Ә. Кекілбаевтың повестеріндегі тарихи тұлғалар тағылымы

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1 Ә. КЕКІЛБАЕВТЫҢ ПОВЕСТЕРІНДЕГІ ТАРИХИ ТҰЛҒАЛАР ТАҒЫЛЫМЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

13
2 Ә. КЕКІЛБАЕВТЫҢ РОМАНДАРЫНДАҒЫ ТАРИХИ.ӘЛЕУМЕТТІК ШЫНДЫҚ ЖӘНЕ КӨРКЕМДІК ЖИНАҚТАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
34
2.1 «Абылай хан» драмасы және суреткерлік таным ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
193
3 Ә. КЕКІЛБАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ МАХАМБЕТ БЕЙНЕСІ ... ... 204
3.1 Ә. Кекілбаевтың «Шандоз» тарихи.баянындағы ұлттық дүниетаным арналары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

208
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
295
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
302
ҚОСЫМША А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 309

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеуде қазақ әдебиетінде өзіндік орны бар, прозамызда тарихи тақырыпты бейнелеуде шығармашылық шеберлігімен үлкен белеске көтерілген суреткер, Қазақстанның халық жазушысы Әбіш Кекілбаевтың туындыларындағы тарихи тұлғалар тағылымы қарастырылады. Рухани дамуымызға, қазақ әдебиетінің өркендеуіне, ұлттық дәстүрге өз шығармаларымен айтарлықтай үлес қосқан өзге де қаламгерлердің туындыларын да қатар қарастырып, образ жасаудағы үндестіктері мен айырмашылықтары сарапталып, бағасын беру қажеттілігі де басты назарда ұсталды. Бүгінгі күні тәуелсіздік уақытында жаңа көзқарас биігінен жекелеген қаламгерлердің шығармашылығының тереңіне бойлап, олардың туындыларының көркемдік-шеберлік сипатын айқындау, талдау, таразылау – қазақ әдебиеттану ғылымының талабы, сұранысы екені сөзсіз.
Зерттеу жұмысында автордың көркем әдебиеттегі бейне сомдаудағы суреткерлік амал-тәсілі әр жанр бойынша сараланады. Қаламгердің тарихи тақырыпты игеруі, образ жасау жолдары, кейіпкерді типтендіру ерекшелігі, тарихи құжаттар мен мұрағат деректерін сөйлетуі, характер жасау шеберлігі, фольклорды пайдалану машығы, тағы басқа ерекшеліктері талданады. Қаламгердің «Үркер», «Елең-алаң» романдарымен қатар бірқатар повестері, «Абылай хан» драмасы, тың туындысы «Шандоз» деректі-баянындағы ұлттық дүниетаным арналары қарастырылды.
Диссертациялық жұмыстың өзектілігі. Ә. Кекілбаевтың шығармашылығы бұрын ғылыми тұрғыдан арнайы, жеке түрде зерттелген жоқ. Зерттеу еңбектің өзектілігі – жазушының шығармашылық ізденісін, кейіпкер бейнесін жасаудағы шеберлік қырларын, стильдік ерекшелігін айқындап ашып беру. Суреткердің «Үркер», «Елең-алаң» романдарының бас кейіпкері Әбілқайыр бейнесі және ол өмір сүрген дәуір ерекшелігі тарихи жырлар мен аңыз-әңгімелердің, тарихи деректердің пайдаланылуы, туындыдағы тағы басқа тарихи тұлғалардың бейнелері саралап талдауды қажет етеді. Тақырыптың өзектілігі де осы мақсаттан туындайды.
Рухани тәуелсіздік бізге еркін ойлау мүмкіндігін сыйлады. Осындай азат ойдың биігінен әдебиет тарихы мен әдебиеттану ғылымындағы ақтаңдақ тұстарымызға қайта үңілу – бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі. Ә. Кекілбаевтың әдеби шығармашылық мұрасын, оның ішінде, повестері мен романдарындағы тарихи таным, тағылым мәселелері, суреткерлік шеберлігін зерттеу де осындай қажеттілік пен өзектіліктен туған. Сондықтан да Ә. Кекілбайұлының рухани және көркем шығармаларын ғылыми негізде танып білудің бүгінгі күн мен келешек үшін де мәні зор. Ә. Кекілбаев – ұлтымыздың шебер суреткері, өзіндік дара қолтаңбасы бар, ұлттық тіл байлығын жете меңгерген, суреттеу мәнері айқын, ерекше талант. Оның шығармаларында қазақи тұрмыстың, ұлттық салт-дәстүр мен әдет-ғұрыпты, уақытты кең көлемде суреттеуі – соның айғағы.
Қадау-қадау тақырыптарды таңдап, тереңдеп баратын суреткердің «Үркер», «Елең-алаң», «Аңыздың ақыры», «Күй», «Шыңырау», «Ханша-дария» хикаясы», «Абылай хан», «Шандоз» т.б. шығармалары жаңа зерттеулер жасауды, тың пайымдаулар айтуды күтеді. Суреткердің қаламгерлік қарымының, парасат-пайымының, тереңдігі мен кемелдігін анықтау қажет. Оның шығармалары қазақ әдебиеті үшін көркемдік тұрғыдан, тақырып ауқымы жағынан құнды дүниелер болып табылады. Сондықтан қаламгер шығармашылығына үлкен кешенді зерттеу қажет еді. Қаламгердің тарихи тақырыпты меңгеруі, тарихи тұлға сомдаудағы құжат пен фольклорлық мұраларды пайдалану шеберлігі, шығармаға негіз болған өмірлік шындық сараланып, терең талдау өзегіне айналды. Бұл зерттеудің өзектілігін құрайды.

1 Кекілбаев Ә. 12 томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Өлке, 1999. – 6 т. – 464 б.
2 Кекілбаев Ә. 12 томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Өлке, 1999. – 1т. – 396 б.
3 Жұбанов А. Құрманғазы. – Алматы: Жалын, 1978. – 1 т. – 368 б.
4 Кекілбаев Ә. Таңдамалы. – Алматы: Жазушы, 1989. – 1 т. – 397 б.
5 Әбдезұлы Қ. Тәкен Әлімқұлов және қазақ прозасы. – Алматы: Арыс, 2006. – 174 б.
6 Спан Ә., Дүйсенбаева Ж. Ұлы даланың ұланғайыр мұрасы. – Алматы: Нұрлы әлем, 2007. – 224 б.
7 Садықов Х. Психологизм туралы // Простор. – 2005. – № 12. – 11 б.
8 Толстой Л. О литературе. – М., 1955. – 310 с.
9 Ісімақова А. Асыл сөздің теориясы. – Алматы: Таңбалы, 2009. – 336 б.
10 Бегжан А. Көшкен жұрттар, көмілген арналар. – Алматы: Үш қиян, 2004. – 120 б.
11 Ергөбек Құлбек. Жазушы шеберханасы. – Алматы: ҚАЗақпарат, 2002. – 292 б.
12 Спан Ә. Тобанияз. – Ақтау: Ақтау типографиясы, 2005. – 108 б.
13 Дүйсенбаева Ж. Қаламгер Ә. Кекілбаевпен сұхбат. – Ақтау: Ақтау полиграфиясы, 2001. – 36 б.
14 Байдосов З. Достан – тарихи тұлға. – Ақтөбе: Ақтөбе полиграфиясы, 1999. – 121 б.
15 Жұбанов А. Қазақ халық композиторлары. – Алматы: Жазушы, 1962. – 222 б.
16 Кекілбаев Ә. Сермей тартқан семсер күй // Егемен Қазақстан. – 2005. – 12 желтоқсан.
17 Кекілбаев Ә. Құс қанаты. – Алматы: Жалын, 1989. – 352 б.
18 Сейдімбек А. Күмбір-күмбір күмбездер. – Алматы: Жалын, 1981. – 240 б.
19 Жүсіп Қ. Шың мен шыңырау. – Алматы: Арыс, 2000. – 134 б.
20 Қайнар // Кітапта: Атырау энциклопедиясы / Ред.: З. Қабдолов. – 273 б.
21 Батталова Р., Исламжанұлы К., Тілешева С., Әрінова Б. Әдебиет: 6-сынып оқулығы. – Алматы: Атамұра, 2006. – 248 б.
22 Потанин Г.Н. Казахский фольклор в собрании Г.Н. Потанина. – Алматы: Наука, 1972. – С. 379.
23 Кун Н.А. Ежелгі Греция мифтері мен аңыздары. – Алматы: Мектеп, 1979. – 503 б.
24 Гете И.В. Собрание сочинений в 10-ти томах. Об искусстве и литературе. – М.: Художественная литература, 1980. – 286 с.
25 Мағауин М. Құмырысқа қырғыны. – Астана: Аударма, 2004. – 352 б.
26 Қабышұлы И. Шыңғыс хан // Егемен Қазақстан. – 1992. – 24 тамыз.
27 Эренжан Кара Даван. Чингиз-хан как полководец и его наследие. – Алматы: Жазушы, 1997. – 342 с.
28 Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы. – Алматы: Ер-Дәулет, 1986. – 252 б.
29 Ян В. Батый. 4-издание. – Нукус: Издательство Каракалпакстан, 1982. – 594 с.
30 Қоңыратбаев Т. Ертедегі ескерткіштер. – Алматы: Өнер, 1996. – 271 б.
31 Янушкевич А. Күнделіктер мен хаттар. – Алматы: Жалын, 1979. – 272 б.
32 Кекілбаев Ә. Сапарнама // 12 томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Өлке, 1999. – 7 т. – 512 б.
33 Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Қазақ университеті, 1982. – 368 б.
34 Жақсығалиев Ж. Әбілқайыр ханның саяси-мәмілегерлік қызметі авторефераты. – Орал: Орал полиграфиясы, 2003. – 25 б.
35 Рычков П.И. История Оренбурга 1730-1750 / Под ред.: Н.М. Гутыра. – Оренбург: Изд. Оренбургского губернского Статического комитета, 1896. – С. 321.
36 Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей в трех томах. – Алматы: Санат, 1996. – 665 с.
37 Кэстль Д. 1736 жылы Кіші жүз ханы Әбілқайырға барып қайтқан сапары туралы. – Алматы: Санат, 1996. – 96 б.
38 Әбдезұлы Қ. Тарих және тағдыр. – Алматы: Қазығұрт, 2004. – 208 б.
39 Кекілбаев Ә. Үркер. – Алматы: Жазушы, 1981. – 584 б.
40 Әбдікова Қ. Қазақ әдебиетіндегі тұлға мәселесі. – Алматы: Абай атындағы Қазақ мемлекеттік университеті баспаханасы, 1998. – 100 б.
41 Нұрғалиев Р. Әдебиет теориясы. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 344 б.
42 Дәдебаев Ж. Жазушы еңбегі. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 340 б.
43 Дүйсенбаева Ж. Әбіш Кекілбаев – суреткер. – Алматы: Нұрлы әлем, 2006. – 260 б.
44 Паллас П. Ресей империясының әр түрлі провинцияларына саяхат. – СПб., 1809. – 120 б.
45 Қазақстан тарихы: оқулық / Ред.: М. Қозыбаев. – Алматы: Атамұра, 2002. – 101 б.
46 Өтениязов С. Әбілқайыр хан туралы деректер сыры // Маңғыстау, 2006. – 4 желтоқсан.
47 Кекілбаев Ә. Елең-алаң. – Алматы: Жазушы, 1984. – 432 б.
48 Әлімжанов Ә. Жаушы. – Алматы: Жазушы, 1976. – 320 б.
49 Сматаев С. Елім-ай. – Алматы: Жазушы, 1980. – 416 б.
50 Есенберлин І. Көшпенділер. – Алматы: Көшпенділер, 2007. – 912 б.
51 Мәшімбаев С. Әбілқайыр хан. – Астана: РМҚК Баспа-полиграфиясы. 2007. – 216 б.
52 Кекілбаев Ә. 12 томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Өлке, 1999. – 4 т. – 464 б.
53 Эверсман Э.А., Неуструева С.С. Оренбургские степи в трудах П.И. Рычкова. – М.: Гос.изд. географической литературы, 1949. – 212 с.
54 Сыдықов Т. Филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған диссертациясынан. – Алматы: Қазақ университеті, 2006. – 105 б.
55 Кононов А.Н. Жизнь и деятельность Абу-л-Газы, хана Хивинского война и историка. – Изд. АН СССР, 1958. – 222 с.
56 Очерки из истории туркменского народа и Туркменистана вҮІІІ-ХІХ вв. – Ашхабад, 1957. – 216 с.
57 Басин В.Я. Россия и казахские ханства в ХҮІ-ХҮІІІ в. – Алматы, 1971. – 169 с.
58 Ерофеева И. Хан Абулхаир: полководец, правитель, и политик. – Алматы: Санат, 1999. – С. 336.
59 Ахтанов Т. Ант. – Алматы: Жазушы, 1984. – 448 б.
60 Меңдалыұлы А. Адай шежіресі. – Алматы: Информ-А, 2002. – 480 б.
61 Кекілбаев Ә. Дуадақ қонған боз төбе // Егемен Қазақстан. – 2005. – 14 қыркүйек.
62 Байекеев Б. Өскен орда. – Алматы: Информ, 2005. – 266 б.
63 Ақтаев С. Қазақ ханымдары. – Алматы: Ана тілі, 2001. – 118 б.
64 Өтениязов С. Әбілқайр хан // Үш қиян. – 2007. – 12 қаңтар.
65 Қазақ ру-тайпаларының тарихы. – 3-кітап, – Алматы: Алаш тарихы зерттеу орталығы, 2005. – 1 т. – 452 б.
66 Қазақ совет энциклопедиясы \ Бас ред. М. Қаратаев. – Алматы: Қазақ совет энциклопедиясының бас редакциясы. – 1974. – 4 т. – 672 б.
67 Байдосұлы З. Үш ғасыр перзенттері. – Ақтөбе: А-Полиграфия, 1997. – 338 б.
68 Қазақстан тарихы энциклопедиялық анықтамалық \ Төраға Құл-Мұхаммед Мұхтар. – Алматы: Аруана, 2006. – 480 б.
69 Кекілбаев Ә. Азаттықтың ақ таңы – Алматы: Қазақстан 1998. – 720 б.
70 Шыртанов І. Текті тұлғаның тұнбасы. – Алматы: Арыс, 2005. – 320 б.
71 Бес ғасыр жырлайды / Құраст.: М. Мағауин. – Алматы: Жазушы, 1989. – 1 т. – 384 б.
72 Төреқұлов Н. Даланың дара ділмарлары. – Алматы: Қазақстан, 2001. – 544 б.
73 Бердібай Р. Эпос мұраты. – Алматы: Білім, 1979. – 320 б.
74 Қырымның қырық батыры \ Төраға С. Еңсегенов. – Алматы: Арыс, 2006. – 544 б.
75 Қондыбай С. Жауынгерлік рух кітабы. – Алматы: Нұрлы әлем, 2006. – 240 б.
76 Жұмаділов Қ. Таңғажайып дүние. – Алматы: Тамыр, 1999. – 624 б.
77 Кекілбаев Ә. Төрт тарапқа түгел мәшһүр тұлға // Маңғыстау. – 2006. – 26 қазан.
78 Спан Ә. Сүйінғара. – Түркия: Таймас, 2006. – 400 б.
79 Қазақ тарихы: оқулық / Құраст.: Н. Құлмұханбетова. – Алматы: Ғылым, 2004. – 464 б.
80 Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – Алматы: Қазақтың мемлекеттік оқу-педагогика баспасы, 1964. – 330 б.
81 Спан Ә. Топограф Алексеев және Маңғыстау (Солтүстік Үстірттің Жемге дейінгі топографиялық сипаттамасы). – Алматы: Нұрлы әлем, 2007. – 200 б.
82 Қазақстан Ұлттық энциклопедия / Бас ред.: Ә. Нысанбаев. – Алматы: Қазақ энциклопедиясының бас редакциясы, 2002. – 4 т. – 720 б.
83 Тоғысбав Б. Әйтеке би // Алтын орда. – 2006. – 10-16 қараша.
84 Қазақстан тарихы. Шың кітап \ Ермұханова К.Х. – Алматы: Дәуір, 2006. – 356 б.
85 Маңғыстау мұралары. – Алматы: «Парыз» ізгілік шағын мекемесі, 1993. – 14 б.
86 Диваев А.А. Этнографические материалы // Сборник материалов для статистики Сыр-Даринской области. – Ташкент, 1896. – Т.5. – 96 с.
87 Вяткин М.П. // Материалы по истории Казахской ССР. – Алматы, 1948. – Т. 2.– Ч.2. – С. 5.
88 Төлеуғалиев Б. Бас сардар. – Алматы: Информ, 2005. – 160 б.
89 Мен қашанғы жүйрігің. Шығарушы \ С. Назарбек. – Алматы: Жазушы 1988. – 344 б.
90 Аполлова Н.Г. Присоединение Казахстана к России. – Алматы, 1948. – 253 с.
91 Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі. – Алматы: Қазақстан, 1995. – 239 б.
92 Қозыбаев М. Өркениет және ұлт. – Алматы: Сөздік-словарь, 2001. – 369 б.
93 Иманов В. Яраланған кощик-бөркет ул // Мәйдан. – 2002. – № 7. – 29- 33 бб.
94 Қозыбаев М. Аңырақай шайқасы-отан тарихының жарқын белесі // Егемен Қазақстан, 2002.– 14 ақпан.
95 Қазақстан Ұлттық энциклопедия / Бас ред.: Ә. Нысанбаев. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1999. – 2 т. – 720 б.
96 Кекілбаев Ә. Шандоз. – Алматы: Арыс, 2004. – 360 б.
97 Дуров В. О обычаях награждения холодным оружием в России // Родина. – 2005. – 8 августа.
98 Спан Ә, Дүйсенбаева Ж. Ералы ханның қылышы. – Маңғыстау, 2003. –12 04.
99 Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи. ХҮІІ-ХҮІІІ вв. – Алматы, 1991. – 232 с.
100 Соловьев С.М. История России с древнейших времен. Кн. ХҮІІІ. – М., 1962. – Т.15. – С. 275.
101 Баканов А.Г. Современный зарубежный исторический роман. – Киев: Высшая школа, 1989.– 182 с.
102 Ершов М. В. Н. Татищев // ХХ ғасыр құпиялары. – 2007. – №10. – 14- 17 бб.
103 Қазақстан Ұлттық энциклопедия / Бас ред.: Ә. Нысанбаев. – Алматы: Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, 2002. – 4 т. – 720 б.
104 Мензельман И. Саяхаттар мен күнделіктер. – Алматы: Жазушы, 2005. – 170 б.
105 Потанин Г.Н. Сибирь и ее нужды // Родина. – 1868. – № 11. – С. 11-19.
106 Балязин В. Тайны дома Романовых. – М.: Олма-Пресс, 2006. – 444 с.
107 Венюков М. Опыт военного обозрения русских границ в Азии. – СПб., 1873. – 11 с.
108 Тевкелев М. Опись казахских родов и племен. Казахско-русские отношения в ХҮІ-ХҮІІІ. – Алма-Ата, 1961. – 160 с.
109 Касымбаев Ж. Экспедиция М.Д. Бухгольца и создание Прииртышских крепостей в начале ХҮІІІ в. – Алматы: Ғылым, 1974. – 211 с.
110 Берг Ф.Ф. Первые русские научные исследования Устюрта. – М.: Изд. АН СССР, 1963. – С. 103.
111 Соловьев С. М. Из книги древней Российской книги. – М.: Мысль, 1988. – 2 т. – 757 с.
112 Кубасов И.М, Кубасова А.А. Подвиг и трагическая судьба князя Бекович Черкасского. – Ашхабад: Илим, 1812. – С. 259.
113 Қазақстан Ұлттық энциклопедия / Бас ред.: Ә. Нысанбаев. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, 2007. – 9 т. – 688 б.
114 М. Мағауин. Аласапыран. – Алматы: Жазушы, 1988. – 832 б.
115 Вельяминов-Зернов В.В. Исследование касимовских царях и царевичах. – СПб., 1864. – Ч. 2. – С. 32.
116 Бердібай Р. Тарихи роман. Оқу құралы. – Алматы: Санат, 1997. – 291 б.
117 Радлов В.В. Образцы народной литературы тюркских племен. – СПб., 1872. – Ч. ІҮ. – С. 121.
118 Қозыбаев М. Сібір тарихы. – Алматы: Мектеп, 2003. – 190 б.
119 Әбілқасым М. Бөкенбай батыр // Алтын орда. – 2008. – 1-7 мамыр.
120 Кекілбаев Ә. Абылай хан // Егеменді Қазақстан. – 1999. – 11 қараша.
121 Құдайбердіұлы Ш. Қазақтың түп атасы // Абай. – 1992. – №1. – 12- 15 бб.
122 Тарихи жырлар. Редакциялық алқа: З. Ахметов, С. Қирабаев, С. Қасқабасов, А. Сейдімбеков, Ш. Ыбыраев. – Алматы: Білім. – 1995. – 288 б.
123 Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі. – Алматы: Ер-Дәулет, 1995. – 298 б.
124 Златкин И.Я. Жоңғар халқының тарихы. – Алматы: Жалын. – 1999. – 481 б.
125 Моисеев В.И. Джунгарское ханство с казахи в ХҮІ-ХҮІІІ вв. – Алматы, 1991. – 180 с.
126 Мыңжан Н. Қазақтың қысқаша тарихы. – Алматы: Жалын. – 1994. – 397 б.
127 Тарақов Ә. Қазақ әдебиетіндегі тарихи тұлға проблемасы. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 339 б.
128 Уәлиханов Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1985. – 2 т. – 105 б.
129 Художественный образ и историческое сознание ІІ Межвузовский сборник. – Петрозаводск, 1974. – 208 с.
130 Мақпыров С. Қазына. – Алматы: Арыс, 2004. – 320 б.
131. Аманшин А. Махамбеттің ұрпақтары // Қазақ әдебиеті. – 1955. – 6 маусым.
132 Аманшин А. Махамбет қашан қаза тапты? // Қазақ әдебиеті. – 1956. – № 34. – 20 май.
133 Аманшин А. Махамбеттің тұңғыш жарияланған өлеңі (Махамбеттің Баймағанбет сұлтанға айтқаны). – Алматы: Әдебиет және искусство, 1956. – №8. – 240 б.
134 Махамбет. Ереуіл атқа ер салмай / Құрас.: Ғабдолла Мұштақ. Шайыр. – Орынбор: Харимов-Хұсайнов компаниясының паровой типографиясы, 1913. – 135 б.
135 Аманшин А. Жүрек әмірімен // Қазақ әдебиеті. – 1955. – 1 июнь.
136 Аманшин А. Махамбет мұрасы төңірегінде // Қазақ әдебиеті. – 1956. – № 12. – 15 желтоқсан.
137 Махамбет. Ереуіл атқа ер салмай. – Алматы: Жазушы, 1974. – 151 б.
138 Махамбет. Жыр семсер. – Алматы: Жазушы, 1979. – 148 б.
139 Аманшин Б. Махамбеттің тағдыры. – Алматы: Өлке, 2003. – 232 б.
140 Исатайдың семсері. – Алматы: Өнер, 1990. – 240 б.
141 Спан Ә., Дүйсенбаева Ж. Махамбет және Маңғыстау. – Алматы: Нұрлы әлем, 2003. – 160 б.
142 Брем Альфред. Хайуандар өмірі. – М.: Тера, 1992. – 11 т. – 280 б.
143 Өтемісұлы М. Ереуіл атқа ер салмай. – Алматы: Жазушы, 2002. – 132 б.
144 Кекілбаев Ә. 12 томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Өлке, 1999. – 9 т. – 416 б.
145 Бларамберг Ф. Военно-статистическое обозрение Российской империи. Т. ХІҮ. Ч. 1. Земли Внутренней (букеевской) Орды. – СПб, 1848. – 106 с.
146 Мұханбетқалиев Қ. Бас жұтқан бас \ Төраға: М. Құлкенов. Қазақ батырлары. – Алматы: Өлке, 2003. – 3 т. – 159 б.
147 Әбисатов Қ. Махамбет Өтемісұлы. – Алматы: Ғылым ғылыми баспа орталығы, 2003. – 3 т. – 298 б.
148 Сыдиықов Қ. Ақын-жыраулар. – Алматы: Ғылым, 1984. – 240 б.
149 Тұржан О. Махамбет өлеңдерінің поэтикасы. – Астана: Елорда, 2007. – 218 б.
150 Қазақстан Республикасы орталық мемлекеттік архиві, № 4 фонд, офис №1, Д-іс, 34-64 бетінде 1850 жылы 27 декабрь Ықылас Төлеевті Анна лентасына тағылған алтын медальға ұсыну туралы шешімі.
151 Серікқалиев З. Жандауыл. – Астана: Елорда, 2004. – 300 б.
152 Әшімбаев С. Шындыққа сүйіспеншілік. – Алматы: Жазушы, 1993. – 623 б.
153 Думан Рамазан. Хан Кененің қазасы. – Алматы: ҚАЗақпарат, 2002. – 240 б.
154 Назарбаев Н. Сындарлы он жыл. – Алматы: Өлке, 2003. – 240 б.
155 Қабдолов З., Кәкішев Т., Тілепов Ж., Дәдебаев Ж., Бисенғали З., Сейтжанұлы З. Махамбет поэзиясындағы ерлік пен елдік рухы және қазіргі дәуір // Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 520 б.
156 Қозыбаев М. Жауға шаптым ту байлап. – Алматы: Қазақстан, 1994. – 192 б.
157 Перовский В.А. История Букеевского ханства. – М., 1989. – С. 817.
158 Бабажанов С. \\ Вестник. АН КазССР, 1982. – № 11. – С. 135.
159 Дербісәлин Ә. ХХ ғасырдың басындағы қазақ ақындары. – Алматы: Ғылым, 1982. – 254 б.
160 Харузин Н. Киргизия Букеевской орды. – М., 1889. – Вып. І. – С. 76.
161 Тілепов Ж. Қазақ поэзиясының тарихилығы. – Алматы: Ғылым, 1994. – 172 б.
162 Бларамберг Ф. Воспоминание. – М., 1978. – 120 с.
163 Қасымбаев Ж. Жәңгір хан. 1801-1845. – Алматы: Ғылым, 2001. – 361 б.
164 Сыдиықов Қ. Таңдамалы. – Алматы: Нұрлы әлем, 2007. – 3 т. – 494 б.
165 Қозыбаев М. Қазақ еркі // Егемен Қазақстан. – 1999. – 16 желтоқсан.
166 Құлкенов М., Отарбаев Р. Жәңгір хан. – Алматы, 1992. – 48 б.
167 Досмұхамедов Х. Таңдамалы. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 384 б.
168 Назарбаев Н. Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 1999. – 296 б.
169 Сарай Ә. Исатай мен Махамбет. – Алматы: Өлке, 1997. – 407 б.
170 Жұматов Қ. Құрастырушы: Қариқызы Х. Жастай сөнген шамшырақ. – Алматы: «СаГа», 2004. – 137 б.
171 Аманшин Б. Қазақ батырлары. – Алматы: Өлке, 2003. – 14 т. – 229 б.
172 Неталиев М. Адамзатқа ортақ ақын. – Алматы: Өлке, 2003. – 16 т. – 380 б.
173 Савичев Н. Тарихи зерттеу еңбектер. – Алматы: Өлке, 2003. – 12 т. – 248 б.
174 Рязанов А. Восстание Исатая Тайманова. – Алматы: Алтын орда, 1991. 102 с.
175 Шахматов В.Ф. Исатай-Махамбет. – Алматы: Жазушы, 1979. – 139 б.
176 Ауқатұлы Қ. Ауқатұлының Мағлұматы. – Казақстан мемлекеттік Кітап музейі.
177 Ахмедияров Қ. Махамбет. Шашақты найза, шалқар күй. – Алматы: Жазушы, 1982. – 98 б.
178 Шөреков Ы. Исатай-Махамбет. – Алматы: Өлке, 2003. – 2 т. – 182 б.
179 Сахарбаева К. Күй-ұран. – Алматы: Дайк-пресс, 2001. – 335 б.
180 Тюменцев Б. Знамя восстания // Социалистическая Алма-Ата, 1938. – № 275.
181 Казахско-русские отношение в ХҮІІІ-ХІХ веках. – Алматы: Наука, 1964. – 572 с.
182 Кричевская Л.И. Портрет героя. – М.: Аспект-Пресс, 1994. – 186 с.
183 Нұрқатов А. М. Әуезов творчествосы мақалалар. – Алматы: Жазушы, 1965. – 322 б.
184 Храпченко М.Б. Собр. Соч. в 4 т. – М.: Художественная литература, 1981. – Т.З. – 262 с.
185 Бахтин М.М. Литературно-критические статьи. – М., 1986. – 506 с.
186 Трепавлов В.В. История Ногайской Орды. – М., 2002. – 643 с.
187 Абдрахманов С. Жиырмасыншы ғасыр жырлайды. – Алматы: Раритет, 2007. – 256 б.
188 Өтемісұлы М. Шашақты найза, шалқар күй. – Алматы: Жазушы, 1982. – 132 б.
189 Әуезов М. Шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1984. – 15 т. – 421 б.
190 Қаратаев Б. Орынбор губерниясының отарлануы. – Алматы: Білім, 1997. – 211 б.
191 Спан Ә. Маңғыстау және Хиуа жорығы. – Маңғыстау. – 1992. – 6 маусым.
192 Александров А. Хивинский поход. – Алматы: Ғылым, 1971. – 331 с.
193 Жұмабаев Ә. Қазақтар хақында. Құмдағы кездесу жолжазба. Аударма. – Алматы: Жазушы, 1997. – 211 б.
194 Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. – Алматы: Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1958. – 1 т. – 401 б.
195 Мәдібай Қ. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті, 2-кітап (оқу құралы). – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 221 б.
196 Әбдиманұлы Ө. Ұлт-азаттық идеяның ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетіндегі көркемдік мәні мен жаңашылдық сипаты: филол.ғыл.док... дисс. автореф. – Алматы: Қазақ университеті, 2007. – 45 б.
197 Кенжебаев Б. Әдебиет белестері. – Алматы: Жазушы, 1986. – 400 б.
198 Кенжалиев И. Тайманұлы Исатай. – Алматы: Жазушы, 1979. – 144 б.
199 Дүйсенбаева Ж. Исатай-Махамбет қозғалысы туралы // Жаңа өмір. – 1990. – 12 қаңтар.
200 Аманшин Махамбеттің тағдыры. – Алматы: Өлке, 2003. – 6 т. – 229 б.
201 Оңғарсынова Ф. Биіктік. – Алматы: Қазақстан, 1976. – 176 б.
202 Боранғалиев Т. Жалғыз ұлың – Махамбет // Егемен Қазақстан. – 2003. – 8 қаңтар.
203 Базарбаева М. Замана тудырған әдебиет. – Алматы: Жібек жолы, 2005. – 146 б.
204 Иванов М.С. Очерк Иранской историй. – М., 1952. – 128 б.
205 Абаза К.Н. Завоевание Туркестана. – СПб., 1902. – С.103.
206 Ханьков Я.В. Состояние Внутренней Киргизской Орды в 1841. – СПб, 130 с.
207 Мейер Л. Киргизская степь Оренбургского ведомства. СПб., 1865. – 50-56 с.
208 Середа Н. Рабы. Вестник Европы. – СПб., 1870. – №2. – С.105.
209 Гродеков Н.И. Хивинский поход 1873 года. Действия Кавказских отрядов. – СПб., 1883. – С.186.
210 Локкорт Л. Нәдір шах. – Әзірбайжан: Баку, 2001. – 680 б.
211 Қорқытов Б. Атырау билері мен батырлары. – Алматы: Жазушы, 1992. – 111 б.
212 Хусейін Ғ. Нәдір шахтың отбасы. – Иран: Гүлстан, 1961. – 165 б.
213 Назарбек С. Мәлі мен Мәті // Таң Шолпан. – 2004. – №2 – 12-15 бб.
214 Сейдімбек А. Күй-шежіре: күй аңызының құрылымы, жанры, ерекшеліктері және күймен арақатынасы. – Алматы: Ғылым, 1997. – 224 б.
215 Әзірханов Б. Менің пірім – ислам. – Алматы: Арыс, 2000. – 240 б.
216 Гладышев Д., Муравин И. Хиуа сапарының есебі. Қазақстан тарихы. Оқулық. – Алматы: Атамұра, 1997. – 122 б.
217 Сүйінішәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: Санат, 1997. – 412 б.
218 Сыдиықұлы Қ. Елеулі есімдер. – Алматы: Информ-А, 2001. – 336 б.
219 Бес ғасыр жырлайды: 2 томдық / Құрас.: Мағауин – М., Байділдаев М. – Алматы: Жазушы, 1989. – 1 т. – 384 б.
220 Сыдиықұлы Қ. Бір тума саңлақтар. – Алматы: Ғылым. 2001. – 268 б.
221 Русско-казахские отношение в ХҮІІІ-ХІХ веках. – Алматы: Наука, 1964. – Т.2. – 572 с.
222 Қондыбай С. Арғықазақ мифологиясы. – Алматы: Дайк-пресс, 2004. – 4 кітап. – 504 б.
223 Дүйсенбаева Ж. Қара батыр мен Есет батыр // Маңғыстау, 2008. – 14 қыркүйек.
224 Дүйсенбаева Ж. Кекілбаев прозасы. – Алматы: Өлке, 1999. – 155 б.
225 Спан Ә. Ер Төлеп. – Алматы: Эвер, 2006. – 208 б.
226 Қондыбай С. Маңғыстау-нама. – Алматы: Арыс, 2006. – 239 б.
227 Топограф Алексеев. Бозашы сипаттамасы (аударған: Ә. Спан). – Алматы: Нұрлы әлем, 2008. – 193 б.
228 Берг Ф. Чернов И.В. Записки генерал-майора Ивана Васильевича Чернова // Труды Оренбург. Ученой архивной комиссии. – Оренбург, 1907. – Вып. ХҮІІІ. – С.18.
229 Кәкішев Т. Махамбет өлеңдері // Жаңа мектеп журналы. – 1924. – № 3. – 3-8 бб.
230 Сыдиықов Қ. Таңдамалы. – Алматы: Нұрлы әлем, 2008. – 2 т. – 400 б.
231 Сыдиықов Қ. Ақ берен. – Алматы: Жазушы, 1978. – 256 б.
232 Кекілбаев Ә. Ұйқыдағы арудың оянуы. – Алматы: Қазақстан 1979. – 249 б.
233 Мырзахметов М. Түркістанда туған ойлар. – Алматы: Санат, – 1998. – 343 б.
234 Ларионов А.Т. Д.М. Бородин // Русский вестник. – 1999. – 24 с.
235 Геке К.К. Письмо Джангир хана // Простор. – 2008. – №16. – 221 с.
236 Галкин М. Н. Этнографические и исторические материалы по Средней Азий и Оренбургскому краю. – СПб., 1868. – 245 с.
237 Бисенғали З. ХХ ғасырдың басындағы қазақ романы. – Алматы: Өлке, 1997. – 230 б.
238 Қирабаев С. «Үркер» романы \ Уақыт және қаламгер. Әдеби сын. – Алматы: Жазушы, 1986. – 12 кітап. – 322 б.
239 Қайыпбергенов Т. Қарақалпақ дастаны. І кітап. – Нөкис: Қарақалпақ баспаханасы, 1973. – 500 б.
240 Ысқақұлы Д. Сынталқы. – Алматы: Сөздік-словарь, 2005. – 416 б.
241 Ыбырайым Б. Сырлы әлем. – Алматы: Ана тілі. 1997. – 224 б.
242 Мырзагелді Кемел. Ақыл қалта \\ Ш. Айтматов сөзінен. – Астана: Аударма, 2007. – 730 б.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 228 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1 Ә. Кекілбаевтың повестеріндегі тарихи тұлғалар
тағылымы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2 Ә. Кекілбаевтың романдарындағы тарихи-Әлеуметтік шындық жӘне
кӨркемдік жинақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 34
2.1 Абылай хан драмасы және суреткерлік 193
таным ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
3 Ә. Кекілбаев шығармаларындағы Махамбет бейнесі ... ... 204
3.1 Ә. Кекілбаевтың Шандоз тарихи-баянындағы ұлттық дүниетаным
арналары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..208
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..295
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
Пайдаланылған Әдебиеттер 302
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша 309
А ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...

Кіріспе

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеуде қазақ әдебиетінде өзіндік орны
бар, прозамызда тарихи тақырыпты бейнелеуде шығармашылық шеберлігімен үлкен
белеске көтерілген суреткер, Қазақстанның халық жазушысы Әбіш Кекілбаевтың
туындыларындағы тарихи тұлғалар тағылымы қарастырылады. Рухани дамуымызға,
қазақ әдебиетінің өркендеуіне, ұлттық дәстүрге өз шығармаларымен
айтарлықтай үлес қосқан өзге де қаламгерлердің туындыларын да қатар
қарастырып, образ жасаудағы үндестіктері мен айырмашылықтары сарапталып,
бағасын беру қажеттілігі де басты назарда ұсталды. Бүгінгі күні тәуелсіздік
уақытында жаңа көзқарас биігінен жекелеген қаламгерлердің шығармашылығының
тереңіне бойлап, олардың туындыларының көркемдік-шеберлік сипатын айқындау,
талдау, таразылау – қазақ әдебиеттану ғылымының талабы, сұранысы екені
сөзсіз.
Зерттеу жұмысында автордың көркем әдебиеттегі бейне сомдаудағы
суреткерлік амал-тәсілі әр жанр бойынша сараланады. Қаламгердің тарихи
тақырыпты игеруі, образ жасау жолдары, кейіпкерді типтендіру ерекшелігі,
тарихи құжаттар мен мұрағат деректерін сөйлетуі, характер жасау шеберлігі,
фольклорды пайдалану машығы, тағы басқа ерекшеліктері талданады.
Қаламгердің Үркер, Елең-алаң романдарымен қатар бірқатар повестері,
Абылай хан драмасы, тың туындысы Шандоз деректі-баянындағы ұлттық
дүниетаным арналары қарастырылды.
Диссертациялық жұмыстың өзектілігі. Ә. Кекілбаевтың шығармашылығы бұрын
ғылыми тұрғыдан арнайы, жеке түрде зерттелген жоқ. Зерттеу еңбектің
өзектілігі – жазушының шығармашылық ізденісін, кейіпкер бейнесін жасаудағы
шеберлік қырларын, стильдік ерекшелігін айқындап ашып беру. Суреткердің
Үркер, Елең-алаң романдарының бас кейіпкері Әбілқайыр бейнесі және ол
өмір сүрген дәуір ерекшелігі тарихи жырлар мен аңыз-әңгімелердің, тарихи
деректердің пайдаланылуы, туындыдағы тағы басқа тарихи тұлғалардың
бейнелері саралап талдауды қажет етеді. Тақырыптың өзектілігі де осы
мақсаттан туындайды.
Рухани тәуелсіздік бізге еркін ойлау мүмкіндігін сыйлады. Осындай азат
ойдың биігінен әдебиет тарихы мен әдебиеттану ғылымындағы ақтаңдақ
тұстарымызға қайта үңілу – бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі.
Ә. Кекілбаевтың әдеби шығармашылық мұрасын, оның ішінде, повестері
мен романдарындағы тарихи таным, тағылым мәселелері, суреткерлік шеберлігін
зерттеу де осындай қажеттілік пен өзектіліктен туған. Сондықтан да
Ә. Кекілбайұлының рухани және көркем шығармаларын ғылыми негізде
танып білудің бүгінгі күн мен келешек үшін де мәні зор. Ә. Кекілбаев –
ұлтымыздың шебер суреткері, өзіндік дара қолтаңбасы бар, ұлттық тіл
байлығын жете меңгерген, суреттеу мәнері айқын, ерекше талант. Оның
шығармаларында қазақи тұрмыстың, ұлттық салт-дәстүр мен әдет-ғұрыпты,
уақытты кең көлемде суреттеуі – соның айғағы.
Қадау-қадау тақырыптарды таңдап, тереңдеп баратын суреткердің Үркер,
Елең-алаң, Аңыздың ақыры, Күй, Шыңырау, Ханша-дария хикаясы,
Абылай хан, Шандоз т.б. шығармалары жаңа зерттеулер жасауды, тың
пайымдаулар айтуды күтеді. Суреткердің қаламгерлік қарымының, парасат-
пайымының, тереңдігі мен кемелдігін анықтау қажет. Оның шығармалары қазақ
әдебиеті үшін көркемдік тұрғыдан, тақырып ауқымы жағынан құнды дүниелер
болып табылады. Сондықтан қаламгер шығармашылығына үлкен кешенді зерттеу
қажет еді. Қаламгердің тарихи тақырыпты меңгеруі, тарихи тұлға сомдаудағы
құжат пен фольклорлық мұраларды пайдалану шеберлігі, шығармаға негіз болған
өмірлік шындық сараланып, терең талдау өзегіне айналды. Бұл зерттеудің
өзектілігін құрайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Негізгі мақсат –
Ә. Кекілбаев шығармаларындағы тарихи тұлғалардың көркемдік болмысы
мен олардың тарихи тағдырын және көркемдік жинақтау мақсатындағы жазушының
өзіндік суреткерлік қырларын ашу. Автордың жазушылық шеберлік тәжірибесін
таныту мен айқындау, саралау мақсатында, оны өзге тарихи шығармалармен
салыстыра талдау барысында мынадай міндеттерді шешу көзделді:
- тарихи шындық пен көркемдік шындықтың арасындағы қатынасты айқындау,
сол арқылы жазушының суреткерлік шеберлігін анықтау, тарихи тұлғалардың
бейнесін жасаудағы қаламгер қолданған көркемдік әдіс-тәсілдерінің сырын
ашу;
- жазушының кейіпкер портретін сомдау, оның ішкі жан дүниесін тереңнен
көрсету, өзіндік, дара, суреткерлік қолтаңбасын ерекшелеп ажырату;
- қаламгер шығармасында (Үркерде) башқұрт көтерілісін, Сібірдің
тарихын суреттеудегі жазушының мақсаты мен авторлық позициясы, сол арқылы
отарлаудың трагедиясын, тарихын терең ашуы;
- Әбілқайыр бейнесін сомдаудағы қаламгерлік ұстанымы, тарихи
туындыларындағы өткен дәуір ерекшелігін бағалау, тарихи тұлғаның көркемдік
тағылымын, эстетикалық мән-маңызын, адамгершілік қасиеттер мен
құндылықтардың өнегелік ықпалын айқындау. Әбілқайыр дәуірі мен оның
тұлғасын бейнелеудегі тарихи шындықтың көркемдік шындыққа ұласуын, кейіпкер
болмысының тарихи деректер негізінде сипатталу сәйкестігін анықтау;
- Ресей үкіметінің қазақ даласын отарлауы, халықтар арасындағы
шиеленіскен жағдай, сол қилы кезеңнің тарихын терең ашуы, толыққанды
дәуірдің көрінісін жасауы;
- тарихи романдағы диалог, монолог, пейзаж, портрет, авторлық баяндау
тәрізді көркемдік психологиялық элементтердің тарихи дәуірдің басты
оқиғалары мен тарихи тұлға бейнесін сомдаудағы қолданылу жүйесін сараптау;

- тарихи роман композициясы мен сюжетіндегі тарихи оқиғалар мен
жағдайлардың кескінделуіндегі тарихи деректер мен фольклордың өзара
сабақтастырылу тәсілін айшықтау;
- тарихи прозадағы тарихи мекендер табиғатының суреттелуіне, соғыс
эпизодтарының дәуір шындығында бейнеленуіне сараптама жасау;
- Шандоз деректі-тарихи баянындағы дүниетаным арналарын даралап
көрсету;
- шығармадағы ұлттық мінез бен ұлттық болмыс-бітімнің бейнелену
ерекшеліктерін сараптау.
Зерттеу жұмысының нысаны. Зерттеу барысында Үркер, Елең-алаң,
Аңыздың ақыры романдары, Шандоз деректі-тарихи баяны, Абылай хан
драмасы, Күй, Шыңырау, Ханша-дария хикаясы повестері, Азаттықтың ақ
таңы, Ұйқыдағы арудың оянуы кітаптарындағы деректерге сүйендік.
Қаламгердің жеке мұрағатында сақтаулы қолжазбалары, жинаған материалдары,
сұхбаттасу кезінде айтқан пікірлері мен пайымдаулары, сондай-ақ сол
дәуірден жазылған бірқатар Ресей зерттеушілерінің жазбалары да басты
бағытымызға негіз болды.
Зерттеу пәні. Ә. Кекілбаев шығармашылығындағы тарихи тұлға және
көркемдік жинақтау жүйесінің ерекшелігі, жазушы повестеріндегі,
романдарындағы тарихи-әлеуметтік шындық, оның көркемдік тұрғыдан кең
мөлшерде жинақталып талдануы, сонымен бірге Шандоз тарихи-баянындағы
ұлттық дүниетаным арналары сөз болып, жазушының көркемдік шешім табудағы
әдіс-тәсілдері сарапталды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Диссертацияның соны сипаттамалары
мен тың ізденістері, жаңа пайымдаулары мына нәтижелерден байқалды:
- қазақ әдебиеттану ғылымында Ә. Кекілбаев шығармашылығы алғаш рет
монографиялық көлемде арнайы зерттелді. Осының өзі зерттеу жұмысының,
тақырыптың сонылығы мен жаңалығын айқындап беруге тиіс. Қаламгердің
шығармаларындағы тарихи тұлғалар, басқа да кейіпкерлер тұңғыш рет
жинақталып, жүйеленіп, тұтастай жаңа зерттеу нысанына айналды;
- жазушының шығармаларында шетелдік отарлаудың тарихы, трагедиясы,
тарихи көркем образ жасаудағы әдістері, фольклорлық материалдарды игеру
шеберлігі, әр қилы деректерді пайлалану тәсілдері пайымдалды;
- кеңестік кезеңдегі тарихи романдардағы Әбілқайыр тұлғасын сомдаудағы
жазушылардың қолданған әдіс-тәсілдері, суреткерлік көркемдік шешімдері,
шығармашылық ізденістері тарихи тұлға жасаудағы мазмұн мен түр бірлігі,
Әбілқайыр ханды қолбасшы, саясатшы, қайраткерлік қырларынан жаңаша
бағалаудың тарихи деректермен, тұжырымдармен үндестігі сараланды;
- авторлардың тарихи тақырыпты және материалдарды, қайшылықты тарихта
Әбілқайыр, Абылай, Жәнібек, Есет, Тайлан (Тайлақ) және басқа тарихи
тұлғаларды бейнелеудегі тарихи шындық пен көркемдік шындық бірлігінің
сақталу ерекшелігі айқындалды;
- қазіргі қазақ тарихи романына тән көркемдік-идеялық құндылықтар,
тарихи тақырыпқа жаңаша бетбұрыс, тарихи құжатнама, фольклор мұраларын
шығарма композициясына шеберлікпен пайдалану тәсілдері, тарихи романдардың
көркемдік құрылымдық жетістігі дәйекті түрде сарапталды;

- дала дипломатиясы, елші, елшілік, қазақ даласын отарлаған І Петр
патша, оның ісін жалғастырушы Анна Иоановна, әр сатыдағы билік өкілдері:
Э.И. Бирон, И.К. Кириллов, В.Н. Татищев, А. Остерман, В. Брюс,
А.И. Тевкелев, тағы басқалардың тарихи болмысы басты
дәуір оқиғаларында Үркер, Елең-алаңда тарихи деректер негізінде
сабақтастырыла қамтылды;

- Шандоз деректі-тарихи баяны ғылыми жүйеде талданып, ондағы бұрын
біржақты қарастырылып келген Жәңгір өмірінің қайшылықты тұстары деректер
негізінде ашылды. Нәдір шах, Құлмәлі, Құлмәті, Өтеміс, Махмұт, Қара батыр,
Қарауылқожа, Назарбай Байкісиев, Баймағанбет, Қайыпқали, Нұрбике,
Мәмбетнияз, Байғалиға қатысты деректер жаңаша көзқарас-пайымдаулар
тұрғысынан зерттеу нысанына алынды;
- қазақ әдебиетінде зерттеушілер мен әдебиетшілер осы кезге дейін әр
түрлі пікірлер айтып, анықталмай келген, өмірде болғанына сенімсіздік те
айтылған (болған) Махамбетұлы Махмұтқызы Нұрбикенің өмір деректері
анықталып, ақтық мекені нақтыланды. Сол сияқты хиуалық ретінде танылып
келген Қара батырдың да Маңғыстау облысы Қызан жеріндегі зираты (оларға
қатысты жер-су атаулары: кезінде Есболай көлі, қазіргі Қараның соры)
анықталды. Құлмәлінің бауыры Құлмәті туралы пайымдаулар – ғылыми жұмыстың
елеулі жаңалықтары;
- Шандоз деректі-тарихи баянында Исатай, Махамбеттің Маңғыстауда
болғаны жазылған, Үш Бөкенбайдағы бітімнің маңызы, оны бітістіруде
Исатайдың мәмілегерлік қырлары ашылды. Бұл зерттеуде сол бітімге Исатаймен
бірге екі руды бітістіруде үлкен мәмілегерлік іс атқарған бұрын ғылыми
ортаға аты беймәлім би Мәмбетнияздың ағайынгерлік ісі, оның Қара, Есет
батырлармен туыстығы т.б. жайларға әдеби талдау жасалынды. Ел егемендігімен
қабат келген рухани тәуелсіздік – бәрінен қымбат. Бұрынғы үстірт кеткен
ақтаңдақ тұстарымыз ұлттық дүниетаным тұрғысынан қарастырылды;
- Маңғыстау өңіріндегі құдық, құдықшылық кәсіпке байланысты 150-ге
тарта сөз зерттеу көзі болып, нәтижесінде сөздік құрастырылды. Оның
Шыңырау повесіне қатыстысы ғана зерттеудің бірінші бөлімінде беріліп,
қалғаны ізденушінің жазушы Ә. Спанмен бірігіп жазған Ұлы даланың ұланғайыр
мұрасы атты зерттеу еңбегінде жарыққа шықты.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Зерттеу нәтижесінде
төмендегідей тұжырымдар ұсынылады:
- Ә. Кекілбаев – өз шығармаларында тарихи тұлғалар бейнесін нақты
тарихи деректер негізінде суреттейтін қаламгер;
- Ә. Кекілбаевтың Үркер, Елең-алаң романдары – отарлау тарихы мен
ұлттық отарлаудың трагедиясын терең де кең ауқымда шынайы суреттеген
шығарма. Ол тек қазақ халқының өмірін ғана қамтымай, көршілес орыс, қытай,
қарақалпақ, башқұрт, Сібір халықтары тарихи кезеңдерін шығармасына негіз
етіп көрсетуші;
- Әбілқайыр заманының шындығын ашудағы көркемдік ізденіс, тарихи
баяндау үлгілері, маңызды оқиғалар мен соғыс көріністерін кескіндеудегі
деректің, көркем қиялдың қолданылу тәсілдері, хан өмірінің елеулі тұстарын
суреттеудегі сюжеттік тартыс өткірлігі, мінез-қылығын, болмыс-бітімін,
қайраткерлік іс-әрекеттерін бейнелеудегі қаламгерлік ұстаным мен шеберлік
қырларын айқындау, танымал тұлғалардың түптұлғасын ашу, кейіпкер жасау
ерекшелігін анықтау;
- Әбілқайырдың ірі қайраткерлік дәрежеге жетуі, оған айналасының,
дәуірдің ықпалы, тарихи оқиғалар драматизміндегі тұлғаның болмыс-бітімін
суреттеудің түрлі тәсілдерін сараптайды;
- прозадағы авторлық ұстаным, кейіпкерді бейнелеуге авторлық қатынас,
шығарманың композициялық құрылымының дәуірмен сәйкестігі, құжатнама мен
фольклорлық көздерді сұрыптап жинақтау, пайдалану тәжірибесі талданды;
- қазақ әдебиетіндегі тарихи тұлға жасау үдерісінде қалыптасқан
көркемдік-шығармашылық ізденістер тарихи романдарды талдау барысында
анықталады. Әрбір шығармадан алынған мәтін үзінділері кейіпкер жасаудағы
көркемдік-психологиялық элементтер ролін айқындау мысалы ретінде
салыстырылады. Тарихи шындық пен суреткерлік көркемдік шындық сабақтастығы
қарастырылды;
- бұрын саясатқа сай біржақты бағаланып келген тарихи тұлға Жәңгір
ханды жаңаша бағалап, тың дереккөздерді ғылыми айналымға қосушы қаламгер;
- Ә. Кекілбаевтың Шандоз деректі-тарихи баяны – қазіргі қазақ
прозасындағы көркемсөз өнерінің жаңа үлгісі, тарихи тұлғаны қалай зерттеп,
қалай тану керек екендігін анық аңғартатын жаңашыл туынды. Шандоз тарихи
баянындағы дүниетаным арналарын айқындау;
- Ә. Кекілбаев – ұлттық тұрмыс-салттың жетік білгірі, кейіпкер
психологиясын жіті байқағыш, озық ойлы қаламгері, жоғары рухты кейіпкерлер
жиынтығын суреттеудің талантты шебері;
- Ә. Кекілбаев – құдықтың, құдықшылық кәсіптің жай-жапсарын шебер
суреттеуші.
Зерттеудің материалдары мен дереккөздері ретінде қаламгер
шығармашылығы, қазақ әдебиеті тарихы мәселелеріне арналған зерттеулер,
монографиялық еңбектер, әдебиеттану ғылымындағы теориялық-методологиялық
негіздеме зерттеулер, орыс әдебиетіндегі Ресей бодандығына байланысты
жазылған зерттеулер мен мұрағат деректері басшылыққа алынды.
Жұмыстың зерттеу әдістері. Жұмысты жазу барысында дәстүрлі ғылыми
сипаттама, тарихи-салыстырмалы, кешенді талдау, әдіс-негіздері басшылыққа
алынды.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі. Зерттеудің негізіне қазақ
әдебиетінің тарихын зерттеудегі теориялық және методологиялық тұжырымдар
мен пікірлерінің ғылыми концепциялары басшылыққа алынды. Зерттеу барысында
Ш. Уәлиханов, А. Байтұрсынов, Х. Досмұхамедұлы, Ә. Марғұлан, М. Әуезов, С.
Мұқанов, А. Жұбанов, Б. Кенжебаев, Қ. Жұмалиев, Ә.
Қоңыратбаев, Т. Әлімқұлов, Т. Кәкішев, Р. Бердібаев, З. Ахметов,
З. Қабдолов, С. Қирабаев, Р. Нұрғалиев, А. Қыраубайқызы, Ш.
Елеукенов, Қ. Сыдиықов, Ә. Сарай, Ж. Дәдебаев, Н. Келімбетов, С.
Негимов, М. Мырзахметов, С. Қасқабасов, Д. Ысқақұлы,
Б. Ыбырайым, Р. Тұрысбекұлы, Ғ. Әнес, Ж. Тілепов, Қ. Әбдезұлы, Б. Омарұлы,
А. Шәріп, Ш. Ыбыраев, Б. Майтанов, З. Бисенғали, А.
Ісмақова, Қ. Мәдібаева, Ө. Әбдиманұлы, С. Мақпырұлы, Т.
Тебегенов, С. Дәуітов, Б. Әбдіғазиев, Т. Рахымжанов, Ғ. Есім,
С. Жұмабеков, С. Қондыбай, Ә. Тарақов, Г. Пірәлиева, тағы басқа ғалымдардың
ғылыми шығармаларына назар аудардық. Сондай-ақ тарихи туындыларға тікелей
өзек болған И.И. Неплюев, А.И. Тевкелев, В.Н.
Витевский, А. Добросмыслов, П.И. Рычков, И. Ерофеева, В.Я. Васин,
А.И. Левшин, И. Соловьев, А. Бларамберг, А.Н. Рязанов т.б. ғалымдардың
зерттеу еңбектеріндегі деректер мен тұжырымдарды сараладық.
Диссертацияда тарихи прозалық және поэзиялық шығармаларды зерттеу
барысында тарихи-генетикалық әдістемелік негізге алынды, обьективті-
аналитикалық талдау, жүйелі-кешенді саралау және салыстырмалы әдістер
қолданылды.
Бейнеленіп отырған дәуір рухына сай Әбілқайыр тұлғасын сомдаудағы
авторлық шығармашылық тәсілдер, тарихи кейіпкер жасаудағы дәстүр
сабақтастығы, көркемдік жинақтау, тарихи шындық пен көркемдік шындық
бірлігі, баяндау, бейнелеу элементтерінің құрылымдық жүйесі тұжырымдалып
қорытындыланды.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы. Диссертациялық жұмыстың
негізгі тұжырымдары мен нәтижелері көрнекті жазушы
Ә. Кекілбаев шығармаларын ауқымды, тереңдеп зерттеуді әрі қарай дамытуға
үлес қосады. Жалпы зерттеудің түйіндік қорытындылары мен тұжырым-
пайымдауларымен қазіргі қазақ әдебиетінен оқу құралдарын жазғанда, сондай-
ақ қаламгер шығармашылығы бойынша арнаулы курс, арнаулы семинарлар
жүргізгенде пайдалануға болады.
Диссертация нәтижелері ғылыми еңбектерге, оқу құралдары мен
монографияларға өзіндік тың зерттеу нысаны ретінде қосылмақ. Зерттеуде
түйінделген қорытындылар мен тұжырым-пайымдаулар жоғарғы оқу орындарында
оқытылатын қазақ әдебиетіне, қазіргі әдебиеттануға, әдебиет теориясына,
тарихқа, саясаттану, Махамбеттану, Әбіш Кекілбаев шығармашылығынан арнаулы
курстар мен семинар сабақтарында пайдалануға болады. Орта мектептің
жоғарғы сыныптарында әдебиетті тереңдетіп оқытатын филологиялық арнаулы
мектептерде де қазақ әдебиетін өту барысында еңбек көмекші құрал ретінде
маңызды.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі және жариялануы. Зерттеу жұмысының
негізгі нәтижелері мен қорытындылары Қазақстан Республикасы Білім және
ғылым саласындағы бақылау комитеті бекіткен ғылыми басылымдар мен
республикалық және халықаралық конференциялар жинақтарында жарық көрді.
Диссертациялық зерттеу әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің
қазақ әдебиеті кафедрасында талқылаудан өтті (21 қараша 2008, №3 А
хаттама). Ғылыми кеңесте талқыланып, тиісті сын-ескертпелерді түзетуден
кейін, диссертациялық кеңеске ұсынылды. Жұмыстың қорытындылары әл-Фараби
атындағы Қазақ ұлттық университетінде, Қыздар мемлекеттік педагогика
университетінде, Ш. Есенов атындағы Ақтау мемлекеттік университетінде, Абай
атындағы Қазақ мемлекеттік университетінде, Республикалық мұғалімдер
білімін жетілдіру институтында өткізілген республикалық және халықаралық
ғылыми теориялық конференцияларда баяндалды. Зерттеудің негізінде екі
монография, 1 оқу құралы, 1 типтік бағдарлама, жетпістен астам мақала, Ә.
Кекілбаевтың суреткерлік қырлары атты 60 түсіндірмелі плакат-сызба жарық
көрді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан тұрады. Диссертация соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі
берілген.
1 Ә. Кекілбаев повестеріндегі тарих тағылымы

ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ ТАЛАНТТАРҒА КЕНДЕ ЕМЕС. ХХ ҒАСЫРДЫҢ 1980 ЖЫЛДАРЫНДА
ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫНДА ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫМЫЗДЫ ӨЗ ШЫҒАРМАЛАРЫНА АРҚАУ ЕТКЕН
ҚАЛАМГЕРЛЕР ТУЫНДЫЛАРЫ ЖАҢА БЕЛЕСКЕ КӨТЕРІЛДІ. ӘСІРЕСЕ, СОНЫҢ ІШІНДЕ, ҚАЗАҚ
ПРОЗАСЫНДА ТАРИХИ ТҰЛҒАЛАР ТАҒДЫРЫН СУРЕТТЕУ, СОЛ АРҚЫЛЫ ӨТКЕН КЕЗЕҢНІҢ
ТАРИХИ ШЫНДЫҒЫН КӨРКЕМДІК ТҰРҒЫДАН ЖИНАҚТАУ БЕЛЕҢ АЛДЫ. БҰРЫНҒЫ АҚТАҢДАҚ
ТҰСТАРЫМЫЗҒА ҚАЙТА ОРАЛЫП, ТАРИХИ ТҰЛҒАЛАР БОЛМЫСЫН ҰЛТТЫҚ ИДЕЯНЫ
АСҚАҚТАТУҒА, ӘСПЕТТЕУГЕ БАҒЫТТАЛҒАН ТЫҢ КӨРКЕМДІК ІЗДЕНІСТЕРГЕ ТОЛЫ СОНЫ
ШЫҒАРМАЛАР ЖАРЫҚҚА ШЫҚТЫ.
Ол шығармаларда бұрын еленбеген ұлттық құндылықтарымыз ескеріліп, өз
бағасын ауға тиісті еді. Қазақ қаламгерлерінің арасында жазушы
Ә. Кекілбаев есімі жеке аталып, ал, туындылары ықтиятты өз
зерттеушісін күтуде. Әдебиетіміздің ұстын тұғыры, маңдайалды жазушысы Ә.
Кекілбаевтың ілкі қадамы поэзиядан басталғанын білеміз. Әдебиетке ол өзге
жұрт сияқты қауырсыны қатпаған, түбіті түспеген сары ауыз балапан күйінде
емес, бірден түлеп, қанатын қомдап, топшысымен жер тіреп келді.
Оның шығармаларының басқалардан ерекшелігі кеңестік идеяның жетегінде
кетпей, сойылын соқпай, өз оқырманымен шынайы табысуында. Сондықтан бірден
сыншылар мен зерттеушілердің назарына ілініп, мадақталған Күй, Үркер,
Елең-алаң романдары өз оқырманына кеңестік кесір саясаттың ықпалымен жал-
құйрығы күзелген күйінде жетті. Жазушы Ә. Кекілбаев
қаламынан туған осы кезге дейін 20-ға жуық әңгіме, 10 повесть, 3
роман жарыққа шықты. Алтын шуақ, Дүние ғапыл өлең жинақтары өз алдына
бір бөлек. Оның бес томдық Сырдесте атты әдеби-сын мақалалары – қаламгер
талантының ерекше қырын танытатын мүлдем өзгеше туындылар. Азулы-азулы өзге
ұлт қаламгерлерін өз ана тілімізде сөйлеткен көркем аударма саласындағы
еңбектері оның талантының сан қырлы екендігін танытады.
Оның үстіне дауылпаз ақынның 200 жылдық мерейтойы кезінде жарыққа
шыққан Шандоз деректі-тарихи баянның болмыс-бітімі өте күрделі. Өз
оқырманын бірден баураған бұл еңбек ақын өмір деректерін, шығармаларын
зерттеуге үлкен бетбұрыс әкелген туынды. Әдебиет сыны мен әдебиеттану
ғылымындағы зерттеулер болашақта осылай жазылуға тиісті.
Ә. Кекілбаев қазақ халқының тарихын тереңнен аша, дәстүрлі мәдениет
үлгілерін, ұлттық салт-дәстүр, ұлттық өнер тақырыбын жетік меңгерген
қаламгер. Өзіндік стиль, тіл өрнегі қалыптасқан, ұлттық тіл нәр-нақышын өз
шығармаларында көркемдік суреткерлік тұрғыда суреттей алған жазушы.
Сондықтан оның шығармалары уақыт өткен сайын, жаңа қырынан танылып,
келешекке өзіндік шынайы, дара болмысымен жарқырай жетпек. Оның
шығармаларының тамыры тереңде. Ол өзінің ұлттық тамырынан нәр үзбеген
әңгіме, повесть, романдарындағы: Тәуке, Әбілқайыр, Абылай хандар, Есет,
Арыстанбай батырлар, Төле, Қазыбек, Әйтеке билер, Құрманғазы, Махамбет,
Абыл ақын т.б. тарихи тұлғалар бейнесі ұрпақтан-ұрпаққа өнеге тағылымымен
қала бермек. Себебі олар – қаламгердің суреткерлік шешімінде өзінің тарихи
шындық болмысынан ауытқымай сомдалған шынайы образдар.
Қазақ әдебиетінде өнер тақырыбына қалам тербеген дарынды суреткерлер
баршылық. Ақын, күйші, әнші өнерпаз тұлғалар өмірі оларды бәрінен бұрын
қызықтырған. Соның бірі – Махамбет ақын. Ол туралы поэзиялық шығармалар да
жетіп артылады. Т. Әлімқұлов, Ә. Кекілбаев, М. Мағауин, І. Жақанов,
Т. Әсемқұлов, М. Ысқақбай, О. Әбділдаұлы тағы басқа прозашылар күй,
күйшілік өнер, оның ғибраты туралы шынайы, биік суреткерлік деңгейдегі
туындыларды дүниеге келтірді. Әсіресе, күйшілердің бейнесін өндіріп жазған
Т. Әлімқұловтың: Қорқыт, Ықылас, Құрманғазы, Тәттімбет, Сейтек, Дина,
Сүгір, Төлеген, Әбікен секілді күйшілердің образын сомдауы – ұлттық рухани
байлығымыздың алтын арқауы іспетті.
Күй повесін жазбас бұрын, Әке дастанының басын оқушы кезінде жазып,
соңын студент кезінде аяқтаған. Мұнда бала Әбіш әкесіне деген сағынышын
жазғанымен, оның бойындағы өнері әкесінің күйшілігін де шағын үзіндіге
сыйғыза алған:
– Үйімде көкем барда күмбірлеген,
Домбыра үндемейді кімді іздеген?
Көкемнің шапаны тұр керегеде,
Өзінен өзге жұртқа кигізбеген...
Көкемнің бармағынан бал саулады,
Осы ауыл талай тыңдап тауыса алмады.
Көп болды сол көкемді көрмегелі,
Күйіне біздің ауыл тамсанғалы, –
дейді [1, 25 б.]. Жазушы – соғыс салған зардаптың ащы зарын тартқан
ұрпақтың өкілі. Қайтпай қалған әке, мүгедек жарым-жан пенде, жесір қалған
ана, соғыстың қаралы қағазы – үлкен толғаныс-толқулар туғызған заманның
легінен. Ол есейген кезіне дейін әкем келеді! деген үмітте болған. Тіпті,
оның бұл арманы шығармашылығынан да орын алған. Оның: Әкем түске кіреді,
Әкемді аңсап өлеңдері мен Құс қанаты еңбектері дәлел бола алады. Бұл –
сол кездегі талай баланың арманы еді.
Қаламгердің өнер адамдары жөнінде алғаш жазған туындысының бірі – Аш
бөрі әңгімесі. Сазгерден екі ән қалған соның бірі. Аш бөрі сөз тіркесі
дүлдүл күйші, ұлы сазгер Құрманғазының өз әнінің сөзінен алынған?
– Аш бөрі, жүрген жерім қанды майдан,
Шыққан жоқ, атқан аңым терең сайдан.
Қазақта талай қатын ұл туғанмен,
Дәл мендей ұл табатын қатын қайдан! [2, 29 б.].
Аш бөрі әнінің шығу тарихы да бар. Ол Шөкен қыздың Құрманғазыны
мүдіртем деп, ел алдында мұқатуына байланысты туындаған өлең. Шөкен Таз
руынан шыққан бір белгілі адамның қызы болса керек. Айттырылған жері жоқ.
Басы бос екен. Төремұрат, Нарынбай, Өтен батырлар оны сазгерге оңтайлайды.
Шөкен де күйшіге кетәрі болмаған деседі. Бірақ Құрманғазы өзінің қуғында
жүргенін, баласы бар адам екендігін айтып, оған ыңғай бермеген. Содан да:
Байлардан белгі қалады қонған жерде,
Түлкінің еті қалады сойған жерде.
Ішкен ас, сый құрметті олжа көріп,
Жүресің төбет иттей тойған жерде.
Қайдағы Адай, Таздың арын арлап,
Сен жүрген бір Бозқаңғыр біздің елде.
Шет жерде әлін білмей әлек болған,
Сөзім шығын болады-ау, сендей кемге, –
деп, Шөкен қыздың жөнсіз шаптығуы содан [3, 95 б.]. Өте ауыр сөз. Аш
бөрі әнінің шығу тарихы – осы. Осы жайды айтқанда, анасы Алқаның: Сенің
орныңда мен болсам, сол Шөкенді торы аттың сауырына салып алып, Жиделіге
алып келіп, біреуге сыралғыға бермес пе едім, – деп күлуі жоғарыда
жағдайдың шын өмірде болған ақиқаттығын меңзейді [2, 5 б.]. Шөкен қыз
шаптыққанымен, жеңіс сазгер Құрманғазынікі. Өмірге Аш бөрідей ән,
Бозқаңғырдай күй келді.
Бұл өлең тексі сазгер А. Жұбановтың Құрманғазы атты еңбегінде сәл
басқашалау берілген:
Жан шошыр бастан өтті талай майдан,
Шыққан жоқ атқан серкем терең сайдан.
Өзіммен ұлы дуға бір түсетін,
Ұл туар мендей бала қатын қайдан? [3, 99 б.].
Өлең сөзіндегі жалпы ой, мағына бірдейге жақын болғанымен, бұл жердегі
серке сөзі орнын тауып тұрған жоқ. Серке аң емес. 1957 жылғы Пионер
журналының қаңтардағы санында өлең мәтіні дәл жазушы Ә. Кекілбаев қолданған
текспен берілген. Соған қарағанда, өлең мәтінінің өзгеріске түскенін
байқауға болады. Оны тұрақтату – тілшілердің алдағы уақытта атқарар
міндеттерінің бірі.
Жоғарыдағы еңбегінде сазгер Қазижан өлеңінің мәтінін күйші Мұрат
Өскембаев бергенін жазған. Күйші қаламгермен ұзақ жыл араласқан сыйлас,
ағайын адамдар. Ол туралы да жазушыға айтпады емес, талай айтқан.
Құрманғазы, Төремұрат, Қызданай туралы сан құбылған өлкеде әңгімелер де
бар. Әсіресе, Төремұрат батырдың Қызданайды алып қашып, арты сәтсіз
аяқталған оқиғадан кейін Қызданайдың осы Онды аулында, жазушының туған
өлкесінде, тұрғаны айтылыңқырайды. Енді бірінде Таз руының Жастабан, Шарға
екі тақтасының арасына жік түсіп, оларды бітімге келтірген Құрманғазының
күйі – осы Қызданайдың қырғыны екен делінеді.
Демек, оқиға ізін халық әлі ұмытпаған. Қызданайдың күлкісі,
Қызданайдың жүрісі, Қызданайдың шай құйысы, Қызданайдың қырғыны
туралы күй-аңыздарды құйма құлақ бала Әбіш талай әжелерінен, шешелерінен
естіді. Арты ұзаққа созылып бітпеген дауды Қызданайдың қырғынындай
болды, – деген тіркес те сол оқиғаны көзімен көргендердің аузынан айтылып
қалған сөз.
Төремұрат батыр қанша айтса да болмай, Қызданайды Маңғыстау бетіне алып
қашады. Ел бұған амал таба алмайды. Сол өңірде қарғағаны қате кетпейтін
қарғысшы бар екен. Әрекет иелерін соған қарғатады. Қарғыс шарты: Жеті
күнге жет, сегізінші күні дүниеден өт! – болады. Жетінші күнінде батыр
Адайды шабуға бара жатқан түрікменнің қарақшыларының қолынан өледі. Ал, жау
қолында кетіп бара жатқан Қызданайды Хорезмнен келе жатқан Адайдың
аламандары қолға түсіреді. Олар Төремұрат пен серіктерін жерлеп, Қызданайды
Ондыға алып келеді. Қызданай бір жыл тұрып, өзіне ерік салғанда, баяғы
айттырулы жеріне баруды ұйғарып, артынан бұл елдің ақсақалдарының
шешімімен қасына серіктер қосылып, еліне апарулы. Қызданай сол күйеуінен
екі балалы болыпты деседі.
Есептеп қарағанда, оқиғаның өткен мезгілі Ә. Кекілбайұлының бабасы
Жаманқұлдың жігіт кезіне саяды. Ал, Жаманқұлдың кемпірі – Әбіш баланың
құлағына жағатын талай әсерлі әңгімелерді айтқан – Теңге шешесі. Сонда олар
балаға ұлы сазгер Құрманғазы туралы да айтты ғой. Оның өмір-тарихы
қаламгерді әрқашан толғандырып келді. Қаламгер кейіннен, Құрманғазының 175
жылдық мерейтойына байланысты Күй тәңірі толғау эссесін жазды. Ол шағын
әңгімесінде айдаудан келе жатқан күйшінің еркіндікке шыққандағы сезім
арпалысын, өмірге шексіз құштарлығын, күй еліткен тыңдарманда да үш күйді
тыңдату арқылы шебер суреттейді. Бұл хас суретшінің ғана қолынан келеді.
Академик З. Қабдолов Әңгіме – қиын жанр. Алдымен, көлемі шағын. Ол
жазушыдан барынша жинақы болуды талап етеді. Оқушыны бірден үйіріп әкету
үшін, сол шағын көлемдегі өмір эпизодының өзі соншалықты тартымды, сюжет
желісі қызғылықты болуға тиіс... Адам тұл көрінбей, оның өзін қоршаған
айналасы айқын көзге түсуі, сол арқылы бір әлеуметтік топ, қоғамдық орта
аңғарылуы шарт. Әлгі адам – соның өкілі, типтік характер болуы қажет.
Осының бәрі жазушыдан өмірді терең білумен қатар, сөз байлығын,
байқағыштықты, аса талғампаздықты, тілдегі суреттілікті, бір сөзбен
айтқанда, шеберлікті, соған қоса биік идеялық тұрғыда негіз боларлық зор
білімді, мейлінше тереңдікті талап етеді, – дейді.
Дала көрінісі, тіршілігі жазушыға етене. Таң атқалы жортқаны жұртсыз
жон. Тек жаңа ғана тастақ сайдың басындағы жалғыз құдыққа тап болып, ат
суарып алды. Көптен бері бұл маңға ел жуымапты. Құдық маңайының құмалағы
қуаң. Астауы да қаңсуға айналыпты. Дегенмен, көлденең керуен, бейсеубет
жолаушылар көп соғады екен. Астаудың астына тыққан көн қауға бар боп шықты.

Құдықтың түстігі тырбық тікенек бұта мен қатқыл терістігі біраз жерге
дейін ұра жыраланып барып құздана құлайтын аңғар сай. Жаңа сол аңғар сайдың
қалтарыс-қалтарысын тінтіп жүріп, қолат түбінен жіңішке соқпақ көріп еді,
осы құдықтан шығарды. Сайдың ұры мен бөріні қапы қалдырмас қат-қабаты мол
сияқты. Бірақ көзіне ештеңе шалынбады, – дейді [4, 5 б.].
Түз тіршілігін суреттеуде бұрын қолданыста болмаған әйкелді құдықты,
көн қауғаны текске дәл тауып, ұтымды кіргізген. Адам үшін де, тыраштанған
барлық тіршілік иесі үшін де даладағы құдық – ең басты қажеттілік.
Шапағатты көктен жауған тәңір нұрынан күткен шөл дала көрінісін шынайы
бейнелеген. Ай далада келе жатқан жалғыз жолаушының соны сағалауы да
қаламгердің жіті бақылауынан қалыс қалмаған. Оның үстіне, Үстірт үсті дәл
осындай көріністің куәсі. Өзінің әйгілі Шыңырау повесін жазарда ол сол
кәсіптің бүге-шігесіне дейін бақылағаны белгілі. Үш күйдің тарихынан сыр
шертіп, күйшінің бүкіл өміріне шолу жасайды. Жазушының онан кейінгі
туындысы – Күй повесі.
Ә. Кекілбаевтың Күй повесі – сүбелі еңбек, бірқатар шет тілдеріне
аударылып, жағымды бағасын алған танымал туынды. Қаламгер күй, күйшілік
тақырыбына ұзақ уақыт терең ойлана, зерттеп барған.
Ол соңғы жылдарда Шандоз Махамбет, Бәйгеторы тақырыптарына да
тегіннен-тегін бармаған екен. Бұл тақырыптардың бәрінің де саз өнеріне
тікелей қатысы бар. Кейінгі кезде жазған Сермей тартқан семсер күй атты
көлемді мақаласы автордың қазіргі дәуірдегі күйшілерге берген толымды
бағасы ғана емес, толысқан ұлттық өнер жөніндегі тағылымды тұжырымы да,
өнердің эстетикалық күш-қуатын, жасампаздығын танытатын туынды да.
Күй повесінің оқиғасы өткен жерлер: Қақпақтының дөңі, Тамды, Астау
ой, Көкбөрі, Ожабай, Кендірлі, Темірбаба жерлері. Біз ол мекендерді аяқтай
барып көріп, олардың шығармада суреткерлікпен дәл бейнеленгеніне көз
жеткіздік. Повестің оқиғасы өтетін Маңғыстау облысындағы бұл өңірлер
Түрікменстанмен шектеседі.
Повестің негізгі кейіпкерлері санаулы ғана. Оқиғасы қазақ пен түрікмен
арасындағы қым-қиғаш қатынасты терең психологиялық тұрғыда баяндайды. Ұлт,
ел тағдыры жайындағы тарихи әңгіменің желісін жазушы ешқашан назардан
шығармайды... Басты кейіпкерлердің тағдыры, ең алдымен, ұлт тағдырымен
жіксіз астасып жатады. Ә. Кекілбаев осы образдар арқылы қазақ халқының
қилы кезеңдегі бастан кешкен тарихи тағдырын оқырманның көз алдына алып
келеді, – деген сөзі орынды айтылған [5, 29 б.]. Повестің басты кейіпкері
– күйші (оның аты аталмайды). Бірақ көзі қарақты оқырман повесть оқиғасының
мазмұнына қарап, прототиптің Абыл екенін таниды. Абыл кім?
Маңғыстауда екі Абыл болған: бірі – күйші Абыл Тарақұлы, екіншісі –
ақын – Абыл Тілеуұлы. Повесте күйші басынан сондай оқиғаның өтуі – өмірдегі
шындық жай. Түрікмендер өз жөнімен кетіп бара жатқан Абылды ұрысың деп
қолға түсіреді, де, ол біраз уақыт солардың тұтқыны болады. Азаптан, тек
өзінің өнері арқасында ғана құтылады. Осы жайға арналған
Ә. Тәжібаевтың поэмасы да бар. Бұл – қазақ арасында кең тараған фабула.
І. Жансүгіровтің Күй поэмасындағы Сарыүйсін жігіті де осындай
жағдайды бастан кешкені белгілі.
Повесте орындалатын күй көршілес екі халықты бітімге шақырады.
Ақырында, қаттыны жібіткен, көкейдегінің бәрін қозғаған, айтпасты
айтқызған, кісенде отырып, байқағандарынан түйгендерін әуезбен ұзақ
тебіренеді. Не де болса, жеріне жеткізіп айтуға бел байлады. Күйші үшін
ұтымды сәт дәл осы болды. қапалы жүрекке басу айтқан көсем атаның
көкірегінен шыққан сөздей ақылды да аялы күй үні кернеп кетті. Ешкімге
рақым етпейтін Жөнейітті де, ақырында, жібітті, жүйе-жүйесінің бәрін
босатты. Өнер құдіретінің күштілігі Жөнейітті жеңді. Бірақ Жөнейіт сыр
бермеуге тырысты. Жөнейіттің арпалысқан ішкі сезіміне көбірек назар аударып
тарихтан терең сыр қозғайтын авторлық баяндаулар – тарихи кейіпкердің
бейнесін ашудағы кілт. Бұл жерде жазушының айтпағы – шапқыншылықтан көзі
ашылмаған екі халықтың басынан өткен қиын жағдай, оны тудырған себептер.
Түрікмендер қолында тұтқында қалған қазақ күйшісінің тағдыры оқырманын
бейжай қалдырмайды. Повестің бас кейіпкері батыр Жөнейіттің жан әлеміндегі
мәңгі мызғымастай көрінетін рухани өзгерістер – тікелей күйші өнерімен
терең сабақтастықта ашылатыны – соның дәлелі [5, 27 б.].
Ол күйшіге бұл атырапта ең қатал жазаны қолданды, повесте: Тұтқын
күйші аттан түсірілді. Екі жігіт оны кісендеулі күйінде шұңқырдың ішіне
салды. Күйші айналасына алақ-жұлақ қарағанмен, ешкім оның жүзіне назарын
тіктемеді, қызыл топырақты шұңқырдың ішіне ата бастады. Жігіттер басын
жерден көтермей шұқырды тез көмді. Қызыл төмпек жым-жылас жоғалды. Шұқырдың
орнында күйшінің мойны ғана қылтияды. Тұтқын бұларға ләм-мим үн қатпады.
Жігіттер атына мінді. Айдалада айдау қара жолдың бойында жаутаңдаған қос
жанар тасыр-тұсыр шауып бара жатқан аттының соңынан көз алмай қарап қала
берді, – делінген [4, 80 б.].
Қаламгер суреттеуі тым үрейлі. Қалың елі бар, күні кеше ұлы дүбірдің
ортасында жүрген айтулы күйші айдау қара жолдың бойында құны жоқ, керексіз
нәрседей айдалада жалғыз қалған. Өнердің заманнан, қаскөйлерден қысастық
көруін жазушы өзінің суреткерлік ұстанымында адамзатқа қолданылған ең
сорақы жаза ретінде көрсете алған. Бұрын қазақ әдебиетінде М.
Әуезовтің Абай жолы эпопеясындағы мұндай жаза Сейітке қолданылған
болатын. Оның арашасы бар еді, ал күйші – қорғансыз.
Жазушы көркемдік шешім шығарарда, тарихи тұлға бейнесін жасауда ел
аузындағы бір күйшінің жазалануы туралы аңыздың мазмұнын пайдаланған, ел
арасынан іздестіре жүріп, ол аңыздың да версиясын таптық.
Фабуласы төмендегідей: Түрікмендер бір шапқыншылықта 9 жасар адайдың
екі баласын қолға түсіреді. Баланың біреуін от пен суға салады да,
екіншісіне қозы бақтырады. Қозы бақтырған ұл дәулескер күйші екен. Күйдің
әуеніне берілгенде, қозы жөніне қалатын көрінеді. Бірнеше рет қозыдан
айырылып та қалыпты. Домбыраны аңсағанда, сарнап кететін көрінеді. Қанша
тыйым салғанмен, қойғыза алмапты. Түрікмендер баланың өнеріне тәнті болып,
өлтіруге қимай, Темірбабаға сөз салады. Темірбаба қан төкпей, елінің
шетіне, Қаратүлейге апарып, бостандық беруге бұйырады [6, 221 б.].
Мұнда да өнердің құдіреті, басымдығы, қандай адамның жүрегіне болса да
жол табатын игілікті, әділетсіздікті жеңген жасампаздық тағылымы ерекше
көрініп, жауының басын аяғына идірген, өнердің рухының биіктігін паш еткен.
Аңыз нұсқасында жер аты анық аталады. Ал жазушы шешіміндегі ерекшелік күй
дүлдүлі жер бетінде басы ғана қалдырылып, керуен жүретін қара жолдың
бойына тірілей көміледі.
Қаратүлей – жазушының көркемдік шешімінде өлім тұзағы. Ол сондай
қорқынышты: Өлсең де – өлдің! Өлмесең де – өлдің! Олай тірі тастағаның
құрысын! – деген ишараны білдіргендей. Түлей дегеніңіз – құрдым. Сөйтіп,
күйші құрдымға кетті! Күйшінің жазалануы осы аңыздың желісінде жазылған. Ал
Ә. Кекілбаевтың бұл аңыз нұсқасындағы көркемдік шешімі тасада қалып,
зерттеушілер повестегі оның шешімін сазгер А. Жұбанов жазып кеткен Абылға
қатысты жеке бір аңыздың ыңғайында ғана қарастырып жүр. Ал, қаламгер болса,
бір аңыз көлемімен шектелмей, күйшілер тағдырына қатысты бірнеше аңызды
суреткерлік қиялында қоса тербетіп, өзіне керектісін, айтайын деген ойына
дөп келетінін ғана сұрыптап алып, үлкен қаламгерлік шеберлікпен ойната
қорытқан!..
Аңызда түрікмен халқының су пірі – Темірбабаның аты аталады,
Темірбабаның 9 жасар күйші баланы өлтір деуге аузы бармай, қан төгуге
қолы да бармай, Қаратүлейге апар – деуі амалсыздықтың белгісі еді.
Аңыздың өзінің тағылымы да – қан төкпей келісу, бітімге келу. Жазушы
шешімінде адам аты кездеспейді, оны өз мақсатына керекті деп таппайды да!
Себебі автордың қаламгерлік мұратында өзге халықты төмендетіп, жағымсыз
етіп шығарма жазу үрдісі кездеспейді. Туындыда өмір дерегі мен аңыз дерегі
қатар алынған. Жазушының шеберлігі сол – екеуін екі тертедей қатар ұстап,
білдірмей жымдастыруында.
Қаламгер оқиғаның хронологиялық дамуына да үлкен жауапкершілікпен
қараған. Өмірдерегі бойынша Абыл Тарақұлы 1892 жылы өлген. Қараман ата
келісімінің бұзылып, екі ел арасындағы саяси жағдайдың ушығып,
жаугершілікке ұласып, түрікмендердің біржолата Маңғыстаудан шығандап кетуі
– тарихи шындық. Күйдегі Жөнейіт пен күйші: біреуі – батыр, біреуі –
тұтқын. Екеуінің өмірдегі орындары тым алшақ. Бірі – қара күштің, өпірем
биліктің иесі, екіншісі – адам жанының нәзік қылын дөп басқан өнер өкілі.
Екеуінің ұшырасуы да кездейсоқ, беттесуі де бірінші. Ендеше, ортада қандай
әңгіме болмақ, не айтылмақ?! Екеуі де шығармада жақ ашпаумен болады. Оның
орнына ішкі ойлары сөйлейді. Бұл жерде жазушының таңдап алған тәсілі – ішкі
монолог, психологизм. ХІХ ғасырдағы реализмнің ең маңызды жетістіктерінің
бірі – психологизм болды және болып та қала бермек, – дейді Х. Садықов
[7].
Орыс әдебиетінде оны алғаш негіздеген, тек енгізіп қоймай, жоғары
көркемдік дәрежеге жеткізген Л. Толстой екендігін ескерсек – психологизм
оңай шағылар жаңғақ емес. Орыс әдебиетінде Л. Толстой салып кеткен сара
жолда: Пушкин, Гоголь, Достоевский, Чехов сияқты санаулы алыптардың ғана
үлес-соқпағы барлығын, оның советтік реализмді ту еткен кешегі орыс
әдебиетінде алты қыр аса алмағандығының себебін сол Л. Толстойдың өзінің
А. Чеховқа жазған хатындағы: Бәрін ойлап табуға болады, бірақ
психологизмді ойлап табуға болмайды, – деген сөздерімен ғана түсіндіруге
болады [8, 310 б.]. Құмбыл суреткер Ә. Кекілбаев күйшінің арпалысқан ішкі
сезімін беруде ішкі монологтың бар қырын терең меңгеріп, сарқа пайдаланған.
Сондықтан да тұтқындағы күйшінің ішкі сезімі, жан қиналысы, жазықсыз
шеккен жапасы, жүрек соғысы оқырманын терең тебірентеді. Осы шығармасы
арқылы қаламгер тарихқа да, тағдырға да терең бойлай алған!
Абай жолы эпопеясындағы психологизм – М. Әуезовтің қалам құдіреті
арқылы ғана мүмкін болғандығы белгілі. Оның ұлылығы – ұлы Абайдың ішкі
дүниесіне бойлай алғандығы. Ол Абай психологизміне келгенде, ештеңені өз
жанынан қосып, жамамаған. Өмірде болған Абайдың болмысын, жан дүниесін,
толқынысын ғана беруге тырысқан. Ә. Кекілбаев та солай. Ол, әсіресе,
күйшісімен – етене, күймен – егіз... Сөз өнерінде әр қаламгер, алдымен, өз
жанынан хабар берер болса, саз, күй өнерінде әр күйші өзін тартады – деп,
тегіннен-тегін айтылмаған. Ал, күй өнеріндегі Абыл – өзінше бір әлем.
Жазушы қаламы Абылдың атақты Абыл күйінің әр нотасы мен әр қағысының
астына тұнған сырды – сөзбен беруді нысана тұтқан. Мұнда қаламгер үшін
басты дереккөз – күй сазы. Бұл тұрғыдан алғанда, жазушы Ә. Кекілбаев
суреткерлігін Т. Әлімқұлов шығармаларындағы күйшілер тағдырымен
сабақтастыруға болады.
Әбіш пен хас қаламгер, өнер тақырыбына өндіріп жазған Т. Әлімқұловтың
шығармашылық эстетикалық нысанындағы ұқсастық белгілерін төмендегідей
жайлардан байқадық:
1. Ә. Кекілбаевтың Күй повесіндегі бүкіл оқиғаны күй баяндайды, өткен
өмірдің өзі болып күй шертіледі. Оны жақсы аңғарған ғалым З. Серікқалиев:
Мұнда Абылдың өзі емес, күйі сөйлейді, – десе, Т. Әлімқұлов
шығармашылығын зерттеген Х. Әдібаев: Тәкен творчествосында өнердің өзі
сөйлейді, – деген еді. Демек әдебиеттанушылардан екі қаламгер де кезінде
шынайы бағасын алып, суреткерлік шеберлігін мойындатқан.
2. Қаламгерлер де әрбір күй нотасының түбінде жатқан сырды кестелі
сөзбен төгілте баяндауға шебер. Атасақ: Ә. Кекілбаевта: Күйде, ал,
Т. Әлімқұловта: Саржайлауда.
3. Екі суреткердің де өнер тақырыбындағы туындыларында халық басынан
өткен тарих пен күй егіз өріледі. Ә. Кекілбаевта Аш бөріде айдаудан
оралған Құрманғазы күйші, Күйдегі Абыл күйші тағдырлары, ал, Т.
Әлімқұловтың Сейтек сарынындағы Сейтектің Сібір түрмесінен оралуы,
Заманай күйінің тарихы іштей суреткерлік ұқсастықта өрім тапқан.
4. Шығармаларда қаламгерлер күйшінің өмір-тарихын да, оның күйінің шығу
себебін де терең біліп, жоғары суреткерлік шеберлікпен көркемдей бейнелеуі.
Қиын жанр әңгімеде және повесте күйші бейнесін сомдауда – екі түрлі
жанрдағы шығармаларында жарыстыра бақ сынауы;
5. Екі жазушы да күй тілін тереңнен түсінеді.
6. Екеуі де айтайын деген оқиғасын күй мазмұнына сыйғызады: бұл тұста
пейзаж, күйші психологиясы, тыңдаушының психологиясындағы сан алуан
иірімдер бір тұтас сабақтастықта өріледі. Екеуі де дәл алдарындағы
тыңдаушыны өткен оқиғаларға араластыра суреттейді: Аш бөріде қара мұрт,
Күйде Жөнейіт, ал Қаралы қобыздағы старшын. Әсіресе, оқиға өтіп жатқан
мекен – басты деталь. Саржайлауда – Саржайлау, Күйде – Қақпақтының
дөңі.
7. Екі суреткерде – күй өнерінің шын жанашырлары. Күй өнерінің саф
алтындай сақталып, келер ұрпаққа өз нақышымен жетуіне шын тілеулестер.
Т. Әлімқұловта Кертолғаудағы: Шіркін, дүниеге екі келмес шебер шертістер-
ай!, Сары сыбызғыдағы: Сәруар шертісінің ширегіне де келмейді!,
Саржайлауда: Кейінгілер нәшіне келтіре алар ма екен, – деп күдіктенуі,
ал, Ә. Кекілбаевта: құлағымнан пейіш көмей, періште көкірек қара
домбыраның қоңыр үні ешқашан жырақтап көрген емес, – деп, ең асыл
қымбатына балайды, оның жетілуін, өсіп-өркендеуін қалайды.
8. Екеуі де – аңыз айтқыш. Өз қатары ішінде ұлт рухын, оның басқаға
жалтақ болмауына тәжірибесі мол ата-баба істерінің көркем бейнеленуін, –
келешекке табыстаған қазақ көркемсөзінің майталмандары [ 9, 336 б.].
Л. Толстой былай дейді: Өнердің ең басты мақсаты – жай сөзбен айтуға
болмайтын адам жан-дүниесі туралы шындық, ақиқатты ашып айтып білдірумен
қорытындыланады. Оның сөзі бойынша, өнер – микроскоп, яғни суреттеушінің өз
жанының құпияларына әкеледі және осы барлық адамдарға ортақ құпияларды
көрсетеді,– дегендей [8, 310 б.]
Жазушы Ә. Кекілбаев Л. Толстой нұсқаған осы мақсатқа жеткен. Күйге
жеделдес шығармасы Шыңырауда да ол осы машығын қайта табады. Күйдегі
күйші жаны, басына төнген қауіптен емес, алдымен, жалғыздықтан жабырқайтын.
Сосын, іштей өзімен-өзі сырласатын. Шыңыраудағы Еңсеп те солай. Мұның
сыры да кеудесінде тұмшалаулы. Екі жүз қадам жер қабатының астында
жалғыз... Өз-өзіне ғана сөйлейді...
Ә. Кекілбаев кейіпкерлерінің галереясы тымбай да күрделі. Қарапайым
қазақ әйелі, солдат жесірі, күйші, құдықшы, хан, әмірші, ханша, шебер,
елші, патша қызметінен ығыр болған жауыртақым офицер т.т. болып кете
береді. Әрқайсысы – өздерінше бір-бір әлем. Олардың бәр-бәрінің тек өзі
ғана білетін, өзіне ғана ішкі сыр қып шертетін құпиялары бар. Құлыптаулы
сыр-сандық, оны ешкімге ашқылары жоқ. Жатқан бір жұмбақ адамдар. Жазушы
әуелі соны ойлап, сыр сандықты ашып қарап, сым пернені басып қарап
алмаса, еңбегі еш. Ә. Кекілбаевтың Күйі мен Шыңырауы – болашақ
романдарына барар жолдағы үлкен бекет-белестер. Үлкен шабуыл алдындағы
жаттығуы.
Повестегі Мәмбетпананың прототипі – белгілі түрікменбасы, өмірде болған
Мәмбетсапа Құлиев. Адайлар мен түрікмендер әуелден қойы қоралас, қоныстас,
құдықтас, ағайындас ел болған. Мәмбетсапа – кезінде Кендірліні жайлаған
қалың түрікменнің басшысы, Егдір тайпасынан шыққан беделді адам.
Ел аузындағы әңгімелер мен сақталған тарихи құжаттардың мазмұны бір-
бірінен алшақ кетпейді. ХVІІІ-ХІХ ғасырларда Егдір тайпасын билегендер
Баубек пен Мәмбетсапа болыпты. Мәмбетсапа өмірде өз халқының абыройы үшін
күрескен, жақсылығын аямаған, тарихта жағымды жағымен аты қалған тұлға,
елім деп еңіреген ердің бірі. Түрікмен халқы оны өздерінің ең құрметті
адамдарының бірінен санайды. Оның біршама ақындығы да болған.
Одан қалған Қазақтарға арнау атты өлең жолдары тарихи деректерде
сақталған. Мәмбетсапа деп аталатын жер аты да бар. Мәмбетсапа ақылды,
байсалды, сабырлы адам болған. Ол жамандыққа – жамандықпен жауап беруге
рұқсат бермеген, – делінген ел аузында сақталған әңгімелерде. Оның
атқарған іс-қимылында Маңғыстаудың жергілікті тұрғындары болған қазақтар
мен түрікмендердің ауызбірлігін сақтау негізгі мәселесінің бірі болыпты
[10, 81 б.].
Жоғарыдағы ол жамандыққа – жамандықпен жауап беруге рұқсат бермеген,
қазақтар мен түрікмендердің ауызбіршілігін сақтау негізгі мәселесінің
бірі деген әңгімелердің өзі оның биік адамгершілігінен, терең
дүниетанымынан, мақсатының қандай адам болғандығынан біраз мәлімет береді.
Ұлттың ұйытқысы болуы – оның адамгершілік өнегесінің тағылымында. Небәрі 50
жыл жасап, 1871 жылы Хиуаға барар жол үстінде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.