Банк және банктік қызметтері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
І ТАРАУ. БАНК ЖӘНЕ БАНКТІК ҚЫЗМЕТТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1 Банктің мәні және оның қызмет ету аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Қазақстан Республикасындағы банк жүйесінің даму тарихы ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Банк қызметін ұйымдастырудың негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАНКТІК ҚЫЗМЕТТЕР НАРЫҒЫН ТАЛДАУ (ТЕМІР БАНК ЖӘНЕ КАСПИЙСКИЙ БАНК МӘЛІМЕТТЕРІ НЕГІЗІНДЕ) ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.1 Банктің ресурстары және капиталдық базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.2 Банк активтерінің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.3 Банктердің көрсетілетін қызметтері мен операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.4 Банк қызметін басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ІІІ ТАРАУ. РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАНКТІК ҚЫЗМЕТ НАРЫҒЫНЫҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
3.1 Қазақстан Республикасының банктердің даму тенденциялары ... ... ... ... ... .37
3.2 Қазақстан Республикасының банктік қызмет нарығын дамытудағы приоритетті бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
І ТАРАУ. БАНК ЖӘНЕ БАНКТІК ҚЫЗМЕТТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1 Банктің мәні және оның қызмет ету аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Қазақстан Республикасындағы банк жүйесінің даму тарихы ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Банк қызметін ұйымдастырудың негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАНКТІК ҚЫЗМЕТТЕР НАРЫҒЫН ТАЛДАУ (ТЕМІР БАНК ЖӘНЕ КАСПИЙСКИЙ БАНК МӘЛІМЕТТЕРІ НЕГІЗІНДЕ) ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.1 Банктің ресурстары және капиталдық базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.2 Банк активтерінің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.3 Банктердің көрсетілетін қызметтері мен операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.4 Банк қызметін басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ІІІ ТАРАУ. РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАНКТІК ҚЫЗМЕТ НАРЫҒЫНЫҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
3.1 Қазақстан Республикасының банктердің даму тенденциялары ... ... ... ... ... .37
3.2 Қазақстан Республикасының банктік қызмет нарығын дамытудағы приоритетті бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Қазіргі уақытта елімізде банктердің дамуы, соңғы 17 жыл шамасында көптеген реформалық процесстерді басынан кешірді. Осы уақыт кезеңінде Қазақстан банктері ТМД елдері арасында көп ілгерлеушіліктерге арқа басып, әлде қайда ұзап алға шықты. Дегенмен, еліміздегі банк жүйелері алдыңғы дамыған елдердің банк жүйелерінің деңгейіне жету, үшін көптеген күрделі мәселелерді шешу ең басты өзектіліктерге жатады. Еліміздегі екінші деңгейлі банктердің қызметтерін алып қарайтын болсақ, олар бір жақты, яғни банк өзінің клиенттерінің алдында әрдайым үстемдікке шығып тек рейддерлік операцияларды мақсат тұтады. Мұның артында елдегі экономикалық жағдайлардың ушығуына алып келуде, әсіресе әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың қыйн жағдайда болуына әкелді.
Банк (екінші деңгейдегі банк) – коммерцялық ұйымдар «Қазақстан Республикасындағы банктер мен банк қызметі туралы» Заңына сәйкес банктік қызметті жүзеге асыруға құқық өкілеттігі бар акционерлік қоғам нысанында құрылған коммерциялық ұйым саналатын заңды тұлға болып табылады. Банктің ресми мәртебесі заңды тұлғаны әділет органдарында. банк ретінде мемлекеттік тіркеумен және банктік операцияларды жүргізуге, қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау, жөніндегі уәкілетті органның (әрі қарай – уәкілетті орган) берген лицензиясының болуымен айқындалады. Қазақстан Республикасында екінші деңгейдегі банктердің, олардың филиалдары мен өкілдіктерінің қызметі заңнамамен және нормативтік құқықтық актілермен реттеледі. Бұл атап айтқанда: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі, Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызметі туралы», «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы» Заңдары, Қазақстан Республикасының өзге де заң актілері, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі, қаржы рыногы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау жөніндегі Қазақстан Республикасының Агенттігі қабылдаған нормативтік құқықтық актілер.
Банктердің түрлері, олардың құқықтық мәртебесі, құрылу тәртібі, жұмыс істеуі және таратылуы Қазақстан Республикасының заңнамасынан айқындалады.
Инфляцияның жоғары деңгейінен банктік қызметте кәсіпкерлерге тиімді болды. Ол кездегі көптеген банктер шағындау болып келді. 1995 жылдың басында мемлекетте 237 банк болды, оның 8 ғана ірі банктер санатына жатып олардың 5 млн. доллар көлемінде жарғылық қорлары болды.
Осылай 1994 жылға дейін болды, теңге күшіне енгізілгеннен кейін ҚР Ұлттық банкі мемлекеттің орталық банк қызметін атқара бастады.
1995 жылы ҚР Ұлттық банктің банк жүйесін ары қарай дамыту концепциясы қабылданды.
Сол жылы ҚР Ұлттық банкі банк жүйесінің сенімділігін жоғалтпау мақсатында өздерінің бақылауларын жоғарлата бастады.
Банк (екінші деңгейдегі банк) – коммерцялық ұйымдар «Қазақстан Республикасындағы банктер мен банк қызметі туралы» Заңына сәйкес банктік қызметті жүзеге асыруға құқық өкілеттігі бар акционерлік қоғам нысанында құрылған коммерциялық ұйым саналатын заңды тұлға болып табылады. Банктің ресми мәртебесі заңды тұлғаны әділет органдарында. банк ретінде мемлекеттік тіркеумен және банктік операцияларды жүргізуге, қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау, жөніндегі уәкілетті органның (әрі қарай – уәкілетті орган) берген лицензиясының болуымен айқындалады. Қазақстан Республикасында екінші деңгейдегі банктердің, олардың филиалдары мен өкілдіктерінің қызметі заңнамамен және нормативтік құқықтық актілермен реттеледі. Бұл атап айтқанда: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі, Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызметі туралы», «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы» Заңдары, Қазақстан Республикасының өзге де заң актілері, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі, қаржы рыногы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау жөніндегі Қазақстан Республикасының Агенттігі қабылдаған нормативтік құқықтық актілер.
Банктердің түрлері, олардың құқықтық мәртебесі, құрылу тәртібі, жұмыс істеуі және таратылуы Қазақстан Республикасының заңнамасынан айқындалады.
Инфляцияның жоғары деңгейінен банктік қызметте кәсіпкерлерге тиімді болды. Ол кездегі көптеген банктер шағындау болып келді. 1995 жылдың басында мемлекетте 237 банк болды, оның 8 ғана ірі банктер санатына жатып олардың 5 млн. доллар көлемінде жарғылық қорлары болды.
Осылай 1994 жылға дейін болды, теңге күшіне енгізілгеннен кейін ҚР Ұлттық банкі мемлекеттің орталық банк қызметін атқара бастады.
1995 жылы ҚР Ұлттық банктің банк жүйесін ары қарай дамыту концепциясы қабылданды.
Сол жылы ҚР Ұлттық банкі банк жүйесінің сенімділігін жоғалтпау мақсатында өздерінің бақылауларын жоғарлата бастады.
2. «ҚР Конституциясы» Алматы: Жеті жарғы, 2007ж.
3. «Банк қызметі туралы» ҚР заңы/ 2007ж.
4. «ҚР Ұлттық банк туралы» ҚР заңы/2006ж.
5. «Қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау туралы» ҚР заңы. 2003ж.
6. «ҚР акционерлік қоғам туралы» ҚР заңы/2006ж.
7. «Бағалы қағаздар нарығы туралы» ҚР заңы/2003ж.
8. «Қаржы лизингі» туралы ҚР заңы. 2000.
9. «Қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау туралы» ҚР заңы. 2003.
10. «Ақшалай төлемдер мен аударымдар туралы» ҚР заңы. 2000.
11. 2002 жылы 3 маусымдағы Ұлттық банк басқармасының №213 қаулысымен бекітілген «Екінші деңгейдегі банктерге арналған пруденциялық нормативтер туралы» ереже.
12. 2000 жылғы 2 маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының №266 қаулысымен бекітілген «Қазақстан Республикасының банктеріндегі клиенттердің банктік шоттарын ашу, жүргізу және жабу тәртібі туралы» нұсқаулық.
13. 2002 жылы 16 қарашадағы Ұлттық банк басқармасының №465 қаулысымен бекітілген «Активтердің, шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизиялар құру» туралы ереже.
14. «Активтердің, шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизиялар құру» туралы 2002 жылы 16 қарашадағы Ұлттық банк басқармасының №465 қаулысымен бекітілген ереже.
15. 1999 жылы 15 қарашада Ұлттық Банк Басқармасының қаулысымен бекітілген «ҚР екінші деңгейдегі банктерге кассалық операцияларды жүргізу» ережесі.
16. 1999 жылы 15 қарашада Ұлттық Банк Басқармасының №397 қаулысымен бекітілген «ҚР екінші деңгейдегі банктердің аудармалы және жай вексельдермен операцияларды жүргізу» ережесі
17. Программа развития денежно-кредитной политики Национального Банка Республики Казахстан на 2006-2008гг.
18. Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын қадағалау және реттеу жөніндегі ҚР агенттігінің есептік материалдарынан
3. Әдеби оқулықтар тізімі:
19. Хамитов Н.Н. «Банк ісі» Алматы: Экономика,2006ж.
20. Хамитов Н.Н. «Банковский надзор и его эффективность» Учебное пособие. – Алматы, 2001.
21. Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие» Оқу құралы. Алматы. Издат-маркет. 2004.
22. Мақыш С.Б., Ілияс А.Ә. «Банк ісі» Оқу құралы. Алматы. Қазақ университеті, 2004.
23. Мақыш С.Б. «Коммерциялық банктердің операциялары» Оқу құралы. Алматы. Издат-маркет, 2004.
24. Мақыш С.Б., Ильяс А.А. «Банковское дело» Учебное пособие. Алматы. Қазақ университеті, 2006
25. Мақыш С.Б., «Банк ісі» Оқулық. Алматы. ИздатМаркет, 2007.
26. Мақыш С.Б., Сұпығалиева Г.И., Керімбекова Н.Н. «Ақша, несие, банктер пәнінен практикум» Оқу құралы. Алматы, Қазақ университеті, 2004.
27. «Банковское дело» Учебник / Под ред. Г.С. Сейткасымова.-Алматы: «Қаржы қаражат»,1998.
28. Сейтқасымов Ғ.С., «Ақша, кредит, банктер» Оқулық. Алматы, Экономика, 2006.
29. Л. Давыдова, Д. Райманов «Қазақстан Республикасының банк құқығы» Оқу құралы. Алматы, Жеті жарғы, 2006.
30. «Банковское дело» Учебник / Под ред. Г.Г. Коробовой. – М.: Юрист, 2002.
31. «Банковское дело» Учебник / Под ред. А.М. Тавасиева. – М.: Юнити, 2002.
32. «Банковское дело» Учебник / Под ред. О.И. Лаврушина. – Москва «Финансы и статистика», 2004.
33. «Актуальные проблемы международного права в свете послания президента Р.К. Н.А. Назарова «Новый Казахстан в новом мире» г. Алматы,2007.
34. О.Баймұратов «Қазақстандағы қаржы нарығы» Оқулық. Алматы,2006.
3. Мерзімдік оқулықтар (газет, ғылыми практикалық журналдар):
35. Давлетова М.Т. Современное состояние банковской системы и преспективы развития рынка банковских услуг в Казахстане // Финансы Кзахстане // Финансы Казахстана – Қаржы Қаражат. – 2000. - №9-10. – С.37-50.
36. Марченко Г.А. «Банковский сектор Казахстана: состаяние и преспективы развития» // Банки Казахстана. – 2001. - №10. – С. 2-11.
37. Марченко Г.А. «Современное состояние и преспективы развития финансового рынка и банковской системы Казахстана» // Баки Казахстана. – 2000. - №3.- С.2-5
38. Утелин Е. Основные операции банков // Банки Казахстана. 2000. №3. – С.60-61.
39. «Банки Казахстана» ежемесячный финансовый журнал/2(128) – 2008.
40. «Егемен қазақстан». 26 наурыз, 2007ж. 25-26б.
41. «Қаржы қаражаты». 2008ж. 10-15б.
3. «Банк қызметі туралы» ҚР заңы/ 2007ж.
4. «ҚР Ұлттық банк туралы» ҚР заңы/2006ж.
5. «Қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау туралы» ҚР заңы. 2003ж.
6. «ҚР акционерлік қоғам туралы» ҚР заңы/2006ж.
7. «Бағалы қағаздар нарығы туралы» ҚР заңы/2003ж.
8. «Қаржы лизингі» туралы ҚР заңы. 2000.
9. «Қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау туралы» ҚР заңы. 2003.
10. «Ақшалай төлемдер мен аударымдар туралы» ҚР заңы. 2000.
11. 2002 жылы 3 маусымдағы Ұлттық банк басқармасының №213 қаулысымен бекітілген «Екінші деңгейдегі банктерге арналған пруденциялық нормативтер туралы» ереже.
12. 2000 жылғы 2 маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының №266 қаулысымен бекітілген «Қазақстан Республикасының банктеріндегі клиенттердің банктік шоттарын ашу, жүргізу және жабу тәртібі туралы» нұсқаулық.
13. 2002 жылы 16 қарашадағы Ұлттық банк басқармасының №465 қаулысымен бекітілген «Активтердің, шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизиялар құру» туралы ереже.
14. «Активтердің, шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизиялар құру» туралы 2002 жылы 16 қарашадағы Ұлттық банк басқармасының №465 қаулысымен бекітілген ереже.
15. 1999 жылы 15 қарашада Ұлттық Банк Басқармасының қаулысымен бекітілген «ҚР екінші деңгейдегі банктерге кассалық операцияларды жүргізу» ережесі.
16. 1999 жылы 15 қарашада Ұлттық Банк Басқармасының №397 қаулысымен бекітілген «ҚР екінші деңгейдегі банктердің аудармалы және жай вексельдермен операцияларды жүргізу» ережесі
17. Программа развития денежно-кредитной политики Национального Банка Республики Казахстан на 2006-2008гг.
18. Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын қадағалау және реттеу жөніндегі ҚР агенттігінің есептік материалдарынан
3. Әдеби оқулықтар тізімі:
19. Хамитов Н.Н. «Банк ісі» Алматы: Экономика,2006ж.
20. Хамитов Н.Н. «Банковский надзор и его эффективность» Учебное пособие. – Алматы, 2001.
21. Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие» Оқу құралы. Алматы. Издат-маркет. 2004.
22. Мақыш С.Б., Ілияс А.Ә. «Банк ісі» Оқу құралы. Алматы. Қазақ университеті, 2004.
23. Мақыш С.Б. «Коммерциялық банктердің операциялары» Оқу құралы. Алматы. Издат-маркет, 2004.
24. Мақыш С.Б., Ильяс А.А. «Банковское дело» Учебное пособие. Алматы. Қазақ университеті, 2006
25. Мақыш С.Б., «Банк ісі» Оқулық. Алматы. ИздатМаркет, 2007.
26. Мақыш С.Б., Сұпығалиева Г.И., Керімбекова Н.Н. «Ақша, несие, банктер пәнінен практикум» Оқу құралы. Алматы, Қазақ университеті, 2004.
27. «Банковское дело» Учебник / Под ред. Г.С. Сейткасымова.-Алматы: «Қаржы қаражат»,1998.
28. Сейтқасымов Ғ.С., «Ақша, кредит, банктер» Оқулық. Алматы, Экономика, 2006.
29. Л. Давыдова, Д. Райманов «Қазақстан Республикасының банк құқығы» Оқу құралы. Алматы, Жеті жарғы, 2006.
30. «Банковское дело» Учебник / Под ред. Г.Г. Коробовой. – М.: Юрист, 2002.
31. «Банковское дело» Учебник / Под ред. А.М. Тавасиева. – М.: Юнити, 2002.
32. «Банковское дело» Учебник / Под ред. О.И. Лаврушина. – Москва «Финансы и статистика», 2004.
33. «Актуальные проблемы международного права в свете послания президента Р.К. Н.А. Назарова «Новый Казахстан в новом мире» г. Алматы,2007.
34. О.Баймұратов «Қазақстандағы қаржы нарығы» Оқулық. Алматы,2006.
3. Мерзімдік оқулықтар (газет, ғылыми практикалық журналдар):
35. Давлетова М.Т. Современное состояние банковской системы и преспективы развития рынка банковских услуг в Казахстане // Финансы Кзахстане // Финансы Казахстана – Қаржы Қаражат. – 2000. - №9-10. – С.37-50.
36. Марченко Г.А. «Банковский сектор Казахстана: состаяние и преспективы развития» // Банки Казахстана. – 2001. - №10. – С. 2-11.
37. Марченко Г.А. «Современное состояние и преспективы развития финансового рынка и банковской системы Казахстана» // Баки Казахстана. – 2000. - №3.- С.2-5
38. Утелин Е. Основные операции банков // Банки Казахстана. 2000. №3. – С.60-61.
39. «Банки Казахстана» ежемесячный финансовый журнал/2(128) – 2008.
40. «Егемен қазақстан». 26 наурыз, 2007ж. 25-26б.
41. «Қаржы қаражаты». 2008ж. 10-15б.
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
І ТАРАУ. БАНК ЖӘНЕ БАНКТІК ҚЫЗМЕТТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1. Банктің мәні және оның қызмет ету
аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2. Қазақстан Республикасындағы банк жүйесінің даму
тарихы ... ... ... ... ... ... .11
3. Банк қызметін ұйымдастырудың
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАНКТІК ҚЫЗМЕТТЕР НАРЫҒЫН ТАЛДАУ
(ТЕМІР БАНК ЖӘНЕ КАСПИЙСКИЙ БАНК МӘЛІМЕТТЕРІ
НЕГІЗІНДЕ) ... ... ... ... ... ... . ... ... ..21
2.1 Банктің ресурстары және капиталдық
базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.2 Банк активтерінің
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .26
2.3 Банктердің көрсетілетін қызметтері мен
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.4 Банк қызметін
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...34
ІІІ ТАРАУ. РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАНКТІК ҚЫЗМЕТ НАРЫҒЫНЫҢ ДАМУ
БОЛАШАҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
3.1 Қазақстан Республикасының банктердің даму
тенденциялары ... ... ... ... ... .3 7
3.2 Қазақстан Республикасының банктік қызмет нарығын дамытудағы приоритетті
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .57
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
КІРІСПЕ
Қазіргі уақытта елімізде банктердің дамуы, соңғы 17 жыл шамасында
көптеген реформалық процесстерді басынан кешірді. Осы уақыт кезеңінде
Қазақстан банктері ТМД елдері арасында көп ілгерлеушіліктерге арқа басып,
әлде қайда ұзап алға шықты. Дегенмен, еліміздегі банк жүйелері алдыңғы
дамыған елдердің банк жүйелерінің деңгейіне жету, үшін көптеген күрделі
мәселелерді шешу ең басты өзектіліктерге жатады. Еліміздегі екінші
деңгейлі банктердің қызметтерін алып қарайтын болсақ, олар бір жақты, яғни
банк өзінің клиенттерінің алдында әрдайым үстемдікке шығып тек рейддерлік
операцияларды мақсат тұтады. Мұның артында елдегі экономикалық жағдайлардың
ушығуына алып келуде, әсіресе әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың қыйн
жағдайда болуына әкелді.
Банк (екінші деңгейдегі банк) – коммерцялық ұйымдар Қазақстан
Республикасындағы банктер мен банк қызметі туралы Заңына сәйкес банктік
қызметті жүзеге асыруға құқық өкілеттігі бар акционерлік қоғам нысанында
құрылған коммерциялық ұйым саналатын заңды тұлға болып табылады. Банктің
ресми мәртебесі заңды тұлғаны әділет органдарында. банк ретінде мемлекеттік
тіркеумен және банктік операцияларды жүргізуге, қаржы нарығы мен қаржы
ұйымдарын реттеу мен қадағалау, жөніндегі уәкілетті органның (әрі қарай –
уәкілетті орган) берген лицензиясының болуымен айқындалады. Қазақстан
Республикасында екінші деңгейдегі банктердің, олардың филиалдары мен
өкілдіктерінің қызметі заңнамамен және нормативтік құқықтық актілермен
реттеледі. Бұл атап айтқанда: Қазақстан Республикасының Конституциясы,
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі, Қазақстан Республикасының
Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызметі туралы,
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Заңдары, Қазақстан
Республикасының өзге де заң актілері, сондай-ақ Қазақстан Республикасы
Ұлттық Банкі, қаржы рыногы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау
жөніндегі Қазақстан Республикасының Агенттігі қабылдаған нормативтік
құқықтық актілер.
Банктердің түрлері, олардың құқықтық мәртебесі, құрылу тәртібі, жұмыс
істеуі және таратылуы Қазақстан Республикасының заңнамасынан айқындалады.
Инфляцияның жоғары деңгейінен банктік қызметте кәсіпкерлерге тиімді
болды. Ол кездегі көптеген банктер шағындау болып келді. 1995 жылдың
басында мемлекетте 237 банк болды, оның 8 ғана ірі банктер санатына жатып
олардың 5 млн. доллар көлемінде жарғылық қорлары болды.
Осылай 1994 жылға дейін болды, теңге күшіне енгізілгеннен кейін ҚР
Ұлттық банкі мемлекеттің орталық банк қызметін атқара бастады.
1995 жылы ҚР Ұлттық банктің банк жүйесін ары қарай дамыту концепциясы
қабылданды.
Сол жылы ҚР Ұлттық банкі банк жүйесінің сенімділігін жоғалтпау
мақсатында өздерінің бақылауларын жоғарлата бастады.
Кейбір банктер жойылды, басқалары диверциффикацияланды (мысалы,
Туран и Алем – 1996ж., Жилстройбанк және Кредсоцбанк – бір жылдан кейін).
Мемлекеттік ұйымдар бөлек банк құрылымдары қызметтерін лоббиральдауда
банктік реттеу, саласындағы республиканың қолданыстағы заңнамалық актілерін
бұзуына септігін тигізді. Мысал, ретінде Қазақстан Республикасындағы
банктер мен банктік қызметтер туралы Заңға және уәкілді емес қызметке тиым
салуға қарама-қайшы келетін, екінші деңгейдегі коммерциялық банктер
басқармасына ірі зауыттар мен түсті металлургия кәсіпорындары мен кен
өндірістерін беру. Осының барлығы, банк жүйесіндегі жүргізіліп жатқан
реформалардың сапасын едәуір төмендетті.
Соңғы жылдары аталған процесстер күш жинап, жатқандығына куә болады
және кейде басқарылмайтын сипат танытады.
Қазіргі уақытта осыған ұқсас жетіспеушіліктер мен қателіктерді
жібермеу жөнінде жұмыстар алдына алынып жатыр. Осыған соңғы жылдары банк
қызметтерін айқын реттейтін заңдардың қабылданғандығы куә болады. 1997-
1998 жылдар кезеңінде ҚР Ұллтықбанкі туралы және ҚР банкі және банк банк
қызметі туралы Заңдар, сондай-ақ ҚР кейбір заңнамалық актілеріне
енгізілген өзгерістер мен толықтырулар туралы Заң жаңа редакцияда
қабылданған. Заңнамалық актілермен екінші деңгейдегі банктердің
кредиторларының қызығушылығын қорғау, банк жүйесінің тұрақтылы мақсатында
банктер мен банктік емес қаржылық мекемелердің капитал көлемі сәйкес
келмеген жағдайда акцияларын күштеп сатып алу мүмкіндіктер мен негіздері
қарастырылған. 1990 жылдардың бірінші жартысында, жеңілдігі бар және
директивті несие беру практикасы, экономиканың тапшылығын Ұлттық банктің
тікелей несиелеуі тоқтатылды.Экономиканы несиелеу функциясы екінші дәрежелі
банктерге өткеннен бері, осы күнге дейін, Қазақстанның банк жүйесі жедел
қарқынмен дамып келе жатыр. Қаржы нарығын реттеу және қадағалау агентінің
мәліметі бойынша, өткен жылдан банк секторының жиынтық активтері 2811,4
млрд. тенге, жиынтық капиталы 222,5 млрд. тенге, берілген несие- 8868,3
млрд. тенгеге өсіп отыр. Бұл көрсеткіштер банк өтімділігінің кризистік
жағдайын көрсетеді. Қазіргі кезде банк жүйесі кризистік жағдайды бастан
кешіруде. Бұған не себеп болды деген сұрақ туады. АҚШ-тағы ипотекалық
кризис Қазақстанның қаржы нарығына әсер етті. Американдық қаржы
институттары пайданы максималды түрде ұлғайту мақсатымен, ешбір
кепілдіксіз,төлем қабілеттілігін тексермей, төменгі проценттік ставкамен
ипотекалық несиелер берген. Қарапайым халық бұл несиені ойланбай тұтынады.
Елге 70 млрд. доллар көлемінде несие таратылады. Бірақ бұл несие
қайтарымсыз болып қалады. Соның салдарынан банктер банкротқа ұшырамас үшін
ұзақ мерзімге берген несиелерінің проценттерін күрт көтеріп жібереді. Бұл
жағдай Қазақстан қаржы нарығына кері әсерін тигізеді, себебі, біз 2006 жылы
жылдық 1,0-1,3% алсақ, қазір 5-5,3 % қайтаруға тура келеді. Осыған
байланысты Қазақстанның Ұлттық қаржы жүйесі Әлемдік қаржы нарығымен тығыз
байланысты. Халықты дүрліктірмес үшін, осы жағдайларды ескерместен үкімет
басындағылар, Қазақстанда кризистік жағдай жоқ, болмайды да деп мәлімдеп
келді. Ал қадағалау органдары бұндай жағдайды болдырмау үшін барлық
шараларды қолданамыз деп келді. Бұл жағдайдың кесірінен банктер халыққа өте
үлкен процентпен және қатаң тәртіппен несие беруге мәжбүр болып отыр.
Кризистік жағдай қазіргі уақытта тұрақты, бірақ актуалдылық мәселелердің
бірі болып табылады. Сарапшылардың болжамы бойынша банктердің өтімділік
деңгейі өте төмен деңгейде деп қарастыруда. Алдағы уақытта, Алматыны
аймақтық қаржы орталығына айналдыру жоспарланып жатыр, сонымен бірге
үкімет ағымдағы жылы бағалы қағаздар нарығын жандандыруды көздеп отыр.
Қазақстанның 2007 жылдың екінші жартысында Халықаралық сауда ұйымына кіру
мүмкіндігіне байланысты шетел инвестицияларын, отандық қаржы нарығына тарту
процесі либерализацияланып жатыр. Қ.Р. Президенті Н.Назарбаев, Қазақстанның
ХСҰ-на кіргеннен кейін,еліміздегі коммерциялық банктер тізімін қысқарту
туралы 2005 жылдың қараша айында, Қазақстанның болашақта ХСҰ-на кіру
мәселесіне байланысты өткен 14 шетел инвесторларының кеңесінің отырысында
айтқан болатын. Елбасының пайымдауынша, Қазақстанның ХСҰ-на кіруі, отандық
банктер мен шетел банктерінің арасында бәсекелестіктің өрістеуіне алып
келетін болады. Қатаң бәсекелестік қысымына ірі банктер тойтарыс беру үшін,
прогрессивті және инновациялық өзгерістерді бастан кешетін болады. Ал ұсақ
банктер бір –бірімен сіңісіп кетеді немесе жойылады.
Дипломдық жұмыстың негізгі зерттеу объектісі болып - Қазақстан
Республикасындағы банктік қызмет нарығы және олардың даму болашағы.
Жұмыстың негізгі мақсаты - еліміздегі банктік қызмет нарығы және
олардың даму болашағына сипаттама бере отырып, олардың қазіргі кезеңдердегі
тенденциялары мен ерекшеліктеріне сипаттама беру.
Дипломдық жұмыстың негізгі міндеттері: бірінші бөлімде банк және
банктік қызметтерге теориялық сипаттама беру және бере отырып, банктің мәні
және оның қызмет ету аясын, Қазақстан Республикасындағы банк жүйесінің даму
тарихын, банк қызметін ұйымдастырудың негіздері қарастырылады. Екінші
бөлімде Қазақстан Республикасындағы банктік қызметтер нарығын, яғни банктің
ресурстары және капиталдық базасын, банк активтерінің құрылымын, банктердің
көрсетілетін қызметтері мен операцияларын, банк қызметін басқаруын Темір
банк және Каспийский банк мәліметтері негізінде талдау жасау. Ал, үшінші
бөлімінде, Қазақстан Республикасындағы банктік қызметтің даму болашағына,
Қазақстан Республикасының банктердің даму тенденциялары, Қазақстан
Республикасының банктік қызметті дамытудағы преоритеттік бағыттарына
сипаттама беру.
Дипломдық жұмыста жиі қолданылған терминдер: активті операциялар мен
пассивті операциялар, банк, банктік жүйе, акция, акционерлік қоғам, банктік
ресурстар, капиталдық база, банктік қызмет, несие.
І ТАРАУ. БАНК ЖӘНЕ БАНКТІК ҚЫЗМЕТТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1. Банктің мәні және оның қызмет ету аясы
Банктің мәнін ашпас бұрын, алдымен оның осы заманғы ұғымын қарастырып
көрелік. Банк істерінен хабары жоқ адам оны тек ақшаны сақтаудың орны деп
жаңсақ, әрі үстірт ойлап қалуы мүмкін. Банк қызметтері әр түрлі. Сондықтан
да адамдардың банк туралы түсініктері де әр қилы. Кейбіреулер оны мекеме,
енді біреулері оны ұйым, үшінші біреулер оны басқарудың органы деп санаса,
ал тағы біреулері оған делдалдық ұйым және т.б. ретінде қарайды.
Банктің пайда болуы туралы қарастырғандар оның мәнін ашуға
жақындайды, бірақ та банктің толық мәні әлі де болса жұмбақ болып қала
бермек.[1]
Әрине, банктің мәнін оның қандай да бір клиентке қатынасы бойынша
қызметін қарастыру арқылы түсінуге болмайды. Банк нақты қызметке қатынасы
бойынша бірқатар өз қызметін орындауы мүмкін, бірақ бұған қарап оны банк
деп ұғуға болмайды. Нақты клиентке банк көрсететін 100-120 қызмет
түрлерінің бәрі бірдей қажет бола бермейді. Сол себепті де банктің мәнін
талдағанда жеке бір банктің операцияларымен шектеліп қалмау керек. Бұл
мағынада оның мәні дерексіз ұғымға айналып шыға келеді, ол нақты банк
қызметінің бүкіл сипаттамасын біртұтас ретінде қарастыруы мүмкін. Оның
мәнін тұтас экономикаға байланыстырып, макродеңгейде қарастырғанда ғана
мақсатқа лайықты болады. Бұл жағдайда банк нақты қызмет жиынтығы болатын
мекемені емес, керісінше, белгілі бір қызметі бар институтты білдіреді.
Банктің мәні банктердің тұрпаттары мен түрлеріне қарамастан біріңғай
болады әрі оның мәні коммерциялық банкке де, инвестициялық банкке де,
эмиссиялық банкке де және т.б. бір-бірінен өзгеше болады. Бұл аталған
банктердегі операциялар да, қызмет ету аясы да және т.б. бір-бірінен өзгеше
болады, бірақ бұл арадағы оның мәні өзгеріссіз қалады және олардың
барлығына бірдей тән. Бұл ерекшеліктер біртұтас ретінде банктердің
әртүрлілігін көрсетеді.[2]
Әдістемелік тұрғыдан алғанда банктің мәні туралы, мәселе оны басқа
экономикалық институттардан айрықшалайтын өзіндік ерекшеліктерін анықтауды
қажет етеді. Мәселе мынада: осы заманғы банктер орындайтын көптеген
қаржылық, кеңес беру және т.б. қызмет түрлерін басқа экономикалық
институттар, оның ішінде, банк институты өз клиенттеріне көрсете алады.
Оның үстіне, банк атқаратын жұмыстардың көбісін басқа институттарда
орындайды. Мұндай ахуалдан шығу үшін операциялардың ішінен, тек банктің
өзіне ғана тән операциялар мен қызметтерді бөліп көрсету керек.
Банк өзіндік ерекшелігі бар кәсіпорын ретінде материалдық өндіріс
саласындағы өнімдерден көп өзгешелігі бар өнімді өндіреді. Қолма-қол ақшаны
шығару – бұл банк монополиясы, оны тек банк шығара алады. Банктің қызмет
көрсету саласындағы негізгі өніміне заттай өндіріс, тұтыну заттары емес,
несие ұсыну жатады. Әрі-беріден несие қандай да бір соманы білдіріп
қоймайды, осы ссудалық пайыз түрінде пайда әкелетін капитал ретінде
анықталады. Банктің уақытша пайдаланылмайтын, шоғырланған бос ресурстарды
ұдайы өндіріс пайызында өнімді пайдаланылады.[3]
Банк өнеркәсіп және сауда кәсіпорындарынан өз өнімінің өзіндік
ерекшелігімен айрықшаланса да, ол мекеме мен ұйымға қарағанда кәсіпорынға
ұқсайды, өйткені оның қызметі үлкен деңгейде өндірушілік сипатымен алға
шығады. [4]
Несие ісі –банк негізі, бұл оның негізгі ісі болып табылады. Әрбірден
соң, ол шаруашылық жүргізуші субъектілердің және жеке тұлғалардың төлем
айналымын қолма-қол ақша формасында және қолма-қол ақшасыз формада
реттейтін аса ірі кредит институты болып табылады.
Банктің мәнін ашуға екі жақты тұрғыдан келуге болады: заңды және
экономикалық. Заңды тұрғыдан қарасақ банктік операциялар ұғымының маңызы
артады. Олардың қатарына ҚР – ғы банктер және банк қызметі туралы ҚР
заңында көрсетілген операциялар тізімі жатады.
Банктің мәнін заң тұрғысынан қарау жеткіліксіз болып табылады. Банктің
мәнін айқындау, оның қызметінің заңмен қатынасын білумен ғана шектелмейді.
Банктің мәнін, оған рұқсат етілген операцияларын анықтайтын заң емес, оны
істің экономикалық жағы және банктің жаратылысы анықтайды.
Банктің мәнін талдағанда оның бастапқы атқарған қызметтерін жоққа
шығаруға болмайды. Жалпы, кез келген құбылыстың мәнін танып білуде, оның
қандай операцияларды орындайтыны немесе орындағандығы туралы сұраққа жауап
іздеудің қажеті шамалы, бұл жерде ең бастысы, оның сапасына және басқа
институттардың өзара айырмашылығына мән берген дұрыс. Банктің мәнін басқа
институттардан өзара айырмашылығына байланысты қарастырсақ, банк ерекше
өнім шығарумен айналысатын кәсіпорын болып табылады. Банктің ерекше
кәсіпорын ретінде, шығаратын өнімі материалдық өндіріс аясыны өнімдерінен
өзара ажыратылады, ол жай ғана тауар шығармайды, оның тауары ерекше, яғни
ақша, төлем құралдары ретінде шығады. [5]
Банк – коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға және заңға
сәйкес банктік операцияларды жүргізуге құқылы субъект. Банктер қаржылық
делдалдар ретінде өзіне шаруашылық органдарының капиталын, тұрғындардың
жинақтары мен шаруашылық әрекеттерден босаған бос ақша құралдары тартады
және оларды қарыз алушыларға уақытша қолдануға береді, ақша есеп
айырысуларын жүргізеді және өзге де көптеген қызметтерді іске асырыады.
Банктік мекемелердің қызметі сан алуан. Қазіргі қоғамда банктер әр
түрлі операциялармен айналысады. Банктер арқылы халық шаруашылығын
қаржыландыру, бағалы қағаздарды сатып алу – сату, кей жағдайларда делдалдық
мәмілелер мен мүлікті басқаруға байланысты қызметтер жүзеге асырылады. Банк
теориясының маңызды мәселесіне, оның қызмет ету аясы туралы мәселе кіреді.
Оны банк мәнін талдау барысында пайдаланылатын әдістемелік тәсілдемелердің
көмегімен анықтау керек.
О.И. Лаврушин банктің 3 қызмет ету аясын былайша анықтап береді. Оның
біріншісі – ақшалай қаражатты шоғырландыратын қызметі. Уақытша сақтауға
құндылықтарды қабылдау, сақтаулы операция ежелгі банк операцияларының бірі
болып табылады. Мәселенің мәні мынада.
Кейін пайдаланылуы үшін, қаражатты жинау процесі тек банктерге ғана
тән емес. Алайда уақытша бос ақшаны шоғырдандырудағы банктің бірқатар
ерекшеліктері болады:
- шоғырландырылған уақытша бос бөтен қаражат банктің өз қажеттілігіне
емес, басқалардың қажеттілігіне қайта бөлу тәртібімен пайдаланылады;
- шоғырландырылатын және қайта бөлінетін қаражаттың меншік иесі –
бастапқы кредит беруші;
- қаражатты шоғырландыру тек арнайы рұқсатпен жүзеге асырылады әрі
банктің негізгі қызмет түріне айналады.
Екінші қызмет – ақша айналымымен реттейтін қызмет. Банк кредит беруші мен
қарыз алушының арасындағы делдал болып табылады. Банк арқылы үлкен мөлшерде
контрагенттердің арасындағы есеп айырысулар, айырбас, ақшалай қаражат
айналымы, капитал жүзеге асырылады. Ақшалай қаражат айналымы экономиканы
және халықты несиелеу, төлем құралдарын шығару арқылы реттеледі.
Үшінші қызмет – делдалдық қызмет. Бұл арада банктің делдалдық қызметін,
тек төлемдегі делдалдық ретінде ұқпау керек. Банктер арқылы ақшалай қаражат
пен капитал бір субъектіден екіншісіне, экономиканың бір саласынан
екіншісіне құйылады. Банк шоты бойынша, жүзеге асырылатын операциялармен
капиталдың қозғалысы қамтамасыз етіледі, яғни оларды экономиканың бір
секторына шоғырландыра отырып, басқа салалар мен аймақтарға қайта бөлінеді.
Қайта бөлінетін банк ресурстары жұмыс істеу саласы бойынша, да бір-бірімен
сәйкес келмейді. Бүкіл экономикалық өмірдің ортасында болатын банк
капиталдың мөлшерін, мерзімін және бағытын шаруашылықтың қажеттіліктеріне
қарай түрлендіру мүмкіндігіне ие. Сонымен, делдалдық қызмет – бұл
тәуекелдікті азайтатын әрі ұдайы, өндіріс субъектілерінің арасындағцы
қатынасты кеңейтетін, ресурстарды түрлендіретін қызмет.[6]
2. Қазақстан Республикасындағы банк жүйесінің даму тарихы
Кеңес үкіметі тұсында Қазақстанның өз банк жүйесі болмады, өйткені
республика аумағында КСРО-ның орталықтандырылған несие жүйесінің,
филиалдары мен болімшелері жұмыс істеді. Сол себепті де банк жүйесінің
тарихы КСРО тарихымен және революцияға, дейінгі Ресейдің тарихымен
ажырағысыз байланыста болды. Патшалық Ресейдің банк жүйесіне мыналар кірді:
Мемлекеттік банк, акционерлік банктер, өзара несие қоғамдары, қалалық
банктер, ипотекалық несие банкісі және басқа да несиелік мекемелері. [7]
Ресейдің Мемлекеттік банкісі, бүкіл несие жүйесінің Орталық банкісі
болып табылады. Қағаз ақшаларды айналысқа шығарудың монополиялық құқығы,
тек осы банкке ғана тиесілі болады. Ресейдің Мемлекеттік банкісі 1914 жылы,
салым ақшалар мен ағымдағы шоттардың жартысынан көбін, барлық акционерлік –
коммерциялық банктердің шамамен 13 есептік – ссудалық операцияларын өз
жағына тарта білді. Басқа елдердің орталық эмиссиялық банктерден, Ресейдің
Мемлекеттік банкісінің айырмашылығы: ол тек банктерді ғана емес, сонымен
бірге, өнеркәсіпті, сауда-сттықты және т.б. несиеленеді. 1914 жылы оның 10
кеңесі, 124 бөлімшесі және 791 басыбайлы мемлекеттік қазынашылық кассасы
болды.
Акционерлік коммерциялық банктердің жағдайы, ссудалық капитал
нарығында үстем болды және 1914 жылы шоғырланудың жоғары деңгейіне жетті.
Орта және ұсақ буржуйларға қызмет көрсету үшін ұсақ несие мекемелері
жұмыс істеді: өзара несие қоғамы(11081), қалалық-қоғамдық банк(343).
Ипотекалық несие жүйесі мемлекеттік-дворяндық, жер банкісін және
мемлекеттік жер банкісін, 10 акционерлік жер банкісін, 36 қалалық несие
банкісін, басқа да ипотекалық несие банктерін қамтиды.
Басқадай несие мекемелерінің арасында, деревияндық ауқатты
тұрғындарына қызмет көрсететін несие кооперациялары кеңінен тарады. Ол
несие-жинақ кассаларын және несие серіктестіктерін қамтыды.
Қазан төңкерісінен кейін 1917 жылы банктерді мемлекеттік тұрғыдан
монополиялады. Елде мемлекеттік банк құрылды, содан соң, басқа банктер –
мемлекетке тиесілі салалық және аумақтық банктер пайда болды. Банк
жүйесінің бір буыны – мемлекеттік еңбек-жинақ кассасы. Кеңес үкіметінің
алғашқы жылдарында, мемлекеттік банктермен қатар бір мезгілде мемлекеттік
емес несие мекемелері; кооперативтік және жеке меншік, мемлекеттік
капиталистік, оның ішінде, шетелдік капитал қатыстырылған мекемелер
құрылды. 1922 жылы несие және ссуда-жинақ, серіктестіктері мен олардың
одақтары ұйымдастырылды. [8]
Олардың міндетіне деревняларды және майдангерлік өнеркәсіптік
өркендету кірді. 1924 жылы ауыл ауыл шаруашылық кооперцияларына салым
ақшаларды қабылдау, ссуда беру және есеп айырысуда, делдал болу секілді
формаларындағы кредит операцияларын жүргізуге рұқсат берілді. 1926 жылдың 1
сәуіріндегі есеп бойынша КСРО-да 16185 серіктестік жұмыс істеген. Оның 2426-
сы несие және сауда-жинақ мекемесі, 12424 – ауыл шаруашылығына арналған
несие мекемесі.
1922 жылы жеке сауда-саттықты, өнеркәсіпті несиелейді өзара несие
қоғамы, мемлекеттік-капиталистік әрі акционерлік, Оңтүстік-шығыс банкісі
және шетелдік капиталдың қатысуымен Ресей коммерциялық банкісі құрылды.
Социолистік экономика секторының дамуына, қарай кооперативтік және
жеке кредит мекемелерінің маңызы кеміп, жұмыс істеуін біржола тоқтатады.
Ауыл шаруашылығы ұжымдастырылғанда несие кооперативтерінің қажеті болмай
қалды. Ол 1931 жылы таратылды.Экономиканың жеке секторының сауда мен
өнеркәсіп салаларының ығысуына байланысты өзара несие қоғамы да өз қызметін
тоқтатты. Басқа да несие органдарының міндеті мемлекеттік салалық банктерге
ауысады.
Тұтастай алғанда банктерді мамандандыру туралы идея банк жүйесінің
жұмысын тығырыққа тіреді, ол монополиялаудан арылмады, кредит тетігіне
түбегейлі өзгеріс енгізе алмады, керісінше, үлкен кедергі келтіріп, елеулі
шығынды қажет ететін көп буынды болумен сипатталды. КСРО Мемлекеттік
банкісінің ролі, де көп төмендеп кетті – ол мамандандырылған банктердің
жұмысына елеулі ықпалын тигізе алмады.
Бұл жағдайдан шығудың бірден бір дұрыс жолы – банк реформасын жүргізу,
банк жүйесін батыс үлгісіндегі екі деңгейлі ұйымға көшіру.
Банк құрылымын қайта құру, үшін Мемлекеттік банктің банк ісі
монополиясын жою қажет болды. 1988 жылға дейін орталық коммерциялық және
инвестициялық банктердің қызметтерін орындайтын, КСРО Мемлекеттік
банкісінің әмбебап кредит мекемесімен еш айырмашылығы болмады, десек артық
айтпаймыз.
Қазақстандағы КСРО Құрылыс банкісінің республикалық кеңесі қаладағы
- өнеркәсіптегі, көліктегі, және шаруашылықтың басқа салаларындағы
инвестицияларға қызмет көрсетті. Акционерлік - негізде жұмыс істейтін КСРО
Сыртқы сауда банкісі валютадағы, және валютамен операцияларды жүзеге
асырды.
КСРО – ның банк жүйесінде, оның ішінде, Қазақстанда 70 бойы қатаң
орталықтандыру мен шоғырландыру саясаты үстемдік етті, кредит –банктік
ықпал ету, әдістерінде әкімшілік және ұсақ реттемелеу, сондай-ақ шаруашылық
органдарының қызметінде де осындай жағымсыз жағдайлар басым болды.
Ақша - кредит қатынасының қалыптасқан іс-тәжірибесі нарық қатынасы
тудырған шарттармен сәйкес келмейді. [9]
Социолистік жүйе, ғасырлар бойы қалыптасқан қаржы нарығының
институттары мен аспаптарын жойды. Утопиялық әрі идеологиялық
тұжырымдаманың негізінде, КСРО Мемлекеттік банк түрінде орасан үлкен дара
банк пирамидасы тұрғызылды. Ол барлық несие жүйесін өз уысынан шығармады,
шынайы бәсекелестікті, тәуекелдіктің бүкіл элементтерін жойды.
1990 жылдың желтоқсанында Қазақстан Республикасы егемендікке қол
жеткізгеннен кейін, бірден нарықтық экономиканың талаптарына жауап бере
алатын өзінің банк жүйесін құруға кірісті. 1991 жылдың қаңтар айында Қазақ
ССР – інің банктері мен банк қызметі туралы заң қабылданды. Мәні бойынша
бұл заң елдегі банк реформасының бастамасы болды.
Республикалық Мемлекеттік банк Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісі
болып қайта құрылды. Облыстарда ҚР Ұлттық банктің бөлімшелері ашылды.
Республикалық Өнеркәсіп құрылыс банкісі – акционерлік-коммерциялық банк
болып табылатын Тұран банкке, Аграрлық өнеркәсіп банкісі - акционерлік-
коммерциялық банк болып табылатын, Қазақстан Республикасы Аграрлық
өнеркәсіп банкісіне, Сыртқы сауда банкісі - акционерлік-коммерциялық банк
болып табылатын Әлем банкке, Республика жинақ банкісі - акционерлік-
коммерциялық банк болып табылатын Қазақстан Республикасы Жинақ банкісіне
айналды. 1993 жылы бұл банктер акционерлік банктер болып қайта құрылды, ал
Жинақ банкісі Қазақстан Республикасының Халық банкісі атауына ие болды.
Қазақстан Республикасында Банктік жүйені құру – бұл өте ауыр да және
қарама-қайшылықтарды, тудырған кезеңдердегі елдің экономикалық ауыр
жағдайымен тұспа-тұс келген, күрделі процесстердің болуымен ерекшеленеді.
Банктік жүйенің дамуы, ол экономиканың толық дамуымен қатар өтпелі
кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық даму заңдылықтарымен байланысты. Қазіргі
уақытта банк жүйесінде, өте күрделі де құрылымдық өзгерістер болып жатыр.
Республиканың банктік жүйесін реформалаудың бастапқы кезеңінде елімізде,
өте ауыр әлеуметтік-экономикалық жағдайда, инфляция арқылы тиімсіз қаржылық
ортаның болуы, қарыздық капиталдар нарығының дамуын тоқтатты. Республиканың
банк жүйесінің құрылуы мемлекеттік құрылымдарды жекелендірумен, мемлекеттің
экономикалық процесстерге араласуын талап ететін инфлияциямен күреске
бағытталған макроэкономикалық тұрақтылықпен өзара байланыста жасалды.
Осы фактордың барлығы, республиканың банк жүйесіндегі реформаның сәтті
жүргізілуіне қиындықтар тудырды. Реформалау кезінде объективті
қиындықтармен бірге субъективті сипаттағы қателіктер жіберді. [10]
Мемлекет реформалау кезінде коммерциялық банктер мен капиталдар рыногының
қызметін бірдей мүмкіндіктегі бәсекелестік құру, өтірік банктік
бизнесті тоқтату жолдарымен реттей алмады. Қазақстан Республикасының
Президенті Н.А. Назарбаевтың Банктер және банктер қызметі туралы
жарғысында банктерге келесі анықтама берді: Банк – осы жарғыға сәйкес
банктік қызметтерді заңды іске асыратын коммерциялық ұйым болып табылатын
заңды түлға.
Қазақстан тәуелсіздігі кезеңінде республика Мембанктен (қазір ҚР Ұлттық
банкі) басқа 5 банк болған: Сыртэконмбанк (соңында Алембанк және Эксимбанк
болып бөлінде), Промстройбанк (Тұран Алем банкі), Агропромбанк, Кредсоцбанк
және Сбербанк (HSBK-groupe). Бірақ жағдай күрт өзгерді.
3. Банк қызметін ұйымдастырудың негіздері
Банктің жарғылық қоры қандай көздерден, қалыптасқанына қарай банк туралы
заңдарда олар мемлекеттік, жеке, акционерлік, аралас және шетелдік болып
жіктеледі.
Банктерді акционерлік формада ұйымдастырудың ерекшелігі мен артықшылығы
неде? Шаруашылық серіктестіктері мен акционерлік қоғамдар туралы заңға
сәйкес, біріншіден, акционерлік қоғам – бұл заңды тұлға. Онда құрылтайшының
(акционерлік қоғамның қатысушылар құрылтайшылар деп аталады) меншік құқығы,
Ұлттық банктің лицензиясы негізінде шығарылған акциялармен айғақталады.
Акционерлердің үлесі мен банктің табысы сатып алынған акциялардың санына
тікелей тәуелді болады. Акционердің жауапкершілігі сатып алынған акцияның
сомасымен ғана шектеледі. Банк таратылған жағдайда немесе банкротқа
ұшырағанда барлық талапхаттар (претензия) жекелеген акционерлерге емес,
банккке ұсынылады, яғни банктен талап етіледі.
Акционерлердің банкті басқару, бойынша жауапкершілігі басқарманы
сайлаумен және жылдық жиналыста банк саясатының мәселелері бойынша дауыс
берумен шектеледі.
Банкті акционерлік емес формада (үлестік және форма), ұйымдастыру
қатысушылардың құқығын растайтын қандай, да бір формалдық айғақты қажет
етпейді.
Пайшы банк қызметіне қатысты барлық тәуекелдікті өз мойнына алады, әрі
оның барлық міндеттемелері бойынша жауап береді. Банкротқа ұшыраған
жағдайда, барлық талапхаттар банккке де, және өз мүлкіне жауап беретін
әрбір үлескерге ұсынылады. [11]
Екіншіден, акционерлер акцияны басқа тұлғаға бере алады. Бұл арада банк
жекелеген акционерлер банкротқа ұшырағанда немесе құзіреттілігін
жоғалтқанда немесе қоғамнан бөлініп шыққанда да өз жұмысын жалғастыра
береді. Ал, қатысушы өзінің үлесін пай формасында басқа қатысушылардың
келісімінсіз бере алмайды.
Үшіншіден, акционерлік банкте оны басқару бойынша қызмет нақты бөлінген.
Акционерлер басқарманы, басқарма төрағаны, ал, ол басқару аппараты өз
кезегінде мамандар мен қызметкерлердің міндеттерін анықтайды.
Жеке банкте қатысушылар, оны басқаруға тікелей қатысады әрі олар
администраторлар болып, табылады және басшылықтың тиімділігі олардың жеке
сапасына қарай орын алады.
Банктерді акционерлік формада ұйымдастырудың кемшіліктері: акционерлік
банкті құрудың қиындығы, икемділігі аз әрі жағдай өзгергенде бейімделу
қабілеті төмен болады.
Бұл аталмыш кемшіліктерге қарамастан банктерді акционерлік формада
ұйымдастыру – нарықтық экономикада, ең тиімді әрі баоламалы жол болып
табылады және нарықтық экономикасы дамыған барлық елде, банктердің көбісі
акционерлік компаниялар немесе корпорация формасында ұйымдастырылған.
Банкті құру – біршама күрделі шараны өткізуді керек етеді, әрі елдің
арнайы заңдарымен реттеледі. Ұлттық банк Қазақстан Республикасы аумағында
банктерді құруға, рұқсат береді және банктер мен олардың филиалдарын
тіркейтін кітапты жүргізеді.
Ұлттық банк белгіленген мөлшердегі төлем негізінде рұқсат береді.
Рұқсат беру, барысында Ұлттық банк орындалатын банк операцияларын
анықтайды.
Банк туралы заңдар мен заң актілерінде, банк қызметін бастауды және
тоқтауды қарастыратын тәртіптер реттелген.
Банкті құруға рұқсат алу үшін мынадай құжаттар қажет:
- рұқсат беру жөніндегі өтініш;
- экономикалық негіздемесі;
- жуық арадағы 2-3 жылға жасалған болжамды да қамтитын іскерлік жоспар;
- құрылтайшылар ұсынған банк басшыларына кәсіби жарамдылығы туралы
мәлімет;
- құрырылтайшылардың қаржылық тұрақтылығы жөніндегі аудиторлық тұжырым;
- жарғылық қордың шотына қаражаттың енгізілгенін растайтын құжат.
Оның үстіне, бірлескен немесе шетелдік банктерді, сондай-ақ, олардың
еншілес банктерін құруға рұқсат алу үшін мыналар қажет:
- заңды тұлғалардың құрылтайшылары үшін;
- олардың заңды мәртебесін растайтын жарғы немесе басқа құжат және өткен
екі жылдың жарияланған балансы;
- шетелдік құрылтайшының бірлескен банккке қатысуы туралы, республика
аумағында шетелдік банкті құру немесе еншілес банкті ашу туралы тиісті
органнның рұқсаты.
Банктер құрылтайшылар, акционерлер бекіткен жарғының негізінде әрекет
етеді.
Қазақстан - аумағында бірлескен банкке шетелдік құрылтайшының қарсылық
білдірмегенін, растайтын бақылаушы органдардың жазбаша хабарламасы. [12]
Банк өз қызметін қолданыстағы заңның, 68-74 баптарындағы ережеге сәйкес,
сонымен бірге, Қазақстан Республикасының белгіленген қолданыстағы заң
жағдайларында банк құрылтайшыларының шешімі бойынша тоқтатады.
Банктер құрылтайшылар, акционерлер бекіткен жарғының негізінде әрекет
етеді.
Қазақстан Республикасында мемлекет пен банктің жауапкершіліктері заңмен
шек қойылған. Банктер мемлекеттік міндеттемесі бойынша, ал мемлекет
банктердің міндеттемесі бойынша жауап бермейді, алайда, банктер немесе
мемлекет мұндай жауапкершілікті мойнына алғанда олардың арасындағы заңмен
белгіленген шектің маңызы болмайды.
Банктер оперативтік банк қызметіне қатысты шешімдерді дербес қабылдайды,
яғни үкіметтің өкілетті және атқарушы органдарына тәуелді болмайды.
Банктердің Ұлттық банкпен және Қазақстан Республикасы Агенттігімен өзара
қарым-қатынасы, Қазақстан Республикасындағы банктер мен банктік қызме
туралы заңының сондай-ақ, ҚР Ұлттық банкісі туралы заңымен анықталатын
принциптер негізінде құрылады.
Ұлттық банк пен өз қызметінде, бүкіл банк жүйесінің ақша – несие жүйесін
нығайту, әрі дамыту мүддесінде қалыпты жұмыс істеуіне ықпалын тигізеді,
банктерді олардың қызметтеріне қатысты мәселелер бойынша, нормативтік
құжаттармен уақытылы қамтамасыз етеді, банк жүйесіне кадрларды дайындауға
қатысады және банктердің жұмысына әдістемелік көмек көрсетеді.
Нарықтық экономикадағы банк қызметін мемлекеттік реттеу, бірінші
банктік жүйе аясында іске асырылады және ҚР Ұлттық банкінің коммерциялық
банктеріне әсерін тигізеді. Ол заңнамалық анықталған қоғамдық қабылдаудағы
тапсырмаларды іске асыру үшін қажет. [13]
Қазақстаннның банктік жүйесінде, Ұлттық банк мемлекеттегі басты банк
және соңғы кредитор ретінде анықталған. Ол мемлекет меншігінде болады, және
коммерциялық банктердің қызметтірін мемлекеттік реттеудің негізгі
субъектісі қызметін атқарады. Ұлттық банк олардың қызметін жалпы
экономикалық стратегияға сәйкестендіруге, бейімделген және мемлекеттік ақша-
несие саясатының негізгі агенті.
Ұлттық банк айналымдағы ақшаның көлемі, мен құрлымын бақылау
тапсырмасын шешеді. Есте сақтайтын бір нәрсе, нарықтық экономикадағы ақша
эмиссиясы - Ұлттық банкке қарағанда, өндіріс және айналым саласымен тікелей
байланысты қызметтік несиелік, мекеме болып табылатын коммерциялық
банктердің депозит-несиелік операция процессінде іске асырылады. ҚР Ұлттық
банкі осы мекемелер депозиттерінің динамикасы мен несиелік, операцияларының
белсенділігіне әсерін тигізе отырып, макроэкономикалық процесстерді реттеу
жағдайында болады.
ҚР Ұлттық банкінің негізгі тапсырмалараның бірі, ол банктердің банкротқа
ұшыратпау, экономикалық құлдырауға кетпеуді қамтамасыз ететін, банктік
жүйелерді тұрақтылықта ұстап тұратын ақша-несиелік қатынастарды басқару:
– ҚР Ұлттық банкі банктерсіз өзінің тапсырмаларын орындай алмайды;
– коммерциялық банктер қоғам өндірісінде маңызды рөл атқарады және
экономиканың дамуы солардың тұрақтылығына байланысты;
– коммерциялық банктердің қызметтері олардың тартқан қржысының
енжарлығына, оның ішінде ортақ банктік несиелердің жоғары меншікті
салмағына байланысты қаржылық осалдығының жоғарылығымен сипатталады.
ҚР Ұлттық банкінің қарастыратын, тапсырмасына нақты екі проблеманы
шешекенде ғана жетеді: несие ресурсы рыногын реттеу және коммерциялық
банктер салымшыларын қаржыларының жоғалуынан сақтау. ҚР Ұлттық банкінің
коммерциялық банктер, қызметіне келесі негізгі бағыттар бойынша әсерін
тигізеді:
1. коммерциялық банктерге, өздерінің экономикалық қызығушылықтарын
іске асыратын жалпы заңнамалық, орындаушы, сот жағдайларын құру.
2. экономикаға несиелік салым ретінде, пайдаланылатын коммерциялық
банктер ресурстарының көлемін өзгерту, арқылы айналымдағы ақшаның
көлемі мен құрылымына әсер ететін ақша-несиелік реттеу шараларын
жүргізу.
3. банктік баланстардың жойылуын қамтамасыз ету, мақсатында
экономикалық нормативтер мен қадағалаулырды сақтауды белгілеу.
ҚР Ұлттық банкінің коммерциялық банктердің қызметіне, әсер етуі терең
экономикалық және экономикалық-әкімшілік, сипаттағы әдістер арқылы іске
асырылады.
Банктер Ұлттық банк пен Агенттікке банк қызметіне қатысты басқа да,
құжаттармен бірге баланстарды, есепшіліктерді береді. Мұнда құпия
сақталады.
ҚР –дағы коммерциялық банктер өз қызметінде, 1995 жылы 30 наурызында
қабылданған ҚР –дағы банктер және банктік қызмет туралы ҚР заңдарын
басшылыққа алды.
Коммерциялық банктер бнктік жүйенің екінші деңгейін білдіреді. Олар
банктік ресурстарды шоғырландыра отырып, заңды және жеке тұлғалармен кең
көлемде банктік операциялар мен қаржылық қызметтерді жүзеге асырады.
Қазіргі коммерциялық банктер жүйесі, 1990 жылдың аяғынан бастап қалыптасты,
яғни қазақстандық банктік жүйенің небары 15 жылдық тарихы бар. Коммерциялық
банктердің соңғы сегіз жылдағы сандық құрамы, 1.1- кестеде берілген. [14]
Кесте 1.1. ҚР – дағы коммерциялық банктердің сандық құрамы
Банк түрлері 01. 01. 01.
1996 1997 1998
Темір банк 24249481 4413033 28662514
Каспийский банк 48772598 6161812 54934410
*Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын қадағалау және реттеу жөніндегі ҚР
агенттігінің есептік материалдарынан
Кестеден көріп отырғанымыздай, Темір банк пассивтерінің 28662514 млн.
теңгеге өссе, Каспийский банк пассивтерінің 54934410 млн теңгеге өскенін
көрсетеді. Темір банк міндеттемелері 24249481 млн. теңгені құраса,
Каспийский банк міндеттемелері 48772598 млн теңгені құрап отыр. Ал
меншікті капиталы Темір банкте 4413033 млн. теңге, Каспийский банкте
6161812 млн теңгені құрайды. Соның ішінде депозиттік базаның өсуі ықпал
етуде. Бұл көрсеткіштер Каспийский банктің пассивінің жоғары екендігін
көрсетіп отыр. Толығырақ көз жеткізу үшін 2.1. диаграмма көруге
болады.[19]
Диаграмма 2.1. АҚ Темірбанк пен АҚ Банк Каспийский пассивтерінің
құрылымдары мен көлеміне қарай топтастырылуы
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлес тартылған
қаражаттарға қарағанда, өте төмен болғандықтан барлық қаржаттарға деген
қажеттілігінің, 10%-ға жуық бөлігі өтелсе, ал қалған бөлігі тартылған
қаражаттардың үлесіне тиеді. Бірақ бұл жағдайда тәуекел деңгейі жоғарғы
деңгейде болады.
Кесте 2.2. АҚ Темірбанк пен АҚ Банк Каспийский пассивті операциялар
жиынтығы
Банк Каспийский Темірбанк
Міндеттемелер Есептік Есептік Есептік Есептік
кезеңнің кезеңнің кезеңнің кезеңнің
аяғында басында аяғында басында
Корреспонденттік 6.949.107 1.552.186 50.270 88.843
есепшоттар және
банктердің салымдары
РЕПО келісімі бойынша
сатылған бағалы 15.761.396
қағаздар
Шығарылған борыштық 36.156.390 37.004.635 147.991.248 81.804.480
бағалы қағаздар
Банктер алдындағы
берешектер 42.115.655 41.396.570
Туынды қаржы құралдары4.608.707 208.898 299.890 33.630
Клиенттердің банктік 75.008.701 66.907.309 64.106.388 53.462.803
есепшоттары мен
салымдары
Басқа тартылған 39.887 80.135 72.566.499 45.443.515
қаражаттар
Реттелген борыш 10.767.543 10.523.028
Салықтық міндеттемелер
Уақыты өткен салықтық 592.398 395.558
міндеттемелер
986.165 845.037
Басқа міндеттемелер 11.048.790 18.057.185 642.075 210.693
төлемге дивидендтер
- 2.415
Міндеттемелер жиынтығы204.034.739 176.972.956 285.638.370 181.043.964
*Есеп қаржылық есептің халықаралық стандартынан.
Кестеден 2.2. көріп отырғанымдай, банктердің пассивтерінің өсуіне
міндеттемелердің артуы, соның ішінде: клиенттердің банктік есепшоттары мен
салымдарының өсуі ықпал етуде. 2007 жыл бойынша есепті кезеңнің аяғында,
Каспийский банктің міндеттемелерінің сомасы- 204034739 теңгені құраса, ал
Темір банктің есептік кезеңнің аяғында міндеттемелерінің сомасы 285638370
млн. теңгені құрап отыр. Темір банктің депозиттер сомасы 10643585 млн.
теңгеге артса, ал Каспийский банктің депозиттер сомасы 8101392 млн. теңгені
құрап отыр. Мен банктердің қызметтері негізінен тартылған қаражат сомасынан
жұмыс істейтінін көріп отырмын. Бұл біздер үшін тәуекел деңгейінің
жоғарылығын көрсетіп тұр. [20]
Кесте 2.3. АҚ Темірбанк пен АҚ Банк Каспийскийдің меншікті
капиталдарының түрлері мен кезеңдік ерекшеліктері
Банк Каспийский Темірбанк
Меншікті капитал Есептік Есептік Есептік Есептік
кезеңнің кезеңнің кезеңнің кезеңнің
аяғында басында аяғында басында
Жарғылық капитал 17.776.172 12.046.416 34.461.415 15.433.800
Жай акциялар 17.367.022 12.022.266 34.025.713 14.998.098
Артықшылықты акциялар 409.150 24.150 542.773 542.773
Эмиссиялық кіріс 789.310 728.824
Алып қойылған капитал 393.432 49.795 (107.071) (107.071)
Резервтік капитал 791.684 513.337 - 21.113
Басқа резервтер 1.837.033 2.171.533 - 2.373
Кезеңдегі таза пайда 9.503.842 3.100.616 13.834.240 6.440.691
Капитал жиынтығы 30.304.609 18.510.931 48.295.655 21.897.977
Міндеттемелер мен жеке
капиталдар жиынтығы: 234.339.348 195.483.887 333.934.025 202.941.941
*Есеп қаржылық есептің халықаралық стандартынан
ҚР-ның нарықтық экономика жағдайындағы қаржының басты мәселлелері
қазіргі таңда екінші деңгейлі банктердің активтер мен пассивтерді басқару.
Сондықтан да өз үлесімді қосу мақсатында ҚР-ның Темірбанк пен Каспийский
банктің міндеттемелеріне, активтер сомасына, меншікті капиталға талдау
жүргізіп, ондағы даму үрдісін қай жаққа бағыттау керек екеніне, өз
ұсынысымды енгізіп көрсем.
Кез келген коммерциялық банктің меншікті капиталының мөлшерін
мынадай формуламен анықтасам:
МК =A - M
МК – банктің меншікті капиталы;
А – банктің активтерінің жалпы сомасы;
М – банктің міндеттемелері.
Сіздер 2.3. кестеден көріп отырғанымыздай, Каспийский банктің
активтерінің жалпы сомасы есептік кезеңнің аяғындағы мәліметтер негізінде
алсақ 234339348 млн. теңгені құрап отыр, ал банктік міндеттемелер жиынтығы
есептік кезеңнің аяғындағы мәлімет негізінде 204034739 млн. теңгені құрап
отыр. Онда Каспийский банктің таза меншікті капиталын есептесек:
234339348-204034739=30304609
Яғни, банктің таза меншікті капиталын 30304609 теңгені құрап отыр.
Банктің ресурсындағы меншікті капиталдың өте төменгі үлесінде болуы
дұрыс емес. Себебі, ол банктің салым иелері алдындағы жауап беру мөлшеріне
сай келмейтіндігін көрсетіп отыр.
Енді біз осы банктің меншікті капиталын ұлғайтуға негіз болатын
төмендегі факторларды ескеру керек:
1. Банктердің дивиденттері өнеркәсіптік кәсіпорын активтеріне
қарағанда, пайыз мөлшерлемесінің өзгеруіне, қарыз алушының
несиелік қабілетінің нашарлауына байланысты.
2. Банк көбіне тұрақсыз қысқа мерзімді қарыз көздеріне көңіл бөледі,
бірақ олардың көбі талап етуге байланысты қайтарылып алынуы
мүмкін.
Сондықтан, кез келген саяси немесе экономикалық өмірдегі жағдайлар
банктердегі ресурстардың сыртқа ағылуына себеп болуға тиіс.
Екі банктің де меншікті капиталының, яғни активтерінің сапасы әлі де
болса өз деңгейінде еместігін көріп отырмыз, онда банктердің болашақта оның
орнын жабатын меншікті капитал үлесі жеткіліксіздігі байқалады.[21]
2.2 Банк активтерінің құрылымы
Банк активтері – пайда табу, мақсатында банктік ресурстарды, әр түрлі
активтер бойынша орналастырылған қаражаттары.
Банктік активтердің құрылымы баланстың актив жағында көрсетілетін
сапасына қарай бөлінген баптардың баланс нәтижесіне қатынасын сипаттайды.
Активтердің сапасы активтік операциялардың түрленуіне, тәуекелді
активтерінің көлеміне, толық құны жоқ активтердің көлеміне және активтердің
өзгеріске ұшырау белгілеріне қарай анықталады.
Коммерциялық банктің активтерін төмендегідей төрт топқа бөлуге болады:
1. Касса және оған теңесетін ақшалай қаражаттар;
2. Берілген несиелер;
3. Бағалы қағаздарға жұмсалынған инвестициялар;
4. Банктің ғимараты мен жабдықтары.
ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктерге арналған пруденциялық нормативтерге
сәйкес жоғары өтімді активтерге мыналар жатады:
▪ Қолма – қол ақшалар;
▪ Мемлекеттің бағалы қағаздары және Қазақстан ипотекалық
компаниясының борыштық бағалы қағаздары, сондай-ақ өтімділігі
жоғары басқа да бағалы қағаздар;
▪ Құйма қымбат металдар;
▪ Ұлттық банктегі Standard & Poors және, рейтингтік
агенттердің А төмен емес ұзақ мерзімді рейтингі баро
бейрезидент – банктердегі талап етуге дейінгі депозиттер;
▪ Standard & Poors және басқа рейтингтік агенттердің А
төмен емес ұзақ мерзімді рейтингі бар ҚР банктерге берген
овернайт займдары.
Кейбір шетелдік әдебиеттерде банк активтерін, олардың өтімділігі мен
пайдалылығына қарай 4 топқа бөледі::
1-топ. Алғашқы резервтер – бұл алынатын салымдарды төлеуге жәңе
несиеге деген өтінішті қанағаттандыру үшін тез арада пайдаланылатын ең
өтімді активтер. Мұндай активтерге мыналар жатады:
▪ Касса;
▪ Орталық банктегі корршоттағы және өзге де шоттардағы ақшалай
қаражаттар;
▪ Инкассациялау процесіндегі чектер және өзге де төлем
құжаттары;
▪ Басқа да коммерціиялық банктердегі корршоттағы қаражаттар.
Мұндай активтер банкке табыс әкелмейді, бірақ банк өтімділігінің
негізгі көзі болып табылады.
2- топ. Екінші реттегі резервтер - бұл банкке шамалы ғана табыс
әкелгенімен де жоғары өтімді активтер қатарына жатады. Себебі, оларды ең
төменгі тәуекелмен, кішкене ғана кешіктіріп, қолма – қол ақшағ айналдыруға
болады. Оларға мыналар жатады: вексельдер және өзге де қысқа мерзімді
бағалы қағаздар; талап етілетін (онкольдық)несиелер; бірінші сыныпты қарыз
алушыларға берілетін несиелер.
Бұл топтың активтерінің, тағайындалуының басты мақсаты – алғашқы
резервтерді толықтыру көзі ретінде қызмет ету болып табылады.
3-топ.Банктік активтердің маңызды бөлігі - банктік несиелік портфелі.
Банктің несиелері біршама табысты және ең тәуекелді болып келеді. Бұл топ
банк пайдасының басты козін құрайды.
4-топқа инвестициялық портфель жатады. Инвестициялық портфельді
қалыптастыру екі мақсатты көздейді: банкке табыс әкелу және ұзақ мерзімді
бағалы қағаздардың өтелу мерзімінің жақын қалуына байланысты, сондай-ақ
оларды қысқа мерзімге айналдыруды екінші реттегі активтерге қосымша ретінде
болу.
2006 жылдың 1 қаңтарына берілген мәліметтер бойынша Темір банк пен
Каспийский банктерінің активтері, олардың құрылымы мен шамасына қарай 2.1-
кестеде топтастырылған.
Кесте 2.4. АҚ Темірбанк пен АҚ Банк Каспийский активтерінің
құрылымы мен шамасына қарай топтастырылуы
Банктердің Ақша Коршот Бағалы Клиенттерге Өзге Барлық
аттары қағаз талаптар активтер активтер
АҚ Темірбанк 813240 2597503 2651683 15119114 7480974 28662514
АҚ Банк 1268401 5627738 7746716 34743321 6688234 54934410
Каспийский
*Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарының қызметтерін қадағалау және
реттеу жөніндегі ҚР агенттігінің есептік материалдарынан
Кестеде көріп отырғанымыздай, банк активтерінің өсуі заемдардың
артуымен қамтамасыз етілген. Жіктелген активтер мен шартты міндеттемелердің
жалпы активтердегі үлесі 2005 жылмен салыстырғанда – 14.9 % -ға артқанын
көрсетіп отыр. Екі банктің жағдайына анығырақ көз жеткізу үшін 2.2.
Диаграмма назар аударайық.[22]
Диаграмма 2.2. АҚ Темірбанк пен АҚ Банк Каспийский активтерінің
құрылымы мен шамасына қарай топтастырылуы
Активтерінің тағайындалуының басты мақсаты – алғашқы резервтерді
толықтыру көзі ретінде қызмет ету болып табылады.
Банктік активтердің маңызды бөлігі – банктің несиелік қоржыны. Банктің
несиелері біршама табысты және ең тәуекелді болып келеді. Активтер
негізінен банк пайдасының басты козін құрайды. Демек, бұл суреттен
байқағанымыз, Каспийский банктің пайдасы жоғарғы деңгейде..
Кесте 2.5. АҚ Темірбанк пен АҚ Банк Каспийский активті операциялар
жиынтығы
АҚ Банк Каспийский АҚ Темірбанк
Активтер Есептік Есептік Есептік Есептік
кезеңнің кезеңнің кезеңнің кезеңнің
аяғында басында аяғында басында
Касса мен ұлттық банктердің15.923.273 19.518.641 13.029.967 17.997.705
қалдықтары
Кері ТБҚС ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
І ТАРАУ. БАНК ЖӘНЕ БАНКТІК ҚЫЗМЕТТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1. Банктің мәні және оның қызмет ету
аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2. Қазақстан Республикасындағы банк жүйесінің даму
тарихы ... ... ... ... ... ... .11
3. Банк қызметін ұйымдастырудың
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАНКТІК ҚЫЗМЕТТЕР НАРЫҒЫН ТАЛДАУ
(ТЕМІР БАНК ЖӘНЕ КАСПИЙСКИЙ БАНК МӘЛІМЕТТЕРІ
НЕГІЗІНДЕ) ... ... ... ... ... ... . ... ... ..21
2.1 Банктің ресурстары және капиталдық
базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.2 Банк активтерінің
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .26
2.3 Банктердің көрсетілетін қызметтері мен
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.4 Банк қызметін
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...34
ІІІ ТАРАУ. РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАНКТІК ҚЫЗМЕТ НАРЫҒЫНЫҢ ДАМУ
БОЛАШАҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
3.1 Қазақстан Республикасының банктердің даму
тенденциялары ... ... ... ... ... .3 7
3.2 Қазақстан Республикасының банктік қызмет нарығын дамытудағы приоритетті
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .57
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
КІРІСПЕ
Қазіргі уақытта елімізде банктердің дамуы, соңғы 17 жыл шамасында
көптеген реформалық процесстерді басынан кешірді. Осы уақыт кезеңінде
Қазақстан банктері ТМД елдері арасында көп ілгерлеушіліктерге арқа басып,
әлде қайда ұзап алға шықты. Дегенмен, еліміздегі банк жүйелері алдыңғы
дамыған елдердің банк жүйелерінің деңгейіне жету, үшін көптеген күрделі
мәселелерді шешу ең басты өзектіліктерге жатады. Еліміздегі екінші
деңгейлі банктердің қызметтерін алып қарайтын болсақ, олар бір жақты, яғни
банк өзінің клиенттерінің алдында әрдайым үстемдікке шығып тек рейддерлік
операцияларды мақсат тұтады. Мұның артында елдегі экономикалық жағдайлардың
ушығуына алып келуде, әсіресе әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың қыйн
жағдайда болуына әкелді.
Банк (екінші деңгейдегі банк) – коммерцялық ұйымдар Қазақстан
Республикасындағы банктер мен банк қызметі туралы Заңына сәйкес банктік
қызметті жүзеге асыруға құқық өкілеттігі бар акционерлік қоғам нысанында
құрылған коммерциялық ұйым саналатын заңды тұлға болып табылады. Банктің
ресми мәртебесі заңды тұлғаны әділет органдарында. банк ретінде мемлекеттік
тіркеумен және банктік операцияларды жүргізуге, қаржы нарығы мен қаржы
ұйымдарын реттеу мен қадағалау, жөніндегі уәкілетті органның (әрі қарай –
уәкілетті орган) берген лицензиясының болуымен айқындалады. Қазақстан
Республикасында екінші деңгейдегі банктердің, олардың филиалдары мен
өкілдіктерінің қызметі заңнамамен және нормативтік құқықтық актілермен
реттеледі. Бұл атап айтқанда: Қазақстан Республикасының Конституциясы,
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі, Қазақстан Республикасының
Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызметі туралы,
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Заңдары, Қазақстан
Республикасының өзге де заң актілері, сондай-ақ Қазақстан Республикасы
Ұлттық Банкі, қаржы рыногы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау
жөніндегі Қазақстан Республикасының Агенттігі қабылдаған нормативтік
құқықтық актілер.
Банктердің түрлері, олардың құқықтық мәртебесі, құрылу тәртібі, жұмыс
істеуі және таратылуы Қазақстан Республикасының заңнамасынан айқындалады.
Инфляцияның жоғары деңгейінен банктік қызметте кәсіпкерлерге тиімді
болды. Ол кездегі көптеген банктер шағындау болып келді. 1995 жылдың
басында мемлекетте 237 банк болды, оның 8 ғана ірі банктер санатына жатып
олардың 5 млн. доллар көлемінде жарғылық қорлары болды.
Осылай 1994 жылға дейін болды, теңге күшіне енгізілгеннен кейін ҚР
Ұлттық банкі мемлекеттің орталық банк қызметін атқара бастады.
1995 жылы ҚР Ұлттық банктің банк жүйесін ары қарай дамыту концепциясы
қабылданды.
Сол жылы ҚР Ұлттық банкі банк жүйесінің сенімділігін жоғалтпау
мақсатында өздерінің бақылауларын жоғарлата бастады.
Кейбір банктер жойылды, басқалары диверциффикацияланды (мысалы,
Туран и Алем – 1996ж., Жилстройбанк және Кредсоцбанк – бір жылдан кейін).
Мемлекеттік ұйымдар бөлек банк құрылымдары қызметтерін лоббиральдауда
банктік реттеу, саласындағы республиканың қолданыстағы заңнамалық актілерін
бұзуына септігін тигізді. Мысал, ретінде Қазақстан Республикасындағы
банктер мен банктік қызметтер туралы Заңға және уәкілді емес қызметке тиым
салуға қарама-қайшы келетін, екінші деңгейдегі коммерциялық банктер
басқармасына ірі зауыттар мен түсті металлургия кәсіпорындары мен кен
өндірістерін беру. Осының барлығы, банк жүйесіндегі жүргізіліп жатқан
реформалардың сапасын едәуір төмендетті.
Соңғы жылдары аталған процесстер күш жинап, жатқандығына куә болады
және кейде басқарылмайтын сипат танытады.
Қазіргі уақытта осыған ұқсас жетіспеушіліктер мен қателіктерді
жібермеу жөнінде жұмыстар алдына алынып жатыр. Осыған соңғы жылдары банк
қызметтерін айқын реттейтін заңдардың қабылданғандығы куә болады. 1997-
1998 жылдар кезеңінде ҚР Ұллтықбанкі туралы және ҚР банкі және банк банк
қызметі туралы Заңдар, сондай-ақ ҚР кейбір заңнамалық актілеріне
енгізілген өзгерістер мен толықтырулар туралы Заң жаңа редакцияда
қабылданған. Заңнамалық актілермен екінші деңгейдегі банктердің
кредиторларының қызығушылығын қорғау, банк жүйесінің тұрақтылы мақсатында
банктер мен банктік емес қаржылық мекемелердің капитал көлемі сәйкес
келмеген жағдайда акцияларын күштеп сатып алу мүмкіндіктер мен негіздері
қарастырылған. 1990 жылдардың бірінші жартысында, жеңілдігі бар және
директивті несие беру практикасы, экономиканың тапшылығын Ұлттық банктің
тікелей несиелеуі тоқтатылды.Экономиканы несиелеу функциясы екінші дәрежелі
банктерге өткеннен бері, осы күнге дейін, Қазақстанның банк жүйесі жедел
қарқынмен дамып келе жатыр. Қаржы нарығын реттеу және қадағалау агентінің
мәліметі бойынша, өткен жылдан банк секторының жиынтық активтері 2811,4
млрд. тенге, жиынтық капиталы 222,5 млрд. тенге, берілген несие- 8868,3
млрд. тенгеге өсіп отыр. Бұл көрсеткіштер банк өтімділігінің кризистік
жағдайын көрсетеді. Қазіргі кезде банк жүйесі кризистік жағдайды бастан
кешіруде. Бұған не себеп болды деген сұрақ туады. АҚШ-тағы ипотекалық
кризис Қазақстанның қаржы нарығына әсер етті. Американдық қаржы
институттары пайданы максималды түрде ұлғайту мақсатымен, ешбір
кепілдіксіз,төлем қабілеттілігін тексермей, төменгі проценттік ставкамен
ипотекалық несиелер берген. Қарапайым халық бұл несиені ойланбай тұтынады.
Елге 70 млрд. доллар көлемінде несие таратылады. Бірақ бұл несие
қайтарымсыз болып қалады. Соның салдарынан банктер банкротқа ұшырамас үшін
ұзақ мерзімге берген несиелерінің проценттерін күрт көтеріп жібереді. Бұл
жағдай Қазақстан қаржы нарығына кері әсерін тигізеді, себебі, біз 2006 жылы
жылдық 1,0-1,3% алсақ, қазір 5-5,3 % қайтаруға тура келеді. Осыған
байланысты Қазақстанның Ұлттық қаржы жүйесі Әлемдік қаржы нарығымен тығыз
байланысты. Халықты дүрліктірмес үшін, осы жағдайларды ескерместен үкімет
басындағылар, Қазақстанда кризистік жағдай жоқ, болмайды да деп мәлімдеп
келді. Ал қадағалау органдары бұндай жағдайды болдырмау үшін барлық
шараларды қолданамыз деп келді. Бұл жағдайдың кесірінен банктер халыққа өте
үлкен процентпен және қатаң тәртіппен несие беруге мәжбүр болып отыр.
Кризистік жағдай қазіргі уақытта тұрақты, бірақ актуалдылық мәселелердің
бірі болып табылады. Сарапшылардың болжамы бойынша банктердің өтімділік
деңгейі өте төмен деңгейде деп қарастыруда. Алдағы уақытта, Алматыны
аймақтық қаржы орталығына айналдыру жоспарланып жатыр, сонымен бірге
үкімет ағымдағы жылы бағалы қағаздар нарығын жандандыруды көздеп отыр.
Қазақстанның 2007 жылдың екінші жартысында Халықаралық сауда ұйымына кіру
мүмкіндігіне байланысты шетел инвестицияларын, отандық қаржы нарығына тарту
процесі либерализацияланып жатыр. Қ.Р. Президенті Н.Назарбаев, Қазақстанның
ХСҰ-на кіргеннен кейін,еліміздегі коммерциялық банктер тізімін қысқарту
туралы 2005 жылдың қараша айында, Қазақстанның болашақта ХСҰ-на кіру
мәселесіне байланысты өткен 14 шетел инвесторларының кеңесінің отырысында
айтқан болатын. Елбасының пайымдауынша, Қазақстанның ХСҰ-на кіруі, отандық
банктер мен шетел банктерінің арасында бәсекелестіктің өрістеуіне алып
келетін болады. Қатаң бәсекелестік қысымына ірі банктер тойтарыс беру үшін,
прогрессивті және инновациялық өзгерістерді бастан кешетін болады. Ал ұсақ
банктер бір –бірімен сіңісіп кетеді немесе жойылады.
Дипломдық жұмыстың негізгі зерттеу объектісі болып - Қазақстан
Республикасындағы банктік қызмет нарығы және олардың даму болашағы.
Жұмыстың негізгі мақсаты - еліміздегі банктік қызмет нарығы және
олардың даму болашағына сипаттама бере отырып, олардың қазіргі кезеңдердегі
тенденциялары мен ерекшеліктеріне сипаттама беру.
Дипломдық жұмыстың негізгі міндеттері: бірінші бөлімде банк және
банктік қызметтерге теориялық сипаттама беру және бере отырып, банктің мәні
және оның қызмет ету аясын, Қазақстан Республикасындағы банк жүйесінің даму
тарихын, банк қызметін ұйымдастырудың негіздері қарастырылады. Екінші
бөлімде Қазақстан Республикасындағы банктік қызметтер нарығын, яғни банктің
ресурстары және капиталдық базасын, банк активтерінің құрылымын, банктердің
көрсетілетін қызметтері мен операцияларын, банк қызметін басқаруын Темір
банк және Каспийский банк мәліметтері негізінде талдау жасау. Ал, үшінші
бөлімінде, Қазақстан Республикасындағы банктік қызметтің даму болашағына,
Қазақстан Республикасының банктердің даму тенденциялары, Қазақстан
Республикасының банктік қызметті дамытудағы преоритеттік бағыттарына
сипаттама беру.
Дипломдық жұмыста жиі қолданылған терминдер: активті операциялар мен
пассивті операциялар, банк, банктік жүйе, акция, акционерлік қоғам, банктік
ресурстар, капиталдық база, банктік қызмет, несие.
І ТАРАУ. БАНК ЖӘНЕ БАНКТІК ҚЫЗМЕТТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1. Банктің мәні және оның қызмет ету аясы
Банктің мәнін ашпас бұрын, алдымен оның осы заманғы ұғымын қарастырып
көрелік. Банк істерінен хабары жоқ адам оны тек ақшаны сақтаудың орны деп
жаңсақ, әрі үстірт ойлап қалуы мүмкін. Банк қызметтері әр түрлі. Сондықтан
да адамдардың банк туралы түсініктері де әр қилы. Кейбіреулер оны мекеме,
енді біреулері оны ұйым, үшінші біреулер оны басқарудың органы деп санаса,
ал тағы біреулері оған делдалдық ұйым және т.б. ретінде қарайды.
Банктің пайда болуы туралы қарастырғандар оның мәнін ашуға
жақындайды, бірақ та банктің толық мәні әлі де болса жұмбақ болып қала
бермек.[1]
Әрине, банктің мәнін оның қандай да бір клиентке қатынасы бойынша
қызметін қарастыру арқылы түсінуге болмайды. Банк нақты қызметке қатынасы
бойынша бірқатар өз қызметін орындауы мүмкін, бірақ бұған қарап оны банк
деп ұғуға болмайды. Нақты клиентке банк көрсететін 100-120 қызмет
түрлерінің бәрі бірдей қажет бола бермейді. Сол себепті де банктің мәнін
талдағанда жеке бір банктің операцияларымен шектеліп қалмау керек. Бұл
мағынада оның мәні дерексіз ұғымға айналып шыға келеді, ол нақты банк
қызметінің бүкіл сипаттамасын біртұтас ретінде қарастыруы мүмкін. Оның
мәнін тұтас экономикаға байланыстырып, макродеңгейде қарастырғанда ғана
мақсатқа лайықты болады. Бұл жағдайда банк нақты қызмет жиынтығы болатын
мекемені емес, керісінше, белгілі бір қызметі бар институтты білдіреді.
Банктің мәні банктердің тұрпаттары мен түрлеріне қарамастан біріңғай
болады әрі оның мәні коммерциялық банкке де, инвестициялық банкке де,
эмиссиялық банкке де және т.б. бір-бірінен өзгеше болады. Бұл аталған
банктердегі операциялар да, қызмет ету аясы да және т.б. бір-бірінен өзгеше
болады, бірақ бұл арадағы оның мәні өзгеріссіз қалады және олардың
барлығына бірдей тән. Бұл ерекшеліктер біртұтас ретінде банктердің
әртүрлілігін көрсетеді.[2]
Әдістемелік тұрғыдан алғанда банктің мәні туралы, мәселе оны басқа
экономикалық институттардан айрықшалайтын өзіндік ерекшеліктерін анықтауды
қажет етеді. Мәселе мынада: осы заманғы банктер орындайтын көптеген
қаржылық, кеңес беру және т.б. қызмет түрлерін басқа экономикалық
институттар, оның ішінде, банк институты өз клиенттеріне көрсете алады.
Оның үстіне, банк атқаратын жұмыстардың көбісін басқа институттарда
орындайды. Мұндай ахуалдан шығу үшін операциялардың ішінен, тек банктің
өзіне ғана тән операциялар мен қызметтерді бөліп көрсету керек.
Банк өзіндік ерекшелігі бар кәсіпорын ретінде материалдық өндіріс
саласындағы өнімдерден көп өзгешелігі бар өнімді өндіреді. Қолма-қол ақшаны
шығару – бұл банк монополиясы, оны тек банк шығара алады. Банктің қызмет
көрсету саласындағы негізгі өніміне заттай өндіріс, тұтыну заттары емес,
несие ұсыну жатады. Әрі-беріден несие қандай да бір соманы білдіріп
қоймайды, осы ссудалық пайыз түрінде пайда әкелетін капитал ретінде
анықталады. Банктің уақытша пайдаланылмайтын, шоғырланған бос ресурстарды
ұдайы өндіріс пайызында өнімді пайдаланылады.[3]
Банк өнеркәсіп және сауда кәсіпорындарынан өз өнімінің өзіндік
ерекшелігімен айрықшаланса да, ол мекеме мен ұйымға қарағанда кәсіпорынға
ұқсайды, өйткені оның қызметі үлкен деңгейде өндірушілік сипатымен алға
шығады. [4]
Несие ісі –банк негізі, бұл оның негізгі ісі болып табылады. Әрбірден
соң, ол шаруашылық жүргізуші субъектілердің және жеке тұлғалардың төлем
айналымын қолма-қол ақша формасында және қолма-қол ақшасыз формада
реттейтін аса ірі кредит институты болып табылады.
Банктің мәнін ашуға екі жақты тұрғыдан келуге болады: заңды және
экономикалық. Заңды тұрғыдан қарасақ банктік операциялар ұғымының маңызы
артады. Олардың қатарына ҚР – ғы банктер және банк қызметі туралы ҚР
заңында көрсетілген операциялар тізімі жатады.
Банктің мәнін заң тұрғысынан қарау жеткіліксіз болып табылады. Банктің
мәнін айқындау, оның қызметінің заңмен қатынасын білумен ғана шектелмейді.
Банктің мәнін, оған рұқсат етілген операцияларын анықтайтын заң емес, оны
істің экономикалық жағы және банктің жаратылысы анықтайды.
Банктің мәнін талдағанда оның бастапқы атқарған қызметтерін жоққа
шығаруға болмайды. Жалпы, кез келген құбылыстың мәнін танып білуде, оның
қандай операцияларды орындайтыны немесе орындағандығы туралы сұраққа жауап
іздеудің қажеті шамалы, бұл жерде ең бастысы, оның сапасына және басқа
институттардың өзара айырмашылығына мән берген дұрыс. Банктің мәнін басқа
институттардан өзара айырмашылығына байланысты қарастырсақ, банк ерекше
өнім шығарумен айналысатын кәсіпорын болып табылады. Банктің ерекше
кәсіпорын ретінде, шығаратын өнімі материалдық өндіріс аясыны өнімдерінен
өзара ажыратылады, ол жай ғана тауар шығармайды, оның тауары ерекше, яғни
ақша, төлем құралдары ретінде шығады. [5]
Банк – коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға және заңға
сәйкес банктік операцияларды жүргізуге құқылы субъект. Банктер қаржылық
делдалдар ретінде өзіне шаруашылық органдарының капиталын, тұрғындардың
жинақтары мен шаруашылық әрекеттерден босаған бос ақша құралдары тартады
және оларды қарыз алушыларға уақытша қолдануға береді, ақша есеп
айырысуларын жүргізеді және өзге де көптеген қызметтерді іске асырыады.
Банктік мекемелердің қызметі сан алуан. Қазіргі қоғамда банктер әр
түрлі операциялармен айналысады. Банктер арқылы халық шаруашылығын
қаржыландыру, бағалы қағаздарды сатып алу – сату, кей жағдайларда делдалдық
мәмілелер мен мүлікті басқаруға байланысты қызметтер жүзеге асырылады. Банк
теориясының маңызды мәселесіне, оның қызмет ету аясы туралы мәселе кіреді.
Оны банк мәнін талдау барысында пайдаланылатын әдістемелік тәсілдемелердің
көмегімен анықтау керек.
О.И. Лаврушин банктің 3 қызмет ету аясын былайша анықтап береді. Оның
біріншісі – ақшалай қаражатты шоғырландыратын қызметі. Уақытша сақтауға
құндылықтарды қабылдау, сақтаулы операция ежелгі банк операцияларының бірі
болып табылады. Мәселенің мәні мынада.
Кейін пайдаланылуы үшін, қаражатты жинау процесі тек банктерге ғана
тән емес. Алайда уақытша бос ақшаны шоғырдандырудағы банктің бірқатар
ерекшеліктері болады:
- шоғырландырылған уақытша бос бөтен қаражат банктің өз қажеттілігіне
емес, басқалардың қажеттілігіне қайта бөлу тәртібімен пайдаланылады;
- шоғырландырылатын және қайта бөлінетін қаражаттың меншік иесі –
бастапқы кредит беруші;
- қаражатты шоғырландыру тек арнайы рұқсатпен жүзеге асырылады әрі
банктің негізгі қызмет түріне айналады.
Екінші қызмет – ақша айналымымен реттейтін қызмет. Банк кредит беруші мен
қарыз алушының арасындағы делдал болып табылады. Банк арқылы үлкен мөлшерде
контрагенттердің арасындағы есеп айырысулар, айырбас, ақшалай қаражат
айналымы, капитал жүзеге асырылады. Ақшалай қаражат айналымы экономиканы
және халықты несиелеу, төлем құралдарын шығару арқылы реттеледі.
Үшінші қызмет – делдалдық қызмет. Бұл арада банктің делдалдық қызметін,
тек төлемдегі делдалдық ретінде ұқпау керек. Банктер арқылы ақшалай қаражат
пен капитал бір субъектіден екіншісіне, экономиканың бір саласынан
екіншісіне құйылады. Банк шоты бойынша, жүзеге асырылатын операциялармен
капиталдың қозғалысы қамтамасыз етіледі, яғни оларды экономиканың бір
секторына шоғырландыра отырып, басқа салалар мен аймақтарға қайта бөлінеді.
Қайта бөлінетін банк ресурстары жұмыс істеу саласы бойынша, да бір-бірімен
сәйкес келмейді. Бүкіл экономикалық өмірдің ортасында болатын банк
капиталдың мөлшерін, мерзімін және бағытын шаруашылықтың қажеттіліктеріне
қарай түрлендіру мүмкіндігіне ие. Сонымен, делдалдық қызмет – бұл
тәуекелдікті азайтатын әрі ұдайы, өндіріс субъектілерінің арасындағцы
қатынасты кеңейтетін, ресурстарды түрлендіретін қызмет.[6]
2. Қазақстан Республикасындағы банк жүйесінің даму тарихы
Кеңес үкіметі тұсында Қазақстанның өз банк жүйесі болмады, өйткені
республика аумағында КСРО-ның орталықтандырылған несие жүйесінің,
филиалдары мен болімшелері жұмыс істеді. Сол себепті де банк жүйесінің
тарихы КСРО тарихымен және революцияға, дейінгі Ресейдің тарихымен
ажырағысыз байланыста болды. Патшалық Ресейдің банк жүйесіне мыналар кірді:
Мемлекеттік банк, акционерлік банктер, өзара несие қоғамдары, қалалық
банктер, ипотекалық несие банкісі және басқа да несиелік мекемелері. [7]
Ресейдің Мемлекеттік банкісі, бүкіл несие жүйесінің Орталық банкісі
болып табылады. Қағаз ақшаларды айналысқа шығарудың монополиялық құқығы,
тек осы банкке ғана тиесілі болады. Ресейдің Мемлекеттік банкісі 1914 жылы,
салым ақшалар мен ағымдағы шоттардың жартысынан көбін, барлық акционерлік –
коммерциялық банктердің шамамен 13 есептік – ссудалық операцияларын өз
жағына тарта білді. Басқа елдердің орталық эмиссиялық банктерден, Ресейдің
Мемлекеттік банкісінің айырмашылығы: ол тек банктерді ғана емес, сонымен
бірге, өнеркәсіпті, сауда-сттықты және т.б. несиеленеді. 1914 жылы оның 10
кеңесі, 124 бөлімшесі және 791 басыбайлы мемлекеттік қазынашылық кассасы
болды.
Акционерлік коммерциялық банктердің жағдайы, ссудалық капитал
нарығында үстем болды және 1914 жылы шоғырланудың жоғары деңгейіне жетті.
Орта және ұсақ буржуйларға қызмет көрсету үшін ұсақ несие мекемелері
жұмыс істеді: өзара несие қоғамы(11081), қалалық-қоғамдық банк(343).
Ипотекалық несие жүйесі мемлекеттік-дворяндық, жер банкісін және
мемлекеттік жер банкісін, 10 акционерлік жер банкісін, 36 қалалық несие
банкісін, басқа да ипотекалық несие банктерін қамтиды.
Басқадай несие мекемелерінің арасында, деревияндық ауқатты
тұрғындарына қызмет көрсететін несие кооперациялары кеңінен тарады. Ол
несие-жинақ кассаларын және несие серіктестіктерін қамтыды.
Қазан төңкерісінен кейін 1917 жылы банктерді мемлекеттік тұрғыдан
монополиялады. Елде мемлекеттік банк құрылды, содан соң, басқа банктер –
мемлекетке тиесілі салалық және аумақтық банктер пайда болды. Банк
жүйесінің бір буыны – мемлекеттік еңбек-жинақ кассасы. Кеңес үкіметінің
алғашқы жылдарында, мемлекеттік банктермен қатар бір мезгілде мемлекеттік
емес несие мекемелері; кооперативтік және жеке меншік, мемлекеттік
капиталистік, оның ішінде, шетелдік капитал қатыстырылған мекемелер
құрылды. 1922 жылы несие және ссуда-жинақ, серіктестіктері мен олардың
одақтары ұйымдастырылды. [8]
Олардың міндетіне деревняларды және майдангерлік өнеркәсіптік
өркендету кірді. 1924 жылы ауыл ауыл шаруашылық кооперцияларына салым
ақшаларды қабылдау, ссуда беру және есеп айырысуда, делдал болу секілді
формаларындағы кредит операцияларын жүргізуге рұқсат берілді. 1926 жылдың 1
сәуіріндегі есеп бойынша КСРО-да 16185 серіктестік жұмыс істеген. Оның 2426-
сы несие және сауда-жинақ мекемесі, 12424 – ауыл шаруашылығына арналған
несие мекемесі.
1922 жылы жеке сауда-саттықты, өнеркәсіпті несиелейді өзара несие
қоғамы, мемлекеттік-капиталистік әрі акционерлік, Оңтүстік-шығыс банкісі
және шетелдік капиталдың қатысуымен Ресей коммерциялық банкісі құрылды.
Социолистік экономика секторының дамуына, қарай кооперативтік және
жеке кредит мекемелерінің маңызы кеміп, жұмыс істеуін біржола тоқтатады.
Ауыл шаруашылығы ұжымдастырылғанда несие кооперативтерінің қажеті болмай
қалды. Ол 1931 жылы таратылды.Экономиканың жеке секторының сауда мен
өнеркәсіп салаларының ығысуына байланысты өзара несие қоғамы да өз қызметін
тоқтатты. Басқа да несие органдарының міндеті мемлекеттік салалық банктерге
ауысады.
Тұтастай алғанда банктерді мамандандыру туралы идея банк жүйесінің
жұмысын тығырыққа тіреді, ол монополиялаудан арылмады, кредит тетігіне
түбегейлі өзгеріс енгізе алмады, керісінше, үлкен кедергі келтіріп, елеулі
шығынды қажет ететін көп буынды болумен сипатталды. КСРО Мемлекеттік
банкісінің ролі, де көп төмендеп кетті – ол мамандандырылған банктердің
жұмысына елеулі ықпалын тигізе алмады.
Бұл жағдайдан шығудың бірден бір дұрыс жолы – банк реформасын жүргізу,
банк жүйесін батыс үлгісіндегі екі деңгейлі ұйымға көшіру.
Банк құрылымын қайта құру, үшін Мемлекеттік банктің банк ісі
монополиясын жою қажет болды. 1988 жылға дейін орталық коммерциялық және
инвестициялық банктердің қызметтерін орындайтын, КСРО Мемлекеттік
банкісінің әмбебап кредит мекемесімен еш айырмашылығы болмады, десек артық
айтпаймыз.
Қазақстандағы КСРО Құрылыс банкісінің республикалық кеңесі қаладағы
- өнеркәсіптегі, көліктегі, және шаруашылықтың басқа салаларындағы
инвестицияларға қызмет көрсетті. Акционерлік - негізде жұмыс істейтін КСРО
Сыртқы сауда банкісі валютадағы, және валютамен операцияларды жүзеге
асырды.
КСРО – ның банк жүйесінде, оның ішінде, Қазақстанда 70 бойы қатаң
орталықтандыру мен шоғырландыру саясаты үстемдік етті, кредит –банктік
ықпал ету, әдістерінде әкімшілік және ұсақ реттемелеу, сондай-ақ шаруашылық
органдарының қызметінде де осындай жағымсыз жағдайлар басым болды.
Ақша - кредит қатынасының қалыптасқан іс-тәжірибесі нарық қатынасы
тудырған шарттармен сәйкес келмейді. [9]
Социолистік жүйе, ғасырлар бойы қалыптасқан қаржы нарығының
институттары мен аспаптарын жойды. Утопиялық әрі идеологиялық
тұжырымдаманың негізінде, КСРО Мемлекеттік банк түрінде орасан үлкен дара
банк пирамидасы тұрғызылды. Ол барлық несие жүйесін өз уысынан шығармады,
шынайы бәсекелестікті, тәуекелдіктің бүкіл элементтерін жойды.
1990 жылдың желтоқсанында Қазақстан Республикасы егемендікке қол
жеткізгеннен кейін, бірден нарықтық экономиканың талаптарына жауап бере
алатын өзінің банк жүйесін құруға кірісті. 1991 жылдың қаңтар айында Қазақ
ССР – інің банктері мен банк қызметі туралы заң қабылданды. Мәні бойынша
бұл заң елдегі банк реформасының бастамасы болды.
Республикалық Мемлекеттік банк Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісі
болып қайта құрылды. Облыстарда ҚР Ұлттық банктің бөлімшелері ашылды.
Республикалық Өнеркәсіп құрылыс банкісі – акционерлік-коммерциялық банк
болып табылатын Тұран банкке, Аграрлық өнеркәсіп банкісі - акционерлік-
коммерциялық банк болып табылатын, Қазақстан Республикасы Аграрлық
өнеркәсіп банкісіне, Сыртқы сауда банкісі - акционерлік-коммерциялық банк
болып табылатын Әлем банкке, Республика жинақ банкісі - акционерлік-
коммерциялық банк болып табылатын Қазақстан Республикасы Жинақ банкісіне
айналды. 1993 жылы бұл банктер акционерлік банктер болып қайта құрылды, ал
Жинақ банкісі Қазақстан Республикасының Халық банкісі атауына ие болды.
Қазақстан Республикасында Банктік жүйені құру – бұл өте ауыр да және
қарама-қайшылықтарды, тудырған кезеңдердегі елдің экономикалық ауыр
жағдайымен тұспа-тұс келген, күрделі процесстердің болуымен ерекшеленеді.
Банктік жүйенің дамуы, ол экономиканың толық дамуымен қатар өтпелі
кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық даму заңдылықтарымен байланысты. Қазіргі
уақытта банк жүйесінде, өте күрделі де құрылымдық өзгерістер болып жатыр.
Республиканың банктік жүйесін реформалаудың бастапқы кезеңінде елімізде,
өте ауыр әлеуметтік-экономикалық жағдайда, инфляция арқылы тиімсіз қаржылық
ортаның болуы, қарыздық капиталдар нарығының дамуын тоқтатты. Республиканың
банк жүйесінің құрылуы мемлекеттік құрылымдарды жекелендірумен, мемлекеттің
экономикалық процесстерге араласуын талап ететін инфлияциямен күреске
бағытталған макроэкономикалық тұрақтылықпен өзара байланыста жасалды.
Осы фактордың барлығы, республиканың банк жүйесіндегі реформаның сәтті
жүргізілуіне қиындықтар тудырды. Реформалау кезінде объективті
қиындықтармен бірге субъективті сипаттағы қателіктер жіберді. [10]
Мемлекет реформалау кезінде коммерциялық банктер мен капиталдар рыногының
қызметін бірдей мүмкіндіктегі бәсекелестік құру, өтірік банктік
бизнесті тоқтату жолдарымен реттей алмады. Қазақстан Республикасының
Президенті Н.А. Назарбаевтың Банктер және банктер қызметі туралы
жарғысында банктерге келесі анықтама берді: Банк – осы жарғыға сәйкес
банктік қызметтерді заңды іске асыратын коммерциялық ұйым болып табылатын
заңды түлға.
Қазақстан тәуелсіздігі кезеңінде республика Мембанктен (қазір ҚР Ұлттық
банкі) басқа 5 банк болған: Сыртэконмбанк (соңында Алембанк және Эксимбанк
болып бөлінде), Промстройбанк (Тұран Алем банкі), Агропромбанк, Кредсоцбанк
және Сбербанк (HSBK-groupe). Бірақ жағдай күрт өзгерді.
3. Банк қызметін ұйымдастырудың негіздері
Банктің жарғылық қоры қандай көздерден, қалыптасқанына қарай банк туралы
заңдарда олар мемлекеттік, жеке, акционерлік, аралас және шетелдік болып
жіктеледі.
Банктерді акционерлік формада ұйымдастырудың ерекшелігі мен артықшылығы
неде? Шаруашылық серіктестіктері мен акционерлік қоғамдар туралы заңға
сәйкес, біріншіден, акционерлік қоғам – бұл заңды тұлға. Онда құрылтайшының
(акционерлік қоғамның қатысушылар құрылтайшылар деп аталады) меншік құқығы,
Ұлттық банктің лицензиясы негізінде шығарылған акциялармен айғақталады.
Акционерлердің үлесі мен банктің табысы сатып алынған акциялардың санына
тікелей тәуелді болады. Акционердің жауапкершілігі сатып алынған акцияның
сомасымен ғана шектеледі. Банк таратылған жағдайда немесе банкротқа
ұшырағанда барлық талапхаттар (претензия) жекелеген акционерлерге емес,
банккке ұсынылады, яғни банктен талап етіледі.
Акционерлердің банкті басқару, бойынша жауапкершілігі басқарманы
сайлаумен және жылдық жиналыста банк саясатының мәселелері бойынша дауыс
берумен шектеледі.
Банкті акционерлік емес формада (үлестік және форма), ұйымдастыру
қатысушылардың құқығын растайтын қандай, да бір формалдық айғақты қажет
етпейді.
Пайшы банк қызметіне қатысты барлық тәуекелдікті өз мойнына алады, әрі
оның барлық міндеттемелері бойынша жауап береді. Банкротқа ұшыраған
жағдайда, барлық талапхаттар банккке де, және өз мүлкіне жауап беретін
әрбір үлескерге ұсынылады. [11]
Екіншіден, акционерлер акцияны басқа тұлғаға бере алады. Бұл арада банк
жекелеген акционерлер банкротқа ұшырағанда немесе құзіреттілігін
жоғалтқанда немесе қоғамнан бөлініп шыққанда да өз жұмысын жалғастыра
береді. Ал, қатысушы өзінің үлесін пай формасында басқа қатысушылардың
келісімінсіз бере алмайды.
Үшіншіден, акционерлік банкте оны басқару бойынша қызмет нақты бөлінген.
Акционерлер басқарманы, басқарма төрағаны, ал, ол басқару аппараты өз
кезегінде мамандар мен қызметкерлердің міндеттерін анықтайды.
Жеке банкте қатысушылар, оны басқаруға тікелей қатысады әрі олар
администраторлар болып, табылады және басшылықтың тиімділігі олардың жеке
сапасына қарай орын алады.
Банктерді акционерлік формада ұйымдастырудың кемшіліктері: акционерлік
банкті құрудың қиындығы, икемділігі аз әрі жағдай өзгергенде бейімделу
қабілеті төмен болады.
Бұл аталмыш кемшіліктерге қарамастан банктерді акционерлік формада
ұйымдастыру – нарықтық экономикада, ең тиімді әрі баоламалы жол болып
табылады және нарықтық экономикасы дамыған барлық елде, банктердің көбісі
акционерлік компаниялар немесе корпорация формасында ұйымдастырылған.
Банкті құру – біршама күрделі шараны өткізуді керек етеді, әрі елдің
арнайы заңдарымен реттеледі. Ұлттық банк Қазақстан Республикасы аумағында
банктерді құруға, рұқсат береді және банктер мен олардың филиалдарын
тіркейтін кітапты жүргізеді.
Ұлттық банк белгіленген мөлшердегі төлем негізінде рұқсат береді.
Рұқсат беру, барысында Ұлттық банк орындалатын банк операцияларын
анықтайды.
Банк туралы заңдар мен заң актілерінде, банк қызметін бастауды және
тоқтауды қарастыратын тәртіптер реттелген.
Банкті құруға рұқсат алу үшін мынадай құжаттар қажет:
- рұқсат беру жөніндегі өтініш;
- экономикалық негіздемесі;
- жуық арадағы 2-3 жылға жасалған болжамды да қамтитын іскерлік жоспар;
- құрылтайшылар ұсынған банк басшыларына кәсіби жарамдылығы туралы
мәлімет;
- құрырылтайшылардың қаржылық тұрақтылығы жөніндегі аудиторлық тұжырым;
- жарғылық қордың шотына қаражаттың енгізілгенін растайтын құжат.
Оның үстіне, бірлескен немесе шетелдік банктерді, сондай-ақ, олардың
еншілес банктерін құруға рұқсат алу үшін мыналар қажет:
- заңды тұлғалардың құрылтайшылары үшін;
- олардың заңды мәртебесін растайтын жарғы немесе басқа құжат және өткен
екі жылдың жарияланған балансы;
- шетелдік құрылтайшының бірлескен банккке қатысуы туралы, республика
аумағында шетелдік банкті құру немесе еншілес банкті ашу туралы тиісті
органнның рұқсаты.
Банктер құрылтайшылар, акционерлер бекіткен жарғының негізінде әрекет
етеді.
Қазақстан - аумағында бірлескен банкке шетелдік құрылтайшының қарсылық
білдірмегенін, растайтын бақылаушы органдардың жазбаша хабарламасы. [12]
Банк өз қызметін қолданыстағы заңның, 68-74 баптарындағы ережеге сәйкес,
сонымен бірге, Қазақстан Республикасының белгіленген қолданыстағы заң
жағдайларында банк құрылтайшыларының шешімі бойынша тоқтатады.
Банктер құрылтайшылар, акционерлер бекіткен жарғының негізінде әрекет
етеді.
Қазақстан Республикасында мемлекет пен банктің жауапкершіліктері заңмен
шек қойылған. Банктер мемлекеттік міндеттемесі бойынша, ал мемлекет
банктердің міндеттемесі бойынша жауап бермейді, алайда, банктер немесе
мемлекет мұндай жауапкершілікті мойнына алғанда олардың арасындағы заңмен
белгіленген шектің маңызы болмайды.
Банктер оперативтік банк қызметіне қатысты шешімдерді дербес қабылдайды,
яғни үкіметтің өкілетті және атқарушы органдарына тәуелді болмайды.
Банктердің Ұлттық банкпен және Қазақстан Республикасы Агенттігімен өзара
қарым-қатынасы, Қазақстан Республикасындағы банктер мен банктік қызме
туралы заңының сондай-ақ, ҚР Ұлттық банкісі туралы заңымен анықталатын
принциптер негізінде құрылады.
Ұлттық банк пен өз қызметінде, бүкіл банк жүйесінің ақша – несие жүйесін
нығайту, әрі дамыту мүддесінде қалыпты жұмыс істеуіне ықпалын тигізеді,
банктерді олардың қызметтеріне қатысты мәселелер бойынша, нормативтік
құжаттармен уақытылы қамтамасыз етеді, банк жүйесіне кадрларды дайындауға
қатысады және банктердің жұмысына әдістемелік көмек көрсетеді.
Нарықтық экономикадағы банк қызметін мемлекеттік реттеу, бірінші
банктік жүйе аясында іске асырылады және ҚР Ұлттық банкінің коммерциялық
банктеріне әсерін тигізеді. Ол заңнамалық анықталған қоғамдық қабылдаудағы
тапсырмаларды іске асыру үшін қажет. [13]
Қазақстаннның банктік жүйесінде, Ұлттық банк мемлекеттегі басты банк
және соңғы кредитор ретінде анықталған. Ол мемлекет меншігінде болады, және
коммерциялық банктердің қызметтірін мемлекеттік реттеудің негізгі
субъектісі қызметін атқарады. Ұлттық банк олардың қызметін жалпы
экономикалық стратегияға сәйкестендіруге, бейімделген және мемлекеттік ақша-
несие саясатының негізгі агенті.
Ұлттық банк айналымдағы ақшаның көлемі, мен құрлымын бақылау
тапсырмасын шешеді. Есте сақтайтын бір нәрсе, нарықтық экономикадағы ақша
эмиссиясы - Ұлттық банкке қарағанда, өндіріс және айналым саласымен тікелей
байланысты қызметтік несиелік, мекеме болып табылатын коммерциялық
банктердің депозит-несиелік операция процессінде іске асырылады. ҚР Ұлттық
банкі осы мекемелер депозиттерінің динамикасы мен несиелік, операцияларының
белсенділігіне әсерін тигізе отырып, макроэкономикалық процесстерді реттеу
жағдайында болады.
ҚР Ұлттық банкінің негізгі тапсырмалараның бірі, ол банктердің банкротқа
ұшыратпау, экономикалық құлдырауға кетпеуді қамтамасыз ететін, банктік
жүйелерді тұрақтылықта ұстап тұратын ақша-несиелік қатынастарды басқару:
– ҚР Ұлттық банкі банктерсіз өзінің тапсырмаларын орындай алмайды;
– коммерциялық банктер қоғам өндірісінде маңызды рөл атқарады және
экономиканың дамуы солардың тұрақтылығына байланысты;
– коммерциялық банктердің қызметтері олардың тартқан қржысының
енжарлығына, оның ішінде ортақ банктік несиелердің жоғары меншікті
салмағына байланысты қаржылық осалдығының жоғарылығымен сипатталады.
ҚР Ұлттық банкінің қарастыратын, тапсырмасына нақты екі проблеманы
шешекенде ғана жетеді: несие ресурсы рыногын реттеу және коммерциялық
банктер салымшыларын қаржыларының жоғалуынан сақтау. ҚР Ұлттық банкінің
коммерциялық банктер, қызметіне келесі негізгі бағыттар бойынша әсерін
тигізеді:
1. коммерциялық банктерге, өздерінің экономикалық қызығушылықтарын
іске асыратын жалпы заңнамалық, орындаушы, сот жағдайларын құру.
2. экономикаға несиелік салым ретінде, пайдаланылатын коммерциялық
банктер ресурстарының көлемін өзгерту, арқылы айналымдағы ақшаның
көлемі мен құрылымына әсер ететін ақша-несиелік реттеу шараларын
жүргізу.
3. банктік баланстардың жойылуын қамтамасыз ету, мақсатында
экономикалық нормативтер мен қадағалаулырды сақтауды белгілеу.
ҚР Ұлттық банкінің коммерциялық банктердің қызметіне, әсер етуі терең
экономикалық және экономикалық-әкімшілік, сипаттағы әдістер арқылы іске
асырылады.
Банктер Ұлттық банк пен Агенттікке банк қызметіне қатысты басқа да,
құжаттармен бірге баланстарды, есепшіліктерді береді. Мұнда құпия
сақталады.
ҚР –дағы коммерциялық банктер өз қызметінде, 1995 жылы 30 наурызында
қабылданған ҚР –дағы банктер және банктік қызмет туралы ҚР заңдарын
басшылыққа алды.
Коммерциялық банктер бнктік жүйенің екінші деңгейін білдіреді. Олар
банктік ресурстарды шоғырландыра отырып, заңды және жеке тұлғалармен кең
көлемде банктік операциялар мен қаржылық қызметтерді жүзеге асырады.
Қазіргі коммерциялық банктер жүйесі, 1990 жылдың аяғынан бастап қалыптасты,
яғни қазақстандық банктік жүйенің небары 15 жылдық тарихы бар. Коммерциялық
банктердің соңғы сегіз жылдағы сандық құрамы, 1.1- кестеде берілген. [14]
Кесте 1.1. ҚР – дағы коммерциялық банктердің сандық құрамы
Банк түрлері 01. 01. 01.
1996 1997 1998
Темір банк 24249481 4413033 28662514
Каспийский банк 48772598 6161812 54934410
*Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын қадағалау және реттеу жөніндегі ҚР
агенттігінің есептік материалдарынан
Кестеден көріп отырғанымыздай, Темір банк пассивтерінің 28662514 млн.
теңгеге өссе, Каспийский банк пассивтерінің 54934410 млн теңгеге өскенін
көрсетеді. Темір банк міндеттемелері 24249481 млн. теңгені құраса,
Каспийский банк міндеттемелері 48772598 млн теңгені құрап отыр. Ал
меншікті капиталы Темір банкте 4413033 млн. теңге, Каспийский банкте
6161812 млн теңгені құрайды. Соның ішінде депозиттік базаның өсуі ықпал
етуде. Бұл көрсеткіштер Каспийский банктің пассивінің жоғары екендігін
көрсетіп отыр. Толығырақ көз жеткізу үшін 2.1. диаграмма көруге
болады.[19]
Диаграмма 2.1. АҚ Темірбанк пен АҚ Банк Каспийский пассивтерінің
құрылымдары мен көлеміне қарай топтастырылуы
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлес тартылған
қаражаттарға қарағанда, өте төмен болғандықтан барлық қаржаттарға деген
қажеттілігінің, 10%-ға жуық бөлігі өтелсе, ал қалған бөлігі тартылған
қаражаттардың үлесіне тиеді. Бірақ бұл жағдайда тәуекел деңгейі жоғарғы
деңгейде болады.
Кесте 2.2. АҚ Темірбанк пен АҚ Банк Каспийский пассивті операциялар
жиынтығы
Банк Каспийский Темірбанк
Міндеттемелер Есептік Есептік Есептік Есептік
кезеңнің кезеңнің кезеңнің кезеңнің
аяғында басында аяғында басында
Корреспонденттік 6.949.107 1.552.186 50.270 88.843
есепшоттар және
банктердің салымдары
РЕПО келісімі бойынша
сатылған бағалы 15.761.396
қағаздар
Шығарылған борыштық 36.156.390 37.004.635 147.991.248 81.804.480
бағалы қағаздар
Банктер алдындағы
берешектер 42.115.655 41.396.570
Туынды қаржы құралдары4.608.707 208.898 299.890 33.630
Клиенттердің банктік 75.008.701 66.907.309 64.106.388 53.462.803
есепшоттары мен
салымдары
Басқа тартылған 39.887 80.135 72.566.499 45.443.515
қаражаттар
Реттелген борыш 10.767.543 10.523.028
Салықтық міндеттемелер
Уақыты өткен салықтық 592.398 395.558
міндеттемелер
986.165 845.037
Басқа міндеттемелер 11.048.790 18.057.185 642.075 210.693
төлемге дивидендтер
- 2.415
Міндеттемелер жиынтығы204.034.739 176.972.956 285.638.370 181.043.964
*Есеп қаржылық есептің халықаралық стандартынан.
Кестеден 2.2. көріп отырғанымдай, банктердің пассивтерінің өсуіне
міндеттемелердің артуы, соның ішінде: клиенттердің банктік есепшоттары мен
салымдарының өсуі ықпал етуде. 2007 жыл бойынша есепті кезеңнің аяғында,
Каспийский банктің міндеттемелерінің сомасы- 204034739 теңгені құраса, ал
Темір банктің есептік кезеңнің аяғында міндеттемелерінің сомасы 285638370
млн. теңгені құрап отыр. Темір банктің депозиттер сомасы 10643585 млн.
теңгеге артса, ал Каспийский банктің депозиттер сомасы 8101392 млн. теңгені
құрап отыр. Мен банктердің қызметтері негізінен тартылған қаражат сомасынан
жұмыс істейтінін көріп отырмын. Бұл біздер үшін тәуекел деңгейінің
жоғарылығын көрсетіп тұр. [20]
Кесте 2.3. АҚ Темірбанк пен АҚ Банк Каспийскийдің меншікті
капиталдарының түрлері мен кезеңдік ерекшеліктері
Банк Каспийский Темірбанк
Меншікті капитал Есептік Есептік Есептік Есептік
кезеңнің кезеңнің кезеңнің кезеңнің
аяғында басында аяғында басында
Жарғылық капитал 17.776.172 12.046.416 34.461.415 15.433.800
Жай акциялар 17.367.022 12.022.266 34.025.713 14.998.098
Артықшылықты акциялар 409.150 24.150 542.773 542.773
Эмиссиялық кіріс 789.310 728.824
Алып қойылған капитал 393.432 49.795 (107.071) (107.071)
Резервтік капитал 791.684 513.337 - 21.113
Басқа резервтер 1.837.033 2.171.533 - 2.373
Кезеңдегі таза пайда 9.503.842 3.100.616 13.834.240 6.440.691
Капитал жиынтығы 30.304.609 18.510.931 48.295.655 21.897.977
Міндеттемелер мен жеке
капиталдар жиынтығы: 234.339.348 195.483.887 333.934.025 202.941.941
*Есеп қаржылық есептің халықаралық стандартынан
ҚР-ның нарықтық экономика жағдайындағы қаржының басты мәселлелері
қазіргі таңда екінші деңгейлі банктердің активтер мен пассивтерді басқару.
Сондықтан да өз үлесімді қосу мақсатында ҚР-ның Темірбанк пен Каспийский
банктің міндеттемелеріне, активтер сомасына, меншікті капиталға талдау
жүргізіп, ондағы даму үрдісін қай жаққа бағыттау керек екеніне, өз
ұсынысымды енгізіп көрсем.
Кез келген коммерциялық банктің меншікті капиталының мөлшерін
мынадай формуламен анықтасам:
МК =A - M
МК – банктің меншікті капиталы;
А – банктің активтерінің жалпы сомасы;
М – банктің міндеттемелері.
Сіздер 2.3. кестеден көріп отырғанымыздай, Каспийский банктің
активтерінің жалпы сомасы есептік кезеңнің аяғындағы мәліметтер негізінде
алсақ 234339348 млн. теңгені құрап отыр, ал банктік міндеттемелер жиынтығы
есептік кезеңнің аяғындағы мәлімет негізінде 204034739 млн. теңгені құрап
отыр. Онда Каспийский банктің таза меншікті капиталын есептесек:
234339348-204034739=30304609
Яғни, банктің таза меншікті капиталын 30304609 теңгені құрап отыр.
Банктің ресурсындағы меншікті капиталдың өте төменгі үлесінде болуы
дұрыс емес. Себебі, ол банктің салым иелері алдындағы жауап беру мөлшеріне
сай келмейтіндігін көрсетіп отыр.
Енді біз осы банктің меншікті капиталын ұлғайтуға негіз болатын
төмендегі факторларды ескеру керек:
1. Банктердің дивиденттері өнеркәсіптік кәсіпорын активтеріне
қарағанда, пайыз мөлшерлемесінің өзгеруіне, қарыз алушының
несиелік қабілетінің нашарлауына байланысты.
2. Банк көбіне тұрақсыз қысқа мерзімді қарыз көздеріне көңіл бөледі,
бірақ олардың көбі талап етуге байланысты қайтарылып алынуы
мүмкін.
Сондықтан, кез келген саяси немесе экономикалық өмірдегі жағдайлар
банктердегі ресурстардың сыртқа ағылуына себеп болуға тиіс.
Екі банктің де меншікті капиталының, яғни активтерінің сапасы әлі де
болса өз деңгейінде еместігін көріп отырмыз, онда банктердің болашақта оның
орнын жабатын меншікті капитал үлесі жеткіліксіздігі байқалады.[21]
2.2 Банк активтерінің құрылымы
Банк активтері – пайда табу, мақсатында банктік ресурстарды, әр түрлі
активтер бойынша орналастырылған қаражаттары.
Банктік активтердің құрылымы баланстың актив жағында көрсетілетін
сапасына қарай бөлінген баптардың баланс нәтижесіне қатынасын сипаттайды.
Активтердің сапасы активтік операциялардың түрленуіне, тәуекелді
активтерінің көлеміне, толық құны жоқ активтердің көлеміне және активтердің
өзгеріске ұшырау белгілеріне қарай анықталады.
Коммерциялық банктің активтерін төмендегідей төрт топқа бөлуге болады:
1. Касса және оған теңесетін ақшалай қаражаттар;
2. Берілген несиелер;
3. Бағалы қағаздарға жұмсалынған инвестициялар;
4. Банктің ғимараты мен жабдықтары.
ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктерге арналған пруденциялық нормативтерге
сәйкес жоғары өтімді активтерге мыналар жатады:
▪ Қолма – қол ақшалар;
▪ Мемлекеттің бағалы қағаздары және Қазақстан ипотекалық
компаниясының борыштық бағалы қағаздары, сондай-ақ өтімділігі
жоғары басқа да бағалы қағаздар;
▪ Құйма қымбат металдар;
▪ Ұлттық банктегі Standard & Poors және, рейтингтік
агенттердің А төмен емес ұзақ мерзімді рейтингі баро
бейрезидент – банктердегі талап етуге дейінгі депозиттер;
▪ Standard & Poors және басқа рейтингтік агенттердің А
төмен емес ұзақ мерзімді рейтингі бар ҚР банктерге берген
овернайт займдары.
Кейбір шетелдік әдебиеттерде банк активтерін, олардың өтімділігі мен
пайдалылығына қарай 4 топқа бөледі::
1-топ. Алғашқы резервтер – бұл алынатын салымдарды төлеуге жәңе
несиеге деген өтінішті қанағаттандыру үшін тез арада пайдаланылатын ең
өтімді активтер. Мұндай активтерге мыналар жатады:
▪ Касса;
▪ Орталық банктегі корршоттағы және өзге де шоттардағы ақшалай
қаражаттар;
▪ Инкассациялау процесіндегі чектер және өзге де төлем
құжаттары;
▪ Басқа да коммерціиялық банктердегі корршоттағы қаражаттар.
Мұндай активтер банкке табыс әкелмейді, бірақ банк өтімділігінің
негізгі көзі болып табылады.
2- топ. Екінші реттегі резервтер - бұл банкке шамалы ғана табыс
әкелгенімен де жоғары өтімді активтер қатарына жатады. Себебі, оларды ең
төменгі тәуекелмен, кішкене ғана кешіктіріп, қолма – қол ақшағ айналдыруға
болады. Оларға мыналар жатады: вексельдер және өзге де қысқа мерзімді
бағалы қағаздар; талап етілетін (онкольдық)несиелер; бірінші сыныпты қарыз
алушыларға берілетін несиелер.
Бұл топтың активтерінің, тағайындалуының басты мақсаты – алғашқы
резервтерді толықтыру көзі ретінде қызмет ету болып табылады.
3-топ.Банктік активтердің маңызды бөлігі - банктік несиелік портфелі.
Банктің несиелері біршама табысты және ең тәуекелді болып келеді. Бұл топ
банк пайдасының басты козін құрайды.
4-топқа инвестициялық портфель жатады. Инвестициялық портфельді
қалыптастыру екі мақсатты көздейді: банкке табыс әкелу және ұзақ мерзімді
бағалы қағаздардың өтелу мерзімінің жақын қалуына байланысты, сондай-ақ
оларды қысқа мерзімге айналдыруды екінші реттегі активтерге қосымша ретінде
болу.
2006 жылдың 1 қаңтарына берілген мәліметтер бойынша Темір банк пен
Каспийский банктерінің активтері, олардың құрылымы мен шамасына қарай 2.1-
кестеде топтастырылған.
Кесте 2.4. АҚ Темірбанк пен АҚ Банк Каспийский активтерінің
құрылымы мен шамасына қарай топтастырылуы
Банктердің Ақша Коршот Бағалы Клиенттерге Өзге Барлық
аттары қағаз талаптар активтер активтер
АҚ Темірбанк 813240 2597503 2651683 15119114 7480974 28662514
АҚ Банк 1268401 5627738 7746716 34743321 6688234 54934410
Каспийский
*Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарының қызметтерін қадағалау және
реттеу жөніндегі ҚР агенттігінің есептік материалдарынан
Кестеде көріп отырғанымыздай, банк активтерінің өсуі заемдардың
артуымен қамтамасыз етілген. Жіктелген активтер мен шартты міндеттемелердің
жалпы активтердегі үлесі 2005 жылмен салыстырғанда – 14.9 % -ға артқанын
көрсетіп отыр. Екі банктің жағдайына анығырақ көз жеткізу үшін 2.2.
Диаграмма назар аударайық.[22]
Диаграмма 2.2. АҚ Темірбанк пен АҚ Банк Каспийский активтерінің
құрылымы мен шамасына қарай топтастырылуы
Активтерінің тағайындалуының басты мақсаты – алғашқы резервтерді
толықтыру көзі ретінде қызмет ету болып табылады.
Банктік активтердің маңызды бөлігі – банктің несиелік қоржыны. Банктің
несиелері біршама табысты және ең тәуекелді болып келеді. Активтер
негізінен банк пайдасының басты козін құрайды. Демек, бұл суреттен
байқағанымыз, Каспийский банктің пайдасы жоғарғы деңгейде..
Кесте 2.5. АҚ Темірбанк пен АҚ Банк Каспийский активті операциялар
жиынтығы
АҚ Банк Каспийский АҚ Темірбанк
Активтер Есептік Есептік Есептік Есептік
кезеңнің кезеңнің кезеңнің кезеңнің
аяғында басында аяғында басында
Касса мен ұлттық банктердің15.923.273 19.518.641 13.029.967 17.997.705
қалдықтары
Кері ТБҚС ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz