Қазақ спортының дамуындағы ұлттық патриотизм идеясы
Кіріспе ... 3
1 Қазақ халқының спорттық өнерінің тарихи.философиялық негіздері мен ұлттық патриотизмнің шығу тегі .. 11
1.1 Қазақтардың дәстүрлі мәдениетіндегі спорт өнерінің қалыптасуының тарихи.философиялық негіздері .. 11
1.2 Жауынгерлік дәстүрдің ұлттық менталитеттегі спорттық сипаты және патриотизмдік қыры .. 37
1.3 Қазақтарда патриоттық тұлғаны жетілдірудегі руханилық пен тән шынықтырудың бірлігі .. 50
2 Ұлттық идея және Қазақстан спортындағы патриотизм .. 64
2.1 Спорт өнеріндегі ұлттық идея көрінісі .. 64
2.2 Қазақстан спортының дамуы және ондағы патриотизмдік рух .. 74
2.3 Ұлттық спорт философиясының қалыптасуы және әлемдік деңгейдегі қазақстандық спортшылар .. 95
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 111
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 115
1 Қазақ халқының спорттық өнерінің тарихи.философиялық негіздері мен ұлттық патриотизмнің шығу тегі .. 11
1.1 Қазақтардың дәстүрлі мәдениетіндегі спорт өнерінің қалыптасуының тарихи.философиялық негіздері .. 11
1.2 Жауынгерлік дәстүрдің ұлттық менталитеттегі спорттық сипаты және патриотизмдік қыры .. 37
1.3 Қазақтарда патриоттық тұлғаны жетілдірудегі руханилық пен тән шынықтырудың бірлігі .. 50
2 Ұлттық идея және Қазақстан спортындағы патриотизм .. 64
2.1 Спорт өнеріндегі ұлттық идея көрінісі .. 64
2.2 Қазақстан спортының дамуы және ондағы патриотизмдік рух .. 74
2.3 Ұлттық спорт философиясының қалыптасуы және әлемдік деңгейдегі қазақстандық спортшылар .. 95
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 111
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 115
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Спорт адамзат мәдениетінің ертеден келе жатқан бір саласы. Оның тарихи – философиялық мәні мен маңызы туралы көптеген ғалымдар әр түрлі деңгейде біршама еңбектер жазған, парасатты пікірлер айтқан.
Спорттың адам денсаулығына әсері ғана емес, оның қоғамдық санадағы орны, адамдардың рухани өміріндегі жасампаздық қасиеті де бұл тақырыпты тереңдей зерттеп, философиялық тұрғыдан нақты жауап беруді қажет етеді. Аталған жұмыста спорт өнерінің әлеуметтік маңызы, ұлттық ерекшеліктері мен болмыс-бітімі қазақ философиясы негізінде талданып, зерделенеді. Спорттық өнер феномені ұлттық философиялық ой толғам тарихы тұрғысында сараланып, оның теориялық мәселелері жүйелі талданып, таразыланады. Яғни, көне дәуірлердегі арғықазақтық дүниетанымдағы діни, натурфилософиялық, алғы философиялық көзқарастардағы алғыспорттық мәселелерді ауқымды түрде ашу қолға алынады, қазақ дәстүрі мен менталитетіндегі физиологиялық жетілудің эмоционалды-рационалды жақтары баса көрсетіліп, оған жасалған құрылымдық-функционалдық талдаулар ұлттық түсініктер бойынша, халықтық дүниетанымды негізгі ала отырып бағамдалады. Демек, түркі және қазақ халқындағы қалыптасқан спорт өнерінің шығу тегін ашудың және қазіргі замандағы отансүйгіштікпен байланысқан философиясын ғылыми-теориялық түрде зерделеу қолға алынған еңбек болып табылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Көне дәуірлерден бастап, оғыз-қыпшақ кезеңіне дейінгі дүниетанымдық салттарды өткен мен бүгіннің мәңгілік рухани кеңістігіне шығару мен дәстүрлі әлемдік рухани-мәдени кеңістіктегі өнер принциптерін ұқсату түрінде ұлттық дүниетаным көшірмесінен интроекциялау маңызды, өзекті болып отыр.
Бұл еліміздің «Қазақстан-2030» бағдарламасына, «Мәдени мұра» жылының талаптарына, Қазақстанның әлемдегі дамыған 50 елдің қатарына кіру стратегиясына сәйкес келетін, далалық даналық пен нақты биоәлеуметтік дамудың айғағын зерделейтін еңбектердің бірі болмақ.
Халқымыздың ұлттық мәдениетіне қатысты мәселелерді ашудың өзектілігін алғаш ұсынғандардың бірі: «қазақтардың қайталанбас этникалық әлемі әлі жете зерттелмей, зерделенбей жатқан тылсым дүние» деп атап көрсеткен ел басшысы Н. Назарбаевтың да қоғамымыздың рухани-әлеуметтік саласының даму бағыттарын жіті қадағалап, әрдайым жете көңіл бөліп отырғандығын атап өткіміз келеді [1, 19 б.].
Бүгінгі таңдағы этникалық мәдени спорт өнерін және оның отансүйгіштік қызметін тұтас ұлттық идея тұрғысынан ғылыми-теориялық түрде зерделеп, оның әлемдік ойсанадағы спорттық және отансүйгіштік принциптермен сабақтастығын аша отырып, өзіндік төлтума дүниетанымымызды, гуманизмімізді, патриотизмімізді айшықтау да тарихи-мәдени іргетасымыз бен рухани кеңістігімізді нығайтатыны хақ.
Спорттың адам денсаулығына әсері ғана емес, оның қоғамдық санадағы орны, адамдардың рухани өміріндегі жасампаздық қасиеті де бұл тақырыпты тереңдей зерттеп, философиялық тұрғыдан нақты жауап беруді қажет етеді. Аталған жұмыста спорт өнерінің әлеуметтік маңызы, ұлттық ерекшеліктері мен болмыс-бітімі қазақ философиясы негізінде талданып, зерделенеді. Спорттық өнер феномені ұлттық философиялық ой толғам тарихы тұрғысында сараланып, оның теориялық мәселелері жүйелі талданып, таразыланады. Яғни, көне дәуірлердегі арғықазақтық дүниетанымдағы діни, натурфилософиялық, алғы философиялық көзқарастардағы алғыспорттық мәселелерді ауқымды түрде ашу қолға алынады, қазақ дәстүрі мен менталитетіндегі физиологиялық жетілудің эмоционалды-рационалды жақтары баса көрсетіліп, оған жасалған құрылымдық-функционалдық талдаулар ұлттық түсініктер бойынша, халықтық дүниетанымды негізгі ала отырып бағамдалады. Демек, түркі және қазақ халқындағы қалыптасқан спорт өнерінің шығу тегін ашудың және қазіргі замандағы отансүйгіштікпен байланысқан философиясын ғылыми-теориялық түрде зерделеу қолға алынған еңбек болып табылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Көне дәуірлерден бастап, оғыз-қыпшақ кезеңіне дейінгі дүниетанымдық салттарды өткен мен бүгіннің мәңгілік рухани кеңістігіне шығару мен дәстүрлі әлемдік рухани-мәдени кеңістіктегі өнер принциптерін ұқсату түрінде ұлттық дүниетаным көшірмесінен интроекциялау маңызды, өзекті болып отыр.
Бұл еліміздің «Қазақстан-2030» бағдарламасына, «Мәдени мұра» жылының талаптарына, Қазақстанның әлемдегі дамыған 50 елдің қатарына кіру стратегиясына сәйкес келетін, далалық даналық пен нақты биоәлеуметтік дамудың айғағын зерделейтін еңбектердің бірі болмақ.
Халқымыздың ұлттық мәдениетіне қатысты мәселелерді ашудың өзектілігін алғаш ұсынғандардың бірі: «қазақтардың қайталанбас этникалық әлемі әлі жете зерттелмей, зерделенбей жатқан тылсым дүние» деп атап көрсеткен ел басшысы Н. Назарбаевтың да қоғамымыздың рухани-әлеуметтік саласының даму бағыттарын жіті қадағалап, әрдайым жете көңіл бөліп отырғандығын атап өткіміз келеді [1, 19 б.].
Бүгінгі таңдағы этникалық мәдени спорт өнерін және оның отансүйгіштік қызметін тұтас ұлттық идея тұрғысынан ғылыми-теориялық түрде зерделеп, оның әлемдік ойсанадағы спорттық және отансүйгіштік принциптермен сабақтастығын аша отырып, өзіндік төлтума дүниетанымымызды, гуманизмімізді, патриотизмімізді айшықтау да тарихи-мәдени іргетасымыз бен рухани кеңістігімізді нығайтатыны хақ.
1 Назарбаев Н.Ә. Менің арманым да, мұратым да Қазақстан халқын бақытқа жеткізу // Жұлдыз. – 2000. – №7. – 19 б.
2 Гончаров В.Д. Человек в мире спорта. Физическая культура человека: традиций и современность (социально-психологические аспекты). – М.: Физкультура и спорт, 1978. – 96 с.
3 Этнос философиясы // Ғылым тарихы мен философиясы: Оқулық / Жақып Алтаев, Ғарифолла Есім, Тұрсын Ғабитов, Нағима Байтенова. – Алматы: Қазақ университеті, 2006. – 416 б.
4 Қазақ бақсы-балгерлері: /Құраст. Ж.Дәуренбеков, Е.Тұрсынов. - Алматы: Ана тілі, 1993. – 224 б.
5 Қазақ спортының саңлақтары. (Октябрь Жарылғапов, Әбдісалан Нұрмұханов, Бекзат Саттарханов туралы естеліктер). / Құраст. Жарылқасын Нұсқабайұлы. – Алматы: Білім, 2007. – 272 б.
6 Цивилизация // Энциклопедический словарь Ф.А. Брокгауза и И.А. Ефронова. – СПб., 1903. – Т. 38. – 442 с.
7 Клод Каэн. Кочевники и оседлые в средневековом мусульманском мире // Мусульманский мир. – М., 1981. – 312 с.
8 Ислам в Восточной, Центральной и Южной Африке. – М., 1991. – 226 с
9 Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: Летопись трех тысячелетии. – Алма-Ата: Рауан, 1992.-374с.
10 Зайончковский А. Старейшие арабские хадисы о тюрках. VІІ-ХІ вв.: Тюркологический сборник. – М., 1996.-276с.
11 Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – М., 1993.-516с.
12 Хара Даван Э. Чингис-хан как полководец и его наследие. – Алматы: КРАМДС- Ахмед Яссауи,1993.
13 Пьянков И.В. Средняя Азия в известиях античного историка Ктесия. –Душанбе, 1975-191с.
14 Стеблева И.В. Поэзия тюрков VI-VIII вв. – М., 1965-140с.
15 Тынышпаев М. Историческая справка о племеном составе коренного населения Ташкентского уезда. – Кызыл-Орда, 1926.
16 Бекежан Ө.Қ. Қоғам және миф: Оқу құралы. – Алматы: Домино, 2002. – 124 б.
17 Устиненко В.И. Игра и эстетическая деятельность: автореф. ... док. пед. наук. – М., 1969. – 35 с.
18 Меңлібаев Қ. Патриотизм және ұлтаралық қатынас мәдениеті // Ақиқат. – 2000. – №12.- 3-9 бб.
19 Қазақтың халық философиясы // 20 том. – Астана: Аударма, 2006. – 7 Т. – 544 б.
20 Төтенайдың Б. Бастауыш мектептегі дене тәрбиесі (Мұғалімдерге арналған көмекші құрал). – Алматы: Рауан, 1994. – 63 б.
21 Смирнов Д.Р. Транежеры в доме // Физкультура и спорт. – М.: Знание, 1991. – №2 – С.15-17.
22 Кшибеков Д., Кшибеков Т. Речь и писменность. Трансформация звуко-знаковых систем. – Алматы: Гылым, 2004. – 263 б.
23 Ежелгі көшпелілер дүниетанымы // 20 том. – Астана: Аударма, 2005. –1 Т. – 496 б.
24 Малков Е.А. Подружись с «королевой спорта» 2-е изд., доп. – М.: Просвещение, 1991. – 127 с.
25 Пономарев Н.А. К Вопросу о социальной природе спорта // Тезисы докладов итоговой научной конференций. – Л.: ВДКИФК, 1983.- С.14
26 Сулейманов Н.И. К определению сущность и структуры спорта как социальной сферы. – Хабаровск, 1982. – 256 с.
27 Матвеев Л.П. Введение в теорию физической культуры. – М.: ФиС, 1983.-128 с.
28 Пономарев Н.И., Столяров В.И. Физическая культура и спорт в современном обществе. – М.: Высшая школа, 1983.-112 с.
29 Манько Ю.В. Состязательность как сущностная черта спорта. Тезисы докладов итоговой научной конференций. – Л.: ВДКИФК, 1982. – С. 14
30 Кучеревский В.Б. Спортивные отношения и личность // Спорт и личность. – М.: Физкультура и спорт, 1975. – 192 с.
31 Ольшанский Т. Магия спорта. – М.: Планета, 1989.-286 с.
32 Лубышева Л.И. Социология физической культуры и спорта: Учеб. пособие. – М.: Академия, 2001. – 240 с.
33 Решетников Н.В., Кислицын Ю.Л. Физическая культура: 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Высшая школа, 2000. – 152 с.
34 Қорқыт Ата кітабы / Түркі тілінен ауд: Б. Ысқақов. – Алматы: Жазушы, 1994. – 362 б.
35 Бекеева Н.Ж. Қазақ поэзиясындағы трагедиялық ахуал мен қаһармандық рух: филол. ғыл. канд. ... автореф.: 07.00.02. – Алматы, 1999. – 21б.
36 Смирнов Ю.И., Полевщиков М.М. Спортивная метрология. – М.: Академия, 2000. – 232 с.
37 Педагогика: Оқу құралы. /Жалпы ред. басқ. Құдиярова А.М. – Алматы: Дарын, 2004. – 448 б.
38 Нурланова К. Человек и мир. Казахская национальная идея. – Алма-Ата: Қаржы-Қаражат, 1994. – 48 с.
39 Әлібеков Ш. Қазақ фольклорының эстетикасы. – Алматы: Рауан, 1991. – 128 б.
40 Серікқалиұлы З. Дүниетану даналығы. Ғылыми және көркемдік таным ерекшеліктері. – Алматы: Білім, 1994. – 224 б.
41 Орынбеков М. Қазақ дүниетанымындағы тәңіршілдік //Философия тарихы. 20 том. – Астана: Аударма, 2006. – 14 Т. – 488 б.
42 Ғұзыхан А. Қазақтардың дүниетанымы. – Алматы: Қазақ университеті, 1993. – 56 б.
43 Краткий словарь по эстетике / Под. ред. М.Ф. Овсянникова. – М.: Просвещение, 1983. – 223 с.
44 Краткая философская энциклопедия. – М.: Прогресс-Энциклопедия, 1994. – 576 с.
45 Краткий словарь по социологий. – М., 1989. – 218 с
46 Психология /Под ред. В. М. Мельникова. – М.: Физкультура и спорт, 1987. – 367 с.
47 Большая Советская энциклопедия / Гл. ред. А.М. Прохоров // В 30 т. - М.: Советская энциклопедия, 1975. – Т. 19. – 648 с
48 Ай, заман-ай, заман-ай... (Бес ғасыр жырлайды) 2 томдық. / Құраст. М. Мағауин, М. Байділдаев. – Алматы: Қазақ ССР баспасөз жөніндегі мемлекеттік комитеті Бас редакциясы, 1991. – 1 Т. – 384 б.
49 Ленин В.И. Сочинения. – М.: Просвещение, 1970. – Т. 28. – 400 с.
50 Иманбаева С.Т. Оқушыларды ұлттық жауынгерлік дәстүр арқылы ерлікке баулудың педагогикалық негіздері: пед. ғыл. канд. ... автореф. - Алматы, 1995. – 23 б.
51 Қалиева К.И. Махмұт Қашқаридың педагогикалық идеялары: пед. ғыл. канд. ... автореф.: 13.00.01. – Алматы, 2003. – 24 б.
52 Абсаттаров Р.Б. Национальные процессы: Особенности и проблемы / Отв. ред. Д.К. Кшибеков. – Алматы: Ғылым, 1995. – 248 с.
53 Менлибаев К.Н. Роль национальных традиций в патриотическом воспитаний (по материалам конкретно-социологических исследовании молодежи Республики Казахстан): автореф. ... канд. филос. наук.: 09.00.02. –Алматы: Институт Философии НАН РК, 1995. – 19 с.
54 Айталы А. Ұлттану / Оқу құралы. – Алматы: Арыс, 2000. – 237 б.
55 Қартаева Ш.С. Қазақ халқының әскери өнері және жауынгерлік дәстүрі (ХҮ-ХҮІ ғғ.): т. ғыл. канд. ... автореф.: 07.00.02. – Алматы, 1999. – 21 б.
56 Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. Қазақтың батырлық жырларының поэтикасы. – Алматы: Ғылым, 1993. – 296 б.
57 Жарықбаев Қ. Қазақ психологиясының тарихы. - Алматы: Қазақстан, 1996. – 160 б.
58 Григорян Б.Т. Философская антропология: (Критический очерк). – М.: Мысль, 1982. – 188 с. Культурология. Учебное пособие для студентов высших учебных зеведений. – М.: Феникс, 1997. – 576 с.
59 Коробейников Н.К., Михеев А.А., Николенко И.Г. Физическое воспитание. – М.: Высшая школа, 1984. – 336 с.
60 Нұрышева Г. Адам өмірінің философиялық мәні. – Алматы, 2001. – 240 б.
61 Дүйсенбаев А. Қазақ батырларының қаһармандық бейнесі арқылы оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеудің педагогикалық шарттары: пед. ғыл. канд. ... автореф. – Ақтөбе, 2005. – 24 б.
62 Шардарбеков Д.Ш. Қазақтардың зергелік бұйымдары мен қару-жарақтарының тәрбиелік мәні //Актуальные проблемы современной психолого-педагогической науки: Материалы Республиканской научно-теоретической конференции и 4 Тажибаевских чтении, посвященных 70 летию Казахского Национального университета. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 174 с.
63 Шопенгауэр А. Избранные произведения / Сост. авт. вступ. ст. и примеч. И.С. Нарский. – М.: Просвещение, 1992. – 479 с.
64 Радищев А.Н. Избранные сочинение. – М.: Гослитиздат, 1952.-712с.
65 М.Л. Журавин., О.В. Загрядская., Н.В. Казакевич и др. Гимнастика / Под. ред. М.Л. Журавина, Н.К. Меньшикова. – М.: Академия, 2001. – 448 с.
66 Психология. / Под ред. В.М. Мельникова. – М.: Физкультура и спорт, 1987. – 367 с.
67 Тайжан А.Т. Қазақ болмысы. Жоғары оқу орындары студенттерінің гуманитарлық және этномәдени білімдерін тереңдету мақсатында даярланған арнаулы курс бағдарламасы. – Ақтөбе, 2001. – 20 б.
68 Көбесов Ауданбек. Әл Фараби. – Алматы: Қазақстан, 1971. – 172 б.
69 Әлемдік мәдениеттану ой-санасы. Қазақстанның қазіргі заманғы мәдениеттану парадигмалары // 10 томдық. – Алматы: Жазушы, 2006. – 10 Т. –496 б.
70 Антология даосской философии /Состав. В.В. Малявин, Б.Б. Виноградский. – М.: Товарищество «Клышников, Комаров и К», 1994. – 446 с.
71 Турсунов Е.Д. Истоки тюркского фольклора. Коркыт. – Алматы: Дайк-Пресс, 2001. – 168 с.
72 Станкин М.И. Психолого-педагогические основы физического воспитания: Пособие для учителя. – М.; Просвещение, 1987. – 224 с.
73 Философия тарихы: Оқулық / Ж.Алтай, А.Қасабек, Қ.Мұқамбетәли. –Алматы: Жеті Жарғы, 1999. – 288 б.
74 Капышев А., Колчигин С. Философия Грядущего (Истинный Путь Человека). – Алматы: ТОО «Комплекс», 1999. – 184 с.
75 Бартольд В.В. Первоначальный ислам и женщина. - Ислам и культура мусульманства. – М.: Изд. МГУ, 1992. – С. 129
76 Философиялық сөздік / Редкол: Нұрғалиев Р.Н., Ақмамбетов Ғ.Ғ., Әбділдин Ж.М.. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 1996. – 525 б.
77 А. Косиченко., Ә.Нысанбаев. Гипотеза (Болжам) // Таным теориясы. 20 томдық. – Астана: Аударма, 2006. – Т.18. – 504 б.
78 Хейзинга И. В тени завтрашнего дня. – М.: «Прогресс-Академия», 1992. – 464 с.
79 Қазақстан Республикасынынң Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жолдауы. Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру мемлкеттік саясаттың басты мақсаты // Егемен Қазақстан, 2008, 7 ақпан
80 Кішібеков Д. Ұлттық идея // Ақиқат. – 2008. – №5. – 23 б.
81 Андреев В.И. Педагогика. – Казань: Центр инновационных технологий, 2000. – 373 с.
82 Словарь современного литературного языка // В 17 т. – М., 1959. – Т. 9. – 296 с.
83 Патриотизм: истоки и современные проблемы. – Махачкала: Изд-во ДНЦ, 1995. – 94 с.
84 Краткая философская энциклопедия. – М.: Прогресс-Энциклопедия, 1994. – 576 с.
85 Кшибеков Д.К. Кочевое общество: генезис, развитие, упадок. – Алматы: Наука, 1984. – 235 с.
86 Методические рекомендаций по решению проблем организации физического воспитания и спорта Атырауской области / Сост. С.С. Жекенов, Р.К. Жубаншалиев, С.Д. Махамбетова, Х.А. Курекешова. – Алматы, 2007.–232 с
87 Дене тәрбиесі мен спортты ұйымдастыру. Әдістемелік ұсыныс / Құраст. С.С. Жекенов., Р.К. Жұбаншалиев, С.Д.Махамбетова, У.А. Нұрекешова. – Алматы, 2006. – 68 б.
88 Шәмшібек М. Намыс туын жықпаған бұл – Ермахан.// Мектептегі дене шынықтыру. - 2009.- № 2.- 3-5бб.
89 Қазақ. Жоғары оқу орындары студенттеріне арналған оқу құралы. – Алматы: Білім, 1994. – 176 б.
90 Есім Ғ. Хакім Абай. – Алматы: Атамұра-Қазақстан, 1994. – 220 б.
91 Тайжанов А. Жабайхан Әбділдин – Қазақстан философия мектебінің негізін салушы. – Алматы, 2003. – 39 б.
92 Хуземан Фридрих. Об образе и смысле смерти / Пер. с нем. – Москва: Энигма, 1997. – 144 с.
93 Мұстафаев Е.Т. Күрес спортымен шұғылдану арқылы қыз балалардың ерік-жігер қасиетін шыңдау // Дене тәрбиесінің жаршысы. – 2005. – №2. – С. 60-65
94 Н.Хаджиев. Компьютер и физическая культура и спорт // Гимнастика /Сост. В.М. Смолевский. – М.: Физкультура и спорт, 1987. – 111 с.
95 Сағындықов Е. Ұлттық ойындарды оқу-тәрбие ісінде пайдалану (Дене тәрбиесі I-XI кластарға арналған үлгі бағдарлама) –Алматы: Рауан, 1993.– 91 б.
96 Жоба. Қазақтың ұлттық ат спорты ойындарының ережесі. – Астана, 1999. – 21 б.
97 Қазақтың халық философиясы / 20 томдық. – Астана: Аударма, 2006. –Т. 7. – 544 б.
98 Ғаббасов С. Халық педагогикасының негіздері.–Алматы: ӘЛ-ФАРАБИ, 1995.- 460б.
99 Жүнісбеков Ж.Ы. Жасөспірім таеквондашылардың кешенді дайындығы // Дене тәрбиесінің жаршысы. – 2005. – №2. –148 б.
100 Спиридонов В.И. Разработка и исследование физиологических параметров методики цигун, возможности комплексной психоэнергетической активаций спортсменов для побед на олимпиаде в г. Пекине // Вестник физической культуры. – 2005. – №2.- С.60-65.
101 Нұрышева Г.Ж. Философия. Оқу құралы. – Алматы: Зият-Пресс, 2006. – 204 б.
102 Кульназаров А.К., Иванов Г.Д. Концепция развития спортивной науки в системе образования республики Казахстан // Вестник физической культуры. – 2005. – №2. – С.19-20
103 Дене шынықтыру мен спорт туралы ҚР 1999 жылғы 2 желтоқсандағы Заңы. ҚР дене шынықтыру мен спортты дамытудың 2001-2005 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы. Горанько М.И. ЖОО-дағы оқу-педагогикалық пән есебінде дене тәрбиесінің әлеуметтік маңызы // 28-ші ғылыми-практикалық коференция материалдары. – Алматы, 1998. – 108 б.
104 Саламатова Ш.А. Ұлттық діл, ұлттық мінез проблемалары // Этнопсихология және этнопедагогика. Ғылыми жинақ. («Қазақстандағы ұлттық психология мен педагогиканың өзекті проблемалары» атты республикалық ғылыми конференция мен ІІІ-Тәжібаев оқуларының материалдары. – Алматы, 2003. – 146 б.
105 Тәжібаева С.Ғ., Тәуірбаева Г.К.Жалпы білім беретін орта мектептерде тәрбие жұмысын ұйымдастыру тұжырымдамасы. – Алматы, 2006. – 14 б.
2 Гончаров В.Д. Человек в мире спорта. Физическая культура человека: традиций и современность (социально-психологические аспекты). – М.: Физкультура и спорт, 1978. – 96 с.
3 Этнос философиясы // Ғылым тарихы мен философиясы: Оқулық / Жақып Алтаев, Ғарифолла Есім, Тұрсын Ғабитов, Нағима Байтенова. – Алматы: Қазақ университеті, 2006. – 416 б.
4 Қазақ бақсы-балгерлері: /Құраст. Ж.Дәуренбеков, Е.Тұрсынов. - Алматы: Ана тілі, 1993. – 224 б.
5 Қазақ спортының саңлақтары. (Октябрь Жарылғапов, Әбдісалан Нұрмұханов, Бекзат Саттарханов туралы естеліктер). / Құраст. Жарылқасын Нұсқабайұлы. – Алматы: Білім, 2007. – 272 б.
6 Цивилизация // Энциклопедический словарь Ф.А. Брокгауза и И.А. Ефронова. – СПб., 1903. – Т. 38. – 442 с.
7 Клод Каэн. Кочевники и оседлые в средневековом мусульманском мире // Мусульманский мир. – М., 1981. – 312 с.
8 Ислам в Восточной, Центральной и Южной Африке. – М., 1991. – 226 с
9 Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: Летопись трех тысячелетии. – Алма-Ата: Рауан, 1992.-374с.
10 Зайончковский А. Старейшие арабские хадисы о тюрках. VІІ-ХІ вв.: Тюркологический сборник. – М., 1996.-276с.
11 Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – М., 1993.-516с.
12 Хара Даван Э. Чингис-хан как полководец и его наследие. – Алматы: КРАМДС- Ахмед Яссауи,1993.
13 Пьянков И.В. Средняя Азия в известиях античного историка Ктесия. –Душанбе, 1975-191с.
14 Стеблева И.В. Поэзия тюрков VI-VIII вв. – М., 1965-140с.
15 Тынышпаев М. Историческая справка о племеном составе коренного населения Ташкентского уезда. – Кызыл-Орда, 1926.
16 Бекежан Ө.Қ. Қоғам және миф: Оқу құралы. – Алматы: Домино, 2002. – 124 б.
17 Устиненко В.И. Игра и эстетическая деятельность: автореф. ... док. пед. наук. – М., 1969. – 35 с.
18 Меңлібаев Қ. Патриотизм және ұлтаралық қатынас мәдениеті // Ақиқат. – 2000. – №12.- 3-9 бб.
19 Қазақтың халық философиясы // 20 том. – Астана: Аударма, 2006. – 7 Т. – 544 б.
20 Төтенайдың Б. Бастауыш мектептегі дене тәрбиесі (Мұғалімдерге арналған көмекші құрал). – Алматы: Рауан, 1994. – 63 б.
21 Смирнов Д.Р. Транежеры в доме // Физкультура и спорт. – М.: Знание, 1991. – №2 – С.15-17.
22 Кшибеков Д., Кшибеков Т. Речь и писменность. Трансформация звуко-знаковых систем. – Алматы: Гылым, 2004. – 263 б.
23 Ежелгі көшпелілер дүниетанымы // 20 том. – Астана: Аударма, 2005. –1 Т. – 496 б.
24 Малков Е.А. Подружись с «королевой спорта» 2-е изд., доп. – М.: Просвещение, 1991. – 127 с.
25 Пономарев Н.А. К Вопросу о социальной природе спорта // Тезисы докладов итоговой научной конференций. – Л.: ВДКИФК, 1983.- С.14
26 Сулейманов Н.И. К определению сущность и структуры спорта как социальной сферы. – Хабаровск, 1982. – 256 с.
27 Матвеев Л.П. Введение в теорию физической культуры. – М.: ФиС, 1983.-128 с.
28 Пономарев Н.И., Столяров В.И. Физическая культура и спорт в современном обществе. – М.: Высшая школа, 1983.-112 с.
29 Манько Ю.В. Состязательность как сущностная черта спорта. Тезисы докладов итоговой научной конференций. – Л.: ВДКИФК, 1982. – С. 14
30 Кучеревский В.Б. Спортивные отношения и личность // Спорт и личность. – М.: Физкультура и спорт, 1975. – 192 с.
31 Ольшанский Т. Магия спорта. – М.: Планета, 1989.-286 с.
32 Лубышева Л.И. Социология физической культуры и спорта: Учеб. пособие. – М.: Академия, 2001. – 240 с.
33 Решетников Н.В., Кислицын Ю.Л. Физическая культура: 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Высшая школа, 2000. – 152 с.
34 Қорқыт Ата кітабы / Түркі тілінен ауд: Б. Ысқақов. – Алматы: Жазушы, 1994. – 362 б.
35 Бекеева Н.Ж. Қазақ поэзиясындағы трагедиялық ахуал мен қаһармандық рух: филол. ғыл. канд. ... автореф.: 07.00.02. – Алматы, 1999. – 21б.
36 Смирнов Ю.И., Полевщиков М.М. Спортивная метрология. – М.: Академия, 2000. – 232 с.
37 Педагогика: Оқу құралы. /Жалпы ред. басқ. Құдиярова А.М. – Алматы: Дарын, 2004. – 448 б.
38 Нурланова К. Человек и мир. Казахская национальная идея. – Алма-Ата: Қаржы-Қаражат, 1994. – 48 с.
39 Әлібеков Ш. Қазақ фольклорының эстетикасы. – Алматы: Рауан, 1991. – 128 б.
40 Серікқалиұлы З. Дүниетану даналығы. Ғылыми және көркемдік таным ерекшеліктері. – Алматы: Білім, 1994. – 224 б.
41 Орынбеков М. Қазақ дүниетанымындағы тәңіршілдік //Философия тарихы. 20 том. – Астана: Аударма, 2006. – 14 Т. – 488 б.
42 Ғұзыхан А. Қазақтардың дүниетанымы. – Алматы: Қазақ университеті, 1993. – 56 б.
43 Краткий словарь по эстетике / Под. ред. М.Ф. Овсянникова. – М.: Просвещение, 1983. – 223 с.
44 Краткая философская энциклопедия. – М.: Прогресс-Энциклопедия, 1994. – 576 с.
45 Краткий словарь по социологий. – М., 1989. – 218 с
46 Психология /Под ред. В. М. Мельникова. – М.: Физкультура и спорт, 1987. – 367 с.
47 Большая Советская энциклопедия / Гл. ред. А.М. Прохоров // В 30 т. - М.: Советская энциклопедия, 1975. – Т. 19. – 648 с
48 Ай, заман-ай, заман-ай... (Бес ғасыр жырлайды) 2 томдық. / Құраст. М. Мағауин, М. Байділдаев. – Алматы: Қазақ ССР баспасөз жөніндегі мемлекеттік комитеті Бас редакциясы, 1991. – 1 Т. – 384 б.
49 Ленин В.И. Сочинения. – М.: Просвещение, 1970. – Т. 28. – 400 с.
50 Иманбаева С.Т. Оқушыларды ұлттық жауынгерлік дәстүр арқылы ерлікке баулудың педагогикалық негіздері: пед. ғыл. канд. ... автореф. - Алматы, 1995. – 23 б.
51 Қалиева К.И. Махмұт Қашқаридың педагогикалық идеялары: пед. ғыл. канд. ... автореф.: 13.00.01. – Алматы, 2003. – 24 б.
52 Абсаттаров Р.Б. Национальные процессы: Особенности и проблемы / Отв. ред. Д.К. Кшибеков. – Алматы: Ғылым, 1995. – 248 с.
53 Менлибаев К.Н. Роль национальных традиций в патриотическом воспитаний (по материалам конкретно-социологических исследовании молодежи Республики Казахстан): автореф. ... канд. филос. наук.: 09.00.02. –Алматы: Институт Философии НАН РК, 1995. – 19 с.
54 Айталы А. Ұлттану / Оқу құралы. – Алматы: Арыс, 2000. – 237 б.
55 Қартаева Ш.С. Қазақ халқының әскери өнері және жауынгерлік дәстүрі (ХҮ-ХҮІ ғғ.): т. ғыл. канд. ... автореф.: 07.00.02. – Алматы, 1999. – 21 б.
56 Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. Қазақтың батырлық жырларының поэтикасы. – Алматы: Ғылым, 1993. – 296 б.
57 Жарықбаев Қ. Қазақ психологиясының тарихы. - Алматы: Қазақстан, 1996. – 160 б.
58 Григорян Б.Т. Философская антропология: (Критический очерк). – М.: Мысль, 1982. – 188 с. Культурология. Учебное пособие для студентов высших учебных зеведений. – М.: Феникс, 1997. – 576 с.
59 Коробейников Н.К., Михеев А.А., Николенко И.Г. Физическое воспитание. – М.: Высшая школа, 1984. – 336 с.
60 Нұрышева Г. Адам өмірінің философиялық мәні. – Алматы, 2001. – 240 б.
61 Дүйсенбаев А. Қазақ батырларының қаһармандық бейнесі арқылы оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеудің педагогикалық шарттары: пед. ғыл. канд. ... автореф. – Ақтөбе, 2005. – 24 б.
62 Шардарбеков Д.Ш. Қазақтардың зергелік бұйымдары мен қару-жарақтарының тәрбиелік мәні //Актуальные проблемы современной психолого-педагогической науки: Материалы Республиканской научно-теоретической конференции и 4 Тажибаевских чтении, посвященных 70 летию Казахского Национального университета. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 174 с.
63 Шопенгауэр А. Избранные произведения / Сост. авт. вступ. ст. и примеч. И.С. Нарский. – М.: Просвещение, 1992. – 479 с.
64 Радищев А.Н. Избранные сочинение. – М.: Гослитиздат, 1952.-712с.
65 М.Л. Журавин., О.В. Загрядская., Н.В. Казакевич и др. Гимнастика / Под. ред. М.Л. Журавина, Н.К. Меньшикова. – М.: Академия, 2001. – 448 с.
66 Психология. / Под ред. В.М. Мельникова. – М.: Физкультура и спорт, 1987. – 367 с.
67 Тайжан А.Т. Қазақ болмысы. Жоғары оқу орындары студенттерінің гуманитарлық және этномәдени білімдерін тереңдету мақсатында даярланған арнаулы курс бағдарламасы. – Ақтөбе, 2001. – 20 б.
68 Көбесов Ауданбек. Әл Фараби. – Алматы: Қазақстан, 1971. – 172 б.
69 Әлемдік мәдениеттану ой-санасы. Қазақстанның қазіргі заманғы мәдениеттану парадигмалары // 10 томдық. – Алматы: Жазушы, 2006. – 10 Т. –496 б.
70 Антология даосской философии /Состав. В.В. Малявин, Б.Б. Виноградский. – М.: Товарищество «Клышников, Комаров и К», 1994. – 446 с.
71 Турсунов Е.Д. Истоки тюркского фольклора. Коркыт. – Алматы: Дайк-Пресс, 2001. – 168 с.
72 Станкин М.И. Психолого-педагогические основы физического воспитания: Пособие для учителя. – М.; Просвещение, 1987. – 224 с.
73 Философия тарихы: Оқулық / Ж.Алтай, А.Қасабек, Қ.Мұқамбетәли. –Алматы: Жеті Жарғы, 1999. – 288 б.
74 Капышев А., Колчигин С. Философия Грядущего (Истинный Путь Человека). – Алматы: ТОО «Комплекс», 1999. – 184 с.
75 Бартольд В.В. Первоначальный ислам и женщина. - Ислам и культура мусульманства. – М.: Изд. МГУ, 1992. – С. 129
76 Философиялық сөздік / Редкол: Нұрғалиев Р.Н., Ақмамбетов Ғ.Ғ., Әбділдин Ж.М.. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 1996. – 525 б.
77 А. Косиченко., Ә.Нысанбаев. Гипотеза (Болжам) // Таным теориясы. 20 томдық. – Астана: Аударма, 2006. – Т.18. – 504 б.
78 Хейзинга И. В тени завтрашнего дня. – М.: «Прогресс-Академия», 1992. – 464 с.
79 Қазақстан Республикасынынң Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жолдауы. Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру мемлкеттік саясаттың басты мақсаты // Егемен Қазақстан, 2008, 7 ақпан
80 Кішібеков Д. Ұлттық идея // Ақиқат. – 2008. – №5. – 23 б.
81 Андреев В.И. Педагогика. – Казань: Центр инновационных технологий, 2000. – 373 с.
82 Словарь современного литературного языка // В 17 т. – М., 1959. – Т. 9. – 296 с.
83 Патриотизм: истоки и современные проблемы. – Махачкала: Изд-во ДНЦ, 1995. – 94 с.
84 Краткая философская энциклопедия. – М.: Прогресс-Энциклопедия, 1994. – 576 с.
85 Кшибеков Д.К. Кочевое общество: генезис, развитие, упадок. – Алматы: Наука, 1984. – 235 с.
86 Методические рекомендаций по решению проблем организации физического воспитания и спорта Атырауской области / Сост. С.С. Жекенов, Р.К. Жубаншалиев, С.Д. Махамбетова, Х.А. Курекешова. – Алматы, 2007.–232 с
87 Дене тәрбиесі мен спортты ұйымдастыру. Әдістемелік ұсыныс / Құраст. С.С. Жекенов., Р.К. Жұбаншалиев, С.Д.Махамбетова, У.А. Нұрекешова. – Алматы, 2006. – 68 б.
88 Шәмшібек М. Намыс туын жықпаған бұл – Ермахан.// Мектептегі дене шынықтыру. - 2009.- № 2.- 3-5бб.
89 Қазақ. Жоғары оқу орындары студенттеріне арналған оқу құралы. – Алматы: Білім, 1994. – 176 б.
90 Есім Ғ. Хакім Абай. – Алматы: Атамұра-Қазақстан, 1994. – 220 б.
91 Тайжанов А. Жабайхан Әбділдин – Қазақстан философия мектебінің негізін салушы. – Алматы, 2003. – 39 б.
92 Хуземан Фридрих. Об образе и смысле смерти / Пер. с нем. – Москва: Энигма, 1997. – 144 с.
93 Мұстафаев Е.Т. Күрес спортымен шұғылдану арқылы қыз балалардың ерік-жігер қасиетін шыңдау // Дене тәрбиесінің жаршысы. – 2005. – №2. – С. 60-65
94 Н.Хаджиев. Компьютер и физическая культура и спорт // Гимнастика /Сост. В.М. Смолевский. – М.: Физкультура и спорт, 1987. – 111 с.
95 Сағындықов Е. Ұлттық ойындарды оқу-тәрбие ісінде пайдалану (Дене тәрбиесі I-XI кластарға арналған үлгі бағдарлама) –Алматы: Рауан, 1993.– 91 б.
96 Жоба. Қазақтың ұлттық ат спорты ойындарының ережесі. – Астана, 1999. – 21 б.
97 Қазақтың халық философиясы / 20 томдық. – Астана: Аударма, 2006. –Т. 7. – 544 б.
98 Ғаббасов С. Халық педагогикасының негіздері.–Алматы: ӘЛ-ФАРАБИ, 1995.- 460б.
99 Жүнісбеков Ж.Ы. Жасөспірім таеквондашылардың кешенді дайындығы // Дене тәрбиесінің жаршысы. – 2005. – №2. –148 б.
100 Спиридонов В.И. Разработка и исследование физиологических параметров методики цигун, возможности комплексной психоэнергетической активаций спортсменов для побед на олимпиаде в г. Пекине // Вестник физической культуры. – 2005. – №2.- С.60-65.
101 Нұрышева Г.Ж. Философия. Оқу құралы. – Алматы: Зият-Пресс, 2006. – 204 б.
102 Кульназаров А.К., Иванов Г.Д. Концепция развития спортивной науки в системе образования республики Казахстан // Вестник физической культуры. – 2005. – №2. – С.19-20
103 Дене шынықтыру мен спорт туралы ҚР 1999 жылғы 2 желтоқсандағы Заңы. ҚР дене шынықтыру мен спортты дамытудың 2001-2005 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы. Горанько М.И. ЖОО-дағы оқу-педагогикалық пән есебінде дене тәрбиесінің әлеуметтік маңызы // 28-ші ғылыми-практикалық коференция материалдары. – Алматы, 1998. – 108 б.
104 Саламатова Ш.А. Ұлттық діл, ұлттық мінез проблемалары // Этнопсихология және этнопедагогика. Ғылыми жинақ. («Қазақстандағы ұлттық психология мен педагогиканың өзекті проблемалары» атты республикалық ғылыми конференция мен ІІІ-Тәжібаев оқуларының материалдары. – Алматы, 2003. – 146 б.
105 Тәжібаева С.Ғ., Тәуірбаева Г.К.Жалпы білім беретін орта мектептерде тәрбие жұмысын ұйымдастыру тұжырымдамасы. – Алматы, 2006. – 14 б.
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
ӘОЖ [796.01+172.15] (574) Қолжазба құқығында
АХМЕТОВ ИЗГИЛИК ЖОЛМАНОВИЧ
Қазақ спортының дамуындағы ұлттық патриотизм идеясы
09.00.11 – әлеуметтік философия
Философия ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші: ҚР ҰҒА академигі,
философия ғылымдарының докторы,
профессор Д.К. Кішібеков
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2009
Мазмұны
Кіріспе ... 3
1 Қазақ халқының спорттық өнерінің тарихи-философиялық негіздері мен
ұлттық патриотизмнің шығу тегі .. 11
1.1 Қазақтардың дәстүрлі мәдениетіндегі спорт өнерінің қалыптасуының тарихи-
философиялық негіздері .. 11
1.2 Жауынгерлік дәстүрдің ұлттық менталитеттегі спорттық сипаты және
патриотизмдік қыры .. 37
1.3 Қазақтарда патриоттық тұлғаны жетілдірудегі руханилық пен тән
шынықтырудың бірлігі .. 50
2 Ұлттық идея және Қазақстан спортындағы патриотизм .. 64
2.1 Спорт өнеріндегі ұлттық идея көрінісі .. 64
2.2 Қазақстан спортының дамуы және ондағы патриотизмдік рух .. 74
2.3 Ұлттық спорт философиясының қалыптасуы және әлемдік деңгейдегі
қазақстандық спортшылар .. 95
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 111
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
115
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Спорт адамзат мәдениетінің ертеден келе
жатқан бір саласы. Оның тарихи – философиялық мәні мен маңызы туралы
көптеген ғалымдар әр түрлі деңгейде біршама еңбектер жазған, парасатты
пікірлер айтқан.
Спорттың адам денсаулығына әсері ғана емес, оның қоғамдық санадағы
орны, адамдардың рухани өміріндегі жасампаздық қасиеті де бұл тақырыпты
тереңдей зерттеп, философиялық тұрғыдан нақты жауап беруді қажет етеді.
Аталған жұмыста спорт өнерінің әлеуметтік маңызы, ұлттық ерекшеліктері мен
болмыс-бітімі қазақ философиясы негізінде талданып, зерделенеді. Спорттық
өнер феномені ұлттық философиялық ой толғам тарихы тұрғысында сараланып,
оның теориялық мәселелері жүйелі талданып, таразыланады. Яғни, көне
дәуірлердегі арғықазақтық дүниетанымдағы діни, натурфилософиялық, алғы
философиялық көзқарастардағы алғыспорттық мәселелерді ауқымды түрде ашу
қолға алынады, қазақ дәстүрі мен менталитетіндегі физиологиялық жетілудің
эмоционалды-рационалды жақтары баса көрсетіліп, оған жасалған құрылымдық-
функционалдық талдаулар ұлттық түсініктер бойынша, халықтық дүниетанымды
негізгі ала отырып бағамдалады. Демек, түркі және қазақ халқындағы
қалыптасқан спорт өнерінің шығу тегін ашудың және қазіргі замандағы
отансүйгіштікпен байланысқан философиясын ғылыми-теориялық түрде зерделеу
қолға алынған еңбек болып табылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Көне дәуірлерден бастап, оғыз-қыпшақ
кезеңіне дейінгі дүниетанымдық салттарды өткен мен бүгіннің мәңгілік рухани
кеңістігіне шығару мен дәстүрлі әлемдік рухани-мәдени кеңістіктегі өнер
принциптерін ұқсату түрінде ұлттық дүниетаным көшірмесінен интроекциялау
маңызды, өзекті болып отыр.
Бұл еліміздің Қазақстан-2030 бағдарламасына, Мәдени мұра жылының
талаптарына, Қазақстанның әлемдегі дамыған 50 елдің қатарына кіру
стратегиясына сәйкес келетін, далалық даналық пен нақты биоәлеуметтік
дамудың айғағын зерделейтін еңбектердің бірі болмақ.
Халқымыздың ұлттық мәдениетіне қатысты мәселелерді ашудың өзектілігін
алғаш ұсынғандардың бірі: қазақтардың қайталанбас этникалық әлемі әлі жете
зерттелмей, зерделенбей жатқан тылсым дүние деп атап көрсеткен ел басшысы
Н. Назарбаевтың да қоғамымыздың рухани-әлеуметтік саласының даму бағыттарын
жіті қадағалап, әрдайым жете көңіл бөліп отырғандығын атап өткіміз келеді
[1, 19 б.].
Бүгінгі таңдағы этникалық мәдени спорт өнерін және оның отансүйгіштік
қызметін тұтас ұлттық идея тұрғысынан ғылыми-теориялық түрде зерделеп,
оның әлемдік ойсанадағы спорттық және отансүйгіштік принциптермен
сабақтастығын аша отырып, өзіндік төлтума дүниетанымымызды, гуманизмімізді,
патриотизмімізді айшықтау да тарихи-мәдени іргетасымыз бен рухани
кеңістігімізді нығайтатыны хақ.
Демек, біз Қазақ спортының дамуындағы ұлттық идея патриотизмін
зерделеуде түркі халықтарының арғытүптік дүниетанымынан бастап, ондағы
тұрмыс-салт ерекшеліктерін, номодологиялық өмір сүру шарттарын байыптай
отырып, отансүйгіштік рух пен тәндік-физиологиялық жетілу-икемділік
тұрғысынан қайта бағамдап, бүгінгі заманға дейінгі жалғасқан тұтас ұлттық
менталитет пен дүниетанымымызды дәйекті аңғарамыз, кейінгі келер ұрпаққа
этномәдени дәстүрлердегі спорттық өнер құрылымындағы: намыс пен жігер,
отансүйгіштік пен әділеттілік, шынайылық пен адалдық этикасының биік
талаптарын; жұптасу мен оппозиция, топтық интеграция, тұлғалыққа өту мен
көшбасшылыққа ұмтылу қатынастарының әлеуметтанулық асқақ мінберін,
үйлесімділік пен теңдікке, қуаныш пен қайғыға және ерлікке негізделген
эстетикалық нормаларын, ақиқат пен шындыққа, дәлдік пен дұрыстыққа, сандық
және сапалық қатынастар теңдігіне, жеңімпаздық монизміне бағытталған
логикалық құрылымын, өзін және өзгені бағалау, өзге мен өзін тануға,
ардақтау мен персоналистік биік деңгейлерге ұмтылатын аксиологиялық
құндылықтар жүйесін ұғындыруға қажетті компоненттерін ашып көрсетеміз.
Спорт кеңістігіндегі ұлттық рухтағы жігер мен намыс, өзін-өзі ашу мен өзін-
өзі тану персонализмін дәйектеу арқылы өткеннің түркі халықтары үшін
мәңгілікпен ұштасқан өмір сүру дағдыларын, тұрмыстық-әлеуметтік өлшемдерін
танытуда және бүгінгі әлемдік спорттық аренада өзгелерден озу, шеберлік
сырын меңгеру үшін де бұл еңбектің өзектілігі ерекше болмақ.
Сонымен қатар бұрын-соңды арнайы зерттелмеген қазақ халқының
дүниетанымындағы спорттың тарихи-философиялық негіздерін саралау мен
қазіргі Қазақстандағы ұлттық идея мен отансүйгіштікке бағдарланған спорт
өнерінің рухани мәнін арнайы қарастыру – Қазақстанның бүгінгі таңдағы
рухани-әлеуметтік дамуына, отан, ел мен жер т.б. түсініктердің шынайы мәнін
ашып, отансүйгіштік рухты әйгілеуіне қосылған маңызды еңбектердің бірі
болмақ.
Диссертация тақырыбының зерттелу деңгейі. Мұндай тақырыпты жете
зерттеуді қолға алу ұлттық болмысымызды тұтастай пайымдауға негізделген
ұлттық өзіндік сана мен тәуелсіздік рухының айғағы бола отырып, қазақ
халқының да спорттық өнеріндегі отансүйгіштік рухты тудыратын философиялық
ұғымдарын зерделеу болып табылатындығы сөзсіз. Сондықтан ұлттық спорт
өнеріндегі отансүйгіштік феноменін арнайы философиялық деңгейде
қарастырмағанмен, оның аспектілерін және ондағы өзекті мәселелер туралы
толымды ой, тың пікірлер айтқан ғалымдардың еңбектерін де назардан тыс
қалдырмадық.
Мәселен, спорт өнерінің философиялық, әлеуметтанушылық-
мәдениеттанушылық жақтарына баса назар аударып, оның отансүйгіштік қырын
атап өткендер: В.Д. Гончаров, Л. Кун, Н.А. Пономарев, Е.В. Утищева, В.И.
Столяров, М.С. Каган, Е.Н. Князева, С.П. Курдюмов, В.П. Кузьмин, В.Б.
Кучеревский т.б.
Ұрпақтарды спорт өнері арқылы отансүйгіштікке тәрбиелеуге баса назар
аударған ғалымдарымызды да атап өтуге болады. Олар: Е.С. Ананьева,
А.А. Анцифирова, А.А. Аронов, А.Н. Вырщиков, М.П. Бузский, И.И. Валеев,
З.Т. Гасанов, Р.К. Гусейнов, А.Р. Жумаков, Д.П. Ильченко, А.П. Кабаченко,
Е.И. Корнеев, Ю.В. Кутлугильдина, В.В. Макаров, А.С. Миловидов,
Л.И. Мищенко.
Ал жастарға патриоттық тәрбие берудің теориялық-методологиялық және
концептуалдық негіздерін іргелі зерттеушілер: А.Г. Агаев, Н.А. Белоусов,
Ю.С. Васютин, Г.М. Рогачев, М.Н. Росенко, Р.З. Алиев, М.Н. Алиев,
А.Ю. Рустамов т.б.
Сондай-ақ қазақстандық педагог-психолог ғалымдарымыз да отансүйгіштік,
дене тәрбиесі, тәннің шынығуы мәселелерін өздерінің зерттеу еңбектеріне
арқау еткен. Олар: Қ. Жарықбаев, С. Қалиев, М. Оразаев, С.Т.
Иманбаева, Е. Жұматаева, А.А. Бисембаева.
Қазақ халқының дүниетанымындағы отансүйгіштік рухтың компоненттерін
және физиологиялық жетілу шарттарын философиялық тұрғыдан зерделегендер: А.
Айталы, А. Тайжанов, К.Н. Меңлібаев, Ғ. Телібаев, С.
Әмірғазин, Н. Елікбаев, Д. Кішібеков, Ғ. Есім, Ж. Молдабеков,
Ә. Нысанбаев, І. Ерғалиев, Ш. Нұрланова, Т.Қ. Айтқазин, Т.Х.
Ғабитов, О.А. Сегізбаев, М. Орынбеков, Қ. Бейсенов сынды ғалымдарды
атауға болады.
Сонымен қатар ұлттық менталитеттің негізгі ерекшеліктерін баса
көрсетіп, елжандылық пен ұлттық рух мәселелерін өздігінше байыптағандар,
атап айтқанда: Қ. Әбішев, А.Х. Қасымжанов, Қ. Мұқашев, Н.Р. Мұсаева,
З.Ж. Наурызбаева, А.С. Сырғақбаева, С.Н. Ақатай, А.К. Қасабек, Ж.
Алтай, А. Казыханова, Н.Ж. Байтенова, Р.А. Клещева, А.Т. Құлсариева,
Г.Н. Әбдіғалиева, Б.И. Абирова, Ғ.Ғ. Ақмамбетов, К.
Ахметжанова, Ж.Б. Бекбосынова, Қ.Қ. Бегалинова, Қ. Жамалов,
К.К. Котошева, Б.Ғ. Нұржанов, Ғ.Т. Телібаев, М.Ш.
Хасанов т.б.
Сол сияқты ұлттық спорттағы отансүйгіштік қасиеттерді филологиялық
тұрғыдан зерттеген және келелі пікір айтқандар: А. Сейдімбеков,
С. Қасқабасов, С. Мұқанов, М. Жолдасбеков, Ә. Қоңыратбаев, Т.
Қоңыратбаев т.б. ғалымдарымыз қазақ фольклоры мен әдебиетін талдауда
ондағы отансүйгіштік, елжандылық, гуманизм сияқты рухани құндылықтардың
мән-маңызын жан-жақты ашып көрсетті.
Дегенмен мұндай зерттеулерді ұлттың рухани кеңістігіндегі спорт пен
тәндік-рухани жетілу мәселесін зерделі зерттеудің алғашқы қадамдары деп
айтуымызға болады. Сондықтан осы диссертация мәселенің мәнін тереңірек ашу
үшін, тыңғылықты байыптауға қажетті, іргелі түрде бағамдауға негіз болатын
еңбектердің бірі болмақ.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Аталған диссертацияның мақсаты
ұлтымыздың төл рухани мәдениет кеңістігіндегі ата-бабаларымыздың дәстүрлі
дүниетанымын шығыстық-көшпелілік архетиптер мен менталитет бойынша
философиялық-теориялық тұрғыдан зерделей отырып, спорт өнерінің
тарихи-әлеуметтік негіздерін философиялық тұрғыдан байыптап, ондағы
отансүйгіштік феноменін арнайы зерттеу объектісі ретінде бөліп алып, ғылыми
негізде талдап, мәнін ашу болып табылады. Мұндай зерттеу еңбек өзінің
алдына мынадай міндеттер қояды:
- Арғықазақтық мифтік дүниетаным мен алғыфилософиялық дүниеге
көзқарастың символдық, образдық, тұспалды-ишаралы түрде берілген
салттарындағы алғыспорттық дәстүрлерді формальды логикалық,
ғылыми-теориялық өлшемдерде ашып көрсету.
- Түркі дүниетанымының рухани кеңістігіндегі, тіршілік етудің
онтологиясындағы – жаугершілдік кезеңдегі ғұмыр кешу салттары мен
ұстанымдарының спорттық санаға қатынасы мен өзара байланысын ажыратып,
философиялық тұрғыда бағамдау, ондағы отансүйгіштік этиканың биік
талаптарын заманауи спортшы сапаларына көшіру дидактизмін саралау.
- Қазақ халқының рухани-әлеуметтік даму тарихының өн бойындағы
тұлғаны қалыптастырудағы тән мен рухтың бірлікте даму диалектикасы
әдіснамасының өмірмәнділік канондарын және тәсілдерін, тәлімгерлік
үрдістерін заманауи қажеттіліктер тұрғысынан зерделеу, этноболмыс пен таным-
тіршіліктегі, тұрмыстық деңгейдегі ұлттық персонализм ерекшеліктерінің
қалыптасу тәжірибелерін зерделеу.
- Спорт өнеріндегі ұлттық идеяны ұлттық дүниетанымның тұтас бөлшегі
ретінде тани отырып, оның шынайы мағынасы мен мәнін ұғындырудың байыпты
философиялық деңгейіне қол жеткізу.
- Қазақстан спортының дамуының тарихи-мәдени аспектілеріне баса назар
аудара отырып, ондағы патриотизмнің және спорттық отансүйгіштік рухтың
шынайы мәнін ашу.
- Тұтас ұлттық спорт философиясын ашуда ондағы негізгі бағыттарды
философиялық тұрғыдан зерделеп, оның халқымыздың мәдени-әлеуметтік дамуының
негізгі бағыттарымен сәйкестенетіндігін және ойтолғам тұрғысында маңызды
буын екендігін анықтау.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негізі. Мұндағы зерттеу
бағыттарында философиядағы дәстүрлі методология басшылыққа алынған: тарихи-
салыстырмалы, абстрактылықтан нақтылыққа өту, жалпыдан жекеге және жекеден
жалпыға көшу мен демифологизация, психоанализ, герменевтика, құрылымдық-
функционалдық талдау, лингвистикалық талдау, мистификациялық дүниетанымды
формальды логикаландыру т.б. тәсілдер ақиқаттылық принципімен орайласып,
жарыспалы түрде жүргізілді.
Сондай-ақ бұл еңбектің теориялық негізі әлемдік философия тарихындағы
ойшылдардың еңбектеріне және жалпы ұлттық дүниетаным мен дәстүрлі
архетиптерге сүйену бойынша бағамдалып, этнофилософияны зерделеуші
ғалымдарымыздың ой-пікірлері де басшылыққа алынды.
Диссертациялық еңбектің ғылыми жаңалығы. Бұл ғылыми жұмыстың негізгі
жаңалығы – қазақ халқының спорт өнеріндегі отансүйгіштікті ашу
мәселесіндегі басты бағыттар мен кейбір аспектілерді тұтастай диахроникалы
тарихи-философиялық, синхроникалы қоғамдық-әлеуметтік түрде танытып, оның
рухани болмысымыздың өн бойына тұтас тарап жатқан тұрмыстық-мағыналық мәнін
және отансүйгіштік рухтық сипатын философиялық деңгейде байыптау. Осы
мәселелерді көрсете келіп автор жұмыстың мынадай негізгі жаңалықтарын
ұсынады:
- Қазақ қоғамының тарихи-әлеуметтік өмір салты мен тұрмыс
тіршілігіндегі отансүйгіштік құбылысының түпкілікті мәні анықталып, жеке
адам арқылы ашылған сезімдік қатынастың жалпы концептуалдық деңгейлері
зерттелінді. Эпостық баһадүрлік пен қазіргі заман спортшысының өзара
байланысы және оның тарихи-генетикалық сабақтастығы жалпылама түрде
зерделеніп, тұтас ұлттық дүниетаным бойынша жауынгершілдік пен
отансүйгіштіктің философиясы қарастырылды, оның әр дәуірдегі ерекшеліктері
сарапталды, еліне сүйіспеншілікпен қараудың ұлттық шарттары көрсетілді.
- Түркі және қазақ сахарасындағы спорттық өнердің тарихи тамырлары
құрылымдық-мағыналық түрде ұлттық рухани көздер арқылы түсіндіріледі, оның
қазіргі ұрпақ пен болашақ Қазақстан халқына арналған рухани құндылық
жақтары нақты мысалдармен дәлелденді. Этнофилософияның антропологиялық адам
дамуы ілімдеріндегі этикалық еліне деген сүйіспеншіліктің, биоәлеуметтік
тәндік жетілу практикасының тылсымдықтары мен рухани жетілуі арналастығының
ғұмыр кешуіміздегі жалғасын тауып келе жатқан сабақтастығы көрсетіліп,
шынайы болмыс пен өмір сүру салттарындағы тәжірибелерінің рационалды
деңгейлері ғылыми түрде тұжырымдалды.
- Ұлттық спорттық рух пен отансүйгіштік рухтың құрылымдық
компоненттері жеке құндылық пен философиялық категориялардың тұтастығы
ретінде алынып, оның құрылымдық-генетикалық, функционалдық-мәндік мазмұны
мен формасы жалпылама түрде талданды, осы құрылым бойынша қазақ
спортшысының елінсүйгіштігі түркі даласындағы көне дәстүрлерден жалғасын
тапқан мәңгілік нышандар ретіндегі сабақтастығымен де бекітілді.
- Ұлттық спорт философиясын қалыптастырудың жалпы методологиясы
зерделеніп, оның мақсаттары мен жалпы концептуалдық жобалары
психоанализдік, герменевтикалық әдіснамалармен қазіргі заманға көшіріліп,
Қазақстанның прогрессивті дамуының шарттары болатындығы дәйектелді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі ғылыми тұжырымдар. Сондай-ақ бұл еңбекте
қорғауға мынадай негізгі тұжырымдар ұсынылды:
1. Аталған тақырып бойынша “Қазақcтан спортының дамуында ұлттық идея
мен патриотизм идеясы” сабақтас-байланысты болғандықтан, бұл еңбекте қазақ
халқының тарихи-әлеуметтік дамуы бойынша спорттық-физиологиялық
дәстүрлердің шығу тегіне талдаулар жасалып, оның кезеңдері тұжырымдалды.
Сондай-ақ спорт өнерінің дамуының тарихи-философиялық рухани тамырлары
көрсетілді: миф пен дін, әдет-ғұрып пен салт-дәстүр, жаугершілдік салттар
т.б. Олардың әрбір компонентіне жеке-жеке талдаулар жасалып, қазіргі
заманғы спорттың дамуы мен өркендеуіне қатынасы және синкретизмдік
негіздерін ұлттық болмыс арқылы тұжырымдау көзделді. Сондай-ақ ұлттық
спорттың құрылымдық-функционалдық негіздері де этноболмыс арқылы
зерделеніп, биологиялық-физиологиялық, эстетикалық, этикалық,
әлеуметтанулық, саясаттанулық, психологиялық, философиялық, аксиологиялық,
логикалық аспектілерінің элементтері құрастырылып, тұтас жүйесі ұсынылып,
оның да әрбір буыны мен элементтеріне жеке-жеке талдаулар жасалып, шынайы
тіршілік ету мен ғұмыр кешудің салттарымен байланыстыра қарастырылып,
бүгінгі заманға көшіріліп, түсіндірілді. Байырғы далалық менталитет пен
таным түсініктердің спорттық салттар бойынша құрылған рухани-мәдени сферасы
ашылуға бағытталды, оның қазіргі әлемдік спорттың қалыптасуы мен дамуына
тигізген ықпалы мен ұқсату модельдері көрсетілді.
2. Қазақ халқының Жауынгерлік дәуіріндегі шынайы бейнелер мен олардың
көркемдік айшықталуын беретін эпостық тұлғаға тарихи-философиялық талдаулар
ұсынылып, оның болмысы – өмірмәнділік шарттармен толықтырылып,
отансүйгіштік сапасының деңгейлері зерделенді. Баһадүрлік болмыстың
сапаларының қазіргі замандағы спортшы сапаларына сәйкес келетін жақтары
ұқсату түрінде көрсетіліп, бүгінгі спорттық көшбасшылардың этникалық
сабақтастық бойынша заңды жалғасы екендігі айғақталды. Мұндағы тарихи-
сабақтастық пен биогенетикалық бірлік арқылы жалғасқан рухтың өміршеңдігі
отансүйгіштік феноменін де байыптауға мүмкіндіктер ашатындығы ескерілді.
Баһадүрлік сапалардың тұтастай ұсынылған құрылымы бойынша қазіргі кезең
үшін ғибраттық мәні, мәдени-әлеуметтік өмірдегі маңызы бейнеленді. Мұны
зерделеуде нақты тарихи кезеңдер басшылыққа алынып, түркі дәуірі деп
аталатын ғұндар мен сақтардың, көне түркі қағанатының, оғыз-қыпшақ
даласының, Алтын орда кезеңінің рухани ойханасындағы эпостық-баһадүрлік
сарындары, ондағы физиологиялық жетілу идеалы мен эмоционалды
отансүйгіштіктің тарихи-мәдени негіздері ашылды. Қазақ халқының батырлық
қасиетінің қалыптасуы мыңдаған жылдар бойғы көшпелі тұрмысы екендігі де
айтылған. Ол қиссаларда айтылғандай: Батырлық, байлық кімде жоқ, Ғашықтық
жолы бір басқа деген тұжырымға ойысатындығына байланысты мотивтер
толғанылды.
3. Тұтас түркі халықтарының рухани дүниесіндегі дүниетаным
ерекшеліктеріндегі басты байыптау объектісінің бірі – адам проблемасы
болғандықтан, ондағы дүниеге ұрпақ келудің экзальтациялық қуанышының
әлеуметтік сипаты (ел қорғайтын потенциалды әскер ресурстары ретінде) –
ұрпақтар сабақтастығының өмірмәнділік адамзат тіршілігінің негізгі
мақсаттарға айналдырылғандығы, дүниеге келген ұрпақты түркі азаматы ретінде
қалыптастырудың технологиясы зерделенді. Тәндік шынығу мен рухани жетілу
арналастығының дуалистік позициясын басшылыққа алған принциптердің тарихи-
философиялық негіздері ұсынылып, оның инструменттері мен идеологиялық
құралдары көрсетілді: салт-дәстүр мен әдет-ғұрып канондары, мифтік және
діни салттар, тұрмыс қалыптарының ерекшеліктеріне байланысты бейімделу,
көшпелілік өмір стилін қабылдау өлшемдері, жаугершілік заман талабына сай
тұлға қалыптастырудың методологиясы т.б. бүгінгі заманға байланысты түрде
қазақ азаматына лайықты сапа ретінде бағамдалды. Қазіргі кезең үшін де
осындай тән мен рухтың бірлігі идеясының қажеттілігі тарихи тамырлар мен
әлемдік ой деңгейлеріндегі идеялармен толықтырылды.
4. Халқымыздағы тұтас дүниетаным синкретизмі бойынша спорт
құрылымының шынайы әлеуметтік-мәдени жақтары ашылып, ұлттық идея орталық
түсінік ретінде зерделенді. Ұлттық идеяның рухпен байланысы, биогенетикалық
сабақтастығы, моральдық принциптерден туындайтындығы, саяси идеологиялық
бірлік пен тұтастыққа үндейтіндігі т.б. спорттық құрылымдар бойынша
дәйектелді. Спорттың ұлттық идеяны қалыптастыру мен нығайтудағы функциялары
ұсынылып, спорт өнерінің де өркендеуінің шарты ұлттық идея ретінде кері
байланыспен дәйектелді. Бүгінгі таңдағы ұлттық идея мен Қазақстан прогресі
үшін спорт өнерінің тигізер ықпалы тарихи негіздер мен қазіргі заманғы
гуманистік-моральдық принциптер бойынша зерделенді.
5. Қазақстан спортының дамуы және ондағы отансүйгіштік рух
өнегелілігін зерделеу мәселелері бойынша отансүйгіштіктің жалпы классикалық
түсініктеріне сүйеніп, оны спорттық санадағы отансүйгіштікке бағдарладық.
Отансүйгіштік рух феноменін ашып көрсетіп, оның табиғи-әлеуметтік
субстраттарын таныта отыра, спортшыдағы отансүйгіштік сананың құрылымдары
психофилософиялық тұрғыдан дәйектелді. Сонымен қатар спорт арқылы
отансүйгіштікті қалыптастырудың өнегелілік педагогикасының жалпы
концептуалды негіздері этноболмыс тұрғысынан көрсетілді. Қазақстан
спортының дамуына жалпы шолулар жасалып, ондағы ұлттық идея, тәуелсіздік
рухы, отансүйгіштік феномені т.б. шынайы тарихи хронофактілермен
салыстырылып, оның келер ұрпаққа тигізер маңызын дәйектеу қолға алынды.
6. Қазіргі заманғы Қазақстан прогресіне бастайтын ұлттық спортымыздың
дамуына философиялық тұрғыдан келудің өзектілігі баса айтылды. Ұлттық спорт
философиясының негізгі ұғымдары мен жалпы мақсаты: ұлттық спорттық
дүниетаным, ұлттық спорттың шығу тегі, оны тарихи-салыстырмалы,
герменевтикалық-психоанализдік, құрылымдық түрде талдау мен нәтижелерін
практикада қолдану, қазіргі ұлттық спортты дамыту концепциясын дайындау
және оны Қазақстан прогресіне ықпалдастыру, ұлттық спорттық рух феноменін
зерделеу, Қазақстандағы спорттық сана құрылымы, тәндік және физиологиялық
жетілудің жаңаша ұлттық методологиясын жасау, спорттық этикалық
құндылықтардың психогенетикалық негіздерін ашу: намыс, жігер, рух т.б.
ұсынылып, олар жеке-жеке талқыланып, жалпы концептуалдық жобалар ұсынылды.
Зерттеу нәтижелерінің теориялық және тәжірибелік маңызы. Бұл жұмыс
ғылыми зерттеу жұмысы болғанмен, кейіннен де теориялық-практикалық маңызы
бар еңбек деп тұжырымдауымызға болады. Мәселен, ол қазақ философиясы
тарихын оқытуда, этнопедагогиканы жетілдіре түсуде, жүйелеуде,
этнопсихологияны толықтыруда жоғары және арнаулы оқу орындары студенттері
үшін арнайы оқу құралы ретіндегі материалдарға көмекші мәліметтер бере
алады. Сонымен қатар Қазақстандағы спорттың әлеуметтік институт ретінде
ұсынылуына байланысты кәсіби, бұқаралық, олимпиялық спорт түрлерін дамытуға
септігін тигізеді. Бұл еңбектегі ұсынылған теорияларды нақтырақ айтсақ,
спортшы дайындауда, бапкерлік өнерде, бұқаралық санада отансүйгіштік рухты
қалыптастыруға арнайы ресмиленген формаларда пайдалануға да болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі және мақұлдануы. Бұл еңбек студенттерге
“Ұлттық философия тарихын” оқытуда, ондағы студенттердің өз бетімен
өткізілетін жұмыстарында және Өнер философиясын, Қазақтардағы
елінсүйгіштік рух феноменін оқыту процесінде тәжірибелік сыннан өткізілді.
Аталған диссертация сондай-ақ республикалық, аймақтық
ғылыми-практикалық конференцияларда да сынақтан өткізілді. Атап
айтқанда, Әл-Фараби: Философия. Мәдениет. Дін атты әл-
Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің 75 жылдығына арналған
халықаралық Алматы қаласында 18 наурыз 2009 жылы өткізілген ғылыми-
тәжірибелік конференцияда, Ұлттық идея философиясы атты әл-Фараби
атындағы Қазақ ұлттық университетінің 75 жылдығына және философия
ғылымдарының докторы, профессор Б.Ғ. Нұржановтың 60 жылдық мерейтойына
арналған Алматы қаласы 29 сәуір 2009 жылы өткен халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференцияда, Атырау қаласында 2008 жылғы 24-25 желтоқсанда
өткізілген Нарықтық экономика жағдайында Солтүстік-батыс Каспий өңірінің
табиғат ресурстарын экологиялық және экономикалық бағалау атты халықаралық
ғылыми-тәжірибелік конференцияда талқылаудан өткізілді. Диссертация
тақырыбына байланысты ҚР БҒМ Білім және ғылым министрлігі білім және ғылым
саласындағы бақылау комитеті бекіткен журналдарда 4 ғылыми мақала жарық
көрді.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Диссертацияның құрылымы ғылыми
негізі мен міндеттеріне сай келеді. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
тараудан, алты бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады, көлемі диссертацияға қойылатын талапқа сай келеді.
1. ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ СПОРТТЫҚ ӨНЕРІНІҢ ТАРИХИ- ФИЛОСОФИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ МЕН
ҰЛТТЫҚ ПАТРИОТИЗМНІҢ ШЫҒУ ТЕГІ
1. Қазақтардың дәстүрлі мәдениетіндегі спорт өнерінің қалыптасуының
тарихи-философиялық негіздері
Қазақ халқының мәдениеті мен тұтас дүниетанымы тарихи-әлеуметтік
тұрғыдан ұлттың өзін-өзі ашатын, әлемдік өркениет деңгейінен тұғырлы орнын
табатын, рухани тұтас кеңістіктен төлтума ерекшеліктерін анықтай алатын
дәуірлер алмасуының кезеңдерінде сабақтастық арқылы заңды жалғасын тапқан
құндылықтар жүйесі мен ұлттың тұтас болмысын құрайды.
Дәстүрлі мәдениетіміз тарихи хронологиялық бірліктермен бірге жасасып
келе жатқан эволюциялық процесті құрай отыра, сан-салалы, көп қырлы
элементтер мен тіршілік ету дәстүрлерімізді де қамтиды.
Көшпенділердің табиғи даму эволюционизмі қашан да әлем мен адам
үйлесімділігін жасауда мәдени құндылықтар жүйесін органикалық тұтастық
түрінде сипаттап келген. Сондықтан тіршілік ету мен мәдениет бірлігі
барынша толыққанды, жетілген формада – айрықша адамтану ілімінің
философиясына негізделген.
Ұлттық мәдениет тарихы адам – мәдениет субъектісі тұжырымынан гөрі,
адам жасампаз функциясына ерекше мән берген. Көшпенді дала адамының
қалыптасуы - табиғатқа тез бейімделуді, табиғи-әлеуметтік қолайсыздықтарға
қарсы күресе немесе икемделе білуді, өзін әлемде еркін сезінуді басшылыққа
алған. Сондықтан тәндік жағынан жетілген адам тұрмыс қалпына бейімделудің,
шаруашылығы мен мәдениетін қалыптастырудың шынайы бейнесіне айналды және ол
осылай тұрақты дамудың ішкі мақсатын құрады. Мәселен, көшпелі тұрмыс, мал
шаруашылығы, материалдық мәдениетін дамыту қазақ халқының жеке тұлғасының
шыңдалуының объективті шартын құраса, заманауи прогреске бейімделуге ұмтылу
субъективті негіздерін қамтамасыз етті.
Көшпелілер өмірінде тұрақты ешнәрсе жоқ екені белгілі. Қоныс та, күй
де, жағдай да – бәрі де өзгермелі. Және бәрі жау – кеңістік те, уақыт та,
қоршаған орта да. Сондықтан көшпелінің өмірі тек күрестен тұрады. Ал ол
күресте жеңілмеу үшін отқа салса күймейтін, суға салса батпайтын қайсар,
өжет, айлакер, көреген тұлғаларды қалыптастыруына тура келді, – деген
жолдар да осыны айғақтайды [2, 58 б.].
Яғни, физиологиялық жетілген тұлға – ұлттық болмыстың өз заңдылығы
бойынша сақталуы мен дамуының шартына айналды немесе тұлғалық тәндік
жетілу шынайы ұлт болмысының тұрақтылығының мәңгілік кепілін туындатты.
Ол тұлға сайып келгенде, көшпелілік өркениеттің мәдени-әлеуметтік дамуының
ішкі мотивациялық элементі түріндегі атрибутына айналды. Сондықтан әрбір
түркі ұрпағына тән осы негізгі қасиетті қалыптастыру жеке персоналдық
арқылы жалпыға ортақ адам құндылығын, яғни, тұтас адам образын жасауға
негіз болды.
Түркілік дүниетаным осы жетілген тұлға қалыптастыруды әлем мен қоғамнан
өз орнын табу және таныта білудегі басты сапа деп әйгіледі. Арғықазақтардың
көшпелілік мифологиялық дүниетанымынан бастап, діни сенім элементтері,
эпостық-жыраулық кезеңдердің өн бойында күштің культіне негізделген
сарындардың сақталып қалуы рухани-идеологиялық сипат алған түрде дала
тұрғынының тұтас экзистенциясын да ашып көрсетті.
Кейіннен эпостық дәуірдің басты мотиві де қайталамалы түрдегі және
перспективті болып табылған тән рухының модусын айғақтады. Бірақ бұл стимул
түркі қоғамындағы адамгершілік қағидаларды негізге алған мораль
принциптерімен міндетті түрде ұштасып жатты. Мәселен ерлік – жауынгерлік
отан қорғаудың елжандылық ұстанымына сәйкестенді. Қазақстандық философтар
да ұлттық дүниетанымды зерделеуде адамгершілікті орталық түсінікке шығарған
қағиданы (этикоцентризмдік принципті) басты мотив деп санайды.
Яғни, түркілік азамат тән қуатына негізделген өзін-өзі жетілдіру
персонализмін, ұрпақтарды да осы шартпен қалыптастыру педагогикасын, тәндік
жетілу табиғатын өрнектейтін эстетизмді этикоцентризммен ұштастыра білді.
Осындай жігер мен қуатты негізге алған күштің культін сюжетке
айналдыратын мифтік сана, әлем көшбасшысы болуға ұмтылған көшпелілік
менталитет, эпос сарындарындағы қаһармандық дәуір ықпалы қазақтардың
дәстүрлі мәдениетінде күш пен қуатты айрықша сапаға айналдырды, ол ептілік
пен намысты тудырған комплекстік жүйені құрап, тән жаттығуының (спорт)
құлшынысын арнайы әлеуметтік институтқа бағындырды.
Мұны қалыптастыруды рухани идеология да, салт-дәстүр мен әдет-ғұрып
та, тұтас рухани мәдениет те, әлеуметтік тұрмыс қалпы да, сыртқы саясат
ықпалының жаугершілік факторлары да өз міндеттерінің функционализмі ретінде
қабылдады. Сондықтан ұлттың заманауи даму тенденциясындағы спорттық өнер
осындай объективті және субъективті жағдайлардан туындайды.
Ұлттық спорт өнерінің қалыптасуының тарихи-шығу тектік
ретроспективтілігін басшылыққа ала отырып, оның құрылымдық-функционалистік
эволюционизмін бағамдауға болады:
1. Алғышарт – алғашқы қауымдық дәуірдегі тіршілік үшін күрестегі,
әлеуметтік-тұрмыстық жағдайлардағы тәндік қуаттың аса қажеттілік
дәуірі.
2. Бастау – Адамның биологиялық қажеттіліктері қанағаттандырылғаннан
кейін арнайы сауық құруды ұйымдастырып, ұлттық ойындардың спорттық
сипатта дамуы.
3. Процестің кеңеюі – ұлттық ойындарға әлемдегі этностың өз орнын
айқындауы үшін жаугершілік заманға сәйкес қажеттіліктен туындаған –
соғыс өнерінің қосылуы.
4. Процесс коммуникациясы – әлемдік мәдениеттер диалогы арқылы
экономикалық-әлеуметтік қатынастардың дамуы бойынша өзге қоғамнан
спорттық өнерлердің алмасуы арқылы оның толығуы мен дамуы.
5. Мегапроцессуалдық – жаугершілікте көшбасшылыққа ұмтылған түркілік
дәуір өзінің тәнжетілгендік тұлға екендігін әлемге әйгілей түсті,
ептілік пен спорттық шеберлік иесі екендігін танытқан
этноцентризмді орнатты.
Ұзақ дәуірге созылған осы кезең әлемдік кәсіби спорт аренасына шығудың
қазіргі заманына дейін созылды.
Демек, ұлттық спорт өнерінің қалыптасуының тарихи-руханияттық
тамырларын қысқаша шартты түрде былай ажыратып көрсетуге болады.
Кесте 1 – Спорттың ұлттық рухани тамырлары
МИФ ДІНИ СЕНІМДЕР ӘДЕТ-ҒҰРЫП ЖАУЫНГЕРЛІК
САЛТ-ДӘСТҮР ИДЕОЛОГИЯ
Қаһармандық Тотемдік үлгі Ұлттық ойындар Соғыс өнері
культі (жеке аңға, құсқа, (көкпар, күрес, (жамбы ату,
жапан даладағы бәйге) аударыспақ, атпен
ағашқа табыну) шауып келе жатып
жердегі орамалды
алу )
Күш иесінің Шамандық еркіндік Ата-бабаның ұрпаққаЭпостық тұлға
культі (үкі тағу, жыртқыш берілген (батырлық,
аңдар мүшелерін мирасқорлық жекпе-жек)
бесікке ілу) тәжірибесі
Әділетті жеңісҚұдыретті тәңір Денсаулық пен Елін қорғау
қуаты салауатты өмір (намыс, ру намысы,
(күш-қуат сұрап салты жерін қорғау)
жалбарыну)
Ізгілік пен Аруаққа сену Тұрмыс кешу Ұран, Бабалар аты
зұлымдық (әулиелерге түнеу, салтының үлгілері
күресі солардан жәрдем
сұрау)
Исламдағы дене Тазалық, адал мен Үрейден азат болу
тәрбиесі (дәрет, арамды ажырату
намаз т.б)
Рухтық жігер Ұлттық идея Идеология
Бұл кестеге тарихи-салыстырмалы талдау мен герменевтикалық сараптама
жасап өтер болсақ, көшпенділердің мифологиялық дәуіріне сәйкес келетін
ізгілік пен зұлымдық күресі – көне Зороастризмдік Анхра-Майнью мен Ахура-
Мазданың мәңгілік күрес мотивінің дәуірлер бойы көшіріліп
трансформацияланудың нәтижесі болып табылатындығынан бастау алады.
Кейіннен бұл бүкіл қазақ халқының және әлемнің көптеген ертегілерінің
басты мифтік сюжетін құраған. Осы субстраттық полифункционалистік
синкретизм одан әрі жалпы адамзаттық мәдениеттің көптеген құрылымдарының
бастауы ретінде дифференциацияланып кеткен десек, спорт өнеріне қатысты
оппозициялық күрестің алғашқы, түпкі мифтік моделі деп түйсінуімізге
болады: екі жақтың қатысуы арқылы қарсы тұру принципі. Жұптық құрылым,
қарама-қарсы күрес, жеңімпаздыққа ұмтылу, қарама-қарсы жақтардың тәндік
теңдік паритеті т.б. сипаттар ұқсату түрінде көне зороастризмдік сюжет пен
спорттағы екі жақтың бәсекелестігіне ортақ құбылыстар. Спортта кейіннен ол
мәдениеттендірілген-ізгілендірілген формаға ауысқанмен, негізгі – жеңіске
ұмтылу, мәңгілік күреске негізделу т.б. формалық қасиеттері сақталып қалып
отыр.
Организмі неғұрлым үлкендікке әсіреленіп әр түрлі хайуанаттармен
алмастырылып берілетін (үлкен түлкі, одан да үлкен сиыр, одан да үлкен ...)
ертегіге назар салсақ, күштің культінің панфизикалистік дәуірін байыптай
аламыз. Себебі, ізгілік рухы мен зұлымдық рухы күрескен дәуірден бастап,
кім күштірек деген сауалдың шешіміне – жеңімпаз, кім әлсіз деген
сауалдың шешіміне – жеңіліс жағы жауап береді. Демек, жеңіс үшін тәндік күш
қашанда басты атрибут – сондықтан ұлттық мифтік сюжеттер мен көптеген қиял-
ғажайып ертегілерде күштің культі уағыздалады. Осы күш ядросы кейіннен
спорт өнерінде икемділік, шапшаңдық, айлакерлік т.б. периферияларды
жинақтаған түрде сақталған.
Мифтік жыр-аңыздардағы алып күш иелері (дәу) өзіне бәсекелес тұлға
дайындаудың, адам үшін тәндік-физиологиялық жетілудің шексіздігінің қажет
екендігін ескертетін символизм. Бұл да спорт өнеріндегі үнемі жаттығу мен
жетілудің көне көздері. Спортта қарсы жақтың қабілеті процеске дейін
тылсым болса, мифтік сюжетте қаһарманның дәуге кездейсоқ кездесетін
жайттары да бар.
Мифтік рухани тамырдағы – қаһармандық культі осы бәсекелеске қарсы
тұлға қалыптастыруды ниеттейтін рухтандыру идеологиясы болса, спортта
жаттығу – тәжірибе жинау алаңы. Қаһарман мифте де, спортта да – сенімді
жеңімпаз субъект. Яғни, архаикалық қаһарман – қазіргі мәдени-әлеуметтік
жеңімпазға айналған.
Этникалық мифологиялық көзқарас қаһарман персонализміне қашанда жігер,
рух, қайсарлық психологизмін сіңіріп, тұтастандырып жіберген. Бұл қаһарман
тіршілік ету мен тұрмыс салттарына да бейім күрескерлік рухты, айлакер т.б.
қасиетті бойына сіңірген көшпелілер дүниетанымындағы дәуір азаматының,
түркі ұрпағының символдық прообразы. Ол шекаралық жағдайлардың бәріне
дайын, әділеттілік үшін ғана күреседі, әрі үнемі жеңімпаз аталатын мифтік
образ. Спорт қаһарманы да жалпыадамзаттық және ұлттық түсінігімізде
мифтік қаһарман сапаларын қайталауы тиіс. Бұл қасиеттердің ортақтығы көне
дәуірлердегі синкреттік мәдениет туындысымен сабақтас екендігін айғақтайды.
Архаикалық мифтермен қатар кейінгі дәуірлердегі мифтер мен аңыздардан
да осындай қуаттылық культі жиі ұшырасады. Мәселен, Тау көтерген
Толағайдың әсіреленген көрінісі қиял-ғажайыптан гөрі барынша реалды
трансцендентальдық, тек тәндік күштің культіне ғана арналған, моноконтекст.
Бұл монизм дәу символизміне қарағанда идеологияланған, көшірілген түрде
антропологияланған тип. Себебі мұндағы әсірелеу күштің адами болмыстағы ең
шекті деңгейін ұсынады; жер бетінде таудан ауыр ештеңе жоқ екендігі
түсінікті.
Екіншіден, тау көтеру ұрыстық сипатта емес, барынша бейбіт
демонстрацияланған ойын, яғни, спорттық формадағы қазіргі штангисттің
архемифтік прообразы деуімізге болады.
Немесе, байырғы түркі ертегілеріне назар аударсақ, Ер төстіктегі:
таусоғар – штангист, желаяқ – ұзындыққа, биіктікке секіру, кросс т.б. жеңіл
атлетиканың субстраттық символдық прообраздық әсіреленген түрдегі,
дифференциацияның ядросы деп пайымдауымыз да логикалық тұрғыдан орынды.
Ұлттық қауымдасуға ұмтылу кезеңіндегі діни сенімдік рухани-тарихи
тамырлардың бірі – тотемизм. Ғұндардың көк бөрі тотемінің таңдалуы да осы
тәндік-физиологиялық жетілудің заңды жалғасы. Бөрілік рух – жігер мен
намысты, қайсарлық пен шапшаңдықты, ептілік пен айлакерлікті, оқшаулық пен
азаттықты т.б. сапаларды қасқыр хайуанының болмысынан көшірілетін атрибут
немесе көшпелілікке үйлесімді болғандықтан рух бөрі тотемін таңдаған.
Оларға ұйқышыл-жайбасар аюдан, жер бауырлап ширатылған жылан-айдаһардан,
т.б. гөрі өз менталитетін сипаттауға бөрі қолайлы. Оның ен далада жортып
тамағын табуы, бойындағы тектілік пен айлакерлік, әбжілдік пен қайсарлық,
ақылдылық қасиеттері көшпелі елдің ұланымен үйлесімді. Сондықтан да ер мен
арланды салыстыра суреттейді. Ер азығы мен бөрі азығы жолда деген мақал
бұл ойымыздың дәлелі бола алады.
Бөрі тотемі көшпенділік азаматының тәндік қуатына рационалдық –
айлакерлікті, ептілікті, ұтымдылықты, әдіскерлікті т.б. қасиеттерді жамаған
атрибуттық сенімді құраған. Ұлттық бөрілік сана – аренаға жалғыз өзі
шыққан, өзіне сенімді жігері мен рухын иемденген спорт өнерінің
субъектісінің сәтіне сәйкестенеді. Немесе осы бөріден туыстық-тотемдік
жолмен рухтанған ғұндардың неліктен жаугершіл халыққа айналғандығын да
түйсінуге болады. Демек бөрілік рухты түркі азаматы өзіне көшірген деп
бағамдауымыз қажет тәрізді.
Табиғи-биологиялық бөрі мен қоғамдық-әлеуметтік ғұн азаматының
бірлігін аңсаған мифтік сана генетикалық тұтастық құрылымын жасаған, тарихи
ұлттық даму эволюциясында ол ұзақ дәуірлер бойы сақталып, физиологиялық
шыңдалғандықтың толыққанды картинасын табиғаттан көшіре алған ұлт
жасампаздығының сапалығын сақтауға қызмет етті.
Э. Смиттің пікірі де осы ойымызды бекіте түседі, ол этномиф пен
этногенезді тұтастандырып, мифті ұлт дамуының көшірмесі ретінде бағамдайды:
Э. Смиттің пікірінше, этникалық топ қоршаған ортаның талабына жауап
ретінде қалыптасады және бұл ұжымдық тәжірибе этникалық топтың дамуын
анықтайтын этникалық мифтер мен тарихта сақталады [3, 280 б.].
Қазақ жеріне қола дәуірінің аяқ кезінде келген деп топшыланған
шаманизмдік сенімнің қазақ мәдениетіндегі спорт өнерінің тарихи-
философиялық негіздерін ашу үшін маңызды буын екендігін бақсы болмысынан
байқауға болады. Бақсы – волюнтаристік еркіндіктің, күрескерліктің, мүмкін
еместер әлемінен мүмкіндік таба білетін, өзіне сенімділіктің т.б.
сапалардың иегері. Ол абсолютті түпсіз еркіндікті иеленіп, адам болмысының
құрсауын бұзуға ниеттенеді.
Бақсының қуаты тәндіктен гөрі психологиялық жігерге құрылған. Ол
бәсекелестікте жеңімпаз болуы үшін адамның тәндік болмысының шеңберінен
шығып, құрсауын бұзу үшін психологиялық тайталастың максималды деңгейіне
жетеді. Оның мысалы ретінде қазақтың ұлы ақыны М.Жұмабаевтың Қойлыбайдың
қобызы поэмасының сюжетін алуға болады. Онда ат бәйгесіне Қойлыбай бақсы
өзінің қобызын қосады және ол қобыз өзі байланған сексеуілді сүйретіп,
бәйгеден бірінші келеді. Бұл да көне аңыз-әпсананың желісі. Яки, бақсы
психологиялық тартыста өзінің құдіреті арқылы жеңіске жетіп отыр. Бүгінгі
спортта да осы психологиялық жеңіске жету кейде физиологиялық артықшылықтан
басым болып келеді немесе екінші дем деп аталатын қосымша күш-қуат та
психологиялық көмектен тұрады. Демек, бақсылық дүниетанымның мүмкіндігі
спорттағы бәсекелестікте жеңімпаз атану үшін қажетті психологиялық күшті
пайдаланудың ерекше тәсілі екендігі сөзсіз. Сондықтан ол ұлттық спорт
психологиясындағы жеңімпаз үшін қажетті өнегелілік бола отырып, ішкі
сапаларды тұтастандыратын рухани тамыр ретінде қазақ халқының сенімдерінде
ХХ ғасырдың орта шеніне дейін сақталған генетикалық сипаттағы
полифункционалды құндылық болып табылады.
Бақсы да жалғыз күресудің, жеңілістің мүмкін еместігінің, өзін қоғамға
әйгілеудің реалды бейнесі болса, спортшы да осы этникалық шамандық
дүниетанымдағы құндылықтық сапаларды өз бойына жинақтауы тиіс. Мәселен,
дара оқшаулылық спорттық бәсекеде де, шаманның дүлей күштермен күресуінде
де бар ортақ белгі. Өйткені, шаманның да, спортшының да тікелей
жәрдемдесушісі болуға тиіс емес, олар бәсекелестік кеңістікте абсолютті
жалғыз. Сонымен қатар бақсылықтағы тағы бір ерекшелік – оның зікір салуының
өзі дене қимылындағы ерекше өнерді адам жасауы мүмкін емес тәндік
қабілеттерді ашуды қажетсінеді.
Мұндай зікір салу феноменін бейне бір трансцендентальдылық күш-қуат
ретінде бағамдаушылар да осы пікірді қуаттайды [4, 5 б.].
Келесі буын аруаққа сенуге келетін болсақ, ол қазақтардың көне
замандардан бастап, бүгінгі күнге дейін сақталып келе жатқан ұлт
болмысындағы тұтастықтың қажетті, маңызды элементі болып табылады.
Аруақ - өткен ата-бабаларымыздың кеңістіксіз-уақытсыз әлемдегі кейінгі
ұрпақтарына дем беруші, жәрдемдесуші ықпалды, белсенді тұтас рухы, – деп
анықтауымызға болады. Ол қазір де реалды бар емес түрде бар болып
табылатын тылсым трансцендентальды күш, сакральдық-қасиетті энергия.
Мәселен, батырлық замандағы қаһармандар, эпостық батырлар да жауға шабар
алдында аруақ шақыратын болған. Оны ХХ ғасырдың басындағы ұлт-азаттық
көтерілісін сипаттайтын тарихи құжаттардан да көруге болады.
Аруақ шақыру – психологиялық дайындықтың, ата-бабасынан жәрдем күтудің,
тұтас рухтан қажетті энергия сұраудың, тылсым қосымша тәндік қуатын,
потенциалды күшін іске қосудың, қарсыласына агрессиялық-психологиялық үрей
туғызудың мистикалық-реалды механизмі. Оның реалдылығы – жауынгерлік
жігерді, асқақ рухты мыңдаған жылдар бойы сақтаған түркі халықтарының
намысы мен күш-қуатынан бейсаналы түрде көмек күту, тұтас генетикалық
архетиптерді еске түсіру, генофондық потенциалдың ортақтығын және оның
мирасқарлықпен бүгінгі күнге дейін жалғасатындығын өзіне-өзі қайтадан паш
етуі арқылы көрінеді. Бірақ бұл қасиетті анимистік түсінік аса қадірлеуді
қажет етеді. Ата-баба аруағын қорлады деген күнә кешірілмес жазалауды
керек ететін құқықтық-нормативтік акт, этикалық императив.
Архетиптік аруақ шақыру бүгінгі таңда да тәуекелшіл өмірлік ситуациялар
мен шекаралық жағдайларда көмескіленген түрде көрініс береді. Кейбір қазақ
спортшылары да оның мазмұнын толық түсінбегенмен, бейсаналы түрде аруаққа
жүгінетіндігі рас, өз болмысының шегінен де тыс қосымша күш-қуатты алудың
рухани көзі деп сезінеді. Бұл құбылысты қазіргі Қазақстан спортының дамуы
мен өркендеуі, жеңімпаз атанып, әлемге әйгіленуі үшін қажетті идеологиялық
құрал да бола алатын тәжірибеге айналдырған жөн. Себебі, шығыс жекпе-
жектеріндегі осындай философиялық алғышарттар, психологиялық тәсілдер
адамның тәндік мүмкіндігін ұлғайтуға қызмет етеді. Олай болса, қазақ
спортшыларына да этникалық көне дәстүрлерімізді жаңарту қажеттігі
туындайды. Бұндай аруақшылдық үрдістер толықтай өз болмысын қамтымаса да,
бүгінгі заманда көмескіленген түрде көрініс беріп отырады:
...Әбдісалан болса – қаңтарда жараған қаптағайдай шабынып-ақ тұр. Бұл
алары – хақ. Алла жар болып ұлы бабасы Қара қыпшақ Қобыланды аруағы
қолдаса... , немесе: Ақиқатында, Әбдісалан – дешті қыпшақ даласының алмас
азулы, арыстан жүректі, қабылан қайратты Көк бөрісінің тұқымы
[5, 58-59 бб.].
Діни сенімдердегі Көк Тәңірге табыну да қазақ халқының байырғы
дүниетаным элементі. Тәңір де адамдарды бақылаушы, оларға жәрдем беруші,
күш-қуат дарытушы, әділеттілік орнатушы пантеистік құрылым. Тәңіршілдіктің
функциясының бірі – жігер мен рух, сенімділік пен өзін әйгілеуді жариялау
болса, ол толыққанды түркі азаматын дайындаудың идеологиялық құралына да
айналған.
Жоғарыда Көк Тәңірі, Төменде Қара жер жаралғанда, – деп басталатын
көне түркі жазба ескерткіштеріндегі өміршең рух та асқақ Көк пен қасиетті
Жердің арасынан еш дәнекерсіз өз орнын тапқан ұлттың өзін-өзі мәңгілік
құрметтеуінің тұрақты пафосына айналған. Осы құдыретті Тәңір қуаты дарыған
түркі халқының әлемге әйгіленген болмысы да ұзақ дәуір бойы жалғасқан.
Тәңір де табыну объектісі, бірақ аруаққа қарағанда абстрактылы, әрі осы
абстрактылық арқылы асқақ және қасиетті. Түркі ұрпақтары тәңірінің ұлдары
болғандықтан Тәңірі оларға күш-қуат сыйлаған. Бүгінгі қазақ спортшылары да
осы Тәңірі күш-қуат сыйлаған Түркі ұлдарының заңды жалғасы ретінде
өздеріне қажетті архетиптік қуатты алады, себебі Тәңіршілдік ұмыт болып,
көмескіленіп кеткенмен, өткен мен бүгін бір-біріне жалғасып жатқан
архетиптік-генетикалық органикалық тұтастық екендігін ескеру қажет.
Қазақ жеріне 8-9 ғасырларда келген, дәстүрлі осы діни сенімдермен
ассимиляцияланып кеткен ислам дініндегі дене тәрбиесі – тән тазалығы,
еңбекқорлық, ритуалдық түрдегі тәнді сауықтыру-жетілдіру гимнастикалары
т.б. қазақ халқындағы спорттық өнердің тарихи-әлеуметтік қалыптасуы мен
дамуы үшін де қажетті фактор болды. Атап айтқанда, денені тік ұстау, басын
сәждеге иіп миына қан жүгірту т.б. дене тәрбиелік маңызы бар этикеттерден
бастап, Аллаға сиынып, одан бәсекелесер шақта қолдау күтуге дейінге
көптеген элементтері бар.
Мәдениет пен дін бір-бірінен алшақ жатқан ұғымдар емес. Олар әрдайым
бірін-бірі толықтырып, жетілдіріп отырған. Діни сенімдер мәдениеттер
жүйесінде идеал жасаушы фактор, дәстүрлер жиынтығы ретінде қызмет етеді.
Оның астарынан адамзат баласына қажетті барлық элементтерді кездестіруге
болады. Соның бір парасы адамның дене тәрбиесіне, физикалық тұрғыдан жетілу
үдерісіне жататынын да жоққа шығара алмаймыз. Дін тек қана адамның санасына
әсер етумен ғана шектелмейді, яки оның күллі болмысына әсер ету, сол арқылы
өмірдің мәні мен мазмұнын түсіндіруге тырысатындығын да ескерген жөн. Бірақ
қашан да діннің ауытқушылыққа ұшырағанын, бұрмаланғанын, жалған мазмұнда
таралуын шынайы таза діннен ажырата білген жөн. Сонда ғана оның жанға ғана
емес тәнге де әсері дұрыс қабылданбақ.
Дін әлемдік тарихтың мазмұнын құрайтын күрестер мен өзара қатынастардан
тұратын мәдени-тарихи түр ретіндегі өркениеттерді жандандырады. Мәдениет
те, өркениет те шынайы мағынасында алғашқы қауымдық құрылыстан қалған
қарапайымдылық пен жабайылықты жою, халықтардың адамға айнала бастауы
дегенді білдіреді [6, С. 144]. Басқаша айтқанда, адамдар өздерінің ақыл-ойы
мен адамгершілік қасиеттерінің арқасында табиғатқа шексіз билік жүргізіп,
жаратылушыдан жасампаздыққа көтерілгенін, адам баласының түбірімен
өзгергендігін көрсетеді. Сонымен бірге, өркениет кең мағынасында жалпы
адамзатқа ортақ мәдениеттің биіктігімен, әлеуметтік жоғарғы сатысымен,
рухани және әмбебаптық бағыттардағы күллі қоғамдық қатынастардың
жетілгендігімен кең көлемдегі адамдар мәдениетінің біртектілігімен
түсіндіріледі.
Белгілі бір аймақта мәдениеттің пайда болуы мен дамуына белгілі
дәрежеде табиғи-географиялық, шаруашылық және нәсілдік-биологиялық
факторлар да әсер етеді. Мәдениеттің шығу тегін (генотипін) ескі діни
руханилық пен экономикалық бірліктің негізінде қарастырған дұрыс. Орта
ғасырлық Қазақстан жағдайындағы исламдық өркениет туралы сөз болғанда, оның
көшпелі тұрмыс пен этномәдениетке негізделгенін айтуға тиіспіз. Көптеген
батыс еуропалық зерттеушілер ғылымдағы мұсылман әлеміндегі көшпелі өмір
салты дегенге заңдылық деп қарайды [7, С. 111]. Көшпелі мәдениет исламның
араласуымен, рухани жағынан нығайып әлдеқайда жоғары, өркениетті сатыға
көтеріліп, мұсылман өркениетіне бұрыннан келе жатқан төл мәдениет сияқты
сіңісіп кетті. Исламдық-африкалық синкретизм феномені сияқты исламдық-
қазақ синкретизмінде де негізгі жүйе исламдық болғанымен мәдениеттің
көнеден қалыптасқан қабаттары араласып жүрді [8, С. 28]. Көшпелі ислам
суфизмге жақындай түсті. Бүгінде номадизм (мәселен, батырлық) мен суфизмнің
арақатынасы үлкен қызығушылық туғызып отыр.
Көшпелілердің жан дүниелеріндегі әсемдікке құштарлық, бойларына туа
біткен қайсарлық, мәрттік, батырлық болмыстары оларды өжет те ойшыл
арабтармен рухани жақтарынан жақындастыра түсті. Исламның қазіргі қазақ
спортшыларының бойына адамгершілік принциптерді орнықтыруда маңызы зор,
тән тазалығы мен жан тазалығын қатар ұстау қажеттігі жөніндегі идеялары да
ерекше ықыласпен қабылданған. Ислам дінінің идеологиясы спортшы
психологиясына бәсекенің әділеттілігін, жауапкершілігін, елі үшін
маңыздылығын сіңіретін ұлттық рухани құндылықтарды сіңіреді, мұсылманшылдық-
шығысшылдық рух арқылы бәсекелесін жеңуге ұмтылдырады.
Ұлттық спорт өнерінің қалыптасуының тарихи-шығу тектік шарттарының
бірі – Жауынгерлік идеология: соғыс өнері, эпостық тұлға, елін қорғау т.б.
модустарды біріктіреді.
Қазақтар Азия құрлығының Алтай, Оңтүстік Сібір, Монғолия аймақтарынан
шыққан, біртіндеп бүкіл Еуразия даласын мекендеген түркі тілдес
көшпелілердің тікелей ұрпақтары. Олар көшпелі тайпалар мен халықтарды,
соның ішінде көне Арии, шығыс ирантектес халықтарды ассимиляцияға ұшырата
отырып, біздің дәуіріміздің бірінші мыңжылдығының екінші жартысында пайда
болған көшпелілер мемлекеттері бірлестіктерінің (қағанаттар) этникалық
негізін құрады. Ондай үлкен мемлекет қүру, оны саяси тұрақсыздықтарға
қарамай ұстап тұру үлкен ақыл-оймен қатар, білектің күшін, жаужүрек
батылдықты талап ететіні шындық. Яғни сол тұстағы ата-бабаларымыздың
айналасындағы елдерді өз қол астында ұстауы үшін қаншама тер төккенін,
әрдайым сергек те сақ болып жүру үшін шыныққан денсаулық пен күш қайраттың
көп керек болғанын қазір тек қана ойша болжауға ғана болады.
VІ ғасырдың екінші жартысында құрылған Бірінші Түркі қағанаты сол
тұстағы әлемдік державалар – Византия, сасанидтік Иран, Қытай сияқты
мемлекеттер санасатын үлкен Еуразиялық империя болды. Сол кезден бастап
Түркі термині Византиялықтардың, Арабтардың, Сериялықтардың жазбаларынан
көрініс беріп, Санскрит, Тибет, әр түрлі иран тілдес халықтардың
жылнамаларынан орын алды [9, С. 79]. Біздің жауынгер бабаларымыз түркілерді
исламның негізін қалаушы пайғамбарымыз Мұхамед те біліп, өз сөзін арнаған
деген аңыздар кездеседі. Оған Мұхамед пайғамбардың өмір сүрген уақыты да
сәйкес келетінін ескерсек, ғалым А.Зайончковскидің ислам хадистерінде
түркілер туралы айтыпты дейтін пікірін жоққа шығара алмаймыз [10, С. 24].
Орта ғасырларда Еуразия материгінде ең белсенді жауынгер халықтың қатарында
болған түркі тілдес халықтар кейін бөлшектеніп кетсе де олардың рухы осы
кезге шейін көшпелі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ [796.01+172.15] (574) Қолжазба құқығында
АХМЕТОВ ИЗГИЛИК ЖОЛМАНОВИЧ
Қазақ спортының дамуындағы ұлттық патриотизм идеясы
09.00.11 – әлеуметтік философия
Философия ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші: ҚР ҰҒА академигі,
философия ғылымдарының докторы,
профессор Д.К. Кішібеков
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2009
Мазмұны
Кіріспе ... 3
1 Қазақ халқының спорттық өнерінің тарихи-философиялық негіздері мен
ұлттық патриотизмнің шығу тегі .. 11
1.1 Қазақтардың дәстүрлі мәдениетіндегі спорт өнерінің қалыптасуының тарихи-
философиялық негіздері .. 11
1.2 Жауынгерлік дәстүрдің ұлттық менталитеттегі спорттық сипаты және
патриотизмдік қыры .. 37
1.3 Қазақтарда патриоттық тұлғаны жетілдірудегі руханилық пен тән
шынықтырудың бірлігі .. 50
2 Ұлттық идея және Қазақстан спортындағы патриотизм .. 64
2.1 Спорт өнеріндегі ұлттық идея көрінісі .. 64
2.2 Қазақстан спортының дамуы және ондағы патриотизмдік рух .. 74
2.3 Ұлттық спорт философиясының қалыптасуы және әлемдік деңгейдегі
қазақстандық спортшылар .. 95
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 111
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
115
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Спорт адамзат мәдениетінің ертеден келе
жатқан бір саласы. Оның тарихи – философиялық мәні мен маңызы туралы
көптеген ғалымдар әр түрлі деңгейде біршама еңбектер жазған, парасатты
пікірлер айтқан.
Спорттың адам денсаулығына әсері ғана емес, оның қоғамдық санадағы
орны, адамдардың рухани өміріндегі жасампаздық қасиеті де бұл тақырыпты
тереңдей зерттеп, философиялық тұрғыдан нақты жауап беруді қажет етеді.
Аталған жұмыста спорт өнерінің әлеуметтік маңызы, ұлттық ерекшеліктері мен
болмыс-бітімі қазақ философиясы негізінде талданып, зерделенеді. Спорттық
өнер феномені ұлттық философиялық ой толғам тарихы тұрғысында сараланып,
оның теориялық мәселелері жүйелі талданып, таразыланады. Яғни, көне
дәуірлердегі арғықазақтық дүниетанымдағы діни, натурфилософиялық, алғы
философиялық көзқарастардағы алғыспорттық мәселелерді ауқымды түрде ашу
қолға алынады, қазақ дәстүрі мен менталитетіндегі физиологиялық жетілудің
эмоционалды-рационалды жақтары баса көрсетіліп, оған жасалған құрылымдық-
функционалдық талдаулар ұлттық түсініктер бойынша, халықтық дүниетанымды
негізгі ала отырып бағамдалады. Демек, түркі және қазақ халқындағы
қалыптасқан спорт өнерінің шығу тегін ашудың және қазіргі замандағы
отансүйгіштікпен байланысқан философиясын ғылыми-теориялық түрде зерделеу
қолға алынған еңбек болып табылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Көне дәуірлерден бастап, оғыз-қыпшақ
кезеңіне дейінгі дүниетанымдық салттарды өткен мен бүгіннің мәңгілік рухани
кеңістігіне шығару мен дәстүрлі әлемдік рухани-мәдени кеңістіктегі өнер
принциптерін ұқсату түрінде ұлттық дүниетаным көшірмесінен интроекциялау
маңызды, өзекті болып отыр.
Бұл еліміздің Қазақстан-2030 бағдарламасына, Мәдени мұра жылының
талаптарына, Қазақстанның әлемдегі дамыған 50 елдің қатарына кіру
стратегиясына сәйкес келетін, далалық даналық пен нақты биоәлеуметтік
дамудың айғағын зерделейтін еңбектердің бірі болмақ.
Халқымыздың ұлттық мәдениетіне қатысты мәселелерді ашудың өзектілігін
алғаш ұсынғандардың бірі: қазақтардың қайталанбас этникалық әлемі әлі жете
зерттелмей, зерделенбей жатқан тылсым дүние деп атап көрсеткен ел басшысы
Н. Назарбаевтың да қоғамымыздың рухани-әлеуметтік саласының даму бағыттарын
жіті қадағалап, әрдайым жете көңіл бөліп отырғандығын атап өткіміз келеді
[1, 19 б.].
Бүгінгі таңдағы этникалық мәдени спорт өнерін және оның отансүйгіштік
қызметін тұтас ұлттық идея тұрғысынан ғылыми-теориялық түрде зерделеп,
оның әлемдік ойсанадағы спорттық және отансүйгіштік принциптермен
сабақтастығын аша отырып, өзіндік төлтума дүниетанымымызды, гуманизмімізді,
патриотизмімізді айшықтау да тарихи-мәдени іргетасымыз бен рухани
кеңістігімізді нығайтатыны хақ.
Демек, біз Қазақ спортының дамуындағы ұлттық идея патриотизмін
зерделеуде түркі халықтарының арғытүптік дүниетанымынан бастап, ондағы
тұрмыс-салт ерекшеліктерін, номодологиялық өмір сүру шарттарын байыптай
отырып, отансүйгіштік рух пен тәндік-физиологиялық жетілу-икемділік
тұрғысынан қайта бағамдап, бүгінгі заманға дейінгі жалғасқан тұтас ұлттық
менталитет пен дүниетанымымызды дәйекті аңғарамыз, кейінгі келер ұрпаққа
этномәдени дәстүрлердегі спорттық өнер құрылымындағы: намыс пен жігер,
отансүйгіштік пен әділеттілік, шынайылық пен адалдық этикасының биік
талаптарын; жұптасу мен оппозиция, топтық интеграция, тұлғалыққа өту мен
көшбасшылыққа ұмтылу қатынастарының әлеуметтанулық асқақ мінберін,
үйлесімділік пен теңдікке, қуаныш пен қайғыға және ерлікке негізделген
эстетикалық нормаларын, ақиқат пен шындыққа, дәлдік пен дұрыстыққа, сандық
және сапалық қатынастар теңдігіне, жеңімпаздық монизміне бағытталған
логикалық құрылымын, өзін және өзгені бағалау, өзге мен өзін тануға,
ардақтау мен персоналистік биік деңгейлерге ұмтылатын аксиологиялық
құндылықтар жүйесін ұғындыруға қажетті компоненттерін ашып көрсетеміз.
Спорт кеңістігіндегі ұлттық рухтағы жігер мен намыс, өзін-өзі ашу мен өзін-
өзі тану персонализмін дәйектеу арқылы өткеннің түркі халықтары үшін
мәңгілікпен ұштасқан өмір сүру дағдыларын, тұрмыстық-әлеуметтік өлшемдерін
танытуда және бүгінгі әлемдік спорттық аренада өзгелерден озу, шеберлік
сырын меңгеру үшін де бұл еңбектің өзектілігі ерекше болмақ.
Сонымен қатар бұрын-соңды арнайы зерттелмеген қазақ халқының
дүниетанымындағы спорттың тарихи-философиялық негіздерін саралау мен
қазіргі Қазақстандағы ұлттық идея мен отансүйгіштікке бағдарланған спорт
өнерінің рухани мәнін арнайы қарастыру – Қазақстанның бүгінгі таңдағы
рухани-әлеуметтік дамуына, отан, ел мен жер т.б. түсініктердің шынайы мәнін
ашып, отансүйгіштік рухты әйгілеуіне қосылған маңызды еңбектердің бірі
болмақ.
Диссертация тақырыбының зерттелу деңгейі. Мұндай тақырыпты жете
зерттеуді қолға алу ұлттық болмысымызды тұтастай пайымдауға негізделген
ұлттық өзіндік сана мен тәуелсіздік рухының айғағы бола отырып, қазақ
халқының да спорттық өнеріндегі отансүйгіштік рухты тудыратын философиялық
ұғымдарын зерделеу болып табылатындығы сөзсіз. Сондықтан ұлттық спорт
өнеріндегі отансүйгіштік феноменін арнайы философиялық деңгейде
қарастырмағанмен, оның аспектілерін және ондағы өзекті мәселелер туралы
толымды ой, тың пікірлер айтқан ғалымдардың еңбектерін де назардан тыс
қалдырмадық.
Мәселен, спорт өнерінің философиялық, әлеуметтанушылық-
мәдениеттанушылық жақтарына баса назар аударып, оның отансүйгіштік қырын
атап өткендер: В.Д. Гончаров, Л. Кун, Н.А. Пономарев, Е.В. Утищева, В.И.
Столяров, М.С. Каган, Е.Н. Князева, С.П. Курдюмов, В.П. Кузьмин, В.Б.
Кучеревский т.б.
Ұрпақтарды спорт өнері арқылы отансүйгіштікке тәрбиелеуге баса назар
аударған ғалымдарымызды да атап өтуге болады. Олар: Е.С. Ананьева,
А.А. Анцифирова, А.А. Аронов, А.Н. Вырщиков, М.П. Бузский, И.И. Валеев,
З.Т. Гасанов, Р.К. Гусейнов, А.Р. Жумаков, Д.П. Ильченко, А.П. Кабаченко,
Е.И. Корнеев, Ю.В. Кутлугильдина, В.В. Макаров, А.С. Миловидов,
Л.И. Мищенко.
Ал жастарға патриоттық тәрбие берудің теориялық-методологиялық және
концептуалдық негіздерін іргелі зерттеушілер: А.Г. Агаев, Н.А. Белоусов,
Ю.С. Васютин, Г.М. Рогачев, М.Н. Росенко, Р.З. Алиев, М.Н. Алиев,
А.Ю. Рустамов т.б.
Сондай-ақ қазақстандық педагог-психолог ғалымдарымыз да отансүйгіштік,
дене тәрбиесі, тәннің шынығуы мәселелерін өздерінің зерттеу еңбектеріне
арқау еткен. Олар: Қ. Жарықбаев, С. Қалиев, М. Оразаев, С.Т.
Иманбаева, Е. Жұматаева, А.А. Бисембаева.
Қазақ халқының дүниетанымындағы отансүйгіштік рухтың компоненттерін
және физиологиялық жетілу шарттарын философиялық тұрғыдан зерделегендер: А.
Айталы, А. Тайжанов, К.Н. Меңлібаев, Ғ. Телібаев, С.
Әмірғазин, Н. Елікбаев, Д. Кішібеков, Ғ. Есім, Ж. Молдабеков,
Ә. Нысанбаев, І. Ерғалиев, Ш. Нұрланова, Т.Қ. Айтқазин, Т.Х.
Ғабитов, О.А. Сегізбаев, М. Орынбеков, Қ. Бейсенов сынды ғалымдарды
атауға болады.
Сонымен қатар ұлттық менталитеттің негізгі ерекшеліктерін баса
көрсетіп, елжандылық пен ұлттық рух мәселелерін өздігінше байыптағандар,
атап айтқанда: Қ. Әбішев, А.Х. Қасымжанов, Қ. Мұқашев, Н.Р. Мұсаева,
З.Ж. Наурызбаева, А.С. Сырғақбаева, С.Н. Ақатай, А.К. Қасабек, Ж.
Алтай, А. Казыханова, Н.Ж. Байтенова, Р.А. Клещева, А.Т. Құлсариева,
Г.Н. Әбдіғалиева, Б.И. Абирова, Ғ.Ғ. Ақмамбетов, К.
Ахметжанова, Ж.Б. Бекбосынова, Қ.Қ. Бегалинова, Қ. Жамалов,
К.К. Котошева, Б.Ғ. Нұржанов, Ғ.Т. Телібаев, М.Ш.
Хасанов т.б.
Сол сияқты ұлттық спорттағы отансүйгіштік қасиеттерді филологиялық
тұрғыдан зерттеген және келелі пікір айтқандар: А. Сейдімбеков,
С. Қасқабасов, С. Мұқанов, М. Жолдасбеков, Ә. Қоңыратбаев, Т.
Қоңыратбаев т.б. ғалымдарымыз қазақ фольклоры мен әдебиетін талдауда
ондағы отансүйгіштік, елжандылық, гуманизм сияқты рухани құндылықтардың
мән-маңызын жан-жақты ашып көрсетті.
Дегенмен мұндай зерттеулерді ұлттың рухани кеңістігіндегі спорт пен
тәндік-рухани жетілу мәселесін зерделі зерттеудің алғашқы қадамдары деп
айтуымызға болады. Сондықтан осы диссертация мәселенің мәнін тереңірек ашу
үшін, тыңғылықты байыптауға қажетті, іргелі түрде бағамдауға негіз болатын
еңбектердің бірі болмақ.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Аталған диссертацияның мақсаты
ұлтымыздың төл рухани мәдениет кеңістігіндегі ата-бабаларымыздың дәстүрлі
дүниетанымын шығыстық-көшпелілік архетиптер мен менталитет бойынша
философиялық-теориялық тұрғыдан зерделей отырып, спорт өнерінің
тарихи-әлеуметтік негіздерін философиялық тұрғыдан байыптап, ондағы
отансүйгіштік феноменін арнайы зерттеу объектісі ретінде бөліп алып, ғылыми
негізде талдап, мәнін ашу болып табылады. Мұндай зерттеу еңбек өзінің
алдына мынадай міндеттер қояды:
- Арғықазақтық мифтік дүниетаным мен алғыфилософиялық дүниеге
көзқарастың символдық, образдық, тұспалды-ишаралы түрде берілген
салттарындағы алғыспорттық дәстүрлерді формальды логикалық,
ғылыми-теориялық өлшемдерде ашып көрсету.
- Түркі дүниетанымының рухани кеңістігіндегі, тіршілік етудің
онтологиясындағы – жаугершілдік кезеңдегі ғұмыр кешу салттары мен
ұстанымдарының спорттық санаға қатынасы мен өзара байланысын ажыратып,
философиялық тұрғыда бағамдау, ондағы отансүйгіштік этиканың биік
талаптарын заманауи спортшы сапаларына көшіру дидактизмін саралау.
- Қазақ халқының рухани-әлеуметтік даму тарихының өн бойындағы
тұлғаны қалыптастырудағы тән мен рухтың бірлікте даму диалектикасы
әдіснамасының өмірмәнділік канондарын және тәсілдерін, тәлімгерлік
үрдістерін заманауи қажеттіліктер тұрғысынан зерделеу, этноболмыс пен таным-
тіршіліктегі, тұрмыстық деңгейдегі ұлттық персонализм ерекшеліктерінің
қалыптасу тәжірибелерін зерделеу.
- Спорт өнеріндегі ұлттық идеяны ұлттық дүниетанымның тұтас бөлшегі
ретінде тани отырып, оның шынайы мағынасы мен мәнін ұғындырудың байыпты
философиялық деңгейіне қол жеткізу.
- Қазақстан спортының дамуының тарихи-мәдени аспектілеріне баса назар
аудара отырып, ондағы патриотизмнің және спорттық отансүйгіштік рухтың
шынайы мәнін ашу.
- Тұтас ұлттық спорт философиясын ашуда ондағы негізгі бағыттарды
философиялық тұрғыдан зерделеп, оның халқымыздың мәдени-әлеуметтік дамуының
негізгі бағыттарымен сәйкестенетіндігін және ойтолғам тұрғысында маңызды
буын екендігін анықтау.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негізі. Мұндағы зерттеу
бағыттарында философиядағы дәстүрлі методология басшылыққа алынған: тарихи-
салыстырмалы, абстрактылықтан нақтылыққа өту, жалпыдан жекеге және жекеден
жалпыға көшу мен демифологизация, психоанализ, герменевтика, құрылымдық-
функционалдық талдау, лингвистикалық талдау, мистификациялық дүниетанымды
формальды логикаландыру т.б. тәсілдер ақиқаттылық принципімен орайласып,
жарыспалы түрде жүргізілді.
Сондай-ақ бұл еңбектің теориялық негізі әлемдік философия тарихындағы
ойшылдардың еңбектеріне және жалпы ұлттық дүниетаным мен дәстүрлі
архетиптерге сүйену бойынша бағамдалып, этнофилософияны зерделеуші
ғалымдарымыздың ой-пікірлері де басшылыққа алынды.
Диссертациялық еңбектің ғылыми жаңалығы. Бұл ғылыми жұмыстың негізгі
жаңалығы – қазақ халқының спорт өнеріндегі отансүйгіштікті ашу
мәселесіндегі басты бағыттар мен кейбір аспектілерді тұтастай диахроникалы
тарихи-философиялық, синхроникалы қоғамдық-әлеуметтік түрде танытып, оның
рухани болмысымыздың өн бойына тұтас тарап жатқан тұрмыстық-мағыналық мәнін
және отансүйгіштік рухтық сипатын философиялық деңгейде байыптау. Осы
мәселелерді көрсете келіп автор жұмыстың мынадай негізгі жаңалықтарын
ұсынады:
- Қазақ қоғамының тарихи-әлеуметтік өмір салты мен тұрмыс
тіршілігіндегі отансүйгіштік құбылысының түпкілікті мәні анықталып, жеке
адам арқылы ашылған сезімдік қатынастың жалпы концептуалдық деңгейлері
зерттелінді. Эпостық баһадүрлік пен қазіргі заман спортшысының өзара
байланысы және оның тарихи-генетикалық сабақтастығы жалпылама түрде
зерделеніп, тұтас ұлттық дүниетаным бойынша жауынгершілдік пен
отансүйгіштіктің философиясы қарастырылды, оның әр дәуірдегі ерекшеліктері
сарапталды, еліне сүйіспеншілікпен қараудың ұлттық шарттары көрсетілді.
- Түркі және қазақ сахарасындағы спорттық өнердің тарихи тамырлары
құрылымдық-мағыналық түрде ұлттық рухани көздер арқылы түсіндіріледі, оның
қазіргі ұрпақ пен болашақ Қазақстан халқына арналған рухани құндылық
жақтары нақты мысалдармен дәлелденді. Этнофилософияның антропологиялық адам
дамуы ілімдеріндегі этикалық еліне деген сүйіспеншіліктің, биоәлеуметтік
тәндік жетілу практикасының тылсымдықтары мен рухани жетілуі арналастығының
ғұмыр кешуіміздегі жалғасын тауып келе жатқан сабақтастығы көрсетіліп,
шынайы болмыс пен өмір сүру салттарындағы тәжірибелерінің рационалды
деңгейлері ғылыми түрде тұжырымдалды.
- Ұлттық спорттық рух пен отансүйгіштік рухтың құрылымдық
компоненттері жеке құндылық пен философиялық категориялардың тұтастығы
ретінде алынып, оның құрылымдық-генетикалық, функционалдық-мәндік мазмұны
мен формасы жалпылама түрде талданды, осы құрылым бойынша қазақ
спортшысының елінсүйгіштігі түркі даласындағы көне дәстүрлерден жалғасын
тапқан мәңгілік нышандар ретіндегі сабақтастығымен де бекітілді.
- Ұлттық спорт философиясын қалыптастырудың жалпы методологиясы
зерделеніп, оның мақсаттары мен жалпы концептуалдық жобалары
психоанализдік, герменевтикалық әдіснамалармен қазіргі заманға көшіріліп,
Қазақстанның прогрессивті дамуының шарттары болатындығы дәйектелді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі ғылыми тұжырымдар. Сондай-ақ бұл еңбекте
қорғауға мынадай негізгі тұжырымдар ұсынылды:
1. Аталған тақырып бойынша “Қазақcтан спортының дамуында ұлттық идея
мен патриотизм идеясы” сабақтас-байланысты болғандықтан, бұл еңбекте қазақ
халқының тарихи-әлеуметтік дамуы бойынша спорттық-физиологиялық
дәстүрлердің шығу тегіне талдаулар жасалып, оның кезеңдері тұжырымдалды.
Сондай-ақ спорт өнерінің дамуының тарихи-философиялық рухани тамырлары
көрсетілді: миф пен дін, әдет-ғұрып пен салт-дәстүр, жаугершілдік салттар
т.б. Олардың әрбір компонентіне жеке-жеке талдаулар жасалып, қазіргі
заманғы спорттың дамуы мен өркендеуіне қатынасы және синкретизмдік
негіздерін ұлттық болмыс арқылы тұжырымдау көзделді. Сондай-ақ ұлттық
спорттың құрылымдық-функционалдық негіздері де этноболмыс арқылы
зерделеніп, биологиялық-физиологиялық, эстетикалық, этикалық,
әлеуметтанулық, саясаттанулық, психологиялық, философиялық, аксиологиялық,
логикалық аспектілерінің элементтері құрастырылып, тұтас жүйесі ұсынылып,
оның да әрбір буыны мен элементтеріне жеке-жеке талдаулар жасалып, шынайы
тіршілік ету мен ғұмыр кешудің салттарымен байланыстыра қарастырылып,
бүгінгі заманға көшіріліп, түсіндірілді. Байырғы далалық менталитет пен
таным түсініктердің спорттық салттар бойынша құрылған рухани-мәдени сферасы
ашылуға бағытталды, оның қазіргі әлемдік спорттың қалыптасуы мен дамуына
тигізген ықпалы мен ұқсату модельдері көрсетілді.
2. Қазақ халқының Жауынгерлік дәуіріндегі шынайы бейнелер мен олардың
көркемдік айшықталуын беретін эпостық тұлғаға тарихи-философиялық талдаулар
ұсынылып, оның болмысы – өмірмәнділік шарттармен толықтырылып,
отансүйгіштік сапасының деңгейлері зерделенді. Баһадүрлік болмыстың
сапаларының қазіргі замандағы спортшы сапаларына сәйкес келетін жақтары
ұқсату түрінде көрсетіліп, бүгінгі спорттық көшбасшылардың этникалық
сабақтастық бойынша заңды жалғасы екендігі айғақталды. Мұндағы тарихи-
сабақтастық пен биогенетикалық бірлік арқылы жалғасқан рухтың өміршеңдігі
отансүйгіштік феноменін де байыптауға мүмкіндіктер ашатындығы ескерілді.
Баһадүрлік сапалардың тұтастай ұсынылған құрылымы бойынша қазіргі кезең
үшін ғибраттық мәні, мәдени-әлеуметтік өмірдегі маңызы бейнеленді. Мұны
зерделеуде нақты тарихи кезеңдер басшылыққа алынып, түркі дәуірі деп
аталатын ғұндар мен сақтардың, көне түркі қағанатының, оғыз-қыпшақ
даласының, Алтын орда кезеңінің рухани ойханасындағы эпостық-баһадүрлік
сарындары, ондағы физиологиялық жетілу идеалы мен эмоционалды
отансүйгіштіктің тарихи-мәдени негіздері ашылды. Қазақ халқының батырлық
қасиетінің қалыптасуы мыңдаған жылдар бойғы көшпелі тұрмысы екендігі де
айтылған. Ол қиссаларда айтылғандай: Батырлық, байлық кімде жоқ, Ғашықтық
жолы бір басқа деген тұжырымға ойысатындығына байланысты мотивтер
толғанылды.
3. Тұтас түркі халықтарының рухани дүниесіндегі дүниетаным
ерекшеліктеріндегі басты байыптау объектісінің бірі – адам проблемасы
болғандықтан, ондағы дүниеге ұрпақ келудің экзальтациялық қуанышының
әлеуметтік сипаты (ел қорғайтын потенциалды әскер ресурстары ретінде) –
ұрпақтар сабақтастығының өмірмәнділік адамзат тіршілігінің негізгі
мақсаттарға айналдырылғандығы, дүниеге келген ұрпақты түркі азаматы ретінде
қалыптастырудың технологиясы зерделенді. Тәндік шынығу мен рухани жетілу
арналастығының дуалистік позициясын басшылыққа алған принциптердің тарихи-
философиялық негіздері ұсынылып, оның инструменттері мен идеологиялық
құралдары көрсетілді: салт-дәстүр мен әдет-ғұрып канондары, мифтік және
діни салттар, тұрмыс қалыптарының ерекшеліктеріне байланысты бейімделу,
көшпелілік өмір стилін қабылдау өлшемдері, жаугершілік заман талабына сай
тұлға қалыптастырудың методологиясы т.б. бүгінгі заманға байланысты түрде
қазақ азаматына лайықты сапа ретінде бағамдалды. Қазіргі кезең үшін де
осындай тән мен рухтың бірлігі идеясының қажеттілігі тарихи тамырлар мен
әлемдік ой деңгейлеріндегі идеялармен толықтырылды.
4. Халқымыздағы тұтас дүниетаным синкретизмі бойынша спорт
құрылымының шынайы әлеуметтік-мәдени жақтары ашылып, ұлттық идея орталық
түсінік ретінде зерделенді. Ұлттық идеяның рухпен байланысы, биогенетикалық
сабақтастығы, моральдық принциптерден туындайтындығы, саяси идеологиялық
бірлік пен тұтастыққа үндейтіндігі т.б. спорттық құрылымдар бойынша
дәйектелді. Спорттың ұлттық идеяны қалыптастыру мен нығайтудағы функциялары
ұсынылып, спорт өнерінің де өркендеуінің шарты ұлттық идея ретінде кері
байланыспен дәйектелді. Бүгінгі таңдағы ұлттық идея мен Қазақстан прогресі
үшін спорт өнерінің тигізер ықпалы тарихи негіздер мен қазіргі заманғы
гуманистік-моральдық принциптер бойынша зерделенді.
5. Қазақстан спортының дамуы және ондағы отансүйгіштік рух
өнегелілігін зерделеу мәселелері бойынша отансүйгіштіктің жалпы классикалық
түсініктеріне сүйеніп, оны спорттық санадағы отансүйгіштікке бағдарладық.
Отансүйгіштік рух феноменін ашып көрсетіп, оның табиғи-әлеуметтік
субстраттарын таныта отыра, спортшыдағы отансүйгіштік сананың құрылымдары
психофилософиялық тұрғыдан дәйектелді. Сонымен қатар спорт арқылы
отансүйгіштікті қалыптастырудың өнегелілік педагогикасының жалпы
концептуалды негіздері этноболмыс тұрғысынан көрсетілді. Қазақстан
спортының дамуына жалпы шолулар жасалып, ондағы ұлттық идея, тәуелсіздік
рухы, отансүйгіштік феномені т.б. шынайы тарихи хронофактілермен
салыстырылып, оның келер ұрпаққа тигізер маңызын дәйектеу қолға алынды.
6. Қазіргі заманғы Қазақстан прогресіне бастайтын ұлттық спортымыздың
дамуына философиялық тұрғыдан келудің өзектілігі баса айтылды. Ұлттық спорт
философиясының негізгі ұғымдары мен жалпы мақсаты: ұлттық спорттық
дүниетаным, ұлттық спорттың шығу тегі, оны тарихи-салыстырмалы,
герменевтикалық-психоанализдік, құрылымдық түрде талдау мен нәтижелерін
практикада қолдану, қазіргі ұлттық спортты дамыту концепциясын дайындау
және оны Қазақстан прогресіне ықпалдастыру, ұлттық спорттық рух феноменін
зерделеу, Қазақстандағы спорттық сана құрылымы, тәндік және физиологиялық
жетілудің жаңаша ұлттық методологиясын жасау, спорттық этикалық
құндылықтардың психогенетикалық негіздерін ашу: намыс, жігер, рух т.б.
ұсынылып, олар жеке-жеке талқыланып, жалпы концептуалдық жобалар ұсынылды.
Зерттеу нәтижелерінің теориялық және тәжірибелік маңызы. Бұл жұмыс
ғылыми зерттеу жұмысы болғанмен, кейіннен де теориялық-практикалық маңызы
бар еңбек деп тұжырымдауымызға болады. Мәселен, ол қазақ философиясы
тарихын оқытуда, этнопедагогиканы жетілдіре түсуде, жүйелеуде,
этнопсихологияны толықтыруда жоғары және арнаулы оқу орындары студенттері
үшін арнайы оқу құралы ретіндегі материалдарға көмекші мәліметтер бере
алады. Сонымен қатар Қазақстандағы спорттың әлеуметтік институт ретінде
ұсынылуына байланысты кәсіби, бұқаралық, олимпиялық спорт түрлерін дамытуға
септігін тигізеді. Бұл еңбектегі ұсынылған теорияларды нақтырақ айтсақ,
спортшы дайындауда, бапкерлік өнерде, бұқаралық санада отансүйгіштік рухты
қалыптастыруға арнайы ресмиленген формаларда пайдалануға да болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі және мақұлдануы. Бұл еңбек студенттерге
“Ұлттық философия тарихын” оқытуда, ондағы студенттердің өз бетімен
өткізілетін жұмыстарында және Өнер философиясын, Қазақтардағы
елінсүйгіштік рух феноменін оқыту процесінде тәжірибелік сыннан өткізілді.
Аталған диссертация сондай-ақ республикалық, аймақтық
ғылыми-практикалық конференцияларда да сынақтан өткізілді. Атап
айтқанда, Әл-Фараби: Философия. Мәдениет. Дін атты әл-
Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің 75 жылдығына арналған
халықаралық Алматы қаласында 18 наурыз 2009 жылы өткізілген ғылыми-
тәжірибелік конференцияда, Ұлттық идея философиясы атты әл-Фараби
атындағы Қазақ ұлттық университетінің 75 жылдығына және философия
ғылымдарының докторы, профессор Б.Ғ. Нұржановтың 60 жылдық мерейтойына
арналған Алматы қаласы 29 сәуір 2009 жылы өткен халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференцияда, Атырау қаласында 2008 жылғы 24-25 желтоқсанда
өткізілген Нарықтық экономика жағдайында Солтүстік-батыс Каспий өңірінің
табиғат ресурстарын экологиялық және экономикалық бағалау атты халықаралық
ғылыми-тәжірибелік конференцияда талқылаудан өткізілді. Диссертация
тақырыбына байланысты ҚР БҒМ Білім және ғылым министрлігі білім және ғылым
саласындағы бақылау комитеті бекіткен журналдарда 4 ғылыми мақала жарық
көрді.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Диссертацияның құрылымы ғылыми
негізі мен міндеттеріне сай келеді. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
тараудан, алты бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады, көлемі диссертацияға қойылатын талапқа сай келеді.
1. ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ СПОРТТЫҚ ӨНЕРІНІҢ ТАРИХИ- ФИЛОСОФИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ МЕН
ҰЛТТЫҚ ПАТРИОТИЗМНІҢ ШЫҒУ ТЕГІ
1. Қазақтардың дәстүрлі мәдениетіндегі спорт өнерінің қалыптасуының
тарихи-философиялық негіздері
Қазақ халқының мәдениеті мен тұтас дүниетанымы тарихи-әлеуметтік
тұрғыдан ұлттың өзін-өзі ашатын, әлемдік өркениет деңгейінен тұғырлы орнын
табатын, рухани тұтас кеңістіктен төлтума ерекшеліктерін анықтай алатын
дәуірлер алмасуының кезеңдерінде сабақтастық арқылы заңды жалғасын тапқан
құндылықтар жүйесі мен ұлттың тұтас болмысын құрайды.
Дәстүрлі мәдениетіміз тарихи хронологиялық бірліктермен бірге жасасып
келе жатқан эволюциялық процесті құрай отыра, сан-салалы, көп қырлы
элементтер мен тіршілік ету дәстүрлерімізді де қамтиды.
Көшпенділердің табиғи даму эволюционизмі қашан да әлем мен адам
үйлесімділігін жасауда мәдени құндылықтар жүйесін органикалық тұтастық
түрінде сипаттап келген. Сондықтан тіршілік ету мен мәдениет бірлігі
барынша толыққанды, жетілген формада – айрықша адамтану ілімінің
философиясына негізделген.
Ұлттық мәдениет тарихы адам – мәдениет субъектісі тұжырымынан гөрі,
адам жасампаз функциясына ерекше мән берген. Көшпенді дала адамының
қалыптасуы - табиғатқа тез бейімделуді, табиғи-әлеуметтік қолайсыздықтарға
қарсы күресе немесе икемделе білуді, өзін әлемде еркін сезінуді басшылыққа
алған. Сондықтан тәндік жағынан жетілген адам тұрмыс қалпына бейімделудің,
шаруашылығы мен мәдениетін қалыптастырудың шынайы бейнесіне айналды және ол
осылай тұрақты дамудың ішкі мақсатын құрады. Мәселен, көшпелі тұрмыс, мал
шаруашылығы, материалдық мәдениетін дамыту қазақ халқының жеке тұлғасының
шыңдалуының объективті шартын құраса, заманауи прогреске бейімделуге ұмтылу
субъективті негіздерін қамтамасыз етті.
Көшпелілер өмірінде тұрақты ешнәрсе жоқ екені белгілі. Қоныс та, күй
де, жағдай да – бәрі де өзгермелі. Және бәрі жау – кеңістік те, уақыт та,
қоршаған орта да. Сондықтан көшпелінің өмірі тек күрестен тұрады. Ал ол
күресте жеңілмеу үшін отқа салса күймейтін, суға салса батпайтын қайсар,
өжет, айлакер, көреген тұлғаларды қалыптастыруына тура келді, – деген
жолдар да осыны айғақтайды [2, 58 б.].
Яғни, физиологиялық жетілген тұлға – ұлттық болмыстың өз заңдылығы
бойынша сақталуы мен дамуының шартына айналды немесе тұлғалық тәндік
жетілу шынайы ұлт болмысының тұрақтылығының мәңгілік кепілін туындатты.
Ол тұлға сайып келгенде, көшпелілік өркениеттің мәдени-әлеуметтік дамуының
ішкі мотивациялық элементі түріндегі атрибутына айналды. Сондықтан әрбір
түркі ұрпағына тән осы негізгі қасиетті қалыптастыру жеке персоналдық
арқылы жалпыға ортақ адам құндылығын, яғни, тұтас адам образын жасауға
негіз болды.
Түркілік дүниетаным осы жетілген тұлға қалыптастыруды әлем мен қоғамнан
өз орнын табу және таныта білудегі басты сапа деп әйгіледі. Арғықазақтардың
көшпелілік мифологиялық дүниетанымынан бастап, діни сенім элементтері,
эпостық-жыраулық кезеңдердің өн бойында күштің культіне негізделген
сарындардың сақталып қалуы рухани-идеологиялық сипат алған түрде дала
тұрғынының тұтас экзистенциясын да ашып көрсетті.
Кейіннен эпостық дәуірдің басты мотиві де қайталамалы түрдегі және
перспективті болып табылған тән рухының модусын айғақтады. Бірақ бұл стимул
түркі қоғамындағы адамгершілік қағидаларды негізге алған мораль
принциптерімен міндетті түрде ұштасып жатты. Мәселен ерлік – жауынгерлік
отан қорғаудың елжандылық ұстанымына сәйкестенді. Қазақстандық философтар
да ұлттық дүниетанымды зерделеуде адамгершілікті орталық түсінікке шығарған
қағиданы (этикоцентризмдік принципті) басты мотив деп санайды.
Яғни, түркілік азамат тән қуатына негізделген өзін-өзі жетілдіру
персонализмін, ұрпақтарды да осы шартпен қалыптастыру педагогикасын, тәндік
жетілу табиғатын өрнектейтін эстетизмді этикоцентризммен ұштастыра білді.
Осындай жігер мен қуатты негізге алған күштің культін сюжетке
айналдыратын мифтік сана, әлем көшбасшысы болуға ұмтылған көшпелілік
менталитет, эпос сарындарындағы қаһармандық дәуір ықпалы қазақтардың
дәстүрлі мәдениетінде күш пен қуатты айрықша сапаға айналдырды, ол ептілік
пен намысты тудырған комплекстік жүйені құрап, тән жаттығуының (спорт)
құлшынысын арнайы әлеуметтік институтқа бағындырды.
Мұны қалыптастыруды рухани идеология да, салт-дәстүр мен әдет-ғұрып
та, тұтас рухани мәдениет те, әлеуметтік тұрмыс қалпы да, сыртқы саясат
ықпалының жаугершілік факторлары да өз міндеттерінің функционализмі ретінде
қабылдады. Сондықтан ұлттың заманауи даму тенденциясындағы спорттық өнер
осындай объективті және субъективті жағдайлардан туындайды.
Ұлттық спорт өнерінің қалыптасуының тарихи-шығу тектік
ретроспективтілігін басшылыққа ала отырып, оның құрылымдық-функционалистік
эволюционизмін бағамдауға болады:
1. Алғышарт – алғашқы қауымдық дәуірдегі тіршілік үшін күрестегі,
әлеуметтік-тұрмыстық жағдайлардағы тәндік қуаттың аса қажеттілік
дәуірі.
2. Бастау – Адамның биологиялық қажеттіліктері қанағаттандырылғаннан
кейін арнайы сауық құруды ұйымдастырып, ұлттық ойындардың спорттық
сипатта дамуы.
3. Процестің кеңеюі – ұлттық ойындарға әлемдегі этностың өз орнын
айқындауы үшін жаугершілік заманға сәйкес қажеттіліктен туындаған –
соғыс өнерінің қосылуы.
4. Процесс коммуникациясы – әлемдік мәдениеттер диалогы арқылы
экономикалық-әлеуметтік қатынастардың дамуы бойынша өзге қоғамнан
спорттық өнерлердің алмасуы арқылы оның толығуы мен дамуы.
5. Мегапроцессуалдық – жаугершілікте көшбасшылыққа ұмтылған түркілік
дәуір өзінің тәнжетілгендік тұлға екендігін әлемге әйгілей түсті,
ептілік пен спорттық шеберлік иесі екендігін танытқан
этноцентризмді орнатты.
Ұзақ дәуірге созылған осы кезең әлемдік кәсіби спорт аренасына шығудың
қазіргі заманына дейін созылды.
Демек, ұлттық спорт өнерінің қалыптасуының тарихи-руханияттық
тамырларын қысқаша шартты түрде былай ажыратып көрсетуге болады.
Кесте 1 – Спорттың ұлттық рухани тамырлары
МИФ ДІНИ СЕНІМДЕР ӘДЕТ-ҒҰРЫП ЖАУЫНГЕРЛІК
САЛТ-ДӘСТҮР ИДЕОЛОГИЯ
Қаһармандық Тотемдік үлгі Ұлттық ойындар Соғыс өнері
культі (жеке аңға, құсқа, (көкпар, күрес, (жамбы ату,
жапан даладағы бәйге) аударыспақ, атпен
ағашқа табыну) шауып келе жатып
жердегі орамалды
алу )
Күш иесінің Шамандық еркіндік Ата-бабаның ұрпаққаЭпостық тұлға
культі (үкі тағу, жыртқыш берілген (батырлық,
аңдар мүшелерін мирасқорлық жекпе-жек)
бесікке ілу) тәжірибесі
Әділетті жеңісҚұдыретті тәңір Денсаулық пен Елін қорғау
қуаты салауатты өмір (намыс, ру намысы,
(күш-қуат сұрап салты жерін қорғау)
жалбарыну)
Ізгілік пен Аруаққа сену Тұрмыс кешу Ұран, Бабалар аты
зұлымдық (әулиелерге түнеу, салтының үлгілері
күресі солардан жәрдем
сұрау)
Исламдағы дене Тазалық, адал мен Үрейден азат болу
тәрбиесі (дәрет, арамды ажырату
намаз т.б)
Рухтық жігер Ұлттық идея Идеология
Бұл кестеге тарихи-салыстырмалы талдау мен герменевтикалық сараптама
жасап өтер болсақ, көшпенділердің мифологиялық дәуіріне сәйкес келетін
ізгілік пен зұлымдық күресі – көне Зороастризмдік Анхра-Майнью мен Ахура-
Мазданың мәңгілік күрес мотивінің дәуірлер бойы көшіріліп
трансформацияланудың нәтижесі болып табылатындығынан бастау алады.
Кейіннен бұл бүкіл қазақ халқының және әлемнің көптеген ертегілерінің
басты мифтік сюжетін құраған. Осы субстраттық полифункционалистік
синкретизм одан әрі жалпы адамзаттық мәдениеттің көптеген құрылымдарының
бастауы ретінде дифференциацияланып кеткен десек, спорт өнеріне қатысты
оппозициялық күрестің алғашқы, түпкі мифтік моделі деп түйсінуімізге
болады: екі жақтың қатысуы арқылы қарсы тұру принципі. Жұптық құрылым,
қарама-қарсы күрес, жеңімпаздыққа ұмтылу, қарама-қарсы жақтардың тәндік
теңдік паритеті т.б. сипаттар ұқсату түрінде көне зороастризмдік сюжет пен
спорттағы екі жақтың бәсекелестігіне ортақ құбылыстар. Спортта кейіннен ол
мәдениеттендірілген-ізгілендірілген формаға ауысқанмен, негізгі – жеңіске
ұмтылу, мәңгілік күреске негізделу т.б. формалық қасиеттері сақталып қалып
отыр.
Организмі неғұрлым үлкендікке әсіреленіп әр түрлі хайуанаттармен
алмастырылып берілетін (үлкен түлкі, одан да үлкен сиыр, одан да үлкен ...)
ертегіге назар салсақ, күштің культінің панфизикалистік дәуірін байыптай
аламыз. Себебі, ізгілік рухы мен зұлымдық рухы күрескен дәуірден бастап,
кім күштірек деген сауалдың шешіміне – жеңімпаз, кім әлсіз деген
сауалдың шешіміне – жеңіліс жағы жауап береді. Демек, жеңіс үшін тәндік күш
қашанда басты атрибут – сондықтан ұлттық мифтік сюжеттер мен көптеген қиял-
ғажайып ертегілерде күштің культі уағыздалады. Осы күш ядросы кейіннен
спорт өнерінде икемділік, шапшаңдық, айлакерлік т.б. периферияларды
жинақтаған түрде сақталған.
Мифтік жыр-аңыздардағы алып күш иелері (дәу) өзіне бәсекелес тұлға
дайындаудың, адам үшін тәндік-физиологиялық жетілудің шексіздігінің қажет
екендігін ескертетін символизм. Бұл да спорт өнеріндегі үнемі жаттығу мен
жетілудің көне көздері. Спортта қарсы жақтың қабілеті процеске дейін
тылсым болса, мифтік сюжетте қаһарманның дәуге кездейсоқ кездесетін
жайттары да бар.
Мифтік рухани тамырдағы – қаһармандық культі осы бәсекелеске қарсы
тұлға қалыптастыруды ниеттейтін рухтандыру идеологиясы болса, спортта
жаттығу – тәжірибе жинау алаңы. Қаһарман мифте де, спортта да – сенімді
жеңімпаз субъект. Яғни, архаикалық қаһарман – қазіргі мәдени-әлеуметтік
жеңімпазға айналған.
Этникалық мифологиялық көзқарас қаһарман персонализміне қашанда жігер,
рух, қайсарлық психологизмін сіңіріп, тұтастандырып жіберген. Бұл қаһарман
тіршілік ету мен тұрмыс салттарына да бейім күрескерлік рухты, айлакер т.б.
қасиетті бойына сіңірген көшпелілер дүниетанымындағы дәуір азаматының,
түркі ұрпағының символдық прообразы. Ол шекаралық жағдайлардың бәріне
дайын, әділеттілік үшін ғана күреседі, әрі үнемі жеңімпаз аталатын мифтік
образ. Спорт қаһарманы да жалпыадамзаттық және ұлттық түсінігімізде
мифтік қаһарман сапаларын қайталауы тиіс. Бұл қасиеттердің ортақтығы көне
дәуірлердегі синкреттік мәдениет туындысымен сабақтас екендігін айғақтайды.
Архаикалық мифтермен қатар кейінгі дәуірлердегі мифтер мен аңыздардан
да осындай қуаттылық культі жиі ұшырасады. Мәселен, Тау көтерген
Толағайдың әсіреленген көрінісі қиял-ғажайыптан гөрі барынша реалды
трансцендентальдық, тек тәндік күштің культіне ғана арналған, моноконтекст.
Бұл монизм дәу символизміне қарағанда идеологияланған, көшірілген түрде
антропологияланған тип. Себебі мұндағы әсірелеу күштің адами болмыстағы ең
шекті деңгейін ұсынады; жер бетінде таудан ауыр ештеңе жоқ екендігі
түсінікті.
Екіншіден, тау көтеру ұрыстық сипатта емес, барынша бейбіт
демонстрацияланған ойын, яғни, спорттық формадағы қазіргі штангисттің
архемифтік прообразы деуімізге болады.
Немесе, байырғы түркі ертегілеріне назар аударсақ, Ер төстіктегі:
таусоғар – штангист, желаяқ – ұзындыққа, биіктікке секіру, кросс т.б. жеңіл
атлетиканың субстраттық символдық прообраздық әсіреленген түрдегі,
дифференциацияның ядросы деп пайымдауымыз да логикалық тұрғыдан орынды.
Ұлттық қауымдасуға ұмтылу кезеңіндегі діни сенімдік рухани-тарихи
тамырлардың бірі – тотемизм. Ғұндардың көк бөрі тотемінің таңдалуы да осы
тәндік-физиологиялық жетілудің заңды жалғасы. Бөрілік рух – жігер мен
намысты, қайсарлық пен шапшаңдықты, ептілік пен айлакерлікті, оқшаулық пен
азаттықты т.б. сапаларды қасқыр хайуанының болмысынан көшірілетін атрибут
немесе көшпелілікке үйлесімді болғандықтан рух бөрі тотемін таңдаған.
Оларға ұйқышыл-жайбасар аюдан, жер бауырлап ширатылған жылан-айдаһардан,
т.б. гөрі өз менталитетін сипаттауға бөрі қолайлы. Оның ен далада жортып
тамағын табуы, бойындағы тектілік пен айлакерлік, әбжілдік пен қайсарлық,
ақылдылық қасиеттері көшпелі елдің ұланымен үйлесімді. Сондықтан да ер мен
арланды салыстыра суреттейді. Ер азығы мен бөрі азығы жолда деген мақал
бұл ойымыздың дәлелі бола алады.
Бөрі тотемі көшпенділік азаматының тәндік қуатына рационалдық –
айлакерлікті, ептілікті, ұтымдылықты, әдіскерлікті т.б. қасиеттерді жамаған
атрибуттық сенімді құраған. Ұлттық бөрілік сана – аренаға жалғыз өзі
шыққан, өзіне сенімді жігері мен рухын иемденген спорт өнерінің
субъектісінің сәтіне сәйкестенеді. Немесе осы бөріден туыстық-тотемдік
жолмен рухтанған ғұндардың неліктен жаугершіл халыққа айналғандығын да
түйсінуге болады. Демек бөрілік рухты түркі азаматы өзіне көшірген деп
бағамдауымыз қажет тәрізді.
Табиғи-биологиялық бөрі мен қоғамдық-әлеуметтік ғұн азаматының
бірлігін аңсаған мифтік сана генетикалық тұтастық құрылымын жасаған, тарихи
ұлттық даму эволюциясында ол ұзақ дәуірлер бойы сақталып, физиологиялық
шыңдалғандықтың толыққанды картинасын табиғаттан көшіре алған ұлт
жасампаздығының сапалығын сақтауға қызмет етті.
Э. Смиттің пікірі де осы ойымызды бекіте түседі, ол этномиф пен
этногенезді тұтастандырып, мифті ұлт дамуының көшірмесі ретінде бағамдайды:
Э. Смиттің пікірінше, этникалық топ қоршаған ортаның талабына жауап
ретінде қалыптасады және бұл ұжымдық тәжірибе этникалық топтың дамуын
анықтайтын этникалық мифтер мен тарихта сақталады [3, 280 б.].
Қазақ жеріне қола дәуірінің аяқ кезінде келген деп топшыланған
шаманизмдік сенімнің қазақ мәдениетіндегі спорт өнерінің тарихи-
философиялық негіздерін ашу үшін маңызды буын екендігін бақсы болмысынан
байқауға болады. Бақсы – волюнтаристік еркіндіктің, күрескерліктің, мүмкін
еместер әлемінен мүмкіндік таба білетін, өзіне сенімділіктің т.б.
сапалардың иегері. Ол абсолютті түпсіз еркіндікті иеленіп, адам болмысының
құрсауын бұзуға ниеттенеді.
Бақсының қуаты тәндіктен гөрі психологиялық жігерге құрылған. Ол
бәсекелестікте жеңімпаз болуы үшін адамның тәндік болмысының шеңберінен
шығып, құрсауын бұзу үшін психологиялық тайталастың максималды деңгейіне
жетеді. Оның мысалы ретінде қазақтың ұлы ақыны М.Жұмабаевтың Қойлыбайдың
қобызы поэмасының сюжетін алуға болады. Онда ат бәйгесіне Қойлыбай бақсы
өзінің қобызын қосады және ол қобыз өзі байланған сексеуілді сүйретіп,
бәйгеден бірінші келеді. Бұл да көне аңыз-әпсананың желісі. Яки, бақсы
психологиялық тартыста өзінің құдіреті арқылы жеңіске жетіп отыр. Бүгінгі
спортта да осы психологиялық жеңіске жету кейде физиологиялық артықшылықтан
басым болып келеді немесе екінші дем деп аталатын қосымша күш-қуат та
психологиялық көмектен тұрады. Демек, бақсылық дүниетанымның мүмкіндігі
спорттағы бәсекелестікте жеңімпаз атану үшін қажетті психологиялық күшті
пайдаланудың ерекше тәсілі екендігі сөзсіз. Сондықтан ол ұлттық спорт
психологиясындағы жеңімпаз үшін қажетті өнегелілік бола отырып, ішкі
сапаларды тұтастандыратын рухани тамыр ретінде қазақ халқының сенімдерінде
ХХ ғасырдың орта шеніне дейін сақталған генетикалық сипаттағы
полифункционалды құндылық болып табылады.
Бақсы да жалғыз күресудің, жеңілістің мүмкін еместігінің, өзін қоғамға
әйгілеудің реалды бейнесі болса, спортшы да осы этникалық шамандық
дүниетанымдағы құндылықтық сапаларды өз бойына жинақтауы тиіс. Мәселен,
дара оқшаулылық спорттық бәсекеде де, шаманның дүлей күштермен күресуінде
де бар ортақ белгі. Өйткені, шаманның да, спортшының да тікелей
жәрдемдесушісі болуға тиіс емес, олар бәсекелестік кеңістікте абсолютті
жалғыз. Сонымен қатар бақсылықтағы тағы бір ерекшелік – оның зікір салуының
өзі дене қимылындағы ерекше өнерді адам жасауы мүмкін емес тәндік
қабілеттерді ашуды қажетсінеді.
Мұндай зікір салу феноменін бейне бір трансцендентальдылық күш-қуат
ретінде бағамдаушылар да осы пікірді қуаттайды [4, 5 б.].
Келесі буын аруаққа сенуге келетін болсақ, ол қазақтардың көне
замандардан бастап, бүгінгі күнге дейін сақталып келе жатқан ұлт
болмысындағы тұтастықтың қажетті, маңызды элементі болып табылады.
Аруақ - өткен ата-бабаларымыздың кеңістіксіз-уақытсыз әлемдегі кейінгі
ұрпақтарына дем беруші, жәрдемдесуші ықпалды, белсенді тұтас рухы, – деп
анықтауымызға болады. Ол қазір де реалды бар емес түрде бар болып
табылатын тылсым трансцендентальды күш, сакральдық-қасиетті энергия.
Мәселен, батырлық замандағы қаһармандар, эпостық батырлар да жауға шабар
алдында аруақ шақыратын болған. Оны ХХ ғасырдың басындағы ұлт-азаттық
көтерілісін сипаттайтын тарихи құжаттардан да көруге болады.
Аруақ шақыру – психологиялық дайындықтың, ата-бабасынан жәрдем күтудің,
тұтас рухтан қажетті энергия сұраудың, тылсым қосымша тәндік қуатын,
потенциалды күшін іске қосудың, қарсыласына агрессиялық-психологиялық үрей
туғызудың мистикалық-реалды механизмі. Оның реалдылығы – жауынгерлік
жігерді, асқақ рухты мыңдаған жылдар бойы сақтаған түркі халықтарының
намысы мен күш-қуатынан бейсаналы түрде көмек күту, тұтас генетикалық
архетиптерді еске түсіру, генофондық потенциалдың ортақтығын және оның
мирасқарлықпен бүгінгі күнге дейін жалғасатындығын өзіне-өзі қайтадан паш
етуі арқылы көрінеді. Бірақ бұл қасиетті анимистік түсінік аса қадірлеуді
қажет етеді. Ата-баба аруағын қорлады деген күнә кешірілмес жазалауды
керек ететін құқықтық-нормативтік акт, этикалық императив.
Архетиптік аруақ шақыру бүгінгі таңда да тәуекелшіл өмірлік ситуациялар
мен шекаралық жағдайларда көмескіленген түрде көрініс береді. Кейбір қазақ
спортшылары да оның мазмұнын толық түсінбегенмен, бейсаналы түрде аруаққа
жүгінетіндігі рас, өз болмысының шегінен де тыс қосымша күш-қуатты алудың
рухани көзі деп сезінеді. Бұл құбылысты қазіргі Қазақстан спортының дамуы
мен өркендеуі, жеңімпаз атанып, әлемге әйгіленуі үшін қажетті идеологиялық
құрал да бола алатын тәжірибеге айналдырған жөн. Себебі, шығыс жекпе-
жектеріндегі осындай философиялық алғышарттар, психологиялық тәсілдер
адамның тәндік мүмкіндігін ұлғайтуға қызмет етеді. Олай болса, қазақ
спортшыларына да этникалық көне дәстүрлерімізді жаңарту қажеттігі
туындайды. Бұндай аруақшылдық үрдістер толықтай өз болмысын қамтымаса да,
бүгінгі заманда көмескіленген түрде көрініс беріп отырады:
...Әбдісалан болса – қаңтарда жараған қаптағайдай шабынып-ақ тұр. Бұл
алары – хақ. Алла жар болып ұлы бабасы Қара қыпшақ Қобыланды аруағы
қолдаса... , немесе: Ақиқатында, Әбдісалан – дешті қыпшақ даласының алмас
азулы, арыстан жүректі, қабылан қайратты Көк бөрісінің тұқымы
[5, 58-59 бб.].
Діни сенімдердегі Көк Тәңірге табыну да қазақ халқының байырғы
дүниетаным элементі. Тәңір де адамдарды бақылаушы, оларға жәрдем беруші,
күш-қуат дарытушы, әділеттілік орнатушы пантеистік құрылым. Тәңіршілдіктің
функциясының бірі – жігер мен рух, сенімділік пен өзін әйгілеуді жариялау
болса, ол толыққанды түркі азаматын дайындаудың идеологиялық құралына да
айналған.
Жоғарыда Көк Тәңірі, Төменде Қара жер жаралғанда, – деп басталатын
көне түркі жазба ескерткіштеріндегі өміршең рух та асқақ Көк пен қасиетті
Жердің арасынан еш дәнекерсіз өз орнын тапқан ұлттың өзін-өзі мәңгілік
құрметтеуінің тұрақты пафосына айналған. Осы құдыретті Тәңір қуаты дарыған
түркі халқының әлемге әйгіленген болмысы да ұзақ дәуір бойы жалғасқан.
Тәңір де табыну объектісі, бірақ аруаққа қарағанда абстрактылы, әрі осы
абстрактылық арқылы асқақ және қасиетті. Түркі ұрпақтары тәңірінің ұлдары
болғандықтан Тәңірі оларға күш-қуат сыйлаған. Бүгінгі қазақ спортшылары да
осы Тәңірі күш-қуат сыйлаған Түркі ұлдарының заңды жалғасы ретінде
өздеріне қажетті архетиптік қуатты алады, себебі Тәңіршілдік ұмыт болып,
көмескіленіп кеткенмен, өткен мен бүгін бір-біріне жалғасып жатқан
архетиптік-генетикалық органикалық тұтастық екендігін ескеру қажет.
Қазақ жеріне 8-9 ғасырларда келген, дәстүрлі осы діни сенімдермен
ассимиляцияланып кеткен ислам дініндегі дене тәрбиесі – тән тазалығы,
еңбекқорлық, ритуалдық түрдегі тәнді сауықтыру-жетілдіру гимнастикалары
т.б. қазақ халқындағы спорттық өнердің тарихи-әлеуметтік қалыптасуы мен
дамуы үшін де қажетті фактор болды. Атап айтқанда, денені тік ұстау, басын
сәждеге иіп миына қан жүгірту т.б. дене тәрбиелік маңызы бар этикеттерден
бастап, Аллаға сиынып, одан бәсекелесер шақта қолдау күтуге дейінге
көптеген элементтері бар.
Мәдениет пен дін бір-бірінен алшақ жатқан ұғымдар емес. Олар әрдайым
бірін-бірі толықтырып, жетілдіріп отырған. Діни сенімдер мәдениеттер
жүйесінде идеал жасаушы фактор, дәстүрлер жиынтығы ретінде қызмет етеді.
Оның астарынан адамзат баласына қажетті барлық элементтерді кездестіруге
болады. Соның бір парасы адамның дене тәрбиесіне, физикалық тұрғыдан жетілу
үдерісіне жататынын да жоққа шығара алмаймыз. Дін тек қана адамның санасына
әсер етумен ғана шектелмейді, яки оның күллі болмысына әсер ету, сол арқылы
өмірдің мәні мен мазмұнын түсіндіруге тырысатындығын да ескерген жөн. Бірақ
қашан да діннің ауытқушылыққа ұшырағанын, бұрмаланғанын, жалған мазмұнда
таралуын шынайы таза діннен ажырата білген жөн. Сонда ғана оның жанға ғана
емес тәнге де әсері дұрыс қабылданбақ.
Дін әлемдік тарихтың мазмұнын құрайтын күрестер мен өзара қатынастардан
тұратын мәдени-тарихи түр ретіндегі өркениеттерді жандандырады. Мәдениет
те, өркениет те шынайы мағынасында алғашқы қауымдық құрылыстан қалған
қарапайымдылық пен жабайылықты жою, халықтардың адамға айнала бастауы
дегенді білдіреді [6, С. 144]. Басқаша айтқанда, адамдар өздерінің ақыл-ойы
мен адамгершілік қасиеттерінің арқасында табиғатқа шексіз билік жүргізіп,
жаратылушыдан жасампаздыққа көтерілгенін, адам баласының түбірімен
өзгергендігін көрсетеді. Сонымен бірге, өркениет кең мағынасында жалпы
адамзатқа ортақ мәдениеттің биіктігімен, әлеуметтік жоғарғы сатысымен,
рухани және әмбебаптық бағыттардағы күллі қоғамдық қатынастардың
жетілгендігімен кең көлемдегі адамдар мәдениетінің біртектілігімен
түсіндіріледі.
Белгілі бір аймақта мәдениеттің пайда болуы мен дамуына белгілі
дәрежеде табиғи-географиялық, шаруашылық және нәсілдік-биологиялық
факторлар да әсер етеді. Мәдениеттің шығу тегін (генотипін) ескі діни
руханилық пен экономикалық бірліктің негізінде қарастырған дұрыс. Орта
ғасырлық Қазақстан жағдайындағы исламдық өркениет туралы сөз болғанда, оның
көшпелі тұрмыс пен этномәдениетке негізделгенін айтуға тиіспіз. Көптеген
батыс еуропалық зерттеушілер ғылымдағы мұсылман әлеміндегі көшпелі өмір
салты дегенге заңдылық деп қарайды [7, С. 111]. Көшпелі мәдениет исламның
араласуымен, рухани жағынан нығайып әлдеқайда жоғары, өркениетті сатыға
көтеріліп, мұсылман өркениетіне бұрыннан келе жатқан төл мәдениет сияқты
сіңісіп кетті. Исламдық-африкалық синкретизм феномені сияқты исламдық-
қазақ синкретизмінде де негізгі жүйе исламдық болғанымен мәдениеттің
көнеден қалыптасқан қабаттары араласып жүрді [8, С. 28]. Көшпелі ислам
суфизмге жақындай түсті. Бүгінде номадизм (мәселен, батырлық) мен суфизмнің
арақатынасы үлкен қызығушылық туғызып отыр.
Көшпелілердің жан дүниелеріндегі әсемдікке құштарлық, бойларына туа
біткен қайсарлық, мәрттік, батырлық болмыстары оларды өжет те ойшыл
арабтармен рухани жақтарынан жақындастыра түсті. Исламның қазіргі қазақ
спортшыларының бойына адамгершілік принциптерді орнықтыруда маңызы зор,
тән тазалығы мен жан тазалығын қатар ұстау қажеттігі жөніндегі идеялары да
ерекше ықыласпен қабылданған. Ислам дінінің идеологиясы спортшы
психологиясына бәсекенің әділеттілігін, жауапкершілігін, елі үшін
маңыздылығын сіңіретін ұлттық рухани құндылықтарды сіңіреді, мұсылманшылдық-
шығысшылдық рух арқылы бәсекелесін жеңуге ұмтылдырады.
Ұлттық спорт өнерінің қалыптасуының тарихи-шығу тектік шарттарының
бірі – Жауынгерлік идеология: соғыс өнері, эпостық тұлға, елін қорғау т.б.
модустарды біріктіреді.
Қазақтар Азия құрлығының Алтай, Оңтүстік Сібір, Монғолия аймақтарынан
шыққан, біртіндеп бүкіл Еуразия даласын мекендеген түркі тілдес
көшпелілердің тікелей ұрпақтары. Олар көшпелі тайпалар мен халықтарды,
соның ішінде көне Арии, шығыс ирантектес халықтарды ассимиляцияға ұшырата
отырып, біздің дәуіріміздің бірінші мыңжылдығының екінші жартысында пайда
болған көшпелілер мемлекеттері бірлестіктерінің (қағанаттар) этникалық
негізін құрады. Ондай үлкен мемлекет қүру, оны саяси тұрақсыздықтарға
қарамай ұстап тұру үлкен ақыл-оймен қатар, білектің күшін, жаужүрек
батылдықты талап ететіні шындық. Яғни сол тұстағы ата-бабаларымыздың
айналасындағы елдерді өз қол астында ұстауы үшін қаншама тер төккенін,
әрдайым сергек те сақ болып жүру үшін шыныққан денсаулық пен күш қайраттың
көп керек болғанын қазір тек қана ойша болжауға ғана болады.
VІ ғасырдың екінші жартысында құрылған Бірінші Түркі қағанаты сол
тұстағы әлемдік державалар – Византия, сасанидтік Иран, Қытай сияқты
мемлекеттер санасатын үлкен Еуразиялық империя болды. Сол кезден бастап
Түркі термині Византиялықтардың, Арабтардың, Сериялықтардың жазбаларынан
көрініс беріп, Санскрит, Тибет, әр түрлі иран тілдес халықтардың
жылнамаларынан орын алды [9, С. 79]. Біздің жауынгер бабаларымыз түркілерді
исламның негізін қалаушы пайғамбарымыз Мұхамед те біліп, өз сөзін арнаған
деген аңыздар кездеседі. Оған Мұхамед пайғамбардың өмір сүрген уақыты да
сәйкес келетінін ескерсек, ғалым А.Зайончковскидің ислам хадистерінде
түркілер туралы айтыпты дейтін пікірін жоққа шығара алмаймыз [10, С. 24].
Орта ғасырларда Еуразия материгінде ең белсенді жауынгер халықтың қатарында
болған түркі тілдес халықтар кейін бөлшектеніп кетсе де олардың рухы осы
кезге шейін көшпелі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz