Қазіргі Қазақстан Республикасының жерге орналастыру жұмыстары
КІРІСПЕ
1 Қазіргі Қазақстан Республикасының жерге орналастыру жұмыстарының ерекшеліктері
1.1 Жерге орналастырудың мазмұны, мақсаты және міндеттері
1.2 Жерге орналастырудың құрылымы
2 Алматы қаласы Рысқұлов автокөлік жолының физико. географиялық орналасу сипаттамасы
2.1 Жалпы сипаттама
2.2 Климаты
2.3 Жер бедері
2.4 Топырақ жамылғысы
2.5 Өсімдіктер дүниесі
2.6 Жер беті және жер асты сулары
3 Жерге орналастыру жобасында геодезиялық жұмыстардың ерекшеліктері
3.1 Тірек тораптар туралы жалпы түсінік және оның түрлері
3.2 Мемлекеттік геодезиялық тораптар
3.3 Геодезиялық жиілендіру және түсіру тораптары
3.4 Теодолиттік түсіріс
3.4 Теодолиттік түсіріс
3.6 Нивелирлеу
4 Алматы қаласы Рысқұлов даңғылын ұзарту жобасына автокөлік жолына жер бөліп беру
4.1 Шаруашылық аралық жерге орналастыру
4.2 Автомобиль жолын жобалаудың теориялық негізі
4.3 Рысқұлов даңғылын ұзарту жобасында қызыл сызық шекарасына кіретін объектілерді мемлекет мұқтаждығы үшін иеліктен шығару
4. 4 Жол төсемдерінің түрі және конструктивтік элементтері
5 Автомобиль жолына жер бөлу жобасын экономикалық негіздеу
5.1 Автомобиль жол құрылының техникалық.экономикалық көрсеткіштері
5.2 Қазақстанның әлеуметтік.экономикалық даму бағытында автомобиль жолдарының маңызы
6 Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
6.1 Жол.құрылыс материалдарының техникалық регламентіне сәйкес қауіпсіздік талаптарды анықтау
6.2 Автомобиль жолдарын салу, реконструкциялау және жөндеу кезiндегi қауiпсiздiк талаптары
6.3 Технологиялық процестердің қауіпсіздік талаптары
6.4 Шу және діріл
6.5 Еңбекті қорғаудың талаптары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1 Қазіргі Қазақстан Республикасының жерге орналастыру жұмыстарының ерекшеліктері
1.1 Жерге орналастырудың мазмұны, мақсаты және міндеттері
1.2 Жерге орналастырудың құрылымы
2 Алматы қаласы Рысқұлов автокөлік жолының физико. географиялық орналасу сипаттамасы
2.1 Жалпы сипаттама
2.2 Климаты
2.3 Жер бедері
2.4 Топырақ жамылғысы
2.5 Өсімдіктер дүниесі
2.6 Жер беті және жер асты сулары
3 Жерге орналастыру жобасында геодезиялық жұмыстардың ерекшеліктері
3.1 Тірек тораптар туралы жалпы түсінік және оның түрлері
3.2 Мемлекеттік геодезиялық тораптар
3.3 Геодезиялық жиілендіру және түсіру тораптары
3.4 Теодолиттік түсіріс
3.4 Теодолиттік түсіріс
3.6 Нивелирлеу
4 Алматы қаласы Рысқұлов даңғылын ұзарту жобасына автокөлік жолына жер бөліп беру
4.1 Шаруашылық аралық жерге орналастыру
4.2 Автомобиль жолын жобалаудың теориялық негізі
4.3 Рысқұлов даңғылын ұзарту жобасында қызыл сызық шекарасына кіретін объектілерді мемлекет мұқтаждығы үшін иеліктен шығару
4. 4 Жол төсемдерінің түрі және конструктивтік элементтері
5 Автомобиль жолына жер бөлу жобасын экономикалық негіздеу
5.1 Автомобиль жол құрылының техникалық.экономикалық көрсеткіштері
5.2 Қазақстанның әлеуметтік.экономикалық даму бағытында автомобиль жолдарының маңызы
6 Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
6.1 Жол.құрылыс материалдарының техникалық регламентіне сәйкес қауіпсіздік талаптарды анықтау
6.2 Автомобиль жолдарын салу, реконструкциялау және жөндеу кезiндегi қауiпсiздiк талаптары
6.3 Технологиялық процестердің қауіпсіздік талаптары
6.4 Шу және діріл
6.5 Еңбекті қорғаудың талаптары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Соңғы жылдардың бедерінде мегаполис қаланың басты мәселесінің бірі көлік кептелістері екендігі белгілі. Осы түйткілді тарқату мақсатында Алматыда кешенді шаралар атқарылып келеді. Мегаполисте жол қоз¬ға-лысы қауіпсіздігі мен көше¬ле¬рдегі жүктемелерді азайту бұ¬рынғысынша көкейкесті қал¬пында тұр. Алматы қаласының жол-көлік магистральдарын дамыту бағдарламасы қазіргі таңда басты бағдарламалардың бірі. Бұл бағдарламада жолайрықтар салу, Райымбек, Рысқұлов, Саин, Төле би даңғылдарын кеңейту және біраз көшелердің жал¬ға¬сын Шығыс айналма жолына қосу көзделген. Жалпы Алматы сияқты үлкен қалада атмосфераның негізгі ластаушы көздер көлік (зиянды заттардың барлығының 80%-ға жуығы) болып табылады. Сондықтан, бас жоспарда жол-көше желілерін жақсарту, метрополитенді енгізу, электр көліктер үлесін арттыру, қозғалмалы құрамды жетілдіру, жанармай құю бекеттері мен техникалық қызмет көрсету желілерін оңтайлы дамыту ұсынылады. Әлемдік тәжірибеге сәйкес көліктік инфрақұрылымды дамыту мемлекеттік-жеке меншік әріптестік негізінде жобаларды қаржыландыру арқылы жүзеге асырылады. Қазақстанда ең ірі автожол магистралін салу жобаларының бірі ҮАААЖ (Үлкен Алматы айналым автожолы) және осы жобаны салу болып табылады. Үкімет пікірі бойынша бұл жоба Қазақстандағы автожол саласын дамыту саласында модельді жоба болуы тиіс. Осы үлкен магистралды жолға Алматы қаласынан оңай шығу үшін бірқатар қала даңғылдарын ұзарту қажеттілігі туып тұр. Соның бірі-Рысқұлов даңғылы.
Біздің жобамыздың басты мақсаты Алматы қаласы Рысқұлов даңғылын ұзарту жобасын шаруашылықаралық жерге орналастыру жобасын жасау.
Автомобиль жолының жобасы - автомобиль жолының жердегі орналасуын, жоспар элементтерінің параметрлерін, жер төсемінің көлденең және бойлық бейіндерін, жол төсемінің конструкциясын, су өткізетін және өзге де инженерлік құрылыстарды, жолдардың қиылысуы мен түйісуін көрсете отырып, сондай-ақ жолды абаттандыру, жол қозғалысын ұйымдастыру және қауіпсіздігі, құрылысын ұйымдастыру, жол сервисі құрылыстарын және жұмыс көлемі мен құнын анықтау арқылы басқа да инженерлік құрылыстарды орналастыру мәселелерін шеше отырып, автомобиль жолын жобалаудың нәтижесі ұсынылған белгіленген мазмұндағы және құрамдағы есептік және жобалық техника-экономикалық құжаттардың жиынтығы болса, ал автомобиль жолдарын жобалау - автомобиль жолының жобасын әзірлеу бойынша есептік-экономикалық, іздестіру және жобалау-конструкторлық жұмыстар кешені.
Дипломдық жұмыста Алматы қаласы Рысқұлов даңғылын ұзарту жобасында барлық автомобиль жобасының техникалық регламенті қарастырылып, оның негізінде жасалған жобаның барлық параметрлері көрсетіледі.
Біздің жобамыздың басты мақсаты Алматы қаласы Рысқұлов даңғылын ұзарту жобасын шаруашылықаралық жерге орналастыру жобасын жасау.
Автомобиль жолының жобасы - автомобиль жолының жердегі орналасуын, жоспар элементтерінің параметрлерін, жер төсемінің көлденең және бойлық бейіндерін, жол төсемінің конструкциясын, су өткізетін және өзге де инженерлік құрылыстарды, жолдардың қиылысуы мен түйісуін көрсете отырып, сондай-ақ жолды абаттандыру, жол қозғалысын ұйымдастыру және қауіпсіздігі, құрылысын ұйымдастыру, жол сервисі құрылыстарын және жұмыс көлемі мен құнын анықтау арқылы басқа да инженерлік құрылыстарды орналастыру мәселелерін шеше отырып, автомобиль жолын жобалаудың нәтижесі ұсынылған белгіленген мазмұндағы және құрамдағы есептік және жобалық техника-экономикалық құжаттардың жиынтығы болса, ал автомобиль жолдарын жобалау - автомобиль жолының жобасын әзірлеу бойынша есептік-экономикалық, іздестіру және жобалау-конструкторлық жұмыстар кешені.
Дипломдық жұмыста Алматы қаласы Рысқұлов даңғылын ұзарту жобасында барлық автомобиль жобасының техникалық регламенті қарастырылып, оның негізінде жасалған жобаның барлық параметрлері көрсетіледі.
1 Гендельман М.А., Қырықбаев Ж.Қ. Жерге орналастыру және кадастрдың ғылыми негіздері.- Астана: 2004.
2 Шаруашылықаралық жерге орналастыру. Оқу-әдістемелік кешен. Құрастырған – ҚазҰТУ аға отытушысы Абдығалиева С.С., - Алматы: ҚазҰТУ, 2008.
3 Энциклопедия «Қазақстан»,- Алматы: 1994.
4 2003 жылы 20 маусымда бекітілген «Қазақстан Республикасының Жер кодексі».- Алматы: Юрист, 2009.
5 Нұрпеисова М.Б. Геодезия. – Алматы: Эверо, 2005.
6 Джуламанов Т.Д. Геодезия-I.- Алматы: Эверо, 2005.
7 Поклад Г.Г. Геодезия.- Москва: Недра, 1988.
8 Жерге орналастыру жобасын салу. Оқу-әдістемелік кешен. Құрастырушылар – ҚазҰТУ т.ғ.к. доцент Мадимарова Г.С., ҚазҰТУ аға оқытушы Омарова Ж.Ж.,- Алматы: ҚазҰТУ, 2006.
9 Жерге орналастырудағы және кадастрдағы геодезиялық жұмыстар. Оқу-әдістемелік кешен. Құрастырған – ҚазҰТУ аға оқытушы Абдығалиева С.С., ҚазҰТУ оқытушы Солтабаева С.Т.,- Алматы: ҚазҰТУ, 2007.
10 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 31 наурыздағы
№ 307 қаулысымен бекітілген «Автомобиль жолдарын жобалау кезіндегі қауіпсіздік талаптары» техникалық регламенті.
11 Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 17 шiлдедегi «Автомобиль жолдары туралы» № 245 Заңы.
12 Қазақстан Республикасының 2011 жылғы 1 наурыздағы «Мемлекеттік мүлік туралы» № 413-IV Заңы.
13 1994 жылы 27 желтоқсанда қабылданған ҚР Азаматтық Кодексі (2012.27.04. берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
14 «Территорияларды инженерлік жабдықтау» пәні бойынша Құрастырушылар: оқытушы Тойбаева Р.Е., - Алматы: ҚазҰТУ, 2008.
15 «Тіршілік қауіпсіздігі» Оқу құралы.-Алматы : 2003.
16 Общие требования к построению, изложению, оформлению и содержанию текстового и графического материала СТ РГП 38944979 – 09 – Алматы: КазНТУ, 2009.
2 Шаруашылықаралық жерге орналастыру. Оқу-әдістемелік кешен. Құрастырған – ҚазҰТУ аға отытушысы Абдығалиева С.С., - Алматы: ҚазҰТУ, 2008.
3 Энциклопедия «Қазақстан»,- Алматы: 1994.
4 2003 жылы 20 маусымда бекітілген «Қазақстан Республикасының Жер кодексі».- Алматы: Юрист, 2009.
5 Нұрпеисова М.Б. Геодезия. – Алматы: Эверо, 2005.
6 Джуламанов Т.Д. Геодезия-I.- Алматы: Эверо, 2005.
7 Поклад Г.Г. Геодезия.- Москва: Недра, 1988.
8 Жерге орналастыру жобасын салу. Оқу-әдістемелік кешен. Құрастырушылар – ҚазҰТУ т.ғ.к. доцент Мадимарова Г.С., ҚазҰТУ аға оқытушы Омарова Ж.Ж.,- Алматы: ҚазҰТУ, 2006.
9 Жерге орналастырудағы және кадастрдағы геодезиялық жұмыстар. Оқу-әдістемелік кешен. Құрастырған – ҚазҰТУ аға оқытушы Абдығалиева С.С., ҚазҰТУ оқытушы Солтабаева С.Т.,- Алматы: ҚазҰТУ, 2007.
10 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 31 наурыздағы
№ 307 қаулысымен бекітілген «Автомобиль жолдарын жобалау кезіндегі қауіпсіздік талаптары» техникалық регламенті.
11 Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 17 шiлдедегi «Автомобиль жолдары туралы» № 245 Заңы.
12 Қазақстан Республикасының 2011 жылғы 1 наурыздағы «Мемлекеттік мүлік туралы» № 413-IV Заңы.
13 1994 жылы 27 желтоқсанда қабылданған ҚР Азаматтық Кодексі (2012.27.04. берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
14 «Территорияларды инженерлік жабдықтау» пәні бойынша Құрастырушылар: оқытушы Тойбаева Р.Е., - Алматы: ҚазҰТУ, 2008.
15 «Тіршілік қауіпсіздігі» Оқу құралы.-Алматы : 2003.
16 Общие требования к построению, изложению, оформлению и содержанию текстового и графического материала СТ РГП 38944979 – 09 – Алматы: КазНТУ, 2009.
Пән: Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ
Соңғы жылдардың бедерінде мегаполис қаланың басты мәселесінің бірі көлік
кептелістері екендігі белгілі. Осы түйткілді тарқату мақсатында Алматыда
кешенді шаралар атқарылып келеді. Мегаполисте жол қозғалысы қауіпсіздігі
мен көшелердегі жүктемелерді азайту бұрынғысынша көкейкесті қалпында тұр.
Алматы қаласының жол-көлік магистральдарын дамыту бағдарламасы қазіргі
таңда басты бағдарламалардың бірі. Бұл бағдарламада жолайрықтар салу,
Райымбек, Рысқұлов, Саин, Төле би даңғылдарын кеңейту және біраз
көшелердің жалғасын Шығыс айналма жолына қосу көзделген. Жалпы Алматы
сияқты үлкен қалада атмосфераның негізгі ластаушы көздер көлік (зиянды
заттардың барлығының 80%-ға жуығы) болып табылады. Сондықтан, бас жоспарда
жол-көше желілерін жақсарту, метрополитенді енгізу, электр көліктер үлесін
арттыру, қозғалмалы құрамды жетілдіру, жанармай құю бекеттері мен
техникалық қызмет көрсету желілерін оңтайлы дамыту ұсынылады. Әлемдік
тәжірибеге сәйкес көліктік инфрақұрылымды дамыту мемлекеттік-жеке меншік
әріптестік негізінде жобаларды қаржыландыру арқылы жүзеге асырылады.
Қазақстанда ең ірі автожол магистралін салу жобаларының бірі ҮАААЖ (Үлкен
Алматы айналым автожолы) және осы жобаны салу болып табылады. Үкімет
пікірі бойынша бұл жоба Қазақстандағы автожол саласын дамыту саласында
модельді жоба болуы тиіс. Осы үлкен магистралды жолға Алматы қаласынан
оңай шығу үшін бірқатар қала даңғылдарын ұзарту қажеттілігі туып тұр.
Соның бірі-Рысқұлов даңғылы.
Біздің жобамыздың басты мақсаты Алматы қаласы Рысқұлов даңғылын ұзарту
жобасын шаруашылықаралық жерге орналастыру жобасын жасау.
Автомобиль жолының жобасы - автомобиль жолының жердегі орналасуын, жоспар
элементтерінің параметрлерін, жер төсемінің көлденең және бойлық
бейіндерін, жол төсемінің конструкциясын, су өткізетін және өзге де
инженерлік құрылыстарды, жолдардың қиылысуы мен түйісуін көрсете отырып,
сондай-ақ жолды абаттандыру, жол қозғалысын ұйымдастыру және қауіпсіздігі,
құрылысын ұйымдастыру, жол сервисі құрылыстарын және жұмыс көлемі мен
құнын анықтау арқылы басқа да инженерлік құрылыстарды орналастыру
мәселелерін шеше отырып, автомобиль жолын жобалаудың нәтижесі ұсынылған
белгіленген мазмұндағы және құрамдағы есептік және жобалық
техника-экономикалық құжаттардың жиынтығы болса, ал автомобиль жолдарын
жобалау - автомобиль жолының жобасын әзірлеу бойынша есептік-экономикалық,
іздестіру және жобалау-конструкторлық жұмыстар кешені.
Дипломдық жұмыста Алматы қаласы Рысқұлов даңғылын ұзарту жобасында барлық
автомобиль жобасының техникалық регламенті қарастырылып, оның негізінде
жасалған жобаның барлық параметрлері көрсетіледі.
1 Қазіргі Қазақстан Республикасының жерге орналастыру жұмыстарының
ерекшеліктері
1.1 Жерге орналастырудың мазмұны, мақсаты және міндеттері
Қазақстанда жүргізіліп жатқан жер реформасының негізі ретіндегі заң
актілерінде, жер қатынастарын реттеудің негізгі жолдары мен принциптері
белгіленген. Онда жер ресурстарының, бірінші кезекте, ауыл шаруашылық
мұқтаждықтарына, экологиялық тұрғыдан қауіпсіз және ұтымды пайдалануына
бағытталған іс-шаралар көрсетілген. Бұл бағыттар жерге орналастырудың
басты міндетін – ғылыми тұрғыдан негізделген, экологиялық-экономикалық
және әлеуметтік жағынан тиімді жер иелену және жер пайдалану жүйесін,
соңғысына сәйкесті территориялық реттілікті қалыптастыруды себептейді.
Қазақстан Республикасының жер заңдарында жерге орналастыру жер
қатынастарын реттеуге, жердің тиімді пайдаланылуын және қорғалуын
ұйымдастыруға бағытталған шаралар жүйесі ретінде сипатталады. Бұның
нәтижесінде қолайлы экологиялық жағдай қалыптасып, табиғи ландшафттар
жақсаруға тиісті. Жалпы алғанда, қабылданған заңдар мен актілер - жер
қатынастарын, жер иелену мен пайдалануды реттеуші негізі, ал жерге
орналастыру өкіметтің және оның атқарушы органдарының осы актілерді жүзеге
асыру жөніндегі тұрақты құралы болып табылады. Бірақ жерге орналастырудың
экономикалық мәнін, жерде шаруашылық жүргізудің әр түрлі формаларын
ұйымдастырудағы, сонымен қатар оның басқа инженерлік-экономикалық
кешендермен байланысын, жермен үзілмес байланыстағы өндіріс құралдарын
(ғимараттар мен құрылыстарды, жол торабы мен гидротехникалық
қондырғыларды, көпжылдық көшеттерді және т.с.с.) орналастырудағы ролі мен
маңызын толығырақ көрсете отырып, мақсатын нақтылай түскен дұрыс болар.
Өндірістің, әсіресе ауыл шаруашылық өндірісінің, жоғары тиімділігін
қамтамасыз ету, қай салада болса да жермен байланысты еңбектің өнімділігін
арттыру - жерге орналастырудың мақсаты болып табылады.
Жерді жалпы өндіріс құралы ретінде ұйымдастыра отырып, жерге орналастыру,
әр түрлі өнеркәсіптік, транспорттық, энергетикалық және басқа кәсіпорындар
мен ұйымдардың, олардың технологиялық процестерінің ерекшеліктерін ескере
отырып, территориялық негіздерін жасайды. Әсіресе жерге орналастыру, жер
басты өндіріс құралы ретінде пайдаланылатын, ауыл шаруашылық өндірістің
тиімділігіне тікелей әсер етеді, өйткені бұнда жер тек қана операциялық
базис бола қоймай, бүкіл кеңістік қасиеттерімен, бірінші кезекте
құнарлылығымен, өндіріс процесінің нәтижелерін себептейді. Сондықтан жерге
орналастыру жер иеленушіліктер мен жер пайдаланушылықтарды құрумен, оларды
үнемі жетілдіріп отырумен, межелерін жүргізумен шектелмейді.
Ауыл шаруашылығы саласында жерге орналастыру ауыл шаруашылық алаптарының
құрамын, өндірістік бөлімшелердің, танаптардың және жұмысшы учаскелерінің,
сонымен бірге ауыспалы шабындықтар мен жайылымдардың, жол торабы мен
шаруашылық орталықтарының орналасуын белгілей отырып, бүкіл өндірістің
ұйымдастырылуына территориялық негіз қалыптастырады.[1]
Жерге орналастырудың осы мақсатына сәйкес оның негізгі міндеттері
ағындайды. Соңғылары жер заңдарымен себептеледі және мынадайларына саяды:
республика заңдарының негізінде жер қатынастарын реттеу;
жерде шаруашылық жүргізудің барлық формаларына тең даму жағдайларын жасау;
жердің ұтымды пайдаланылуын және қорғалуын ұйымдастыру;
топырақтың құнарлылығын ұдайы өндіру, табиғи ортаны сақтау және жақсарту,
тұрақты агроландшафттарды жасау;
жылжымайтын мүлік ретіндегі жердің рыногін қалыптастыру және дамыту.
Әрбір тарихи кезеңде жерге орналастырудың мақсат-міндеттеріне қарай оның
мазмұны қалыптасып отырады. Қазіргі кезде ол мынадай жерге орналастыру
іс-қимылдарын қамтиды:
1) республикалық, облыстық және аймақтық жерге орналастыру схемаларын
(жобаларын), жер ресурстарын пайдалану, жақсарту және қорғау жөніндегі
бағдарламаларды әзірлеу;
2) жаңа жер пайдаланушылықтарды құру, іс жүзінде барларын реттестіру
жөніндегі шаруашылықаралық жерге орналастыру жобаларын жасау, учаскелерді
жер бетінде көрсету және межелерін жүргізу, оларды иеленуге немесе
пайдалануға құқық беретін құжаттарды дайындау;
3) елді-мекендердің шекараларын (шептерін) белгілеу және жер бетінде
көрсету, олардың жер шаруашылықтарын реттестіру жөніндегі жобаларды жасау;
4) әкімшілік-территориялық құрылымдардың, айрықша қорғаудағы табиғи
территориялардың және басқа да ерекше пайдаланудағы жер учаскелерінің
шекаралары мен межелерін жер бетінде көрсету;
5) ішкі шаруашылық жерге орналастыру жобаларын, сонымен қатар жаңа
жерлерді игеруге, бүлінгендерін қалпына келтіруге және басқа да жердің
пайдалануына немесе қорғалуына байланысты жобаларды жасау;
6) жерді түгендеу, пайдаланылмай, орынды пайдаланылмай немесе берілген
мақсатына сәйкес емес пайдаланылып жатқан жерлерді анықтау;
7) топографиялық – геодезиялық, картографиялық, топырақ, геоботаникалық
және басқа зерттеу-іздестіру жұмыстарын орындау;
8) жер кадастры мен мониторингін жүргізу;
9) жер ресурстарының күйі мен пайдалану жөніндегі кадастрлық және
тақырыптық карталар мен атластарды жасау;
10) жерді бағалау жұмыстарын жүргізу.
Жерге орналастырудың мазмұны құқықтық, экономикалық және
ұйымдастыру-техникалық шаралар жүйесі болып табылатын жер реформасының
жүзеге асырылуымен тығыз байланысты. Соңғысы нарықтық жағдайлардағы жер
иеленушіліктер мен жер пайдаланушылықтардың мүлде жаңа құрамын қамтамасыз
етуге тиісті. Осыны жүзеге асыру барысында жерге орналастыру ауыл
шаруашылық және ауыл шаруашылық емес мақсатындағы жаңа және бұрыннан бар
жер иелеушіліктер мен жер пайдаланушылықтарды құру және жетілдіру
жөніндегі жобаларды жасаумен айналысады. Сонымен бірге, оған жергілікті
әкімшіліктің арнайы жер қорын қалыптастыру, осы қордан жаңа ШФҚ мен ӨК
құруға, кеңейтуге жер бөліп беру міндеттері жүктелген. Жерді бөліп беру,
тарату, елді мекендердің шептерін белгілеу, олардың жер шаруашылықтарын
реттестіру, жер учаскелерін иеленуге немесе пайдалануға құқық беретін
құжаттарды рәсімдеу және қайта рәсімдеу жөніндегі іс-қимылдар да жерге
орналастыру міндеттерінде қамтылған. Аталған күрделі жобалау жұмыстарын
жүргізу, аналитикалық және есептеу міндеттерін орындау, жерді пайдалану,
жақсарту және қорғау жөніндегі республикалық, облыстық және аймақтық
схема-болжаулар мен бағдарламалардың негізінде жүзеге асырылады. Бұл
болжау және жобалау құжаттарында республиканың, облыстардың, аудандардың
өндірістік күштерінің 15-20 жылдың ішінде орналасуы мен дамуының негізгі
бағыттары қамтылуға тиісті.
Соңғы уақытта ауылды елді-мекендердің, поселкелердің және қалалардың жер
шаруашылықтарын реттестіру жөніндегі жобалардың саны едәуір артуда. Бұндай
жобалар урбанизацияланған территориялардың пайдалану тиімділігін
жоғарлатуға, қалалар мен басқа елді-мекендерде, оларды ары қарай дамытуға
қажетті жер аудандарын іздестіруге бағытталған. Қарастырып отырған
жобалардың елді-мекендерге қатыстыларында, аса маңызды, оларға соңғы
жылдары бөлініп берілген орасан зор көлемді ауыл шаруашылық, әсіресе мал
азығы алаптарының, дұрыс пайдалануын ұйымдастыруды ескерген.
Осымен қатар, жерге орналастыру тақырыбына табиғат қорғау, рекреациялық
және қорықтық тәртіптегі айрықша қорғалудағы территорияларды реттестіру
және межелерін белгілеу жатады. Басқаша айтқанда, қорықтар мен мәдени
зоналарда, сонымен бірге экологиялық дағдарысқа ұшыраған аймақтарда жердің
орынды пайдалануын ұйымдастыру.
Заң бойынша жерге орналастыру іс-қимылдарына әкімшілік-территориялық
құрылымдардың (облыстар мен аудандардың) шекараларын жер бетіне түсіру
жатады. Бұндай іс-қимылдар ретінде ҚР мемлекеттік шекараларын
делимитациялау және демаркациялау жөніндегі жұмыстарды да қарастыруға
болады.
Жерге орналастыру мазмұнының ең көлемді бөлігі болып ішкішаруашылық жерге
орналастыру және ауыл шаруашылық алаптарын жақсарту жөніндегі жұмыс
жобаларды дайындау табылады.
Жердің ауыл шаруашылық өндірістегі басты құралы ретінде ұйымдастырылуының
нәтижесінде агроландшафттың экологиялық тепе-теңдігі және сонымен бірге
нарықтық жағдайдайларда ұдайы өндірісті жүргізуге қажетті тұрақты кіріс
қамтамасыз етіледі.
Ішкішаруашылық жерге орналастыру жобаларын жасау барысында жеке іс-қимыл
ретінде жерді есепке алу мәліметтерін нақтылау, пайдаланылмай немесе
нысаналы түрде пайдаланылмай жатқан жерлерді айқындау мақсатымен
инвентаризация (жерді түгендеу) жүргізіледі. Бұның нәтижесінде арнайы жер
қорын қалыптастыруға қажетті жер учаскелері де анықталып отырады.
Жерді пайдалану, жақсарту және қорғау жөніндегі әр түрлі жұмыс жобаларымен
қатар, пайдалы қазбаларды өндіру немесе басқа антропогендік ықпалдардың
салдарынан бүлінген жерлерді рекультивациялау (қалпына келтіру) жобалары
жасалады.
Жерге орналастыру іс-қимылдарына осылармен бірге топографиялық –
геодезиялық, картографиялық, топырақ, геоботаникалық және басқа да
зерттеу-іздестіру жұмыстарын, жер кадастры мен жер мониторингін жүргізу,
кадастрлық және тақырыптық карталар мен атластарды жасау, жерді бағалау
жұмыстарын орындау жатады.
Жерге орналастырудың негізгі міндеті – ғылыми-техникалық прогрестің
деңгейіне сәйкес жер ресурстарының ұтымды пайдалануы мен қорғалуын
ұйымдастыру. Сондықтан да ол өндіргіш күштерінің дамуына қарай үнемі
өзгертіліп және жетілдіріп отыруға тиісті.
Жерге орналастыру ұғымы
Соңғы онжылдықтың ішінде ҚР жер қатынастары құрылымы, сондай-ақ жерге
орналастырудың өндірістік және құқықтық процесі түбегейлі өзгерді. Жаңадан
пайда болған шаруашылық құрылымдарының аудандары мен межелері көбінесе
жобасыз, қарапайым техникалық тәсілдер арқылы белгіленуде. 90-шы жылдары
орын алған дағдарысқа себепті ішкішаруашылық жерге орналастыру жобалары
мүлде сұраныссыз қалды, ауыл шаруашылық айналымынан орасан зор көлемді
жерлер шығарылып, босалқы жерлер қатарына ауыстырылды, ауыспалы егістер
сақталмай, жалпы жер пайдалану реттілігі бұзылды. Бүгінгі күннің
тәртібінде осы кемшіліктерді жою, жер қатынастары мен жерге орналастыруды
жаңа деңгейге көтеру - шешімін күттіртпейтін мәселеге айналып отыр.
Жерге орналастырудың тәжірибесін, мақсат-міндеттері мен қазіргі және жақын
болашақтағы мазмұнын талдай отырып, толық түрде оған мынадай ғылыми
сипаттама (дефиниция) беруге болады.
Қазіргі жерге орналастыру – бұл еңбектің жоғары әлеуметтік-экономикалық
тиімділігі мен экологиялық тұрғыдан қауіпсіз қоршаған ортаны қамтамасыз
ету мақсатымен жер заңдарын жүзеге асыруға, жер қатынастарын реттеуге,
жерде әр түрлі шаруашылық жүргізу формаларының дамуына тең және қолайлы
жағдайлар жасауға, жерді аса маңызды табиғи ресурс және өндіріс құралы
ретінде ұтымды пайдалануға және қорғауға бағытталған шаралар жүйесі.
Бұндай күрделі сипаттама жерге орналастыруды аса маңызды
инженерлік-экономикалық, техникалық, ұйымдастыру-шаруашылық және құқықтық
шаралар кешені ретінде бейнелейді. Ол жерге орналастырудың бүкіл
аспектілері мен жерді және онымен үзілмес байланыстағы өндіріс құралдарын
реттестіруге қатысты басқа да инженерлік-экономикалық кешендерімен өзара
байланыстарын ашып көрсетеді. Сондықтан бұл түсініктің сипаттамасын жеке
бөліктерге жіктей отырып ұққан дұрыс:
жерге орналастыру – жеке дара іс-қимыл емес, ол шаралар жүйесі;
жерге орналастыру – мемлекеттік шаралар жүйесі, өйткені оның нәтижесінде
Заң негізінде пайда болатын территориялық реттіліктердің формалары
міндетті түрде орындалуға тиісті;
жер заңдарын жүзеге асыру жөніндегі мемлекеттік құрал ретінде, жерге
орналастыру, біріншіден, жер қатынастарын реттеуге, жер пайдаланушылықтар
және жер иеленушіліктер жүйесін қалыптастыруға және үнемі жетілдіріп
отыруға, екіншіден, жердің ұтымды пайдалануын ұйымдастыруға және ысырапты
жұмсаудан, ұқыпсыздықтан, табиғи теріс құбылыстар мен антропогендік
ықпалдардан қорғауға бағытталады;
жерге орналастырудың түпкі мақсаты - әрбір жер учаскесінің жалпы өндіріс
құралы және аса маңызды табиғи ресурс ретіндегі пайдалану тиімділігін
арттыру.
Өткен ғасырдың 40-70 ж.ж. жерге орналастыру ғылыми мектебінің жетекшісі
академик С.А. Удачин жерге орналастыруды техника мен құқықтың экономика
арқылы сынып көрінетін үш қырлы призмамен салыстыра бейнелеген болатын.
Шынында да, жерге орналастыру экономикалық тиімділікті арттыруға
бағытталған, бірақ, ол геодезиялық және басқа техникалық тәсілдерді
қолдана отырып, әр түрлі инженерлік жобаларды жасау, болжауларды әзірлеу
арқылы жүзеге асырылады және де осыларды орындау барысында әрқашанда
құқыққа – заңдар мен нормативтік актілерге, негізделеді.
Соңғы уақытта экологиялық жағдайлардың асқынуына байланысты осы жағынан
қауіпсіз технологияларды қолдану және алаптардың құрамын қалыптастыру
қажеттілігі тууда. Бұнда ландшафттың қасиеттерін ескерген аса маңызды.
С.А. Удачиннің жерге орналастыруға жоғарыда берген сипаттамасына, енді
экология ұғымын қоса айтқан әбден орынды болар еді.
Жерге орналастыру объектісі ретінде республиканың, облыстардың,
аудандардың, қалалардың және басқа да елді-мекендердің территориялары,
бірінші кезекте ауыл шаруашылық және ауыл шаруашылық емес кәсіпорындардың
жер иеленушіліктері мен жер пайдаланушылықтары, жеке жер алаптары мен
учаскелері болып табылады.
Жерге орналастырудың тақырыбы және оның нақты нәтижелері – экономикалық
тұрғыдан тиімді, экология жағынан қолайлы жер категорияларының, жер
иеленушіліктер мен жер пайдаланушылықтардың, өндірістік бөлімшелер мен
әкімшілік территориялардың, жер алаптары мен әр түрлі шаруашылық
алқаптарының (ауыспалы егістіктер мен танаптардың, ауыспалы шабындықтар
мен жайылымдардың жеміс-жидек көшеттері кварталдарының), сондай-ақ
сызықтық контурлардың (жолдардың, каналдардың және т.с.с.) межелері мен
аудандары.
1.2 Жерге орналастырудың құрылымы
Реформаға дейінгі уақыттағы біршама тұрақты жер пайдаланушылықтарды құруға
немесе реттестіруге қатысты жерге орналастыру жұмыстарының мазмұны ШАЖО
және ІШЖО түрлеріне бөлінетін болатын.
Жерге орналастыру объектісіне қарай екі түр тармаққа ажыратылады. Олардың
біреуі ауыл шаруашылық кәсіпорындарының жер пайдаланушылықтарын құруға,
қайта құруға, реттестіруге және жетілдіруге, екіншісі - әр түрлі
мемлекеттік, қоғамдық және жеке шаруашышылық мұқтаждықтарға (өнеркәсіптік,
азаматтық, энергетикалық, гидротехникалық және басқа құрылыстарды
жүргізуге, қорғаныс, транспорт, байланыс, ғылым, мәдениет және т.с.с.) жер
бөліп беруге байланысты. Демек ауыл шаруашылық емес кәсіпорындардың жер
пайдаланушылықтарын құру.
Бұрын ІШЖО-дың екі формасы бөлінетін: жаппай ұжымдау мен совхоздарды
ұйымдастырудан кейінгі алғашқы жылдары (30-60 ж.ж.) ішкіколхоздық және
ішкісовхоздық формалары болатын. Жерге орналастырудың бұл түрінде түр
тармақтары белгіленбеді. Кейінірек, колхоздарда еңбек ақысын ақшалай төлеу
жүйесі енгізілгенде, техника колхоздардың қарамағына ауыстырылғанда,
ішкіколхоздық және ішкісовхоздық жерге орналастыру формаларының ешбір
айырмашылығы болмады. Дегенмен, колхоздарда да, совхоздарда да олардың
мамандандырылғанына, ұйымдастыру-шаруашылық құрылымдарына, жерлерінің
реттестірілуіне байланысты өндірістерінің көлемінде, міндеттерінің мазмұны
мен атқару әдістерінде, сондай-ақ ІШЖО формаларында да айтарлықтай
айырмашылық сақталды. Негізінен ІШЖО тек сол шаруашылықтың ғана мүдделерін
қозғайды.
Жерге орналастыру құрамында оның тек екі түрін белгілегенде жер
категориялары мен жерге орналастыру іс-қимылдарының мазмұны толық
қамтылмайды, өйткені олардың кейбіреулері халық шаруашылығы салалары мен
әкімшілік-территориялық бірлестіктерге, ал кейбіреулері тек жеке
кәсіпорындарға қатысты.
Жерге орналастырудың екінші түрі - шаруашылықаралық жерге орналастыру
(ШАЖО) бір топ шаруашылықтың, ал кейбір кезде бүтін аудандардың
территориясында жүргізіледі, бірақта тек жеке саланың (өнеркәсіп ауыл
шарауашылығы және т.с.с.) шеңберінде. Нақтылы түрде ШАЖО әртүрлі
мемлекеттік және мемлекеттік емес заң тұлғалары мен жеке тұлғалардың
мүдделерін, олардың жер иеленушіліктері мен жер пайдаланушылықтарын құру
немесе қайта құру арқылы қанағаттандырып отырады. Оның түр тармақтары ауыл
шаруашылық және ауыл шаруашылық емес жерлерде жүргізілуіне қарай
ажыратылады.[2]
ІШЖО тек ауыл шаруашылық кәсіпорындарының, серіктестіктердің,
кооперативтердің және ШФҚ-ның шеңберінде ғана жүргізіледі. Оның негізгі
мақсаты жерді өңдеудің жаңа технологиясын енгізуге, топырақты әр түрлі
техногендік және табиғи теріс ықпалдардан қорғауға, мәдени ландшафттарды
жойылудан сақтап қалуға және жаңаларын қалыптастыруға қолайлы
территориялық реттілік жасау.
Ішкішаруашылық жерге орналастыру формаларының бөлінуі суарылмайтын және
суармалы егіншілік аймақтарында жобалық міндеттердің әр түрлі
әдіс-тәсілдері арқылы орындалуымен себептеледі.
Суарылмайтын егіншілік аймақтарында жер учаскелерінің пайдалануы топырақ
қорғау жүйесін, эрозия (жел, су немесе олардың қосыла әсер етуі)
қауіптілігін, жердің сортаңданғандығын және басқа да осы тәріздес теріс
ықпалдарды ескере отырып ұйымдастырылады. Осымен қатар басқа
территориялардың да (аридтік және маусымдық жайылымдар) ерекшеліктері
ескерілуі мүмкін. Суармалы егіншілік дамыған аймақтарда ішкішаруашылық
территорияны реттестіру суару және коллекторлық – дренаждық жүйенің, оның
жеке элементерінің орналасуымен, суды пайдалану мәселелерімен тығыз
байланысты.
Учаскелік жерге орналастыру жеке учаскенің немесе алап түрінің шеңберінде
жүргізіледі. Уческелiк жерге орналастыру ұғымы ауыл шаруашылық
жайылымдарын жақсартуға бағытталған эрозияға қарсы шаралардың кешеннiн
өткiзуiмен және оларды өзгертумен, бүлінген жерлерді қайта қалпына
келтірумен, мал жайылымдарын құрумен, ылғалданған жерлерді мелиорациялау
және суландыру, шаруашылықаралық жолдарды салу және т.б. іс-шаралармен
байланысты.
Жерге орналастырудың бұл түрінде жұмыс жобаларының типтеріне қарай
мынадай түр тармақтарын белгілеуге болады:
1) ауылшаруашылық алаптарды жақсарту;
2) бүлінген жерлерді қалпына келтіру (рекультивация);
3) жаңа жерлерді игеру;
4) культуртехникалық шараларды жүргізу;
5) эрозияға қарсы шараларды жобалау;
6) мелиоративтік шараларды жоспарлау.
2 Алматы қаласы Рысқұлов автокөлік жолының физико- географиялық
орналасу сипаттамасы
2.1 Жалпы сипаттама
Алматы — Қазақстанның ең үлкен қаласы. Ол Тянь-Шань тауларының
солтүстігінде, Іле Алатауының баурайында, Қазақстан Республикасының
оңтүстік-шығысында орналасқан. Қаланың аумағы — 170км² (1-сурет). Алматыда
1 434 755 адам тұрады (2011жыл мәліметтеріне сәйкес). Ал бейресми деректер
бойынша халық саны 2 миллионды құрайды. Оның 54%-ы әйелдер, 46 %-ы – ерлер.
Соңғы бес жыл бедерінде төрт жасқа дейінгі балалар саны 50%-дан астам
көрсеткішке дейін өсті. Алматы байырғыдай Қазақстан қалалары ішіндегі
көпұлтты қала мәртебесіне ие. Этникалық жағын ескерсек, бұл қалада 100-
ден астам ұлт өкілдері тұрады. Қазіргі кезде Алматыда 51,1% қазақтар, 33%
орыстар, 5,7%-ы ұйғырлар, 2%-ға жуық корейлер және дәл осы мөлшерде
татарлар мен 0,5%-ға дейін өзбектер, сондай-ақ 0,4%-ға дейін түріктер
тұрады. Қалада сонымен қатар, 0,5% немістер де тұрып жатыр.[3]
Алматының ЖІӨ 2010 жылы 18.8 млрд АҚШ долларын, ал жан басына
шаққанда 19 мың АҚШ долларын құрап Қазақстанның ЖІӨ 51 бөлігін өндіреді.
1-сурет. Алматы қаласы
Алматы қаласының экономикасын өнеркәсіп, қызмет көрсету аясы мен ауыл
шаруашылық салалары құрайды. Өнеркәсіптегі негізгі салалары өндіріс
орындары, электр қуатын тарату, су, көгілдір отын және өңдеуші кәсіпорындар
болып табылады. Бұларға қоса, химиялық, азық-түлік, металлургиялық және
халық шарушылығының басқа да түрлері даму үстінде. Өңдеу өнеркәсібінің
еншісіне қаладағы барлық өнеркәсіп өнімдерінің 85%-дан астамы тиюде. Соңғы
жылдары ағаш өнімдері мен қортқы көмір (кокс) біршама азайды. Есесіне тігін
және тоқыма өнімдері, химиялық өнеркәсіп, сондай-ақ транспорттық құралдар
мен оларға жабдықтар шығару артты.
Байланыс саласы бойынша айтсақ, оларға көп кіріс әкелген жергілікті
телефон байланысы (1,5%), халықаралық телефон байланысы (4,4%), интернет
желісі (6,6%) және ұялы телефон байланысы (70%-дан астам) болып отыр.
Өсімдік шарушылығының басты көзі – дәнді дақыл, картофель, көкөніс, жеміс-
жидек пен жүзім. Ал малшаруашылығында өсіріліп жатқан малдардан негізінен
ет, сүт, жұмыртқа және жүн алынуда.
Мемлекеттің жалпы ішкі өнімінің (ЖІӨ) 15 бөлігі немесе 2 триллион 273
миллиард теңгесі Алматының еншісіне тиюде, яғни Алматы қаласының әрбір
тұрғынына 15 мың доллардан келеді. Бұл республика бойынша айтсақ, 2,7 есеге
көп. Елдегі салықтың 30%-ы осы қаладан жиналса, мемлекеттің сыртқы тауар
айналымының ішкі 50%-ы және 16 бөлігі Алматыда жүзеге асуда. Барлық банк
жүйесі операцияларының 70%-ы да осы мегаполисте атқарылып жатады. Сонымен
қатар, барлық инвестициялардың 18%-ы, пайдалануға беріліп жатқан
баспаналардың 12%-ы және тауарлардың жеке және көтерме саудасы
операцияларының барлығының 50%-ы Алматының үлесінде.
Алматы экономикасы негізінен қалада жұмыс істеп жатқан банктер мен
шағын және орта бизнестің есебінен дамуда. Мәселен, барлық салықтың 60%-ын
қаладағы саны 78 мыңға жетіп отырған бизнес орындары түсіруде. Сонымен
қатар, қалада 33 екінші деңгейлі банк тіркелген. Бұл жалпы санның 95%-ы.
Транспорт саласы бойынша жұмыс істеп жатқан мекемелер саны 517. Соңғы
жылдары жолаушы тасымалы да, жүк тасымалы да едәуір өсті. Әуедегі
транспортты жылына 20 мың жолаушы пайдалануда. Ал олардың көмегімен
тасымалданатын жүк салмағы жылына 7 мың тоннаны құрап отыр. Автомобиль
транспортымен негізінен түрлі-түсті меттал, құрылыс заттары, басқа да
жүктер тасымалданып жатады.
Алматының тауар мен туризм саласын дамытуға мүмкіндігі мол. Қазір
қаладағы туристік ұйымдар саны 500-ге жуық. Туризм саласының жақсаруының
арқасында соңғы жылдары туристер легі айтарлықтай өсті. Туристік фирмалар
саны да өсіп келеді.
Алматы қаласында аймақтық қаржы орталығын құру туралы 2006 жылы ресми
түрде жарияланған болатын. АӨҚО (Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы
акционерлік қоғамы) қазіргі кезде тұрғындардың қаржы және инвестиция
төңірегіндегі сауатын көтеруге мүдделі және Қазақстанның қаржы аясына
шетелдік инвестиция тартудың тиімді жолдарын қарастырып, еліміздің құнды
қағаздарын халықарылық нарыққа кіріктірумен айналысуда.
Қазіргі кезде Алматыда сауда-саттық саласы бойынша 3100 нысан жұмыс
істеуде. Олар - бірнеше топқа бөлініп отыр: азық-түлік, өнеркәсіп салалары,
базар, сауда кешендері және баспана.
2.2 Климаты
Алматы климаты - континентік. Ен ыстық ай — шілде- тамыз. Ен суық ай
— қаңтар. Орташа жылдық температурасы 10°С кұрайды, қаңтардың орташа
температурасы шамамен -4.7°С, ал шілдеде +23.8°С. Үсіктер қараша айында
бастап, сәуірде аяқталады. Қатты аяздар 67 күн болады — желтоқсаның 19
бастап, ақпанның 23-інде аяқталады. Ыстық күндер 30°С-қа дейін — 36 күн
болады. 15 күнде Алматыда жиі-жиі жел соғады (15 мс). 50-70 күндер туман
болады. Ауаның орташа жылдық температурасы 2,8 – 3,6ºС, жазда орташа
айлық температура 23-24ºС. Ауаның абсолюттік максимум температурасы +42ºС,
ауаның абсолюттік минимум температурасы - 38ºС. Температурасы 10ºС-тан
жоғары кезеңге қолайлы температуралардың сомасы 2400-2800ºС жетеді.
Температурасы 10ºС-тан жоғары вегетациялық кезең – 135-150 күн (1-кесте).
1-кесте
Алматы қаласы ауа райы
Алматы ауа райы
Көрсеткіш Қаң Ақп Н
а
у
Нобайлық графикалық материалдар
Ахуалдық жоспар (трассаның сұлбасы)
Техникалық-экономикалық көрсеткіштер (сәйкестендірілген өлшем
бірлігіндегі)
Құрылыс ұзындығы 3км (ұзақтылығы)2001 жылғы базалық бағалар деңгейіндегі
Жол санаты Ia құрылыстың сметалық жалпы сметалық құны,
Қозғалыс жолағының саны 4 оның ішінде:
Жер төсемінің ені -ҚҚЖ
Өтетін бөліктің ені –––––––жылғы ағымдағы бағасындағы
Жол киімінің түрі құрылыстың жалпы сметалық құны, соның
Жабындының түрі ішінде:
-ҚҚЖ
-Құрылыстың ұзақтығы
Қосымша мәліметтер, соның ішінде:
жобаның (жұмыс жобасының) құрамы;
ауданның климаттық, инженерлік-геологиялық шарттары туралы мәліметтер;
автомобиль жолдарының негізгі құрылымдық шешімдері
Лауазымы және жетекшінің
тегі, аты-жөні –––––––––––––––қолы, мөр орны
Лауазымы және төлқұжатты құрастырушы жауаптының
тегі, аты-жөні–––––қолы
––––––––––––––– құрастырылған күні
4.3 Рысқұлов даңғылын ұзарту жобасында қызыл сызық шекарасына кіретін
объектілерді мемлекет мұқтаждығы үшін иеліктен шығару
Соңғы жылдардың бедерінде мегаполис қаланың басты мәселесінің бірі
көлік кептелістері екендігі белгілі. Осы түйткілді тарқату мақсатында
Алматыда кешенді шаралар атқарылып келеді. Мегаполисте жол қозғалысы
қауіпсіздігі мен көшелердегі жүктемелерді азайту бұрынғысынша көкейкесті
қалпында тұр. Алматы қаласының жол-көлік магистральдарын дамыту
бағдарламасыда қазіргі таңда басты бағдарламалардың бірі. Бұл бағдарламада
жолайрықтар салу, Райымбек, Рысқұлов, Саин, Төле би даңғылдарын кеңейту
және біраз көшелердің жалғасын шығыс айналма жолына қосу көзделген. Жалпы
Алматы сияқты үлкен қалада атмосфераның негізгі ластаушы көздер көлік
(зиянды заттардың барлығының 80%-ға жуығы) болып табылады. Сондықтан, бас
жоспарда жол-көше желілерін жақсарту, метрополитенді енгізу, электр
көліктер үлесін арттыру, қозғалмалы құрамды жетілдіру, жанармай құю
бекеттері мен техникалық қызмет көрсету желілерін оңтайлы дамыту ұсынылады.
Ал бас жоспарға сәйкес жол құрылыс жобасын жасағанда кейбір жеке
меншіктегі жер телімдері жоба бойынша жол жолағының қызыл сызығына түсіп
қалады. Осындай жер телімдер мен объектілерді мемлекет мұқтаждығы үшін
сатып алу жолымен алу процессі жүргізіледі.
Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығару
жайында мүлік туралы заңда 6-тарауда қарастырылған.
Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығарудың
нысанасы мен жалпы шарттарына тоқталатын болсақ:
1. Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығару тек
қана жер учаскесіне қатысты жүзеге асырылады.
Егер жер учаскесіне жеке меншік құқығын құқықтық кадастрдағы
мәліметтердің және (немесе) құқық белгілейтін құжаттардың негізінде растау
мүмкін болмаса, онда мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп иеліктен шығару осы
учаскеде орналасқан ғимараттарға, құрылыстарға және жылжымайтын өзге де
объектілерге (тұрғын жайларға, тұрғын үйлерге (тұрғын үй ғимараттарына),
тұрғын үй-жайларға (пәтерлерге), тұрғын емес үй-жайларға) қатысты жүзеге
асырылады.
2. Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығару
мәжбүрлеп иеліктен шығару рәсімдерінің жариялылығы сақталған кезде
жүргізілуі мүмкін. Алып қойылатын мүліктің меншік иесі тарапынан талаптар
болған кезде жариялылықтың болмауы мүлікті мемлекет мұқтажы үшін алып
қоюдан бас тартуға негіз болып табылады.
3. Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығару туралы
меншік иесі немесе мемлекеттік емес жер пайдаланушы хабарлама алған сәттен
бастап, мемлекеттің оны сатып алуға басым құқығы болады.
4. Мемлекет мұқтажы үшін алып қойылатын мүліктің меншік иесінің
құқықтарын қорғау сот тәртібімен жүзеге асырылады.
5. Мемлекет мұқтажы үшін алып қойылатын мүліктің меншік иесі Қазақстан
Республикасының Үкіметі немесе жергілікті атқарушы орган қаулыны
қабылдағаннан кейін кез келген сәтте және атқарушы орган жер учаскесін
мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер учаскесін немесе
жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығару туралы талап-арызбен сотқа
жүгінгенге дейін сәйкес келісім рәсімдеріне бастама жасауға құқылы.
6. Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығару
туралы қағидалар ескеріле отырып, жер учаскесі жеке тұлғаның немесе
мемлекеттік емес заңды тұлғаның жер пайдалануында болған жағдайларда да
қолданылады.
Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығаруды
жүзеге асыру принциптерін атап кететін болсақ:
1. Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығару жеке
тұлғалардың және мемлекеттік емес заңды тұлғалардың меншігіндегі мүлікті
иеліктен шығарудың ерекше жағдайы болып табылады және Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінде және Қазақстан Республикасының
заңдарында көзделген мүлікті иеліктен шығарудың барлық өзге де ықтимал
жағдайларын пайдалану мүмкін болмаған кезде ғана жүзеге асырылуы мүмкін.
2. Мемлекет мұқтажын қанағаттандырудың өзге (балама) тәсілі болған
кезде жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығаруға
жол берілмейді.
3. Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың коммерциялық мақсаттарын және
мемлекеттік емес мүдделерді қанағаттандыру мақсаттарын көздейтін мүлікті
кез келген алып қою не мемлекеттік функцияларды жүзеге асыру мақсатынан
туындамайтын және қоғамдық маңызды мақсаттарды көздемейтін мүлікті өзге де
алып қою мүлікті мемлекет мұқтажы үшін алып қою болып танылмайды. Бұл
жағдайларда мүлікті иеліктен шығаруға мүліктің меншік иесі мен коммерциялық
мақсаттарды көздейтін тұлға арасындағы келісім бойынша олардың арасында
жасалған мүлікті сатып алу-сату шарты негізінде жол беріледі.
4. Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығаруға
мемлекет мұқтажын қанағаттандыру үшін қаншалықты қажет болса, сондай
көлемде ғана жол беріледі.
5. Осы ережелерді орындамау жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып
қоюға байланысты жер учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп
иеліктен шығарудан соттың бас тартуы және қаулының күшін жою үшін негіз
болып табылады.
Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығарудың
басталуы және тоқтатылуыда Мүлік туралы заң аясында жүргізіледі.
Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 84-бабында көзделген ерекше
жағдайларда, жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығарудың
басталуы туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің немесе Қазақстан
Республикасының Жер кодексінде көзделген құзыретіне сәйкес жергілікті
атқарушы органның қаулысы қабылданады.
Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығарудың
басталуы туралы қаулыда:
1) мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп иеліктен шығарудың мақсаты мен
негіздері;
2) жер учаскесінің орналасқан жері, алаңы, кадастрлық нөмірі;
3) мүліктің меншік иесі немесе мемлекеттік емес жер пайдаланушы;
4) мәжбүрлеп иеліктен шығару күні көрсетіледі, бірақ ол бұл қаулының
ресми жариялану күнінен үш айдан ерте болмауға тиіс;
5) келісім рәсімдерін жүзеге асыру асыру үшін меншік иесінің немесе
мемлекеттік емес жер пайдаланушының жүгінетін орны көрсетіледі.
Егер көрсетілген қаулыға өзгерістер енгізілген жағдайда, мемлекет
мұқтажы үшін мәжбүрлеп иеліктен шығару рәсімі бұл қаулыға өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы қаулы жарияланған күннен бастап қайтадан жүзеге
асырылады.
Көрсетілген қаулы, қажет болған жағдайда, жер учаскесін мемлекет
мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер учаскесін немесе өзге де жылжымайтын
мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығаруға байланысты өзге де мәліметтерді қамтуы
мүмкін.
Қаулыны қабылдау, жоғары тұрған атқарушы органның құзыретіне кірген
жағдайда, осы қаулыны қабылдау үшін, сондай-ақ сотқа талап-арыз келтіру
үшін материалдар дайындауды және сотта оның мүдделерін білдіруді жер
учаскесі орналасқан жер бойынша төмен тұрған атқарушы орган жүзеге асырады.
Қаулыны атқарушы орган мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп иеліктен шығарудың
тоқтатылғаны туралы қаулы қабылдау арқылы мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп
иеліктен шығару рәсімін тоқтатуға құқылы.
Қаулылар олар қабылданған кезден бастап үш жұмыс күні ішінде тиісінше
республикалық немесе жергілікті бұқаралық ақпарат құралдарында жариялануға
тиіс.
Егер жер учаскесіне жеке меншік құқығы Қазақстан Республикасының
заңнамасында белгіленген тәртіппен тіркелмеген болса, меншік иесі қаулы
қабылданғаннан кейін оған қатысты қаулы қабылданған жер учаскесіне жеке
меншік құқығын растау бойынша қажетті іс-шараларды жүзеге асыра алады.
Бұл ретте, қаулыда белгіленген мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп
иеліктен шығару мерзімі алты айдан аспайтын уақытқа ұзартылады.
Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығару
туралы хабарлау тәртібі:
Атқарушы орган немесе жоғары тұрған органның тапсырмасы бойынша
төменгі тұрған орган қаулы жарияланғаннан кейін күнтізбелік үш күннен
кешіктірмей, меншік иесіне немесе мемлекеттік емес жер пайдаланушыға жер
учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер учаскесін немесе
өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығару туралы жазбаша
хабарламаны оған жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты
жер учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті сатып алу туралы шарттың
жобасын қоса тіркеп, пошта жөнелтілімін алғаны туралы хабарламаны міндетті
түрде алатындай етіп, пошта арқылы жібереді. Пошта жөнелтілімін алғаны
туралы хабарлама болмаған жағдайда, осы тармақта көрсетілген құжаттар
қайтадан жіберіледі.
Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығару
туралы хабарлама заңдық талап ретінде Жылжымайтын мүлікке құқықтарды
мемлекеттік тіркеу туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес
мемлекеттік тіркелуге жатады.[12]
Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығару,
қаулыда белгіленген мерзімдер өткеннен кейін меншік иесінің немесе
мемлекеттік емес жер пайдаланушының келісімімен не сот шешімі бойынша
жүзеге асырылады.
Концессиялық жобаларды іске асыру мақсатында жер учаскесін мемлекет
мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер учаскесін немесе өзге де жылжымайтын
мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығаруды жергілікті атқарушы органдар концессия
шартында көзделген талаптар мен мерзімдерде, бірақ концессия объектісін
немесе концессия объектісінің аяқталмаған құрылысын мемлекеттік меншікке
беруден кешіктірмей, олар сатып алған жер учаскелерін концедентке беру
шартымен концессионердің қаражаты есебінен жүзеге асыруы мүмкін.
Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті сатып алу туралы шарт немесе
соттың шешімі жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығаруға
негіз болып табылады.
Сотта дау айтылмаған немесе күші жойылмаған қаулы, сондай-ақ
белгіленген тәртіпті бұзу жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға
байланысты жер учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп
иеліктен шығаруды жүргізуге негіз болмайды.
Жеке меншік құқығын және жер пайдалану құқығын, сондай-ақ мемлекеттің
жер учаскесіне және өзге де жылжымайтын мүлікке құқығын тоқтату Қазақстан
Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен, жер учаскесін мемлекет
мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер учаскесін немесе өзге де жылжымайтын
мүлікті сатып алу туралы шарттың немесе сот шешімінің және қаулыны
қабылдаған органның өтінішінің негізінде жылжымайтын мүлікке құқықтарды
мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыратын органда мемлекеттік тіркелуге жатады.
Жергілікті атқарушы орган тиісті жергілікті өкілді органға жер
учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер учаскесін немесе
өзге де жылжымайтын мүлікті сатып алу туралы шарт жобасын меншік иесі
немесе мемлекеттік емес жер пайдаланушы жер учаскесін немесе оған
құқықтарды мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп иеліктен шығару туралы
хабарламаны алған сәттен бастап екі ай мерзімде табыс етеді.
Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті сатып алу туралы шарт жобасын
жергілікті өкілді органның тұрақты комиссиясы ол енгізілген сәттен бастап
екі апта мерзімнен кешіктірмей, меншік иесін және иеліктен шығарылатын
мүлікке қатысты құқықтары тоқтатылатын немесе шектелетін тұлғаларды
міндетті түрде шақыра отырып қарайды.
Мемлекет мұқтажы үшін иеліктен шығарылатын мүліктің меншік иесімен
немесе мемлекеттік емес жер пайдаланушымен және мәжбүрлеп иеліктен шығару
кезінде иеліктен шығарылатын мүлікке қатысты құқықтары тоқтатылатын немесе
шектелетін басқа да тұлғалармен келісімге қол жеткізілген кезде жер
учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер учаскесін немесе
өзге де жылжымайтын мүлікті сатып алу туралы шартты атқарушы орган
жергілікті өкілді органмен келісім бойынша бекітеді және оған меншік иесі
немесе жер пайдаланушы қол қояды.
Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті сатып алу туралы шартта:
1) Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 87-бабында және мүлік туралы
Заңның 67-бабында белгіленген тәртіппен айқындалатын алып қойылатын жер
учаскесінің бағасы және жылжымайтын мүлік объектісінің не меншік иесіне
немесе жер пайдаланушыға алып қойылатын жер учаскесінің орнына берілетін
жер учаскесінің сәйкестендіру сипаттамасы;
2) егер алып қойылатын жер учаскесінің бағасы оның орнына берілетін жер
учаскесінің бағасынан (құнынан) жоғары болса, құнының айырмасы;
3) өтелуге жататын залалдардың, оның ішінде жер учаскесін мемлекет
мұқтажы үшін алып қоюға байланысты алып қойылатын жылжымайтын мүлік құнының
мөлшері, олар мәжбүрлеп иеліктен шығаруға байланысты келтірілген жағдайда;
4) жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты алып
қойылатын жер учаскесінің немесе өзге де жылжымайтын мүліктің бағасын
(құнын) төлеу мерзімі немесе мемлекет мұқтажы үшін алып қойылатын жер
учаскесінің орнына меншік иесіне ұсынылатын жер учаскесін (өзге де
жылжымайтын мүлікті) беру мерзімі;
5) мемлекет мұқтажы үшін иеліктен шығарылатын мүлік құрамы;
6) иеліктен шығарылатын мүлікке қатысты құқықтары тоқтатылатын немесе
шектелетін адамдардың тізбесі;
7) мемлекет мұқтажы үшін мүлікті сатып алуға арналған мемлекет
шығыстарын қаржыландыру тәртібі қамтылуға тиіс.
Мемлекет мұқтажы үшін алып қойылатын мүліктің меншік иесі немесе
мемлекеттік емес жер пайдаланушы қаулымен келіспеген және (немесе) онымен
мемлекет мұқтажы үшін алып қойылатын мүліктің құны және өтеуге жатқызылатын
залалдардың мөлшері туралы келісімге қол жеткізілмеген жағдайда, меншік
иесі немесе мемлекеттік емес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Соңғы жылдардың бедерінде мегаполис қаланың басты мәселесінің бірі көлік
кептелістері екендігі белгілі. Осы түйткілді тарқату мақсатында Алматыда
кешенді шаралар атқарылып келеді. Мегаполисте жол қозғалысы қауіпсіздігі
мен көшелердегі жүктемелерді азайту бұрынғысынша көкейкесті қалпында тұр.
Алматы қаласының жол-көлік магистральдарын дамыту бағдарламасы қазіргі
таңда басты бағдарламалардың бірі. Бұл бағдарламада жолайрықтар салу,
Райымбек, Рысқұлов, Саин, Төле би даңғылдарын кеңейту және біраз
көшелердің жалғасын Шығыс айналма жолына қосу көзделген. Жалпы Алматы
сияқты үлкен қалада атмосфераның негізгі ластаушы көздер көлік (зиянды
заттардың барлығының 80%-ға жуығы) болып табылады. Сондықтан, бас жоспарда
жол-көше желілерін жақсарту, метрополитенді енгізу, электр көліктер үлесін
арттыру, қозғалмалы құрамды жетілдіру, жанармай құю бекеттері мен
техникалық қызмет көрсету желілерін оңтайлы дамыту ұсынылады. Әлемдік
тәжірибеге сәйкес көліктік инфрақұрылымды дамыту мемлекеттік-жеке меншік
әріптестік негізінде жобаларды қаржыландыру арқылы жүзеге асырылады.
Қазақстанда ең ірі автожол магистралін салу жобаларының бірі ҮАААЖ (Үлкен
Алматы айналым автожолы) және осы жобаны салу болып табылады. Үкімет
пікірі бойынша бұл жоба Қазақстандағы автожол саласын дамыту саласында
модельді жоба болуы тиіс. Осы үлкен магистралды жолға Алматы қаласынан
оңай шығу үшін бірқатар қала даңғылдарын ұзарту қажеттілігі туып тұр.
Соның бірі-Рысқұлов даңғылы.
Біздің жобамыздың басты мақсаты Алматы қаласы Рысқұлов даңғылын ұзарту
жобасын шаруашылықаралық жерге орналастыру жобасын жасау.
Автомобиль жолының жобасы - автомобиль жолының жердегі орналасуын, жоспар
элементтерінің параметрлерін, жер төсемінің көлденең және бойлық
бейіндерін, жол төсемінің конструкциясын, су өткізетін және өзге де
инженерлік құрылыстарды, жолдардың қиылысуы мен түйісуін көрсете отырып,
сондай-ақ жолды абаттандыру, жол қозғалысын ұйымдастыру және қауіпсіздігі,
құрылысын ұйымдастыру, жол сервисі құрылыстарын және жұмыс көлемі мен
құнын анықтау арқылы басқа да инженерлік құрылыстарды орналастыру
мәселелерін шеше отырып, автомобиль жолын жобалаудың нәтижесі ұсынылған
белгіленген мазмұндағы және құрамдағы есептік және жобалық
техника-экономикалық құжаттардың жиынтығы болса, ал автомобиль жолдарын
жобалау - автомобиль жолының жобасын әзірлеу бойынша есептік-экономикалық,
іздестіру және жобалау-конструкторлық жұмыстар кешені.
Дипломдық жұмыста Алматы қаласы Рысқұлов даңғылын ұзарту жобасында барлық
автомобиль жобасының техникалық регламенті қарастырылып, оның негізінде
жасалған жобаның барлық параметрлері көрсетіледі.
1 Қазіргі Қазақстан Республикасының жерге орналастыру жұмыстарының
ерекшеліктері
1.1 Жерге орналастырудың мазмұны, мақсаты және міндеттері
Қазақстанда жүргізіліп жатқан жер реформасының негізі ретіндегі заң
актілерінде, жер қатынастарын реттеудің негізгі жолдары мен принциптері
белгіленген. Онда жер ресурстарының, бірінші кезекте, ауыл шаруашылық
мұқтаждықтарына, экологиялық тұрғыдан қауіпсіз және ұтымды пайдалануына
бағытталған іс-шаралар көрсетілген. Бұл бағыттар жерге орналастырудың
басты міндетін – ғылыми тұрғыдан негізделген, экологиялық-экономикалық
және әлеуметтік жағынан тиімді жер иелену және жер пайдалану жүйесін,
соңғысына сәйкесті территориялық реттілікті қалыптастыруды себептейді.
Қазақстан Республикасының жер заңдарында жерге орналастыру жер
қатынастарын реттеуге, жердің тиімді пайдаланылуын және қорғалуын
ұйымдастыруға бағытталған шаралар жүйесі ретінде сипатталады. Бұның
нәтижесінде қолайлы экологиялық жағдай қалыптасып, табиғи ландшафттар
жақсаруға тиісті. Жалпы алғанда, қабылданған заңдар мен актілер - жер
қатынастарын, жер иелену мен пайдалануды реттеуші негізі, ал жерге
орналастыру өкіметтің және оның атқарушы органдарының осы актілерді жүзеге
асыру жөніндегі тұрақты құралы болып табылады. Бірақ жерге орналастырудың
экономикалық мәнін, жерде шаруашылық жүргізудің әр түрлі формаларын
ұйымдастырудағы, сонымен қатар оның басқа инженерлік-экономикалық
кешендермен байланысын, жермен үзілмес байланыстағы өндіріс құралдарын
(ғимараттар мен құрылыстарды, жол торабы мен гидротехникалық
қондырғыларды, көпжылдық көшеттерді және т.с.с.) орналастырудағы ролі мен
маңызын толығырақ көрсете отырып, мақсатын нақтылай түскен дұрыс болар.
Өндірістің, әсіресе ауыл шаруашылық өндірісінің, жоғары тиімділігін
қамтамасыз ету, қай салада болса да жермен байланысты еңбектің өнімділігін
арттыру - жерге орналастырудың мақсаты болып табылады.
Жерді жалпы өндіріс құралы ретінде ұйымдастыра отырып, жерге орналастыру,
әр түрлі өнеркәсіптік, транспорттық, энергетикалық және басқа кәсіпорындар
мен ұйымдардың, олардың технологиялық процестерінің ерекшеліктерін ескере
отырып, территориялық негіздерін жасайды. Әсіресе жерге орналастыру, жер
басты өндіріс құралы ретінде пайдаланылатын, ауыл шаруашылық өндірістің
тиімділігіне тікелей әсер етеді, өйткені бұнда жер тек қана операциялық
базис бола қоймай, бүкіл кеңістік қасиеттерімен, бірінші кезекте
құнарлылығымен, өндіріс процесінің нәтижелерін себептейді. Сондықтан жерге
орналастыру жер иеленушіліктер мен жер пайдаланушылықтарды құрумен, оларды
үнемі жетілдіріп отырумен, межелерін жүргізумен шектелмейді.
Ауыл шаруашылығы саласында жерге орналастыру ауыл шаруашылық алаптарының
құрамын, өндірістік бөлімшелердің, танаптардың және жұмысшы учаскелерінің,
сонымен бірге ауыспалы шабындықтар мен жайылымдардың, жол торабы мен
шаруашылық орталықтарының орналасуын белгілей отырып, бүкіл өндірістің
ұйымдастырылуына территориялық негіз қалыптастырады.[1]
Жерге орналастырудың осы мақсатына сәйкес оның негізгі міндеттері
ағындайды. Соңғылары жер заңдарымен себептеледі және мынадайларына саяды:
республика заңдарының негізінде жер қатынастарын реттеу;
жерде шаруашылық жүргізудің барлық формаларына тең даму жағдайларын жасау;
жердің ұтымды пайдаланылуын және қорғалуын ұйымдастыру;
топырақтың құнарлылығын ұдайы өндіру, табиғи ортаны сақтау және жақсарту,
тұрақты агроландшафттарды жасау;
жылжымайтын мүлік ретіндегі жердің рыногін қалыптастыру және дамыту.
Әрбір тарихи кезеңде жерге орналастырудың мақсат-міндеттеріне қарай оның
мазмұны қалыптасып отырады. Қазіргі кезде ол мынадай жерге орналастыру
іс-қимылдарын қамтиды:
1) республикалық, облыстық және аймақтық жерге орналастыру схемаларын
(жобаларын), жер ресурстарын пайдалану, жақсарту және қорғау жөніндегі
бағдарламаларды әзірлеу;
2) жаңа жер пайдаланушылықтарды құру, іс жүзінде барларын реттестіру
жөніндегі шаруашылықаралық жерге орналастыру жобаларын жасау, учаскелерді
жер бетінде көрсету және межелерін жүргізу, оларды иеленуге немесе
пайдалануға құқық беретін құжаттарды дайындау;
3) елді-мекендердің шекараларын (шептерін) белгілеу және жер бетінде
көрсету, олардың жер шаруашылықтарын реттестіру жөніндегі жобаларды жасау;
4) әкімшілік-территориялық құрылымдардың, айрықша қорғаудағы табиғи
территориялардың және басқа да ерекше пайдаланудағы жер учаскелерінің
шекаралары мен межелерін жер бетінде көрсету;
5) ішкі шаруашылық жерге орналастыру жобаларын, сонымен қатар жаңа
жерлерді игеруге, бүлінгендерін қалпына келтіруге және басқа да жердің
пайдалануына немесе қорғалуына байланысты жобаларды жасау;
6) жерді түгендеу, пайдаланылмай, орынды пайдаланылмай немесе берілген
мақсатына сәйкес емес пайдаланылып жатқан жерлерді анықтау;
7) топографиялық – геодезиялық, картографиялық, топырақ, геоботаникалық
және басқа зерттеу-іздестіру жұмыстарын орындау;
8) жер кадастры мен мониторингін жүргізу;
9) жер ресурстарының күйі мен пайдалану жөніндегі кадастрлық және
тақырыптық карталар мен атластарды жасау;
10) жерді бағалау жұмыстарын жүргізу.
Жерге орналастырудың мазмұны құқықтық, экономикалық және
ұйымдастыру-техникалық шаралар жүйесі болып табылатын жер реформасының
жүзеге асырылуымен тығыз байланысты. Соңғысы нарықтық жағдайлардағы жер
иеленушіліктер мен жер пайдаланушылықтардың мүлде жаңа құрамын қамтамасыз
етуге тиісті. Осыны жүзеге асыру барысында жерге орналастыру ауыл
шаруашылық және ауыл шаруашылық емес мақсатындағы жаңа және бұрыннан бар
жер иелеушіліктер мен жер пайдаланушылықтарды құру және жетілдіру
жөніндегі жобаларды жасаумен айналысады. Сонымен бірге, оған жергілікті
әкімшіліктің арнайы жер қорын қалыптастыру, осы қордан жаңа ШФҚ мен ӨК
құруға, кеңейтуге жер бөліп беру міндеттері жүктелген. Жерді бөліп беру,
тарату, елді мекендердің шептерін белгілеу, олардың жер шаруашылықтарын
реттестіру, жер учаскелерін иеленуге немесе пайдалануға құқық беретін
құжаттарды рәсімдеу және қайта рәсімдеу жөніндегі іс-қимылдар да жерге
орналастыру міндеттерінде қамтылған. Аталған күрделі жобалау жұмыстарын
жүргізу, аналитикалық және есептеу міндеттерін орындау, жерді пайдалану,
жақсарту және қорғау жөніндегі республикалық, облыстық және аймақтық
схема-болжаулар мен бағдарламалардың негізінде жүзеге асырылады. Бұл
болжау және жобалау құжаттарында республиканың, облыстардың, аудандардың
өндірістік күштерінің 15-20 жылдың ішінде орналасуы мен дамуының негізгі
бағыттары қамтылуға тиісті.
Соңғы уақытта ауылды елді-мекендердің, поселкелердің және қалалардың жер
шаруашылықтарын реттестіру жөніндегі жобалардың саны едәуір артуда. Бұндай
жобалар урбанизацияланған территориялардың пайдалану тиімділігін
жоғарлатуға, қалалар мен басқа елді-мекендерде, оларды ары қарай дамытуға
қажетті жер аудандарын іздестіруге бағытталған. Қарастырып отырған
жобалардың елді-мекендерге қатыстыларында, аса маңызды, оларға соңғы
жылдары бөлініп берілген орасан зор көлемді ауыл шаруашылық, әсіресе мал
азығы алаптарының, дұрыс пайдалануын ұйымдастыруды ескерген.
Осымен қатар, жерге орналастыру тақырыбына табиғат қорғау, рекреациялық
және қорықтық тәртіптегі айрықша қорғалудағы территорияларды реттестіру
және межелерін белгілеу жатады. Басқаша айтқанда, қорықтар мен мәдени
зоналарда, сонымен бірге экологиялық дағдарысқа ұшыраған аймақтарда жердің
орынды пайдалануын ұйымдастыру.
Заң бойынша жерге орналастыру іс-қимылдарына әкімшілік-территориялық
құрылымдардың (облыстар мен аудандардың) шекараларын жер бетіне түсіру
жатады. Бұндай іс-қимылдар ретінде ҚР мемлекеттік шекараларын
делимитациялау және демаркациялау жөніндегі жұмыстарды да қарастыруға
болады.
Жерге орналастыру мазмұнының ең көлемді бөлігі болып ішкішаруашылық жерге
орналастыру және ауыл шаруашылық алаптарын жақсарту жөніндегі жұмыс
жобаларды дайындау табылады.
Жердің ауыл шаруашылық өндірістегі басты құралы ретінде ұйымдастырылуының
нәтижесінде агроландшафттың экологиялық тепе-теңдігі және сонымен бірге
нарықтық жағдайдайларда ұдайы өндірісті жүргізуге қажетті тұрақты кіріс
қамтамасыз етіледі.
Ішкішаруашылық жерге орналастыру жобаларын жасау барысында жеке іс-қимыл
ретінде жерді есепке алу мәліметтерін нақтылау, пайдаланылмай немесе
нысаналы түрде пайдаланылмай жатқан жерлерді айқындау мақсатымен
инвентаризация (жерді түгендеу) жүргізіледі. Бұның нәтижесінде арнайы жер
қорын қалыптастыруға қажетті жер учаскелері де анықталып отырады.
Жерді пайдалану, жақсарту және қорғау жөніндегі әр түрлі жұмыс жобаларымен
қатар, пайдалы қазбаларды өндіру немесе басқа антропогендік ықпалдардың
салдарынан бүлінген жерлерді рекультивациялау (қалпына келтіру) жобалары
жасалады.
Жерге орналастыру іс-қимылдарына осылармен бірге топографиялық –
геодезиялық, картографиялық, топырақ, геоботаникалық және басқа да
зерттеу-іздестіру жұмыстарын, жер кадастры мен жер мониторингін жүргізу,
кадастрлық және тақырыптық карталар мен атластарды жасау, жерді бағалау
жұмыстарын орындау жатады.
Жерге орналастырудың негізгі міндеті – ғылыми-техникалық прогрестің
деңгейіне сәйкес жер ресурстарының ұтымды пайдалануы мен қорғалуын
ұйымдастыру. Сондықтан да ол өндіргіш күштерінің дамуына қарай үнемі
өзгертіліп және жетілдіріп отыруға тиісті.
Жерге орналастыру ұғымы
Соңғы онжылдықтың ішінде ҚР жер қатынастары құрылымы, сондай-ақ жерге
орналастырудың өндірістік және құқықтық процесі түбегейлі өзгерді. Жаңадан
пайда болған шаруашылық құрылымдарының аудандары мен межелері көбінесе
жобасыз, қарапайым техникалық тәсілдер арқылы белгіленуде. 90-шы жылдары
орын алған дағдарысқа себепті ішкішаруашылық жерге орналастыру жобалары
мүлде сұраныссыз қалды, ауыл шаруашылық айналымынан орасан зор көлемді
жерлер шығарылып, босалқы жерлер қатарына ауыстырылды, ауыспалы егістер
сақталмай, жалпы жер пайдалану реттілігі бұзылды. Бүгінгі күннің
тәртібінде осы кемшіліктерді жою, жер қатынастары мен жерге орналастыруды
жаңа деңгейге көтеру - шешімін күттіртпейтін мәселеге айналып отыр.
Жерге орналастырудың тәжірибесін, мақсат-міндеттері мен қазіргі және жақын
болашақтағы мазмұнын талдай отырып, толық түрде оған мынадай ғылыми
сипаттама (дефиниция) беруге болады.
Қазіргі жерге орналастыру – бұл еңбектің жоғары әлеуметтік-экономикалық
тиімділігі мен экологиялық тұрғыдан қауіпсіз қоршаған ортаны қамтамасыз
ету мақсатымен жер заңдарын жүзеге асыруға, жер қатынастарын реттеуге,
жерде әр түрлі шаруашылық жүргізу формаларының дамуына тең және қолайлы
жағдайлар жасауға, жерді аса маңызды табиғи ресурс және өндіріс құралы
ретінде ұтымды пайдалануға және қорғауға бағытталған шаралар жүйесі.
Бұндай күрделі сипаттама жерге орналастыруды аса маңызды
инженерлік-экономикалық, техникалық, ұйымдастыру-шаруашылық және құқықтық
шаралар кешені ретінде бейнелейді. Ол жерге орналастырудың бүкіл
аспектілері мен жерді және онымен үзілмес байланыстағы өндіріс құралдарын
реттестіруге қатысты басқа да инженерлік-экономикалық кешендерімен өзара
байланыстарын ашып көрсетеді. Сондықтан бұл түсініктің сипаттамасын жеке
бөліктерге жіктей отырып ұққан дұрыс:
жерге орналастыру – жеке дара іс-қимыл емес, ол шаралар жүйесі;
жерге орналастыру – мемлекеттік шаралар жүйесі, өйткені оның нәтижесінде
Заң негізінде пайда болатын территориялық реттіліктердің формалары
міндетті түрде орындалуға тиісті;
жер заңдарын жүзеге асыру жөніндегі мемлекеттік құрал ретінде, жерге
орналастыру, біріншіден, жер қатынастарын реттеуге, жер пайдаланушылықтар
және жер иеленушіліктер жүйесін қалыптастыруға және үнемі жетілдіріп
отыруға, екіншіден, жердің ұтымды пайдалануын ұйымдастыруға және ысырапты
жұмсаудан, ұқыпсыздықтан, табиғи теріс құбылыстар мен антропогендік
ықпалдардан қорғауға бағытталады;
жерге орналастырудың түпкі мақсаты - әрбір жер учаскесінің жалпы өндіріс
құралы және аса маңызды табиғи ресурс ретіндегі пайдалану тиімділігін
арттыру.
Өткен ғасырдың 40-70 ж.ж. жерге орналастыру ғылыми мектебінің жетекшісі
академик С.А. Удачин жерге орналастыруды техника мен құқықтың экономика
арқылы сынып көрінетін үш қырлы призмамен салыстыра бейнелеген болатын.
Шынында да, жерге орналастыру экономикалық тиімділікті арттыруға
бағытталған, бірақ, ол геодезиялық және басқа техникалық тәсілдерді
қолдана отырып, әр түрлі инженерлік жобаларды жасау, болжауларды әзірлеу
арқылы жүзеге асырылады және де осыларды орындау барысында әрқашанда
құқыққа – заңдар мен нормативтік актілерге, негізделеді.
Соңғы уақытта экологиялық жағдайлардың асқынуына байланысты осы жағынан
қауіпсіз технологияларды қолдану және алаптардың құрамын қалыптастыру
қажеттілігі тууда. Бұнда ландшафттың қасиеттерін ескерген аса маңызды.
С.А. Удачиннің жерге орналастыруға жоғарыда берген сипаттамасына, енді
экология ұғымын қоса айтқан әбден орынды болар еді.
Жерге орналастыру объектісі ретінде республиканың, облыстардың,
аудандардың, қалалардың және басқа да елді-мекендердің территориялары,
бірінші кезекте ауыл шаруашылық және ауыл шаруашылық емес кәсіпорындардың
жер иеленушіліктері мен жер пайдаланушылықтары, жеке жер алаптары мен
учаскелері болып табылады.
Жерге орналастырудың тақырыбы және оның нақты нәтижелері – экономикалық
тұрғыдан тиімді, экология жағынан қолайлы жер категорияларының, жер
иеленушіліктер мен жер пайдаланушылықтардың, өндірістік бөлімшелер мен
әкімшілік территориялардың, жер алаптары мен әр түрлі шаруашылық
алқаптарының (ауыспалы егістіктер мен танаптардың, ауыспалы шабындықтар
мен жайылымдардың жеміс-жидек көшеттері кварталдарының), сондай-ақ
сызықтық контурлардың (жолдардың, каналдардың және т.с.с.) межелері мен
аудандары.
1.2 Жерге орналастырудың құрылымы
Реформаға дейінгі уақыттағы біршама тұрақты жер пайдаланушылықтарды құруға
немесе реттестіруге қатысты жерге орналастыру жұмыстарының мазмұны ШАЖО
және ІШЖО түрлеріне бөлінетін болатын.
Жерге орналастыру объектісіне қарай екі түр тармаққа ажыратылады. Олардың
біреуі ауыл шаруашылық кәсіпорындарының жер пайдаланушылықтарын құруға,
қайта құруға, реттестіруге және жетілдіруге, екіншісі - әр түрлі
мемлекеттік, қоғамдық және жеке шаруашышылық мұқтаждықтарға (өнеркәсіптік,
азаматтық, энергетикалық, гидротехникалық және басқа құрылыстарды
жүргізуге, қорғаныс, транспорт, байланыс, ғылым, мәдениет және т.с.с.) жер
бөліп беруге байланысты. Демек ауыл шаруашылық емес кәсіпорындардың жер
пайдаланушылықтарын құру.
Бұрын ІШЖО-дың екі формасы бөлінетін: жаппай ұжымдау мен совхоздарды
ұйымдастырудан кейінгі алғашқы жылдары (30-60 ж.ж.) ішкіколхоздық және
ішкісовхоздық формалары болатын. Жерге орналастырудың бұл түрінде түр
тармақтары белгіленбеді. Кейінірек, колхоздарда еңбек ақысын ақшалай төлеу
жүйесі енгізілгенде, техника колхоздардың қарамағына ауыстырылғанда,
ішкіколхоздық және ішкісовхоздық жерге орналастыру формаларының ешбір
айырмашылығы болмады. Дегенмен, колхоздарда да, совхоздарда да олардың
мамандандырылғанына, ұйымдастыру-шаруашылық құрылымдарына, жерлерінің
реттестірілуіне байланысты өндірістерінің көлемінде, міндеттерінің мазмұны
мен атқару әдістерінде, сондай-ақ ІШЖО формаларында да айтарлықтай
айырмашылық сақталды. Негізінен ІШЖО тек сол шаруашылықтың ғана мүдделерін
қозғайды.
Жерге орналастыру құрамында оның тек екі түрін белгілегенде жер
категориялары мен жерге орналастыру іс-қимылдарының мазмұны толық
қамтылмайды, өйткені олардың кейбіреулері халық шаруашылығы салалары мен
әкімшілік-территориялық бірлестіктерге, ал кейбіреулері тек жеке
кәсіпорындарға қатысты.
Жерге орналастырудың екінші түрі - шаруашылықаралық жерге орналастыру
(ШАЖО) бір топ шаруашылықтың, ал кейбір кезде бүтін аудандардың
территориясында жүргізіледі, бірақта тек жеке саланың (өнеркәсіп ауыл
шарауашылығы және т.с.с.) шеңберінде. Нақтылы түрде ШАЖО әртүрлі
мемлекеттік және мемлекеттік емес заң тұлғалары мен жеке тұлғалардың
мүдделерін, олардың жер иеленушіліктері мен жер пайдаланушылықтарын құру
немесе қайта құру арқылы қанағаттандырып отырады. Оның түр тармақтары ауыл
шаруашылық және ауыл шаруашылық емес жерлерде жүргізілуіне қарай
ажыратылады.[2]
ІШЖО тек ауыл шаруашылық кәсіпорындарының, серіктестіктердің,
кооперативтердің және ШФҚ-ның шеңберінде ғана жүргізіледі. Оның негізгі
мақсаты жерді өңдеудің жаңа технологиясын енгізуге, топырақты әр түрлі
техногендік және табиғи теріс ықпалдардан қорғауға, мәдени ландшафттарды
жойылудан сақтап қалуға және жаңаларын қалыптастыруға қолайлы
территориялық реттілік жасау.
Ішкішаруашылық жерге орналастыру формаларының бөлінуі суарылмайтын және
суармалы егіншілік аймақтарында жобалық міндеттердің әр түрлі
әдіс-тәсілдері арқылы орындалуымен себептеледі.
Суарылмайтын егіншілік аймақтарында жер учаскелерінің пайдалануы топырақ
қорғау жүйесін, эрозия (жел, су немесе олардың қосыла әсер етуі)
қауіптілігін, жердің сортаңданғандығын және басқа да осы тәріздес теріс
ықпалдарды ескере отырып ұйымдастырылады. Осымен қатар басқа
территориялардың да (аридтік және маусымдық жайылымдар) ерекшеліктері
ескерілуі мүмкін. Суармалы егіншілік дамыған аймақтарда ішкішаруашылық
территорияны реттестіру суару және коллекторлық – дренаждық жүйенің, оның
жеке элементерінің орналасуымен, суды пайдалану мәселелерімен тығыз
байланысты.
Учаскелік жерге орналастыру жеке учаскенің немесе алап түрінің шеңберінде
жүргізіледі. Уческелiк жерге орналастыру ұғымы ауыл шаруашылық
жайылымдарын жақсартуға бағытталған эрозияға қарсы шаралардың кешеннiн
өткiзуiмен және оларды өзгертумен, бүлінген жерлерді қайта қалпына
келтірумен, мал жайылымдарын құрумен, ылғалданған жерлерді мелиорациялау
және суландыру, шаруашылықаралық жолдарды салу және т.б. іс-шаралармен
байланысты.
Жерге орналастырудың бұл түрінде жұмыс жобаларының типтеріне қарай
мынадай түр тармақтарын белгілеуге болады:
1) ауылшаруашылық алаптарды жақсарту;
2) бүлінген жерлерді қалпына келтіру (рекультивация);
3) жаңа жерлерді игеру;
4) культуртехникалық шараларды жүргізу;
5) эрозияға қарсы шараларды жобалау;
6) мелиоративтік шараларды жоспарлау.
2 Алматы қаласы Рысқұлов автокөлік жолының физико- географиялық
орналасу сипаттамасы
2.1 Жалпы сипаттама
Алматы — Қазақстанның ең үлкен қаласы. Ол Тянь-Шань тауларының
солтүстігінде, Іле Алатауының баурайында, Қазақстан Республикасының
оңтүстік-шығысында орналасқан. Қаланың аумағы — 170км² (1-сурет). Алматыда
1 434 755 адам тұрады (2011жыл мәліметтеріне сәйкес). Ал бейресми деректер
бойынша халық саны 2 миллионды құрайды. Оның 54%-ы әйелдер, 46 %-ы – ерлер.
Соңғы бес жыл бедерінде төрт жасқа дейінгі балалар саны 50%-дан астам
көрсеткішке дейін өсті. Алматы байырғыдай Қазақстан қалалары ішіндегі
көпұлтты қала мәртебесіне ие. Этникалық жағын ескерсек, бұл қалада 100-
ден астам ұлт өкілдері тұрады. Қазіргі кезде Алматыда 51,1% қазақтар, 33%
орыстар, 5,7%-ы ұйғырлар, 2%-ға жуық корейлер және дәл осы мөлшерде
татарлар мен 0,5%-ға дейін өзбектер, сондай-ақ 0,4%-ға дейін түріктер
тұрады. Қалада сонымен қатар, 0,5% немістер де тұрып жатыр.[3]
Алматының ЖІӨ 2010 жылы 18.8 млрд АҚШ долларын, ал жан басына
шаққанда 19 мың АҚШ долларын құрап Қазақстанның ЖІӨ 51 бөлігін өндіреді.
1-сурет. Алматы қаласы
Алматы қаласының экономикасын өнеркәсіп, қызмет көрсету аясы мен ауыл
шаруашылық салалары құрайды. Өнеркәсіптегі негізгі салалары өндіріс
орындары, электр қуатын тарату, су, көгілдір отын және өңдеуші кәсіпорындар
болып табылады. Бұларға қоса, химиялық, азық-түлік, металлургиялық және
халық шарушылығының басқа да түрлері даму үстінде. Өңдеу өнеркәсібінің
еншісіне қаладағы барлық өнеркәсіп өнімдерінің 85%-дан астамы тиюде. Соңғы
жылдары ағаш өнімдері мен қортқы көмір (кокс) біршама азайды. Есесіне тігін
және тоқыма өнімдері, химиялық өнеркәсіп, сондай-ақ транспорттық құралдар
мен оларға жабдықтар шығару артты.
Байланыс саласы бойынша айтсақ, оларға көп кіріс әкелген жергілікті
телефон байланысы (1,5%), халықаралық телефон байланысы (4,4%), интернет
желісі (6,6%) және ұялы телефон байланысы (70%-дан астам) болып отыр.
Өсімдік шарушылығының басты көзі – дәнді дақыл, картофель, көкөніс, жеміс-
жидек пен жүзім. Ал малшаруашылығында өсіріліп жатқан малдардан негізінен
ет, сүт, жұмыртқа және жүн алынуда.
Мемлекеттің жалпы ішкі өнімінің (ЖІӨ) 15 бөлігі немесе 2 триллион 273
миллиард теңгесі Алматының еншісіне тиюде, яғни Алматы қаласының әрбір
тұрғынына 15 мың доллардан келеді. Бұл республика бойынша айтсақ, 2,7 есеге
көп. Елдегі салықтың 30%-ы осы қаладан жиналса, мемлекеттің сыртқы тауар
айналымының ішкі 50%-ы және 16 бөлігі Алматыда жүзеге асуда. Барлық банк
жүйесі операцияларының 70%-ы да осы мегаполисте атқарылып жатады. Сонымен
қатар, барлық инвестициялардың 18%-ы, пайдалануға беріліп жатқан
баспаналардың 12%-ы және тауарлардың жеке және көтерме саудасы
операцияларының барлығының 50%-ы Алматының үлесінде.
Алматы экономикасы негізінен қалада жұмыс істеп жатқан банктер мен
шағын және орта бизнестің есебінен дамуда. Мәселен, барлық салықтың 60%-ын
қаладағы саны 78 мыңға жетіп отырған бизнес орындары түсіруде. Сонымен
қатар, қалада 33 екінші деңгейлі банк тіркелген. Бұл жалпы санның 95%-ы.
Транспорт саласы бойынша жұмыс істеп жатқан мекемелер саны 517. Соңғы
жылдары жолаушы тасымалы да, жүк тасымалы да едәуір өсті. Әуедегі
транспортты жылына 20 мың жолаушы пайдалануда. Ал олардың көмегімен
тасымалданатын жүк салмағы жылына 7 мың тоннаны құрап отыр. Автомобиль
транспортымен негізінен түрлі-түсті меттал, құрылыс заттары, басқа да
жүктер тасымалданып жатады.
Алматының тауар мен туризм саласын дамытуға мүмкіндігі мол. Қазір
қаладағы туристік ұйымдар саны 500-ге жуық. Туризм саласының жақсаруының
арқасында соңғы жылдары туристер легі айтарлықтай өсті. Туристік фирмалар
саны да өсіп келеді.
Алматы қаласында аймақтық қаржы орталығын құру туралы 2006 жылы ресми
түрде жарияланған болатын. АӨҚО (Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы
акционерлік қоғамы) қазіргі кезде тұрғындардың қаржы және инвестиция
төңірегіндегі сауатын көтеруге мүдделі және Қазақстанның қаржы аясына
шетелдік инвестиция тартудың тиімді жолдарын қарастырып, еліміздің құнды
қағаздарын халықарылық нарыққа кіріктірумен айналысуда.
Қазіргі кезде Алматыда сауда-саттық саласы бойынша 3100 нысан жұмыс
істеуде. Олар - бірнеше топқа бөлініп отыр: азық-түлік, өнеркәсіп салалары,
базар, сауда кешендері және баспана.
2.2 Климаты
Алматы климаты - континентік. Ен ыстық ай — шілде- тамыз. Ен суық ай
— қаңтар. Орташа жылдық температурасы 10°С кұрайды, қаңтардың орташа
температурасы шамамен -4.7°С, ал шілдеде +23.8°С. Үсіктер қараша айында
бастап, сәуірде аяқталады. Қатты аяздар 67 күн болады — желтоқсаның 19
бастап, ақпанның 23-інде аяқталады. Ыстық күндер 30°С-қа дейін — 36 күн
болады. 15 күнде Алматыда жиі-жиі жел соғады (15 мс). 50-70 күндер туман
болады. Ауаның орташа жылдық температурасы 2,8 – 3,6ºС, жазда орташа
айлық температура 23-24ºС. Ауаның абсолюттік максимум температурасы +42ºС,
ауаның абсолюттік минимум температурасы - 38ºС. Температурасы 10ºС-тан
жоғары кезеңге қолайлы температуралардың сомасы 2400-2800ºС жетеді.
Температурасы 10ºС-тан жоғары вегетациялық кезең – 135-150 күн (1-кесте).
1-кесте
Алматы қаласы ауа райы
Алматы ауа райы
Көрсеткіш Қаң Ақп Н
а
у
Нобайлық графикалық материалдар
Ахуалдық жоспар (трассаның сұлбасы)
Техникалық-экономикалық көрсеткіштер (сәйкестендірілген өлшем
бірлігіндегі)
Құрылыс ұзындығы 3км (ұзақтылығы)2001 жылғы базалық бағалар деңгейіндегі
Жол санаты Ia құрылыстың сметалық жалпы сметалық құны,
Қозғалыс жолағының саны 4 оның ішінде:
Жер төсемінің ені -ҚҚЖ
Өтетін бөліктің ені –––––––жылғы ағымдағы бағасындағы
Жол киімінің түрі құрылыстың жалпы сметалық құны, соның
Жабындының түрі ішінде:
-ҚҚЖ
-Құрылыстың ұзақтығы
Қосымша мәліметтер, соның ішінде:
жобаның (жұмыс жобасының) құрамы;
ауданның климаттық, инженерлік-геологиялық шарттары туралы мәліметтер;
автомобиль жолдарының негізгі құрылымдық шешімдері
Лауазымы және жетекшінің
тегі, аты-жөні –––––––––––––––қолы, мөр орны
Лауазымы және төлқұжатты құрастырушы жауаптының
тегі, аты-жөні–––––қолы
––––––––––––––– құрастырылған күні
4.3 Рысқұлов даңғылын ұзарту жобасында қызыл сызық шекарасына кіретін
объектілерді мемлекет мұқтаждығы үшін иеліктен шығару
Соңғы жылдардың бедерінде мегаполис қаланың басты мәселесінің бірі
көлік кептелістері екендігі белгілі. Осы түйткілді тарқату мақсатында
Алматыда кешенді шаралар атқарылып келеді. Мегаполисте жол қозғалысы
қауіпсіздігі мен көшелердегі жүктемелерді азайту бұрынғысынша көкейкесті
қалпында тұр. Алматы қаласының жол-көлік магистральдарын дамыту
бағдарламасыда қазіргі таңда басты бағдарламалардың бірі. Бұл бағдарламада
жолайрықтар салу, Райымбек, Рысқұлов, Саин, Төле би даңғылдарын кеңейту
және біраз көшелердің жалғасын шығыс айналма жолына қосу көзделген. Жалпы
Алматы сияқты үлкен қалада атмосфераның негізгі ластаушы көздер көлік
(зиянды заттардың барлығының 80%-ға жуығы) болып табылады. Сондықтан, бас
жоспарда жол-көше желілерін жақсарту, метрополитенді енгізу, электр
көліктер үлесін арттыру, қозғалмалы құрамды жетілдіру, жанармай құю
бекеттері мен техникалық қызмет көрсету желілерін оңтайлы дамыту ұсынылады.
Ал бас жоспарға сәйкес жол құрылыс жобасын жасағанда кейбір жеке
меншіктегі жер телімдері жоба бойынша жол жолағының қызыл сызығына түсіп
қалады. Осындай жер телімдер мен объектілерді мемлекет мұқтаждығы үшін
сатып алу жолымен алу процессі жүргізіледі.
Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығару
жайында мүлік туралы заңда 6-тарауда қарастырылған.
Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығарудың
нысанасы мен жалпы шарттарына тоқталатын болсақ:
1. Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығару тек
қана жер учаскесіне қатысты жүзеге асырылады.
Егер жер учаскесіне жеке меншік құқығын құқықтық кадастрдағы
мәліметтердің және (немесе) құқық белгілейтін құжаттардың негізінде растау
мүмкін болмаса, онда мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп иеліктен шығару осы
учаскеде орналасқан ғимараттарға, құрылыстарға және жылжымайтын өзге де
объектілерге (тұрғын жайларға, тұрғын үйлерге (тұрғын үй ғимараттарына),
тұрғын үй-жайларға (пәтерлерге), тұрғын емес үй-жайларға) қатысты жүзеге
асырылады.
2. Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығару
мәжбүрлеп иеліктен шығару рәсімдерінің жариялылығы сақталған кезде
жүргізілуі мүмкін. Алып қойылатын мүліктің меншік иесі тарапынан талаптар
болған кезде жариялылықтың болмауы мүлікті мемлекет мұқтажы үшін алып
қоюдан бас тартуға негіз болып табылады.
3. Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығару туралы
меншік иесі немесе мемлекеттік емес жер пайдаланушы хабарлама алған сәттен
бастап, мемлекеттің оны сатып алуға басым құқығы болады.
4. Мемлекет мұқтажы үшін алып қойылатын мүліктің меншік иесінің
құқықтарын қорғау сот тәртібімен жүзеге асырылады.
5. Мемлекет мұқтажы үшін алып қойылатын мүліктің меншік иесі Қазақстан
Республикасының Үкіметі немесе жергілікті атқарушы орган қаулыны
қабылдағаннан кейін кез келген сәтте және атқарушы орган жер учаскесін
мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер учаскесін немесе
жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығару туралы талап-арызбен сотқа
жүгінгенге дейін сәйкес келісім рәсімдеріне бастама жасауға құқылы.
6. Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығару
туралы қағидалар ескеріле отырып, жер учаскесі жеке тұлғаның немесе
мемлекеттік емес заңды тұлғаның жер пайдалануында болған жағдайларда да
қолданылады.
Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығаруды
жүзеге асыру принциптерін атап кететін болсақ:
1. Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығару жеке
тұлғалардың және мемлекеттік емес заңды тұлғалардың меншігіндегі мүлікті
иеліктен шығарудың ерекше жағдайы болып табылады және Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінде және Қазақстан Республикасының
заңдарында көзделген мүлікті иеліктен шығарудың барлық өзге де ықтимал
жағдайларын пайдалану мүмкін болмаған кезде ғана жүзеге асырылуы мүмкін.
2. Мемлекет мұқтажын қанағаттандырудың өзге (балама) тәсілі болған
кезде жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығаруға
жол берілмейді.
3. Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың коммерциялық мақсаттарын және
мемлекеттік емес мүдделерді қанағаттандыру мақсаттарын көздейтін мүлікті
кез келген алып қою не мемлекеттік функцияларды жүзеге асыру мақсатынан
туындамайтын және қоғамдық маңызды мақсаттарды көздемейтін мүлікті өзге де
алып қою мүлікті мемлекет мұқтажы үшін алып қою болып танылмайды. Бұл
жағдайларда мүлікті иеліктен шығаруға мүліктің меншік иесі мен коммерциялық
мақсаттарды көздейтін тұлға арасындағы келісім бойынша олардың арасында
жасалған мүлікті сатып алу-сату шарты негізінде жол беріледі.
4. Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығаруға
мемлекет мұқтажын қанағаттандыру үшін қаншалықты қажет болса, сондай
көлемде ғана жол беріледі.
5. Осы ережелерді орындамау жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып
қоюға байланысты жер учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп
иеліктен шығарудан соттың бас тартуы және қаулының күшін жою үшін негіз
болып табылады.
Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығарудың
басталуы және тоқтатылуыда Мүлік туралы заң аясында жүргізіледі.
Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 84-бабында көзделген ерекше
жағдайларда, жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығарудың
басталуы туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің немесе Қазақстан
Республикасының Жер кодексінде көзделген құзыретіне сәйкес жергілікті
атқарушы органның қаулысы қабылданады.
Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығарудың
басталуы туралы қаулыда:
1) мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп иеліктен шығарудың мақсаты мен
негіздері;
2) жер учаскесінің орналасқан жері, алаңы, кадастрлық нөмірі;
3) мүліктің меншік иесі немесе мемлекеттік емес жер пайдаланушы;
4) мәжбүрлеп иеліктен шығару күні көрсетіледі, бірақ ол бұл қаулының
ресми жариялану күнінен үш айдан ерте болмауға тиіс;
5) келісім рәсімдерін жүзеге асыру асыру үшін меншік иесінің немесе
мемлекеттік емес жер пайдаланушының жүгінетін орны көрсетіледі.
Егер көрсетілген қаулыға өзгерістер енгізілген жағдайда, мемлекет
мұқтажы үшін мәжбүрлеп иеліктен шығару рәсімі бұл қаулыға өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы қаулы жарияланған күннен бастап қайтадан жүзеге
асырылады.
Көрсетілген қаулы, қажет болған жағдайда, жер учаскесін мемлекет
мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер учаскесін немесе өзге де жылжымайтын
мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығаруға байланысты өзге де мәліметтерді қамтуы
мүмкін.
Қаулыны қабылдау, жоғары тұрған атқарушы органның құзыретіне кірген
жағдайда, осы қаулыны қабылдау үшін, сондай-ақ сотқа талап-арыз келтіру
үшін материалдар дайындауды және сотта оның мүдделерін білдіруді жер
учаскесі орналасқан жер бойынша төмен тұрған атқарушы орган жүзеге асырады.
Қаулыны атқарушы орган мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп иеліктен шығарудың
тоқтатылғаны туралы қаулы қабылдау арқылы мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп
иеліктен шығару рәсімін тоқтатуға құқылы.
Қаулылар олар қабылданған кезден бастап үш жұмыс күні ішінде тиісінше
республикалық немесе жергілікті бұқаралық ақпарат құралдарында жариялануға
тиіс.
Егер жер учаскесіне жеке меншік құқығы Қазақстан Республикасының
заңнамасында белгіленген тәртіппен тіркелмеген болса, меншік иесі қаулы
қабылданғаннан кейін оған қатысты қаулы қабылданған жер учаскесіне жеке
меншік құқығын растау бойынша қажетті іс-шараларды жүзеге асыра алады.
Бұл ретте, қаулыда белгіленген мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп
иеліктен шығару мерзімі алты айдан аспайтын уақытқа ұзартылады.
Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығару
туралы хабарлау тәртібі:
Атқарушы орган немесе жоғары тұрған органның тапсырмасы бойынша
төменгі тұрған орган қаулы жарияланғаннан кейін күнтізбелік үш күннен
кешіктірмей, меншік иесіне немесе мемлекеттік емес жер пайдаланушыға жер
учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер учаскесін немесе
өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығару туралы жазбаша
хабарламаны оған жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты
жер учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті сатып алу туралы шарттың
жобасын қоса тіркеп, пошта жөнелтілімін алғаны туралы хабарламаны міндетті
түрде алатындай етіп, пошта арқылы жібереді. Пошта жөнелтілімін алғаны
туралы хабарлама болмаған жағдайда, осы тармақта көрсетілген құжаттар
қайтадан жіберіледі.
Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығару
туралы хабарлама заңдық талап ретінде Жылжымайтын мүлікке құқықтарды
мемлекеттік тіркеу туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес
мемлекеттік тіркелуге жатады.[12]
Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығару,
қаулыда белгіленген мерзімдер өткеннен кейін меншік иесінің немесе
мемлекеттік емес жер пайдаланушының келісімімен не сот шешімі бойынша
жүзеге асырылады.
Концессиялық жобаларды іске асыру мақсатында жер учаскесін мемлекет
мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер учаскесін немесе өзге де жылжымайтын
мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығаруды жергілікті атқарушы органдар концессия
шартында көзделген талаптар мен мерзімдерде, бірақ концессия объектісін
немесе концессия объектісінің аяқталмаған құрылысын мемлекеттік меншікке
беруден кешіктірмей, олар сатып алған жер учаскелерін концедентке беру
шартымен концессионердің қаражаты есебінен жүзеге асыруы мүмкін.
Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті сатып алу туралы шарт немесе
соттың шешімі жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығаруға
негіз болып табылады.
Сотта дау айтылмаған немесе күші жойылмаған қаулы, сондай-ақ
белгіленген тәртіпті бұзу жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға
байланысты жер учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті мәжбүрлеп
иеліктен шығаруды жүргізуге негіз болмайды.
Жеке меншік құқығын және жер пайдалану құқығын, сондай-ақ мемлекеттің
жер учаскесіне және өзге де жылжымайтын мүлікке құқығын тоқтату Қазақстан
Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен, жер учаскесін мемлекет
мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер учаскесін немесе өзге де жылжымайтын
мүлікті сатып алу туралы шарттың немесе сот шешімінің және қаулыны
қабылдаған органның өтінішінің негізінде жылжымайтын мүлікке құқықтарды
мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыратын органда мемлекеттік тіркелуге жатады.
Жергілікті атқарушы орган тиісті жергілікті өкілді органға жер
учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер учаскесін немесе
өзге де жылжымайтын мүлікті сатып алу туралы шарт жобасын меншік иесі
немесе мемлекеттік емес жер пайдаланушы жер учаскесін немесе оған
құқықтарды мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп иеліктен шығару туралы
хабарламаны алған сәттен бастап екі ай мерзімде табыс етеді.
Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті сатып алу туралы шарт жобасын
жергілікті өкілді органның тұрақты комиссиясы ол енгізілген сәттен бастап
екі апта мерзімнен кешіктірмей, меншік иесін және иеліктен шығарылатын
мүлікке қатысты құқықтары тоқтатылатын немесе шектелетін тұлғаларды
міндетті түрде шақыра отырып қарайды.
Мемлекет мұқтажы үшін иеліктен шығарылатын мүліктің меншік иесімен
немесе мемлекеттік емес жер пайдаланушымен және мәжбүрлеп иеліктен шығару
кезінде иеліктен шығарылатын мүлікке қатысты құқықтары тоқтатылатын немесе
шектелетін басқа да тұлғалармен келісімге қол жеткізілген кезде жер
учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер учаскесін немесе
өзге де жылжымайтын мүлікті сатып алу туралы шартты атқарушы орган
жергілікті өкілді органмен келісім бойынша бекітеді және оған меншік иесі
немесе жер пайдаланушы қол қояды.
Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты жер
учаскесін немесе өзге де жылжымайтын мүлікті сатып алу туралы шартта:
1) Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 87-бабында және мүлік туралы
Заңның 67-бабында белгіленген тәртіппен айқындалатын алып қойылатын жер
учаскесінің бағасы және жылжымайтын мүлік объектісінің не меншік иесіне
немесе жер пайдаланушыға алып қойылатын жер учаскесінің орнына берілетін
жер учаскесінің сәйкестендіру сипаттамасы;
2) егер алып қойылатын жер учаскесінің бағасы оның орнына берілетін жер
учаскесінің бағасынан (құнынан) жоғары болса, құнының айырмасы;
3) өтелуге жататын залалдардың, оның ішінде жер учаскесін мемлекет
мұқтажы үшін алып қоюға байланысты алып қойылатын жылжымайтын мүлік құнының
мөлшері, олар мәжбүрлеп иеліктен шығаруға байланысты келтірілген жағдайда;
4) жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін алып қоюға байланысты алып
қойылатын жер учаскесінің немесе өзге де жылжымайтын мүліктің бағасын
(құнын) төлеу мерзімі немесе мемлекет мұқтажы үшін алып қойылатын жер
учаскесінің орнына меншік иесіне ұсынылатын жер учаскесін (өзге де
жылжымайтын мүлікті) беру мерзімі;
5) мемлекет мұқтажы үшін иеліктен шығарылатын мүлік құрамы;
6) иеліктен шығарылатын мүлікке қатысты құқықтары тоқтатылатын немесе
шектелетін адамдардың тізбесі;
7) мемлекет мұқтажы үшін мүлікті сатып алуға арналған мемлекет
шығыстарын қаржыландыру тәртібі қамтылуға тиіс.
Мемлекет мұқтажы үшін алып қойылатын мүліктің меншік иесі немесе
мемлекеттік емес жер пайдаланушы қаулымен келіспеген және (немесе) онымен
мемлекет мұқтажы үшін алып қойылатын мүліктің құны және өтеуге жатқызылатын
залалдардың мөлшері туралы келісімге қол жеткізілмеген жағдайда, меншік
иесі немесе мемлекеттік емес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz