіле бастаудың негізінде оның деңгейін едәуір төмендетті.
Қазір инфляция деңгейі бірқалыпты қалыптасып, 3 жыл ішінде жыл сайынғы
көлемі 10 пайыздан аспады. Бірақ осы құнсызданудың өзі кәсіпорындар үшін
ақша қаражаттарымен тауарлар мен қызметтерді сатып алу мүмкіндігін 10
пайызға төмендетіп отыр деген мағына береді.
Инфляция ұзақ мерзімді және айналымдағы активтерді алу мақсатында
қолданылатын қаржы ресурстарының өзгеруіне алып келеді, яғни қаржы
ресурстарының оны сатып алу мүмкіндігі азаяды. Ол меншікті капиталдың
белгіленген мөлшерін қалыптастыруды, сырттан тартылатын қаражаттарды
арттыруға мәжбүрлейді. Инфляция экономикада маңызды орын алып, ал оның
нәтижелері қоғамға, экономиканың өсуіне кері әсерін тигізеді. Оның
нәтижелері экономиканың айырылмас бөлігі, тәуекелге бел байлаған шаруашылық
жүргізуші субъектілерге, оның қаржылық есептілігіне және кәсіпорын
құрылтайшыларымен қалыптастырылған меншікті капитал көлеміне де кері әсер
етеді [19,591б.]
Жалпы кәсіпорынның меншігі және тартылған қаражаттар кәсіпорынның
негізгі қаржылық жағдайын көрсетеді. Кәсіпорынның құрылу барысында салынған
қаржылық ресурстар оның, яғни кәсіпорынның құқықтық формасына байланысты
үлескерлер немесе қатысушылар (құрылтайшылар) салған жарғылық капитал
сомасына тең болады. Қаржылық ресуртар ретінде кейінірек кәсіпорын
жұмысында қолданылатын, оны қолданылуы пайда алып келуге септігін тигізетін
меншік ретінде қарастырылады. Ұйым қызметін жүзеге асыру барысында оған
сырттан да капитал тарту қажет болады. Қазақстан Республикасының
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік жөніндегі заңы бойынша
капиталға келесідей анықтама берілген: Капитал – жеке кәсіпкердің немесе
ұйымның міндеттемелерін шегеріп тастағандағы активтердегі үлесі[1].
Капиталдың қалыптасуының екі көзі бар: меншікті және сырттан тартылған. Оны
1-ші суреттен көруге болады.
Сурет1- Ұйым капиталын қалыптастырудың көздері
Ал енді ұйымның меншікті капиталының құрамын 2-ші суреттен көруге
болады.
Сурет 2- Меншікті капиталдың құрамы
Меншікті капиталдың негізгі құраушысы болып жарғылық капитал табылады.
Жарғылық капитал деп ұйымның алғаш құрылған кездегі қызмет атқаруын
қамтамасыз ету мақсатында қатысушылардың, меншік иеленушілердің үлестерінің
жиынтығын көрсетеді. Кәсіпорын құрылған кезде өз қызметін жүргізу
мақсатында белгілі бір қаржылық ресурстарды кәсіпорын меншігіне
орналастырады. Орналастырылған қаржылық ресурстар ақшалай бағаланып
кәсіпорынның меншікті капиталын құрады. Меншікті капиталдың сомасы
мемлектіміздің заңдарымен реттеліп, ұйымның құру формасына байланысты әр
түрлі болып келеді. Сондықтан, қаржылық құралдар активтер деп аталып,
бастапқы теңдеу активтеріміз капитал мен міндеттемелер қосындысынан
құралады. Осы теңдеудің нәтижесінен ұғатынымыз капитал бұл үлескерлердің
немесе кәсіпорын қатысушыларының сол айтылған кәсіпорынға салымдары және
кәсіпорын міндеттемелері толық орындалғаннан кейінгі активтердің құны
меншікті капитал құнына тең болады[12,126б.].
Мемлекет ұйымның меншікті капиталын айлық есептік көрсеткіш сомасының
минималды сомасын бекіту арқылы реттеп отырады. Меншікті капитал сомасы
кәсіпорын таза пайда тапқан жағдайда капитал көлемі өзгеріп отырады.
Қаржылық есептілікте кәсіпорын меншікті капиталды құрайтын меншікті
баланстың актив жағында көрсетсе, ал капиталдың пайда болу көздерін
баланстың пассив жағында көрсетеді. Ол кәсіпорын құрылған кезде нотариалды
куәландырылып, әділет министрлігінде тіркеуде болады. Ал кейінгі меншікті
капиталдың қозғалысының есебі салық есептілігінде және кәсіпорынның
шаруашылық нәтижелерінің құрамында болады.
Жарғылық капитал келесідей маңызды қызметтерді атқарады:
1.Ол ұйым қызметінің мүліктік негізін құрайды, яғни бастапқы капитал
болып табылады;
2. Жарғылық капиталдың қалыптасуы арқылы әрбір қатысушының, акциа
иелерінің ұйымдағы үлесін анықтауға болады, сол арқылы олардың жалпы
құрылтай жиналыснда иеленетін дауыстарының саны мен табыстарының
мөлшерін анықтауға болады;
3.Жарғылық капитал үшінші жақтар алдындағы міндеттемелердің
орындалатындығын кепілдендіреді, сол себепті заңнамалық тұрғыда жарғылық
капиталдың ең төменгі мөлшері бекітіледі.
Меншікті капитал кәсіпорынның жағдайын анықтайтып ең басты факторлардың
бірі болғандықтан оның есебі және беріліп отырған ақпараттың шынайылығы
үлкен маңызға ие болып келеді.
Капитал мен резевтер жағдайы мен қозғалысы туралы ақпарат бухгалтерлік
есептің типтік шоттар жоспарының 5 Капитал және резервтер бөлімінің
шоттарында жинақталады. Соның ішінде жарғылық капитал есебіне 5000
Жарғылық капитал бөлімшесінде келесідей пассивтік шоттар берілген:
Бұл шоттар бойынша жазулар бекітілген тәртіпте өкілеттік атқарушы
органдарында мемлекеттік тіркелулермен ұйымның құрушы құжаттарына
сәйкесінше өзгертулер енгізгеннен кейін жарғылық капиталды құру, көбейту
немесе азайту мақсатында қолданылады.
Акционерлік қоғамның жарғылық капиталына салымдар бойынша
құрылтайшылармен есеп айырысу мақсатында 5110 Төленбеген капитал шоты
жүргізіледі. Бұл шотта құрушылардың, акционерлердің жарғылық капиталға
салуға тиісті қарыздарының есебі мен олардың нақты салған жарналарының
есебі жүргізілдеі. Құрушылардың номиналды құны бойынша жарғылық капиталдағы
жарияланған және тіркелген салымдары бойынша қарыздардың сомасына
бухгалтерлік есеп шоттарында келесідей жазулар жазылады:
Дебет 5110 Төленбеген капитал
Кредит: 5020 Қарапайым акциялар, 5010 Артықшылығы бар
акциялар
Акционерлік қоғамның жарияланған акциялары қоғамды заңды тұлға ретінде
мемлекеттік тіркелгеннен күннен отыз күн ішінде құрушылармен толық төленуі
тиіс. Жарғылық капиталға жарияланған және тіркелген акциялардың салымдар
немесе нақты төлемдерінің түсуі келесідей түрде көрсетіледі:
– ақша-қаражаттары үшін банктің берген көшірмесіне сәйкес ақшалардың
валюталық немесе есеп айырысу шотына көшірілуі, немесе кассалық кіріс
ордеріне сәйкес ұйымның кассасына қолма-қол ақша-қаражаттары салынады;
– негізгі құралдар, материалдық емес активтер, тауарлы-материалдық
қорлар үшін көрсетілген мүліктік құндылықтардың түсуін расстайтын,
негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді қабылдау және жөнелту
актісін, үстеме және басқа да құжаттарды құру[41,351б.].
Акционерлік қоғамның жарғылық капиталына есеп айырысу нысанында
байланысты қолма-қол немесе қолма-қолссыз құрушылардан жарияланған және
тіркелген акциялардың құндарына төлемдердің түсуіне қарай келесідей
бухгалтерлік жазулар жазылады:
Дебет 1030 Есеп айырысу шотындағы ақша-қаражаттары,
1010 Кассадағы қолма-қол ақша-қаражаттары
Кредит 5110 Төленбеген капитал.
Құрушылардан жарияланған және тіркелген акциялардың құнының төлемі
ретінде негізгі құрушылардың шоттарының емес активтерінің, тауарлы-
материалдық қорлардың түсуі кезеңінде келесідей бухгалтерлік жазулар
жазылады: келесі бөлімшелердің сәйкесінше шоттардың дебеті:
Дебет 2700 Материалдық емес активтер (2710,2730 шоттары)
2410 Негізгі құралдар
1310 Материалдар (1310 – 1350 шоттар)
1330 Тауарлар (1320-1350 шоттар)
Кредит 5110 Төленбеген капитал
Акционерлік қоғам бағалы қағаздар нарығында өз акцияларын номиналды
құнынан жоғары орналастыру құны бойынша жүзеге асыруы керек. Орналастыру
құны бойынша сату құнының сомасының номиналды құнынан асуы кезінде
келесідей бухгалтерлік жазулар береді:
Дебет 1030 Есеп айырысу шоттағы ақша-қаражаттар
Кредит 5310 Эмиссиялық табыс
Айтылғандай, жарияланған және тіркелген жарғылық капиталға толық төлем
жасалған кезде 5110 Төленбеген капитал шотының қалдық сальдосы болмайды.
Жарғылық капиталының, акцияның айналысынан алынған сомадан, азаюы
кезінде келесідей шоттардың корреспонденциясы жасалады:
Дебет 5020 Қарапайым акциялар, 5010 Артықшылығы бар акциялар
Кредиті 5210 Сатып алыңған жеке меншік үлестік құралдар.
Ұйымның жарғылық капиталына құрушылардың бастапқы кіріс құжаттары
негізінде жоғарыда көрсетілген құндылықтар салымдар мен пайдалар кезінде
бухгалтерлік есеп шоттарында келесідей жазу жасалады.
Дебет 2700 Материалдық емес активтер (2710,2730 шоттары)
2410 Негізгі құралдар
1310 Материалдар (1310-1350 шоотар)
1330 Тауарлар (1320-1350 шоттар)
1030 Есеп айырысу шотындағы ақша-қаражаттары
1010 Кассадағы қолма-қол ақша-қаражаттары
Кредит 5030 Салымдар мен пайдалар.
Жарғылық капиталдың талдамалы есебі құрушы құжаттар көрсетілген
акционерлер немесе құрушылар заңды және жеке тұлғалар бойынша субшоттар
бөлімшелерінде номиналды құны мен орналастыру бағасы бойынша акциялар,
салымдар мен пайдалардың түрдеріне қарай №13 журнал-ордерінде жүргізіледі.
Акцияның талдамалы есебінің жүргізу үшін негіз болып құрушылардың
тіркелімінің көшірмесі болып табылады. Көшірменің нөмері, мерзімі атауы мен
тіркелген тұрақты жері және келесі мәселелері болуы қажет:
– акцияға ие акционерлердің жалпы саны
– тартылатын акциялардың жалпы саны мен оларға ие акционерлердің саны
– 5 пайыздан жоғары акцияға ие акционерлердің жарғылық капиталдағы
үлесі туралы ақпараттар.
Есепті компьютерлендірудің кезінде жарғылық капитал мәліметтер №13
журнал ордерінде сәйкес машинограмма нысанында алуға болады.
Құрушылардың жарғылық капиталының және тіркелеген, бірақ жарғылық
капиталға салынбаған салымдар бойынша қарыздарының сомасы төленбеген
капитал деп аталады. Бұл аталған капитал 5110 Төленбеген капитал шотында
есепке алынады[48,18б.].
Ұйымдағы құрылтайшылыар кеңесінің шешімімен келесіде сату немесе
Қазақстан Республикасының заңнамасына қарсы келмейтін басқа да мақсатта
орналастырылған акцияларды сатып алуға құқығы бар.
Ұйым қоғамды қайта құру кезінде ірі келісім шарт жасау кезінде немесе
акционерлердің құқығын шектейтін қоғамның жарғысы енгізу кезінде немесе
акционерлердің мұндай шешімдер қабылдау туралы жиналысына қатыспаған
кезінде акцияларын сатып алу туралы акционер талап еткен жағдайда сатып
алуы тиісті. Акционер өз акцияларын отыз күн ішінде акционерлік қоғамдар
туралы заңда бекітілген бағамен сатып алуды талап етуге құқылы.
Ұйым орналастыратын акциялардың жалпы орналастырған акциялардың 25 пайыз
аспайтын көлемде сатып алу, ал шығындары жарғылық капиталдың он пайызынан
аспауы тиіс.
Акцияларды қайта сату немесе заңнамаға қарсы келмейтін мақсатта сатып
алынған меншікті акциялар туралы ақпаратты кеңейту үшін 5210 Сатып алынған
меншікті үлестік құралдар шоты берілген алайда ол 5000 Меншік капитал
бөлімшесінде орналасса да, экономикалық мазмұны бойынша активті болып
табылады. Сондықтан алынған капитал шотының дебеті бойынша акциялардың
құны, ал кредиті бойынша айналыстан алынған меншікті акциялар немесе опцион
арқылы олардың сатылуы көрсетіледі[48,56б.].
Акционерлердің меншікті акцияларды сатып алу кезінде банктің берген
көшірмесі негізіндегі есеп айырысу нысаны мен төлем жасау көздеріне,
кассалық шығыс ордерлі мен басқа да төлем құжаттарына байланысты
бухгалтерлік есеп шоттарында келесідей жазулар жазылады:
Дебет 5210 Сатып алынған меншікті үлестік құралдары
Кредит 1030 Есеп айырысу шоттарындағы ақша-қаражаттары,
1010 Кассадағы ақша-қаражаттары.
Сатып алынған акциялардың сатып алу құнының төмен немесе жоғары болуына
байланысты олардың арасындағы айырмашылықты құрайтын соммаға келесідей жазу
жазылады:
– егер сатып алынған меншікті акцияның нақты құны номиналды құнынан
төмен болса:
Дебет 5210 Алынған меншікті үлестік құралдары
Кредит 5510 Есепті кезеңнің бөлінбеген табысы(зияны)
– егер сатып алынған меншік акцияның нақты құны номиналды құнынан
жоғары болса:
Опцион – белгіленген нысандағы туынды бағалы қағаз, оған сатып алушы
анықталған мерзімнің аяқталғанымен опционда шартталған баға бойынша бағалық
активті сату немесе сатып алу құқығын алады.
Дебет: 5510 Есепті жылдың бөлінбеген табысы (зияны)
Кредит 5210 Сатып алынған меншікті үлестік құралдары
Акциялардың жалпы жиналысының шешімімене сәйкес акцияларды айналастан
алынған кезде номианалды құны бойынша қарапайым және артықшылығы бар сатып
алынған акциялардың құнына жарғылық капитал азаяды және бухгалтерлік есеп
шоттарында келесідей жазулар жазылады:
Дебет: 5010 Артықшылығы бар акциялар
Кредит 5210 Сатып алынған меншікті үлестік құралдары.
Ұйымның өз жұмысшылары мен қызметкерлерінің материалдық құқылылығын
көтеру мен ынталандыру мақсатындағы олардың арасында опцион арқылы сатып
алынған меншікті акцияларды сату жолымен қайта бөлуге құқығы бар, осылайша
көрсетілген акциялар нарықта қайта айналысқа түседі. Осы кезде сатып
алынған меншікті акцияның нақты құнының олардың номиналды құнының
қатынасынан келесідей бухгалтерлік жазулар жүргізіледі:
– егер сатып алынған акцияларды нақты жүзеге асыру құны номиналды
құнына тең болса:
Дебет 1030 Есеп айырысу шоттарындағы ақша-қаражаттары
1010 Кассадағы ақша-қаражаттары
Кредит 5210 сатып алынған меншікті үлестік құралдар
– егер сатып алынған акцияларды нақты жүзеге асыру құны номиналды
құнынан төмен болса:
Дебет 1030 Есеп айырысу шотындағы ақша-қаражаттары
1010 Кассадағы қолма-қол ақша-қаражаттары - сатып алынған
акцияларды нақты жүзеге асыру құнына
5310 Эмиссялық табыс - сатып алынған акцияларды нақты
жүзеге асыру құнынан номиналды құнының асқан сомасына
Кредит: 5210 Сатып алынған меншікті үлестік құралдар –
сатып алынған акциялардың номиналды құнына.
Егер сатып алынған акциялардың нақты жүзеге асыру құнынан номианлды
құнының асқан сомасын жабуға қосымша төленген капитал жеткілікссіз болса,
онда жабылмаған сома 5510 Есепті жылдың бөлінбеген табысы (зияны)
Дебет 1030 Есеп айырысу шотындағы ақша-қаражаттары,
1010 Кассадағы ұлттық валютадағы қолма-қол ақша-қаражаттары-
сатып алынған акцияларды нақты жүзеге асырудың құнына
Кредит 5210 сатып алынған меншікті үлестік құралдар - сатып
алынған акциялардың номиналды құнының жүзеге асырғандағы нақты құнынан
асқан сомасына
5310 Эмиссялық табыс
Акционерлерден алынған акцияларды айналыстан шығару мақсатында меншікті
акцияларды жою мүмкін. Акцияларды жойған кезде арнайы комиссия акцияларды
жою туралы акт толтырады. Актте міндетті түрде көрсетіледі: мерзімі, нөмері
және эмиссиялық құрылымы, эмиссияның мемлекеттік тіркелгені туралы
куәліктің толтырылатын датасы мен нөмері, акциялардың дайындауға
тапсырысты кім және қашан дайындаған саны түрі, номиналы, ұлттық
идентификациялық нөмері, мерзімі, жою әдісі мен орны. Актке барлық комиссия
қол қойып,ұйымның мөрімен рассталады.
5210 Сатып алынған меншікті үлестік құралдар шотының талдамалы есебі
№13 журнал-ордерінде көрсетілген шоттың кредитінен басқа шоттардың дебеті
бойынша жүргізілген, сонымен қатар ведомостте қосымша немесе есепті
машинограмма компьютерлендіру кезінде айналыстан алынған акциялардың түрі
(қарапайым, артықшылығы бар), сериясы мен реттік номері бойынша есеп
жүргізілуі тиіс.
Қосымша төленген капитал – бұл ұйым өзінің меншікті акцияларын сату
нәтижесінде алынған номиналды құнынан (эмиссиялық табыс акцияларды жүзеге
асыру кезіндегі нақты құнының асқан сомасы. Қосымша төленген капитал туралы
ақпаратты кеңейту үшін 5310 Эмиссиялық табыс шоты пайдаланылады. Осы
шоттың кредиті бойынша 1280, 2180 Басқа да дебиторлық қарыздар шоты немесе
ақша-қаражаттары есебі бойныша шоттарымен корреспонденциялып, акцияның
номиналды құнынан, немесе нақты құнынан асқан сомасы көрсетіледі[57,45б.].
Меншікті акциядағы сатудан түсінен касса мен валютталық және есеп
шоттарына түскен кезде сатылған акциялардың нақты құнының номиналды құнынан
асқан сомасны келесі бухгалтерлік есеп шоттарныда
Дебет 1030 Есеп айырысу шотындағы ақша-қаражаттары
1010 Кассадағы қолма-қол ақша-қаражаттары
Кредит 5310 Эмиссиялық табыс
Сатылған меншікті акциялардың шоттардың төлеуге көрсетілген, жағдайда
келесідей бухгалтерлік жазулар жүргізіледі:
Дебет: 1280 Басқа да дебиторлық қарыздар
2180 Сатылған акциялардың нақты құнына
Кредит: 6210 Активтердің шығуынан түскен табыс -
сатылатын акциялардың номиналды.
5310 Эмиссиялық табыс - акциялардың номиналды
құнынан асқан сомасына. Меншікті акцияларды сатумен байланысты шығындар
(андеррайтерлерген еңбекақы, жауапкершілік салық, жарнама шығындары, бағалы
қағаздар нарығына андеррайтерлер қатысқан үлесіне алымдар және тағы
басқалар.
7410 Активтердің шығуынан алынатын шығыстар шотында есепке алынады.
Осы кезде шоттардың корреспенденциясы келесі түрде болады:
– төлемді – есеп айырысу ведомыстына сәйкесінше акцияларды сатумен
айналысатын андеррайтер мен немесе басқа да тұлғаларға есептелген
еңбекақы сомасына:
Дебет 7410 Активтердің шығуынан алынатын шығыстар
Кредит 3350 Еңбекақы бойынша қызметкерлермен
айырысу
– есептелген еңбекақы сомасына әлеуметтік салық сомасына:
Дебет 7410 Активтердің шығуынан алынған шығыстар
Кредит 3150 Әлеуметтік салық
– есеп шоттың кассалық шығыс ордерінен банктің көшірмесі сәйкес,
акцияларды сатумен байланысты төленген жарнама шығындарының әртүрлі
алымдар мен басқа да шығындардың сомасына :
Дебет: 7410 Активтердің шығынан алынған шығыстар
Кредиті 1030 Есеп айырысу шоттындағы ақша-қаржаттары
Ұйым бекітілген жарғылық капиталды және дивиденттерді тұрақты түрде
алумен байланысты құрушылардың акционерлік, инвесторлардың қызығушылығының
сенімді қорғанысын қамтамасыз ету үшін резервтік капиталды құра алады.
Резервтік капитал – бұл ұйымының (акционерлік қоғам, жауапкершілігі
шектеулі серіктестік нысанындағы меншікті ақша-қаражаттары бөлігі) ол егер
ағымдағы таза табысы жеткіліксіз болғанда қаржы-шаруашылық қызметтің
шығындары өтеу үшін және құрушыларға (акционерлер, инвесторларға
дивидендтерді төлеу үшін арналады және ұйымының бөлінбеген табысын есептеу
арқылы құралады. Резервтік капиталды құрудың мақсаты акция құнының төмендеу
тәуекелі пайда болған жағдайда жарғылық капиталдың көлемін сақтау болып
табылады, себебі осы резервтер арқылы жарғылық капитал толтырылады.
Резервтік капиталдың құрылуы құрушы құжаттарда бекітілген, ұйымның өзінің
бастамасымен, тәртіпте құралады, және ол әрекет етуші заңнама мен
қарастырылған жағдайда міндетті және ұйымның шешімімен болады. Резервті
капитал ұйымды мемлекеттік тіркеген кезде екі жыл ішінде құрылуы тиіс.
Жыл сайынғы аударымдар көлемі ұйымның еңбек ұжымының жалпы жиналысында
орнатылады және бекітілген тәртіпте мемлекеттік тіркеуге жататын құрушы
құжаттарында тіркеледі. Жарғылық капиталдың өсуі кезінде қаржы-шаруашылық
қызметінің, инфляцияның және т.б. көлемінің өсуімімен байланысты резервтік
капиталдың көлемі де өсірілуі тиіс.
Құрушы құжаттар мен заңнамаларға сәйкес құрылатын ұйымның резервтік
капиталдың жағдайда мен қозғалысы туралы ақпаратты ұлғайту үшін 5400
Резервтер атты шотының бөлімшелері арналған:
- 5410 Құрылтай құжаттарымен бекітілген резервтік капитал;
- 5420 Негізгі құралдарды қайта бағалау резерві;
- 5430 Материалды емес активтерді қайта бағалау резерві;
- 5440 Қаржылық активтерді қайта бағалау резерві;
- 5450 Шет елдік қызмет бойынша шет ел валютасын қайта есептеу
резерві;
- 5460 Басқа да резевтер.
Ұйымның нормативтік базасына байланысты резервтік капиталдың
құрылуымен бухгалтерлік есеп шоттарында келесідей жазулар жазылады:
Дебет 5510 Есепті жылдың бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зияны)
Кредит 5410 Құрылтай құжаттарымен бекітілген резервтік
капитал.
Құрылған резервті капитал ұйымының еңбек ұжымының жалпы жиналысының
шешімі бойынша келесідей мақсаттарда қолданылуы мүмкін:
– акционерлеге тиісілі акциялар бойынша бөлінбеген табыстың
жеткіліксіз немесе болмаған жағдайында, бірақ дивиденттерді төлеуге
байлансыты міндеттемелер болған жағдайда дивиденттерді есертеу. Осы
кезде келесідей бухгалтерлік жазбалар береді:
– бөлінген табыстың жеткіліксіз немесе болмаған жағдайында
серіктестіктің қатысушының табысын олардың тиісілі үлеске сәйкес
есептеу кезінде келесідей бухгалтерлік жазулар береді
Талдамалы есеп №13 журнал-ордерінде көрсетілген шоттардың кредиті
бойынша немесе осы шоттар бойынша айналым ведомстың нысаны бар
машиннограммада есепті компьютерлендіру кезінде жүргезіледі.
Қосымша төленген капиталдың сомасы ұйымының ағымдағы қажеттіліктеріне
қолдамалы болмайды. Олар бектілген тәріпте,и ержелерге сәйкес, жарғылық
шоттардарын жабуға, яғни акцияларды сатудағы нақты пайдаланылады. Соған
сәйкес, келесідей бухгалтерлік есеп жазулар жазалылынады:
– жарғылық капиталды көбейту үшін:
Дебет 5310 Эмиссиялық табыс
Кредит 5010 Жарияланған капитал
5310 шоттыңың талдамалы есебі №13 журнал-
ордерінде жүргізеді.
Қосымша төленбеген капитал – бұл инфляцияға байланысты негізгі құралдар,
инвестициялар мен басқа да актитвтердің қайта бағалау нәтижесінде алынған
салымдар.
Аталған капиталдың қозғалысы мен қалдығы туралы ақпаратты кеңейту
үшін келесідей шот қолданылады:
5420 - Негізгі құралдар оның ішінде ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі
қорларды, аяқталған капитал салымдар мен құрыл-жабықтарды қайта бағалауды
инфляция нәтижесінде активтердің құнының жоғарлаушымен байланысты заңнамаға
сәйкес ұйым өзжүзенде асырады. Сонндымен қатар, ұйым негізгі құралдардың
баланстық құнын қайта есептеу арқылы негзгі құралдардың индексацияын жүзеге
асыруға құқығы бар. Бағалар құжаттар арқылы немесе сараптау арқылы расталуы
тиіс.
Арнайы құрылған есептеулердің негізіндегі негізгі құралдардың (жерден
басқа) бағалауға дейінгі сомаға келесідей жазулар жазылынады:
Дебет 2410 Негізгі құралдар
Кредит 5420 Қайта бағалауға арналған резерв
Амортизацияны есептеу негізгі негізгі құралдар объектінің тозу сомасына
келесідей бухгалтерлік жазулар жасалады:
Дебет 5420 Қайта бағалауға арналған резерв
Кредит 2420 негізгі құралдардың амортизациясы мен құнсыздануы.
Орнатылуға арналған аяқталған капитал салымдары мен құрал-жабдықтарды
индексациялау кезінде келесідей шоттардың корреспондециясы жасалады.
Дебет 2930 Аяқталмаған өндіріс
Кредит 5420 Қайта бағалауға арналған резерв
Қайта бағалауға дейінгі сома салық есебінде салық төлеушінің жылдық
жиынтық табысы ретінде көрсетіледі. Негізгі құралдар объектілерін пайдалану
шегіндегі қайта бағалауға дейінгі сомалы қолданылатын амортизацияны есептеу
әдісінде сәйкес анықталған көлемде бөлінген табысқа ай сайын аударуға
жататын қайта бағалауға дейінгі сомманы анықтау үшін бухгалтерия келесідей
есеп жүргізеді.
Негізгі құралдар объектілерін қайта бағалауға дейін есептелген соммасы
ай сайын ұйымның бөлінбеген табысын апарылыды да келесідей бухгалтерлік
есеп жазулары жазылады:
Дебет 5420 Қайта бағалауға арналған резерв
Кредит 5510 Есепті жылдың бөлінбеген пайдасы (зияны).
Негізгі құралдардың объектілерін шығыстау кезінде қызмет ету мерзімі
ішінде ұйымның бөлінбеген табысына апарылмаған, қайта бағаланған барлық
сомма шығыстаудың себебіне байланыссыз көрсетілген табысқа толық
апарылады[16,40б].
Қазақстан Республикасының жауапкершілігі шектелі серіктестіктер туралы
заңына сәйкес негізгі құралдардан бағалауға дейінгі сомма жарғылық
капиталды ұлғайтуға бағытталуы мүмкін.
Негізгі құралдар объектілерін бағалауға дейін алынған сомма негізгі
құралдар объектілерін жоюдан алынған шығындарды жабуға бағытталуы мүмкін.
Осы кезде негізгі құралдар объектілердің жоюдан алынған шығыстардың
соммасына келесідей бухгалтерлік жазулар жүргізеледі:
Дебет 5420 Негізгі құралдарды қайта бағалау резерві
Кредит 7410 Активтердің шығуынан алынатын шығыстар
Ұйымдарда есепті кезеңнің соңында пайда немесе зиян мөлшері анықталады.
Анықталған сома шоттар жоспарының 5 бөлімнің шоттарында жүргізіледі.
5510-шот Есепті кезеңдегі бөлінбеген пайда (жабылмаған зияны).
5520-шот Өткен жылдардың бөлінбеген пайда (жабылмаған зияны).
Енді осы келтірілген шоттар бойынша жасалатын операцияларын қарастырып
көрейік.
Есепті жылдың бөлінбеген табысының (жабылмаған зияны) есебі есеп
берілетін жылда пайда болған бөлінбеген табыс немесе жабылмаған сомасының
қолда бары және қозғалысы туралы ақпараттарды жинақтауға арналған 5510 шоты
пайдаланады.
Есеп берілетін жылдың соңында 5510-шотқа жыл ішінде есептелінген
табыстың немесе зиянның сомасы жазылады.
Сонымен қоса, 5510-шоттың кредиті және 5410-шоттың дебеті ― есепті
жылдағы алынған зиянды өтеуге бағытталған резерв капиталының сомасы
көрсетіледі; 5510-шоттың кредиті және 5420 шоттың дебеті ― есептен
шығарылған негізгі құралдар бойынша қайта бағалаудың сомасын, қызмет ету
барысында бұрындары таратылмаған табыстың сомасын және ұзақ мерзімді
инвестицияның сомасын көрсетеді; 5510-шоттың кредиті және 5210-шоттың
дебеті ― өз акцияларын қайтып сатып алған кезде, номиналдық құнынан төмен
болған соманың айырмасы көрсетіледі.
5430 щоттың дебеті бойынша мынадай шаруашылық операциялары көрініс
табады:
5410-ші құрылтай құжатымен белгіленген резервтік капитал, 5440-ші
Басқа да резервтік капитал шотының кредиті қолданылып жүрген заңдарға
сәйкес құрылтай құжаттарында белгіленген мөлшерінде резервтік капиталға
аударылған сомасы; 3540-ші Жай акциялар бойынша есеп айрысулар, 3030-ші
Артықшылығы бар акциялар бойынша есеп айрысулар, 3390-ші Өзге қысқа
мерзімді кредтиорлық берешек шоттарының кредиті ― жай және артықшылығы бар
акциялар бойынша дивиденттерге, сондай-ақ шаруашылық серіктестіктердің
қатысушыларына табыс төлеуге, есепті жылда жұмсалатын бөлінбеген табыстың
сомасы; 5210-ші сатып алынған жеке меншік үлестік құралдар шотының
кредиті ― акционерлерден өз акцияларын олардың атауы (номиналды) құнынан
жоғары бағаға сатып алғаннан түскен айырма сомасы.
Есепті жылдың бөлінбей қалған табысы (зияны) есептен былайша шығарылады,
яғни бөлінбеген табыс сомасына: 5520-шот дебеттелінеді, 5510-шот
кредиттелінеді[13,27б.].
Жоғарыда келтірілген жазбалардан кейін 5510-ші шот бойынша қалдық
қалмауы керек, сондықтан ол міндетті түрде жабылады.
Өткен жылдардың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны) есеп берілетін
жылдан бұрынғы жылдары пайда болған бөлінбеген табыс немесе жабылмаған зиян
сомаларының қолда бары және қозғалысы туралы ақпаратты жинақтауға арналған,
ол 5520 шотта жүргізіледі.
5520 шоттың кредиті бойынша келесідей шаруашылық операциялары:
– өткен жылдардың белгіленген тәртібінде таратылмаған табыстың сомасы
5510 шоттың дебетінде; өткен жылдардағы өтелмеген зиянды өтеу үшін
бағытталған резервтік капиталдың сомасы 5310 шоттарының дебетінде көрініс
табады.
5520 шоттың дебеті бойынша төмендегідей шаруашылық операциялары:
– өткен жылдардың белгіленген тәртібінде жабылмаған (өтелмеген) зиянның
сомасы 5510 шоттың кредитінде; шаруашылық серіктестіктерінің
қатысушыларының табыстар мен жай және айрықша акциялар бойынша төленетін
дивиденттердің есепті жылдағы алынған табыстың есебінен өтеуі 3030, 4030
шоттарының кредитінде; жарғылық капиталды толықтыру үшін өткен жылдарда
алынған табыстан аталған мақсатқа бағытталған сомасы 5030 шоттарының
кредитінде көрініс табады.
Ұйымныңқорытынды табысынан бюджетке төленетін және табыстың есебінен
өтелетін басқадай шығындарды төлегеннен қалған сомасы есепті жылдың
бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зияны) болып табылады.
Бөлінбеген пайда көбейгенде (келіп кірістелгенде) 5410Есепті жылдың
бөлінбеген табысы (жабылмаған зиян) кредиттелінеді. Ал керісінше
бөлінбеген пайданың жұмсалуы немесе осы жылғы шеккен зиян Есепті жылдың
бөлінбеген табысы (жабылмаған зиян) шотының дебитіне жазылады[19,23б.].
- есеп беретін жылғы шаруашылық субъектінің шеккен қорытынды зиянының
сомасына: Дт 5510 Есепті жылдың бөлінбеген кірісі (жабылмаған
зиян) шоты; Кт 7010 шоты түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.
- Ұйым өзінің кірісі есебінен резервтік қор құрған уақытта оған тиісті
сомаға:
Дт 5510 Есепті жылдың бөлінген кірісі (жабылмаған зиян) шоты;
Кт 5410-5450, 5320 резервтер шоттарының тиістісі түрінде
бухгалтерлік жазу жазылады.
- акционерлік қоғамның (кәсіпорынның) акционерлерге (серіктестіктерге)
дивидент ретінде төлейтін немесе төлеген сомасына: Дт 5510 Есепті
жылдың бөлінбеген кірісі (жабылмыған зиян) шоты;
Кт 1610,2940 Орындалатын жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер үшін
алынған аванс және тағы да басқа шоттарының тиістісі түрінде
бухгалтерлік жазу жазылады.
- акционерлерге (серіктестіктерге, қатысушыларға) дивиденттерді
төлегеннен қалған есеп беретін жылдың бөлінбеген кірісі сомасына:
Дт 5510Есепті жылдың бөлінбеген кірісі (жабылмаған
зияны) шоты;
Кт 5530 Өткен жылдың бөлінбеген кірісі (жабылмаған зияны) шоты
түрінде бухгартерлік жазу жазылады[3].
Жалпы акционерлік қоғамның, немесе қандай да бір ұйымның құрылғаннан
бастап жұмсалмаған (бөлінбеген) таза пайдасы оның капиталы болып саналады.
Кез келген ұйымның меншікті капиталының жалпы сомасы, яғни барлық
активтерінің меншікті капиталының жалпы сомасы, яғни барлық активтерінің
сомаларының қосындысынан міндеттемелері сомаларының қосындысын алып
тастағандағы қалған сомасы кәіпорынның немесе акционерлік қоғамның
жарғысында көрсетіліп белгіленген жарғылық капиталының сомасынан кем
болмауы тиіс. Егер баланс активінің нетто сомасы қоғамның жарғысында
белгіленген жарғылық қордан кем болған жағдайда ұйымның қызметінің
рентабельдігінің төмен екендігін көрсетеді. Бұндай жағдайда ұйымның
жарғылық қорының мөлшері қайта қаралуға тиісті.
Есепті жылдың соңында барлық кәсіпорындардың бухгалтериясында алтыншы
табыстар және жетінші шығыстар деп аталатын бөлім шоттары жиынтық
пайда (зиян) деп аталатын шотпен жабылуы тиіс, яғни бұл шоттарда қалдық
қалмайды. Жоғарыда аталған алтыншы бөлім шоттарын жабу барысында
бухгалтерлік есепте алтыншы бөлім шоттары дебеттелініп, жиынтық пайда
(зиян) деп аталатын шот кредиттелінеді. Ал жетінші бөлім шоттары жабу
барысында бухгалтерлік есепте жиынтық кіріс (зиян) деп аталатын шот
дебеттелініп, жетінші шығыстар деп аталатын бөлім шоттары кредиттелінеді.
Осы операциялардың қорытындысы бойынша жинтық кіріс (зиян) деп аталатын
шоттың дебеті мен кредитіндегі сомалар салыстырылып, егер дебетіндегі сома
артық болған жағдайда ұйымның есепті жылы зиян шеккендегі, ал кредиттік
сома артық болған жағдайда ұйымның есепті жылы өзінің істеген жұмысының
қорытындысы бойынша пайда тапқандығы болып табылады.
Халықаралық тәжірибе бойынша көптеген елдердің қаржылық есептілікті
құрастыру тәжірибесінде резервтер төрт негізгі сипаттамалары бойынша
жіктеледі:
1. Капитал резервтері және болашақ табыс түсімдерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz