Іскерлік белсенділікті салықтық ретеу
1 Бөлім. Іскерлік белсенділіктің әлеуметтік.экономикалық мәні
1.1. Іскерлік белсенділік: мазмұны, өлшемі және бағалануы
1.2. Іскерлік белсенділікті мемлекеттік реттеу жүйесіндегі салықтардың орны және шетел тәжірибесі
2 Бөлім. Салық салу жүйесінің іскерлік белсенділік деңгейіне әсерін талдау
2.1. Салықтардың ынталандырушылық функциясын талдау
2.2. Қазақстанда іскерлік белсенділікті салықтық реттеу динамикасы
3 Бөлім Іскерлік белсенділікті реттеудің тиімді салық механизмін қалыптастыру
3.1. Тиімді салық механизмін құру қағидалары
3.2. Іскерлік белсендлікті арттыру салық салуды оптимизациялаудағы критерии ретінде қарастыру
1.1. Іскерлік белсенділік: мазмұны, өлшемі және бағалануы
1.2. Іскерлік белсенділікті мемлекеттік реттеу жүйесіндегі салықтардың орны және шетел тәжірибесі
2 Бөлім. Салық салу жүйесінің іскерлік белсенділік деңгейіне әсерін талдау
2.1. Салықтардың ынталандырушылық функциясын талдау
2.2. Қазақстанда іскерлік белсенділікті салықтық реттеу динамикасы
3 Бөлім Іскерлік белсенділікті реттеудің тиімді салық механизмін қалыптастыру
3.1. Тиімді салық механизмін құру қағидалары
3.2. Іскерлік белсендлікті арттыру салық салуды оптимизациялаудағы критерии ретінде қарастыру
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі кезде жүзеге асырылып жатқан салық саясаты, сонымен қатар әлеуметтік-экономикалық үдерістерді басқару әдістері, іскерлік белсенділік түсінігінің теориялық жағынан негізделуінің жетіспеушілігі кәсіпкерліктің дамуын ұстап отырғанын айғақтайды. Маңыз аударатын мәселе, «іскерлік белсенділік» түсінігіне нақты бір анықтама жоқ, сондай-ақ іскерлік белсенділікті білім және тура және қайтарымды байлыныстарды «іскерлік белсенділік – салықтық реттеу» жүйесінде даму реттеу проблемалары шешілмеген. Іскерлік белсенділікті арттыру үшін, біріншіден, салық саясатының өзара байланысты және өзара негізделген шараларының кешені ретінде ұзақ мерзімге қалыптастыру (содан жүзеге асыру); екіншіден, салықтардың әлеуметтік және реттеушілік қызметтерін жүзеге асыру жүйесін күшейту.
Нарықтық экономика жолын ұстанған Қазақстан республикасының кәсіпкерлік қызметінің өркендеуіне қаржы қатынастарының, оның ішінде әсіресе салық салу жүйесінің әсерін бақылау өте күрделі жұмыс болып табылады. Қазақстан Республикасындағы қолданыстағы экономикалық реформалардың маңызды бағыттарының бірі үздік әлемдегі стандарттарға барынша жақын бизнестік ортаның, оның ішінде шағын және орта бизнестің өркендеуіне, осы саладағы іскерлік белсенділіктің артуына ықпал жасау.
Аталмыш бағыт «Қазақстан - 2030», Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі индустриалдық-инновациялық даму стратегиясының мақсат мүдделерімен үндестк табады. Экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі дәлелдеп отырғандай, кәсіпкерліктің нығаюы экономикалық өсу, ғылыми –техникалық прогрестің қарқыны, нарықтық бәсекеге қабілетті тауарлар мен қызметтерге толығуы, жаңа жұмыс орындарының құрылуы, бәсекелік ортаның қалыптасуы тәрізді мәселелерді шешуде маңызды роль ақарады. Осы орайда нақты өндіріс саласындағы шағын және орта бизнес тәрізді экономиканың басым бағытын дамыту барысында қаржы әдістерінің алатын орны айтарлықтай. Демек нақты өндіріс саласындағы шағын және орта бизнестің іскерлік белсенділігін арттыруда қаржылық әдістерді жетілдіру күн талабынан туындап отырған көкейкесті мәселелердің бірі.
Кәсіпорынның қызметінде салық қатынастары әлеуметтік-экономикалық ортасының маңызды құрамдас бөлігі болып келеді. Нарықтық шаруашылықтың бастауы мен дамуы кәсіпкерлік істің кеңюімен және нарық қатынастарының субьектілерінің санының артуымен байланысты. Бұл нақты салық төлеушілер санының өсуіне әкеледі. Осы5ан байланысты келесі проблема туындайды, яғни мемлекеттің кәсіпкерлер, инвесторлар және қызметкерлердің іскерлік белсенділігін арттыру арқылы кәсіпорынды жандыру.
Салықтың әлеуметтік қызметі жеткілікті зерттелмеген, ең алдымен қызметкерлер, кәсіпкерлер және мемлекет мүдделерінің өзара әрекетінің тиімділігі ретінде.
Іскерлік белсенділікті ынталандыратын салық салу механизмінің болмауы, экономикалық өсу үшін керекті салық ортасының қалыптаспағаны. Кәсіпкерлік істің дамуы үшін мемлекет саясатының болжамдылығы мен мөлдірлігінің негізі болатын салық салудың тұрақтылығы жоқ. Қолданылып жүрген салық салу бойынша құқықтық-нормативтік актілер күрделі және шиеленістірілген. Салық салу бйынша құқықтық-нормативтік актілер көптеген өзгертулерге ұшырайды.
Экономикалық өсудің маңызды факторы ретінде салық салу әлеуметтік-экономикалық ортасы терең іскерлік белсенділіктің дамуында маңызды рөл ойныйтындықтан ғылыми зерттеуді қажет етеді.
Нарықтық экономика жолын ұстанған Қазақстан республикасының кәсіпкерлік қызметінің өркендеуіне қаржы қатынастарының, оның ішінде әсіресе салық салу жүйесінің әсерін бақылау өте күрделі жұмыс болып табылады. Қазақстан Республикасындағы қолданыстағы экономикалық реформалардың маңызды бағыттарының бірі үздік әлемдегі стандарттарға барынша жақын бизнестік ортаның, оның ішінде шағын және орта бизнестің өркендеуіне, осы саладағы іскерлік белсенділіктің артуына ықпал жасау.
Аталмыш бағыт «Қазақстан - 2030», Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі индустриалдық-инновациялық даму стратегиясының мақсат мүдделерімен үндестк табады. Экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі дәлелдеп отырғандай, кәсіпкерліктің нығаюы экономикалық өсу, ғылыми –техникалық прогрестің қарқыны, нарықтық бәсекеге қабілетті тауарлар мен қызметтерге толығуы, жаңа жұмыс орындарының құрылуы, бәсекелік ортаның қалыптасуы тәрізді мәселелерді шешуде маңызды роль ақарады. Осы орайда нақты өндіріс саласындағы шағын және орта бизнес тәрізді экономиканың басым бағытын дамыту барысында қаржы әдістерінің алатын орны айтарлықтай. Демек нақты өндіріс саласындағы шағын және орта бизнестің іскерлік белсенділігін арттыруда қаржылық әдістерді жетілдіру күн талабынан туындап отырған көкейкесті мәселелердің бірі.
Кәсіпорынның қызметінде салық қатынастары әлеуметтік-экономикалық ортасының маңызды құрамдас бөлігі болып келеді. Нарықтық шаруашылықтың бастауы мен дамуы кәсіпкерлік істің кеңюімен және нарық қатынастарының субьектілерінің санының артуымен байланысты. Бұл нақты салық төлеушілер санының өсуіне әкеледі. Осы5ан байланысты келесі проблема туындайды, яғни мемлекеттің кәсіпкерлер, инвесторлар және қызметкерлердің іскерлік белсенділігін арттыру арқылы кәсіпорынды жандыру.
Салықтың әлеуметтік қызметі жеткілікті зерттелмеген, ең алдымен қызметкерлер, кәсіпкерлер және мемлекет мүдделерінің өзара әрекетінің тиімділігі ретінде.
Іскерлік белсенділікті ынталандыратын салық салу механизмінің болмауы, экономикалық өсу үшін керекті салық ортасының қалыптаспағаны. Кәсіпкерлік істің дамуы үшін мемлекет саясатының болжамдылығы мен мөлдірлігінің негізі болатын салық салудың тұрақтылығы жоқ. Қолданылып жүрген салық салу бойынша құқықтық-нормативтік актілер күрделі және шиеленістірілген. Салық салу бйынша құқықтық-нормативтік актілер көптеген өзгертулерге ұшырайды.
Экономикалық өсудің маңызды факторы ретінде салық салу әлеуметтік-экономикалық ортасы терең іскерлік белсенділіктің дамуында маңызды рөл ойныйтындықтан ғылыми зерттеуді қажет етеді.
1. Семинар по краткосрочным экономическим показателям РФ: Обследование деловой активности в промышленности, строительстве и розничной торговле. 22-26 сентября. 1997.-М., 1997.
2. Методика анализа деятельности предприятия в условиях рыночной экономики/Под. Ред. д.э.н., проф. Г.А. Краюхина.-СПб, 1996.-260с.
3. Статистика рынка товаров и услуг: Учебник/И.К. Белявский, Г.Д., Кулагина, А.В. Коротков и др.: Под.ред. И.К. Белявского.- М.: Финансы и статистика, 1997.-492 с.
4. Ковалев В.В. Введение в финансовый менеджмент.- М.: Финансы и статистика, 1999.-768с.
5. Раицкий К.А. Экономика предприятия: Учебник для вузов.- М.: Маркетинг, 1999.-693 с.
6. Моисеева Н.К., Колышева Н.В. Маркетинговая активность как фактор конкурентоспособности фирмы//Маркетинг.-1999.-№6.-С.-22-34.
7. Зайцева О.П., Доскалиева Б.Б. Деловая активность и ее роль в развитии потребительской кооперации.- Новосибирск: СибУПК, 2000.- 140 с.
8. Miller H.E. Earlier Theories of Crisis in the United States // Quarterly Journal of Economics. 1924. February. P.306.
9. Mitchell W. Business Cycles: The problem and its setting, 1927. P.10.
10. Lloyd J.S. Reflections Suggested by a Perusal of Mr. J. Horsley Palmers Pamphlet on the Money market. L., 1837// Классики кейнсианства: в 2-х т. Т.2. Экономические циклы и национальный доход. Ч. 3-4 / Э. Хансен. Сост.: А.Г. Худокормов. – М.: ОАО «Издательство «Экономика», 1997. – С.431.
11. Кондратьев Н.Д. Большие циклы конъюнктуры и теория предвидения. Избранные труды/Н.Д. Кондратьев; Международный фонд Н.Д. Кондратьева и др.; Ред. Колл.: Абалкин Л.И. (пред) и др.; сост. Яковец Ю.В.-М.: ЗАО «Издательство «Экономика», 2002.-767 с.
12. Макконел К.Р., Брю С.Л. Экономикс: принципы, проблемы и политика. – В 2 т.: Пер. с англ., Т. 1. – 13-изд. – М.: ИНФРА-М, 2000.-С. 154-156.
13. Козлов Н., Волкова Н. Снижается ли налоговая нагрузка на производителей и граждан?//Российский экономический журнал, 2002, №1, С.93.
14. Индекс деловой активности российского бизнеса: экономический рост переходит в стагнацию//Индекс деловой активности Ассоциации менеджеров.- М.: Изд-во Ассоциации менеджеров, 2003.-№5.-С.4.
15. Монтескье Ш. Избранные произведения.-М.,1955.-546с.
16. Янжул Н.Н. Основные начала финансовой науки.-СПб, 1890.-238с.
17. Витте С.Ю. Конспект лекции о народном и государственном хозяйстве.-СПб, 1912.-467с.
18. Маркс К. и Энгельс Ф. Сочинения. Изд. 2-е. Т. 18. – М.: Государственное издательство политической литературы, 1961.-807с.
19. Гашимов А.Г. К вопросу о принципах мотивации. В кн.: Проблемы повышения эффективности управления. М.: Изд-во РАГС, 2000.- 144с.
20. Кронрод Я.А. Очерки социально-экономического развития 20-го века /РАН, Институт экономики; Отв.ред. И.В. Можайскова.-М.: Наука,1992.-236с.
21. Медведев В.А. Постперестроечная Россия: проблемы и перспективы. Ч.1: Вопросы теории и методологии/Институт экономики РАН, Фонд социально-экономических и политологических исследований.-М., 1999.-292с.
22. Алексанкин Д.А. Экономическое стимулирование в современной налоговой системе. Дисс…к.э.н. Томск, 2002.
23. Журавлев А.Л., Позняков В.П. Деловая активность предпринимателей: методы оценки и воздействия: Институт психологии РАН, 1995.-58с.
24. Кравченко И.А. Налоговые реформы 80-х гг. в США: социально-экономический аспект.-М.: НИФИ, 1989.- 274с.
25. Финансы, налоги и кредит. Учебник/Общ.ред.Емельянов А. М., Мацкуляк И.Д., Пеньков Б.Е.-М.: РАГС, 2001.-546с.
26. Тургенев Н.И. Опыт теории налогов. 3-е изд.-М.:
Соцэкгиз, 1937.-176с.
27. Караваева И.В. Налоговое регулирование рыночной экономики. – М.: ЮНИТИ, 2000.-205с.
28. Корнай Я. Устойчивый рост как важнейший приоритет//Вопросы экономики. – 1996.-№10.-С.37.
29. Черненко Д.А. Социальная эффективность налоговой системы.- Новосибирск, 2002.-192с.
30. Управление социально-экономическим развитием России: цели, механизмы/Рук.авт.кол.: Д.С. Львов, А.А. Поршнев; Государственный университет управления, Отделение экономики РАН.- М.: ЗАО «Издательство «Экономика», 2002, 159с.
31. Алле М. За реформу налоговой системы. Переосмысливая общепризнанные истины/Пер. с франц. Т.А.Карлова; Под ред. И.А. Егорова.-М.: ТЕИС, 2001.- 96с.
33. Чичканов В.П. Экономические проблемы современной России// национальные интересы.- 2003.- № 2. – С19.
34. Литвин М.И. налоговая нагрузка и экономические интересы предприятия// Финансы.- 1998. - №5. – С.30.
35. Viard A.D. The new Budget Outlook. Policymakers Respond to the Surplus //Economic and Financial Review of Federal reserve Bank of Dallas, 1999. № 2.
36. Japan 1993. An international comparison. Kaizai Koho Center. Tokyo, 1993. P.82.
37. НикитинС., Никитин А., Степанова М. Налоговые льготы, стимулирующие предпринимательскую деятельность в развитых странах Запада // Мировая экономика и международные отношения.- №11. – С.54.
38. Сравнительный анализ эффективной ставки в России и зарубежных странах// Налоговый вестник. – 1995.-№ 11.- С.12.
39. Wagner Ad. Finanzwissenschaft, 11 Theil, 2 Auflage. S. 207// Соколова А.А. Теория налогов.- М.: ООО «ЮрИнфорР-Пресс», 2003.- 506с.
40. ҚР-ның Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы заңы (салық кодексі) 01.01.2007.
41. Соколова А.А. Теория налогов.- М.: ООО «ЮрИнфорР-Пресс», 2003.- 506с.
42. Statistical Abstract of the United States 1932. Wash., 1932. – P.200.
43. Самуельсон П. Экономика. М., 1964.-431с.
44. Усоскин В.М. «Денежный мир» Милтона Фридмона. М., 1989.- 172с.
45. Никитин С., Глазова Е., Степанова М. Изменения в системе налогообложения// Мировая экономика и международные отношения. – 1999.-№ 8. – С.38.
46. Арзаева М.Ж. Автореферат. ӘОЖ 336.77:/334.012.64+334.012.063/.-21б.
47. Ермекбаева Б.Ж. Проблемы развития налоговой системы в условиях глобализации.- Алматы: Қазак Университеті, 2007.-138с.
48. Назарбаев Н.А. Послание народу Казахстана. Казахстанская Правда, 6 февраля, 2008 год.
49. Н.В. Никифорова., Г.Т. Абдрахманова. Теневая экономика: экономическое содержание и классификационные признаки // Қаржы – Қаражат- Финансы Казахстана. – 2007. - № 5.- С.3.
50. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі№ - Алматы: ЮРИСТ, 2007. – 140б.
51. А.К. Тынысбеков. Салық ауыртпалығын өлшеудің теориялық аспектілері// Қаржы – Қаражат – Финансы Казахстана. – 2007.- № 5.-С.6.
52. Г.К. Жанибекова. Налоговое регулирование инновационной деятельности// Вестник КазНУ. Серия экономическая.- № 5.- С.24.
53. Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов.- М.: «Соцэкгиз», 1962. – 684с.
54. Бобоев М., Кашин В.Н. Налоговая политика России на современном этапе// Вопросы экономики.- 2002.- № 7.- С.56.
55. Ламперт Я. Некоторые современные принципы налогообложения. М.: ГПНТБ, 1993.- 176с.
56. Львов Д. Будущее российской экономики// Экономист. – 2000.- № 12.-С.6.
57. Алле М. За реформу налоговой системы. Переосмысливая общепризнанные истины/ Пер. С франц. Т.А. Карлова; Под ред. И.А. Егорова. – М.: ТЕИС, 2001.- 96с.
58. Александров И.М. Налоговые системы России и зарубежных стран.- М.: Бератор Пресс, 2002.- 192с.
59. Задолженность по налогам и сборам в бюджетную систему РФ // Экономика и жизнь.- 2000.- № 22.-С.3.
60. Кодекс Республики Казахстан «О налогах и других обязательных платежах в бюджет» (Налоговый кодекс) по состоянию на 1 января 2005 года.
61. Закон РК «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты РК по вопросам налогообложения». Казахстанская Правда. 29.11.2005.
62. Шиманский М. Параметры прогресса. // Казахстанская Правда.-9 февраля.- 2006.
63. Финансы Республики Казахстан: Статистический ежегодник 2000-2004г.- Алматы, 2005.
64. Утебаев М. Под крыло ВТО – без потерь, но с выгодой. // Казахстанская Правда. – 06.04.2006.
70. Флинк О. Держать марку. //Эксперт Казахстана. - № 24 (50). – 2005.- С.29.
71. Утебаев М. Налоги любят счет.// Казахстанская Правда.- 24.03.2006.
72. Алексеенко М.М. Взгляд на развитие учения о налогах.- Харьков, 1870.
73. Аронов А.В., Кашин В,А. Налоговая политика и налоговое администрирование. – М.: Экономисть, 2006.
74. Аубакиров Я.А. Национальная экономика в условиях глобализации.- Алматы.: Қазақ университеті, 2004.
75. Бард В.С., Павлов Л.П. и др. Налоги в условиях экономической интеграции.- М.:КНОРУС, 2004.
76. Браун Т. Все просчитает счетный комитет.//Казахстанская Правда.- 15.06.2005. Интервью с председателем Счетного комитета по контролю за исполнением республиканского бюджета О.Н.Оксикбаевым.
77. Владимирова И.Г. Глобализация мировой экономики: проблемы и последствия. // Менеджмент в России и за рубежом.- 2001.
78. Грязнова А.Г. и др. Финансово-кредитный словарь.- М.: Финансы и статистика, 2004.
79. Елемесов Р.Е. Международные экономические отношения.- Алматы,2001.
80. Еспаев С. Қазақстан экономикасы: нәтижелер, басымдықтар және міндеттер№ // Егемен Қазақстан – 31 қаңтар. – 2006.
2. Методика анализа деятельности предприятия в условиях рыночной экономики/Под. Ред. д.э.н., проф. Г.А. Краюхина.-СПб, 1996.-260с.
3. Статистика рынка товаров и услуг: Учебник/И.К. Белявский, Г.Д., Кулагина, А.В. Коротков и др.: Под.ред. И.К. Белявского.- М.: Финансы и статистика, 1997.-492 с.
4. Ковалев В.В. Введение в финансовый менеджмент.- М.: Финансы и статистика, 1999.-768с.
5. Раицкий К.А. Экономика предприятия: Учебник для вузов.- М.: Маркетинг, 1999.-693 с.
6. Моисеева Н.К., Колышева Н.В. Маркетинговая активность как фактор конкурентоспособности фирмы//Маркетинг.-1999.-№6.-С.-22-34.
7. Зайцева О.П., Доскалиева Б.Б. Деловая активность и ее роль в развитии потребительской кооперации.- Новосибирск: СибУПК, 2000.- 140 с.
8. Miller H.E. Earlier Theories of Crisis in the United States // Quarterly Journal of Economics. 1924. February. P.306.
9. Mitchell W. Business Cycles: The problem and its setting, 1927. P.10.
10. Lloyd J.S. Reflections Suggested by a Perusal of Mr. J. Horsley Palmers Pamphlet on the Money market. L., 1837// Классики кейнсианства: в 2-х т. Т.2. Экономические циклы и национальный доход. Ч. 3-4 / Э. Хансен. Сост.: А.Г. Худокормов. – М.: ОАО «Издательство «Экономика», 1997. – С.431.
11. Кондратьев Н.Д. Большие циклы конъюнктуры и теория предвидения. Избранные труды/Н.Д. Кондратьев; Международный фонд Н.Д. Кондратьева и др.; Ред. Колл.: Абалкин Л.И. (пред) и др.; сост. Яковец Ю.В.-М.: ЗАО «Издательство «Экономика», 2002.-767 с.
12. Макконел К.Р., Брю С.Л. Экономикс: принципы, проблемы и политика. – В 2 т.: Пер. с англ., Т. 1. – 13-изд. – М.: ИНФРА-М, 2000.-С. 154-156.
13. Козлов Н., Волкова Н. Снижается ли налоговая нагрузка на производителей и граждан?//Российский экономический журнал, 2002, №1, С.93.
14. Индекс деловой активности российского бизнеса: экономический рост переходит в стагнацию//Индекс деловой активности Ассоциации менеджеров.- М.: Изд-во Ассоциации менеджеров, 2003.-№5.-С.4.
15. Монтескье Ш. Избранные произведения.-М.,1955.-546с.
16. Янжул Н.Н. Основные начала финансовой науки.-СПб, 1890.-238с.
17. Витте С.Ю. Конспект лекции о народном и государственном хозяйстве.-СПб, 1912.-467с.
18. Маркс К. и Энгельс Ф. Сочинения. Изд. 2-е. Т. 18. – М.: Государственное издательство политической литературы, 1961.-807с.
19. Гашимов А.Г. К вопросу о принципах мотивации. В кн.: Проблемы повышения эффективности управления. М.: Изд-во РАГС, 2000.- 144с.
20. Кронрод Я.А. Очерки социально-экономического развития 20-го века /РАН, Институт экономики; Отв.ред. И.В. Можайскова.-М.: Наука,1992.-236с.
21. Медведев В.А. Постперестроечная Россия: проблемы и перспективы. Ч.1: Вопросы теории и методологии/Институт экономики РАН, Фонд социально-экономических и политологических исследований.-М., 1999.-292с.
22. Алексанкин Д.А. Экономическое стимулирование в современной налоговой системе. Дисс…к.э.н. Томск, 2002.
23. Журавлев А.Л., Позняков В.П. Деловая активность предпринимателей: методы оценки и воздействия: Институт психологии РАН, 1995.-58с.
24. Кравченко И.А. Налоговые реформы 80-х гг. в США: социально-экономический аспект.-М.: НИФИ, 1989.- 274с.
25. Финансы, налоги и кредит. Учебник/Общ.ред.Емельянов А. М., Мацкуляк И.Д., Пеньков Б.Е.-М.: РАГС, 2001.-546с.
26. Тургенев Н.И. Опыт теории налогов. 3-е изд.-М.:
Соцэкгиз, 1937.-176с.
27. Караваева И.В. Налоговое регулирование рыночной экономики. – М.: ЮНИТИ, 2000.-205с.
28. Корнай Я. Устойчивый рост как важнейший приоритет//Вопросы экономики. – 1996.-№10.-С.37.
29. Черненко Д.А. Социальная эффективность налоговой системы.- Новосибирск, 2002.-192с.
30. Управление социально-экономическим развитием России: цели, механизмы/Рук.авт.кол.: Д.С. Львов, А.А. Поршнев; Государственный университет управления, Отделение экономики РАН.- М.: ЗАО «Издательство «Экономика», 2002, 159с.
31. Алле М. За реформу налоговой системы. Переосмысливая общепризнанные истины/Пер. с франц. Т.А.Карлова; Под ред. И.А. Егорова.-М.: ТЕИС, 2001.- 96с.
33. Чичканов В.П. Экономические проблемы современной России// национальные интересы.- 2003.- № 2. – С19.
34. Литвин М.И. налоговая нагрузка и экономические интересы предприятия// Финансы.- 1998. - №5. – С.30.
35. Viard A.D. The new Budget Outlook. Policymakers Respond to the Surplus //Economic and Financial Review of Federal reserve Bank of Dallas, 1999. № 2.
36. Japan 1993. An international comparison. Kaizai Koho Center. Tokyo, 1993. P.82.
37. НикитинС., Никитин А., Степанова М. Налоговые льготы, стимулирующие предпринимательскую деятельность в развитых странах Запада // Мировая экономика и международные отношения.- №11. – С.54.
38. Сравнительный анализ эффективной ставки в России и зарубежных странах// Налоговый вестник. – 1995.-№ 11.- С.12.
39. Wagner Ad. Finanzwissenschaft, 11 Theil, 2 Auflage. S. 207// Соколова А.А. Теория налогов.- М.: ООО «ЮрИнфорР-Пресс», 2003.- 506с.
40. ҚР-ның Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы заңы (салық кодексі) 01.01.2007.
41. Соколова А.А. Теория налогов.- М.: ООО «ЮрИнфорР-Пресс», 2003.- 506с.
42. Statistical Abstract of the United States 1932. Wash., 1932. – P.200.
43. Самуельсон П. Экономика. М., 1964.-431с.
44. Усоскин В.М. «Денежный мир» Милтона Фридмона. М., 1989.- 172с.
45. Никитин С., Глазова Е., Степанова М. Изменения в системе налогообложения// Мировая экономика и международные отношения. – 1999.-№ 8. – С.38.
46. Арзаева М.Ж. Автореферат. ӘОЖ 336.77:/334.012.64+334.012.063/.-21б.
47. Ермекбаева Б.Ж. Проблемы развития налоговой системы в условиях глобализации.- Алматы: Қазак Университеті, 2007.-138с.
48. Назарбаев Н.А. Послание народу Казахстана. Казахстанская Правда, 6 февраля, 2008 год.
49. Н.В. Никифорова., Г.Т. Абдрахманова. Теневая экономика: экономическое содержание и классификационные признаки // Қаржы – Қаражат- Финансы Казахстана. – 2007. - № 5.- С.3.
50. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі№ - Алматы: ЮРИСТ, 2007. – 140б.
51. А.К. Тынысбеков. Салық ауыртпалығын өлшеудің теориялық аспектілері// Қаржы – Қаражат – Финансы Казахстана. – 2007.- № 5.-С.6.
52. Г.К. Жанибекова. Налоговое регулирование инновационной деятельности// Вестник КазНУ. Серия экономическая.- № 5.- С.24.
53. Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов.- М.: «Соцэкгиз», 1962. – 684с.
54. Бобоев М., Кашин В.Н. Налоговая политика России на современном этапе// Вопросы экономики.- 2002.- № 7.- С.56.
55. Ламперт Я. Некоторые современные принципы налогообложения. М.: ГПНТБ, 1993.- 176с.
56. Львов Д. Будущее российской экономики// Экономист. – 2000.- № 12.-С.6.
57. Алле М. За реформу налоговой системы. Переосмысливая общепризнанные истины/ Пер. С франц. Т.А. Карлова; Под ред. И.А. Егорова. – М.: ТЕИС, 2001.- 96с.
58. Александров И.М. Налоговые системы России и зарубежных стран.- М.: Бератор Пресс, 2002.- 192с.
59. Задолженность по налогам и сборам в бюджетную систему РФ // Экономика и жизнь.- 2000.- № 22.-С.3.
60. Кодекс Республики Казахстан «О налогах и других обязательных платежах в бюджет» (Налоговый кодекс) по состоянию на 1 января 2005 года.
61. Закон РК «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты РК по вопросам налогообложения». Казахстанская Правда. 29.11.2005.
62. Шиманский М. Параметры прогресса. // Казахстанская Правда.-9 февраля.- 2006.
63. Финансы Республики Казахстан: Статистический ежегодник 2000-2004г.- Алматы, 2005.
64. Утебаев М. Под крыло ВТО – без потерь, но с выгодой. // Казахстанская Правда. – 06.04.2006.
70. Флинк О. Держать марку. //Эксперт Казахстана. - № 24 (50). – 2005.- С.29.
71. Утебаев М. Налоги любят счет.// Казахстанская Правда.- 24.03.2006.
72. Алексеенко М.М. Взгляд на развитие учения о налогах.- Харьков, 1870.
73. Аронов А.В., Кашин В,А. Налоговая политика и налоговое администрирование. – М.: Экономисть, 2006.
74. Аубакиров Я.А. Национальная экономика в условиях глобализации.- Алматы.: Қазақ университеті, 2004.
75. Бард В.С., Павлов Л.П. и др. Налоги в условиях экономической интеграции.- М.:КНОРУС, 2004.
76. Браун Т. Все просчитает счетный комитет.//Казахстанская Правда.- 15.06.2005. Интервью с председателем Счетного комитета по контролю за исполнением республиканского бюджета О.Н.Оксикбаевым.
77. Владимирова И.Г. Глобализация мировой экономики: проблемы и последствия. // Менеджмент в России и за рубежом.- 2001.
78. Грязнова А.Г. и др. Финансово-кредитный словарь.- М.: Финансы и статистика, 2004.
79. Елемесов Р.Е. Международные экономические отношения.- Алматы,2001.
80. Еспаев С. Қазақстан экономикасы: нәтижелер, басымдықтар және міндеттер№ // Егемен Қазақстан – 31 қаңтар. – 2006.
Әл – Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Қолжазба құқығында
Іскерлік белсенділікті салықтық реттеу
Философия докторы (экономика саласы бойынша) академиялық дәрежесін алу үшін
диссертация
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2008
Іскерлік белсенділікті салықтық ретеу
Мазмұны
1 Бөлім. Іскерлік белсенділіктің әлеуметтік-экономикалық мәні
1.1. Іскерлік белсенділік: мазмұны, өлшемі және бағалануы
1.2. Іскерлік белсенділікті мемлекеттік реттеу жүйесіндегі салықтардың орны
және шетел тәжірибесі
2 Бөлім. Салық салу жүйесінің іскерлік белсенділік деңгейіне әсерін талдау
2.1. Салықтардың ынталандырушылық функциясын талдау
2.2. Қазақстанда іскерлік белсенділікті салықтық реттеу динамикасы
3 Бөлім Іскерлік белсенділікті реттеудің тиімді салық механизмін
қалыптастыру
3.1. Тиімді салық механизмін құру қағидалары
3.2. Іскерлік белсендлікті арттыру салық салуды оптимизациялаудағы критерии
ретінде қарастыру
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі кезде жүзеге асырылып жатқан салық
саясаты, сонымен қатар әлеуметтік-экономикалық үдерістерді басқару
әдістері, іскерлік белсенділік түсінігінің теориялық жағынан негізделуінің
жетіспеушілігі кәсіпкерліктің дамуын ұстап отырғанын айғақтайды. Маңыз
аударатын мәселе, іскерлік белсенділік түсінігіне нақты бір анықтама жоқ,
сондай-ақ іскерлік белсенділікті білім және тура және қайтарымды
байлыныстарды іскерлік белсенділік – салықтық реттеу жүйесінде даму
реттеу проблемалары шешілмеген. Іскерлік белсенділікті арттыру үшін,
біріншіден, салық саясатының өзара байланысты және өзара негізделген
шараларының кешені ретінде ұзақ мерзімге қалыптастыру (содан жүзеге асыру);
екіншіден, салықтардың әлеуметтік және реттеушілік қызметтерін жүзеге асыру
жүйесін күшейту.
Нарықтық экономика жолын ұстанған Қазақстан республикасының
кәсіпкерлік қызметінің өркендеуіне қаржы қатынастарының, оның ішінде
әсіресе салық салу жүйесінің әсерін бақылау өте күрделі жұмыс болып
табылады. Қазақстан Республикасындағы қолданыстағы экономикалық
реформалардың маңызды бағыттарының бірі үздік әлемдегі стандарттарға
барынша жақын бизнестік ортаның, оның ішінде шағын және орта бизнестің
өркендеуіне, осы саладағы іскерлік белсенділіктің артуына ықпал жасау.
Аталмыш бағыт Қазақстан - 2030, Қазақстан Республикасының 2015
жылға дейінгі индустриалдық-инновациялық даму стратегиясының мақсат
мүдделерімен үндестк табады. Экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі
дәлелдеп отырғандай, кәсіпкерліктің нығаюы экономикалық өсу, ғылыми
–техникалық прогрестің қарқыны, нарықтық бәсекеге қабілетті тауарлар мен
қызметтерге толығуы, жаңа жұмыс орындарының құрылуы, бәсекелік ортаның
қалыптасуы тәрізді мәселелерді шешуде маңызды роль ақарады. Осы орайда
нақты өндіріс саласындағы шағын және орта бизнес тәрізді экономиканың басым
бағытын дамыту барысында қаржы әдістерінің алатын орны айтарлықтай. Демек
нақты өндіріс саласындағы шағын және орта бизнестің іскерлік белсенділігін
арттыруда қаржылық әдістерді жетілдіру күн талабынан туындап отырған
көкейкесті мәселелердің бірі.
Кәсіпорынның қызметінде салық қатынастары әлеуметтік-экономикалық
ортасының маңызды құрамдас бөлігі болып келеді. Нарықтық шаруашылықтың
бастауы мен дамуы кәсіпкерлік істің кеңюімен және нарық қатынастарының
субьектілерінің санының артуымен байланысты. Бұл нақты салық төлеушілер
санының өсуіне әкеледі. Осы5ан байланысты келесі проблема туындайды, яғни
мемлекеттің кәсіпкерлер, инвесторлар және қызметкерлердің іскерлік
белсенділігін арттыру арқылы кәсіпорынды жандыру.
Салықтың әлеуметтік қызметі жеткілікті зерттелмеген, ең алдымен
қызметкерлер, кәсіпкерлер және мемлекет мүдделерінің өзара әрекетінің
тиімділігі ретінде.
Іскерлік белсенділікті ынталандыратын салық салу механизмінің
болмауы, экономикалық өсу үшін керекті салық ортасының қалыптаспағаны.
Кәсіпкерлік істің дамуы үшін мемлекет саясатының болжамдылығы мен
мөлдірлігінің негізі болатын салық салудың тұрақтылығы жоқ. Қолданылып
жүрген салық салу бойынша құқықтық-нормативтік актілер күрделі және
шиеленістірілген. Салық салу бйынша құқықтық-нормативтік актілер көптеген
өзгертулерге ұшырайды.
Экономикалық өсудің маңызды факторы ретінде салық салу әлеуметтік-
экономикалық ортасы терең іскерлік белсенділіктің дамуында маңызды рөл
ойныйтындықтан ғылыми зерттеуді қажет етеді.
Проблеманың өңделгендік дәрежесі. Әлемдегі көптеген экономист
ғалымдардың еңбектерінде салық тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның
дамуындағы рөлі, экономикадағы алатын орыны кең және терең зерттелген.
Сонымен бірге тәжірибеде теориялық жағынан қамтылған және Батыс елдердің
үлкен тәжірибесіне негіз болған ғылыми зерттеулер жарияланып жүр. Салық
салу проблемасы шетелдік (Б. Франклин, К. Воблан, Ш. Монтьеске, П. Прудон,
А. Смит, Д. Риккардо. Д. Милль) және ресейлік (М. Алексеенко, Н. Тургенев
т.б.) ғылымдарды әрқашан қызықтаратын еді, олар салық табиғатын, салық салу
қағидаларын қарастырып, зерттеген, олардың экономикалық қатынастарға
бейімделуі т.б.
Е. Борисов, Т. Заславская, А. Виссарионов, В. Позняокв, О. Зайцев,
Е. Мостовая ғалымдары Рейдің экономикалық даму перспективалары мен
әлеуметтік генизтермен байланысты проблемаларды теориляық жағынан шешуді
қарастырды.
Экономикалық тәртіпті басқару проблемалары жайлы ғылымды дамытуға
мынадай классикалық жұмыстар өз үлесін енгізді: О. Кант, К. Маркс, Э.
Дюркгейма, А. Маршалл, Дж. Кейнс, А. Пигу және т.б.. Өткен ғасырдың
20 ж.ж. экономикалық ғылым экономикалық өсу факторларына көп көңіл бөлген,
сонымен қатар, іскерлік белсенділікке салық ортасы арқылы әсер ету.
Кәсіпкерлік істің салық реттеуі П. Самуэльсон, К. Макконелл, С. Брю
және т.б. шетел авторларының фундаменталдық жұмыстарында қарастырылған.
Салық салу жүйесін оптимизациялауды және оның экономиканың дамуының тиімді
механизміне айналуын қолдайтын А. Львов, С. Глазьева, А. Бачурина, Б.
Пенькова, Т. Юткина сияқты ресейлік ғалымдардың жұмысы маңызды орын алады.
Экономикалық тәртіпті теориялық және практикалық түрден салықтық
ынталандыру А. Гашимов, Л. Лыковой, Ю. Левад, Ф. Веселков және т.б.
авоторландың жұмыстарында жақсы келтірілген.
Жоғарыда аталған ғалымдардың жұмыстарымен қатар отандық Б.
Ермекбаеваның, М. Арзаеваның, Е. Жатқанбаевтың, К. Кубаевтың және т.б.
ғалымдардың еңбектері зерделеніп қарастырылған.
Жұмыстың мақсаты – іскерлік белсенділікті экономикалық өсу факторы
ретінде салықтық реттеудің методологиялық негізі мен практикалық бағыттарды
ғылыми түрде негіздеу. Жұмыстың мақсатына жету үшін мынадай міндеттер
қойылады:
• іскерлік белсенділіктің бағалау көрсеткіші, критериилерді
негіздеу және анализдің мазмұны;
• іскерлік белсенділіктің деңгейіне салықтың әсерін
анализдеу;
• іскерлік белсенділікті шетел тәжірибесі негізінде салықтық
ынталандыру;
• іскерлік белсенділік – салықтық әсер жүйесінің
қызметтерінің тура және қайтарымды байланыстарын анықтау;
• жалпы жүйедегі салық салудың даму формаларының приоритеттік
формаларын анықтау және оның экономикалық өсуге әсері.
Зерттеу обьектісі – Қазақстан экономикасындағы іскерлік
белсенділікті салықтық реттеу жүйесі.
Зерттеу пәні – іскерлік белсенділікті салықтық реттеу сферасындағы
қаржылық-экономикалық қатынастырдың жиынтығы.
Зерттеудің теорилық негізін қаржы теорисы, салық салу және мемлекеттік
реттеудің экономикалық цикл және ғалым-экономистердің еңбектері құрайды
және олар отандық пен шетел ғалымдарының еңбектерінде жазылған, сонымен
қатар, салық саясатының проблемалары туралы қаржыгерлердің аналитикалық
жұмыстары. Қазақстан Республикасы Конституциясы, Салық Кодексі, Азаматтық
Кодекс тағы басқа заңдар мен нормативтік құқықтық актілер (оларға
түсіндірмелер) мен әлемдік экономика ғылымының классиктерінің, Ресей және
Қазақстандық ғалым-экономистер мен маман-практиктердің еңбектері,
қарастырылып отырған мәселеге байланысты әр түрлі нысандағы есептілік
мәліметтері қолданылған.
Диссертацияда Қазақстан Республикасы Салық комитетінің нормативтік
құжаттары мен инструктивтік материалдар, сонымен қатар ғылыми
конференциялар мен кезеңдік баспалар материалдары кеңінен қолданылды.
Алға қойылған мақсаттарға жету барысында жылдық, тоқсандық есептіліктері
және жедел ақпараттары, сонымен бірге осы қарастырылып отырған мәселеге
тиесілі шеңберіндегі арнайы материалдарға, жалпы экономикалық және құқықтық
әдебиеттерге жүгініп негізделінген.
Зерттеудің методологиялық базасы болып, экономикалық көріністерді
және олардың дамуы мен өзара байланысын қарастыратын диалектико-
аналитикалық тәсіл, салыстырмалы-аналитикалық және экономика-статистикалық
тәсіл, жүйелік анализ әдісі, нақты көріністер мен үдерістердің салыстырмалы
анализдің методологиялық негізі.
Диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы келесіде жатыр:
1. Реформаланып жатқан экономикадағы іскерлік белсенділік
динамикасының ерекшеліктері мен мазмұны және оның
критериилары мен бағыттары көрсетілген. Іскерлік белсенділік
макро және микро-деңгейдегі экономикалық қатынастардың
субьектілерідің шаруашылық қызметінің тиімділігін басқару
үдерісін анықтауға болады, сонымен қатар оның өсуіне
бағытталған, қоғамның әр даму сатысындағы бәсекеге
қабілеттілігіне жету мақсатында барлық ресурстарды тиімді
және толығымен пайдалынуды арттыру, елдің ииновациялық-
инвестициялық потенциалық қалыптастыру болып келеді.
2. Іскерлік белсенділіктің салықтық ынталандыру тиімді
қолдануының критериилері мен шектері анықталды және әр түрлі
салық жүйелерін салыстыру нәтижесінде адекватты салықтық
ортасының қалыптасуы болды. Тиімді салық механизмін құрғанда,
біртұтастықты қамтамасыз ететін және салық салу жүйесінің
мультиплициондық әсерінің нәтижесі сияқты кешендік өндірістік
қағидаға сүйену керек. Осы салық ортасын қалыптастыруда өз
кезегінде өзінің құрылымымен қатар экономиканың нарықтықө
сұраныстың тәртібіне сай оптималды құрылымының құрылуын
қамтамасыз етеді.
3. Салық салу қағидаларын тиімді құру үшін өзара байланысты жүйе
ұсынылған және оның күшейюі іскерлік белсенділікке әсері:
табыстардың бара-барлық қағидасы; салық салуды
универсализациялау қағидасы; тұтынылатын табыстар мен
игіліктің деңгейіне байланысты ставкаларының
дифференциациялау қағидасы; салық салу тиімділіге мен ғылыми
ұйымдастыру қағидасы. Осы қағидалардың өзара байланысты
кешенін қолдану негізінде құрылып, қызмет көрсететін салық
жүйесі экономикалық өсудің маңызды және күшті стимулы болып
келеді.
4. Іскерлік белсенділікті активизациялау жолдары анықталған:
өндірістік үдерістегі салық салу обьектілерінің экономикалық
рөліне байланысты салық салу базасын қалыптастыру және салық
ауыртпалылығын дифференциациялау мен төмендету; кәсіпкерлік
белсенділіктің дамуына жағымды әсер ететін жаңа салық ортасын
қалыптастыру, салық механизмін қалыптастыруда жаңа
инновацичялық тенденцияларды жүзеге асыру.
Қорғауға жіберілетін диссертацияның негізгі ережелері:
1. Іскерлік белсенділіктің әлеуметтік-экономикалық және өсу
факторын анализдеу ерекшеліктерін қарыстырғанда, іскерлік
белсенділіктің сапасын қосып және оның бағалуын үш өзара
байланысты деңгейде қарастыру кешендік жүйенің қалыптасуы
мен оның жүзеге асырылуының қажеттілігін туындатады: жеке,
кәсіпорын деңгейі, ұлттық экономика деңгейінде. Іскерлік
белсенділіктің осы үш деңгейі экономикалық дамудың қоымша
импульсі ретінде көрінеді.
2. Іскерлік белсенділікті ынталануын қамтамасыз ететін салық
механизмінің қағидалары мен критериилері негізделген. Оның
негізінде мемлекет, кәсіпорын және қызметкерлердің
мүдделерінің балансы жатыр, олардың интегралдық үйлесуі,
табыс деңгейіне байланысты салықтық алым, ставкалардың
дифференциациялары, өндірістің тиімділігінің өсуіне бағыт
жатыр.
3. Салық салудың өзара байланыстығы мен өзара тәуелділігінің
даму бағыттары мен приориттетік формалары анықталған. Бұл
өз кезегінде экономикалық өсуде іскерлік белсенділіктің
рөлін арттырады. Өндірістік үдерістің инновациялық-
инвестициялық мазмұнына сәйкес кешендік дамуын қамтамасыз
ететін, салық салудың ұйымдық құрылымы мен салық
жүйелерінің тиімділігін қолдану қажеттілігі дәлелденген.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы. Экономикалық өсу факторы
ретінде шаруашлылық субьектілердің кешенді сапасы ретінде жаңа салық
механизмін қалыптастыру негізінде салық жүйесіндегі сапалы құрылымды құру
бағыттары үшін диссертациялық зерттеудің мазмұнындағы қорытындалар мен
рекомендациялар қолданылуы мүмкін.
Зерттеудің нәтижелерін байқаудан өткізу. Диссертацияның негізгі
ережелері мен қорытындылары ғылыми және халықаралық конференцияларда
байқаудан өтті:
Диссертацияның құрылымы зерттеудің жалпы концепциясымен, мақсатымен
және міндеттерімен анықталады және кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер мен қосымшалардан тұрады.
1 Бөлім. Іскерлік белсенділіктің әлеуметтік-экономикалық мазмұны
1.1. Іскерлік белсенділік: мазмұны, өлшемі және бағалануы.
Жиырмасыншы ғасырда экономикалық ілім әлеуметтік-экономикалық қатынастардың
ерекше категориясы болып табылатын іскерлік белсенділік ұғымына аса көңіл
бөлмеген. Бұл ұғымның болуына қарамастан, іскерлік белсенділіктің біраз
аспектілері терең қарастырылмаған. Дегенмен, нарықтық жүйелердің дамуын
зерттеу адамзат пен әлемдік шаруашылықтың дамуы барысында іскерлік
белсенділік біраз өзгерістерге ұшырағанын және шешуші роль атқарғанын
көрсетеді.
Іскерлік белсенділік нарықтық экономиканың дамуының белсенді қозғаушы
күші болып табылады. Тиімді нарықтық қатынастарды, әсіресе экономиканың
негізгі салаларында қалыптастыру үшін іскерлік белсенділіктің жоғары
деңгейіне қол жеткізу керек. Осыған байланысты іскерлік белсенділікті макро
және микро деңгейлерде экономикалық өсудің факторы ретінде қарастыру керек.
Қазіргі таңда іскерлік белсенділіктің қалыптасу факторлары, себеп-
салдарлық байланыстары мен әлеуметтік-экономикалық дамудағы ролі ашып
қарастырылмаған.
Іскерлік белсенділіктің көп аспектілі сипаты, оның экономиканың әртүрлі
салаларындағы өзіндік көрініс табуы тиісті деңгейде ескерілмейді.
Нарықтық экономика жағдайында іскерлік белсенділіктің заңдылықтары мен
өзгеру тенденциялары жан жақты және терең қарастырылмаған. Нарық
шаруашылығының субъектілерінің іскерлік белсенділігі экономикалық
зерттеулердің маңызды бағыты болып табылады.
Отандық әдебиеттерде іскерлік белсенділік категориясы ғылыми түрде
тіптен талданбаған. Ресей ғалымдары біршама талдаулар жасаған.
Кәсіпкерлердің іскерлік белсенділігін себеп салдарлық байланыстарда толық
жиынтығымен зерттеулер жүргізілмеген. Дегенмен интегралды іскерлік
белсенділік (ұлттық экономика деңгейінде) пен ұйымдар мен жекелеген
шаруашылық субъектілерінің іскерлік белсенділігінің арасында тығыз байланыс
бар. Мемлекет экономикасының даму процесін шаруашылық субъектілерінің өзара
іскерлік әрекеттерінің мультипликатипті нәтижесі деп қарастыруға болады.
Көптеген экономистер іскерлік белсенділікті тек қана микро деңгейде
ғана қарастырады, оның зерттелуін экономикалық талдаудың маңызды бағыты деп
және шаруашылық тәжірибенің маңызды міндеті деп қарастырады. Іскерлік
белсенділікті зерттеушілердің арасында бұл ұғым анықтамасы мен мазмұны
туралы біріңғай пікір жоқ. Остапкович Г.В. іскерлік белсенділікті
кәсіпорынның шаруашылық қызметінің интенсивтілігін көрсететін сандық
сипаттамалардың жиынтығы және қолда бар ресурстар мен потенциалды тиімді
пайдалану деп қарастырады.1,б.38
Каюхин Г.А. болса іскерлік белсенділік кәсіпорынның қызмет нәтижесін
көрсететін өндіріс көлемі, өнімдерді өткізу, өнімнің бәсеке
қабілеттілігінің жоғарылауының және т.б. көрсеткіштердің оң динамикасымен
анықталады деп санайды.2,б.159
Белявский И.К. іскерлік белсенділікті келісім шарттардың санымен,
олардың динамикасымен, тапсырыс портфелінің жағдайы мен толтырылуы арқылы
анықталатын нарықтық құбылыс ретінде қарастырады.3,б.47
Ковалев В.В. іскерлік белсенділік негізгі өндірістік қызметтің
тиімділігі мен нәтижесін сипаттайды дейді. Бір типті, біріңғай
кәсіпорындардың қызметін салыстыру нәтижесінде іскерлік белсенділікті
сапалық деңгейде бағалауға қол жеткізеді.4,б.576
Белявский И.К., Кулагин Г.Д. , Коротков А.В. және басқалары тауар
айналысы динамикасының көрсеткіштері іскерлік белсенділіктің басты
сипаттамаларының құрамына кіреді деп қарастырады.2,б.251
Раицкий К.А. қаржылық жағдай кәсіпорынның тұрақтылығының және
іскерлік белсенділігінің маңызды көрсеткіші деп санайды. Қаржылық жағдай
кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін, іскерлік серіктестікте оның
мүмкіндіктері мен потенциалын анықтауға мүмкіндік береді және шаруашылық
қызметтің барлық қатысушыларының экономикалық мүдделері қаншалықты
қамтамасыз етіліп жатқанын анықтауға мүмкіндік береді 5,б.693.
Моисеева Н.К. және Конышева М.В. іскерлік белсенділік деп өндірістік
өткізу жүйесінің экономикалық өсуіне ықпал ететін әрекеттердің жиынтығын
қарастырады.6,б.22-34
Жоғарыда аталған авторлар шаруашылық субъектілеріне қатысты
іскерлік белсенділік категориясына анықтама беруге тырысқан. Біздің
ойымызша ұйымның іскерлік белсенділігін экономикалық қатынастар
субъектілерінің шаруашылық қызметін макро және микро деңгейде тиімді
басқаруға ынталандырылған процесс деуге болады, бұл процесс шаруашылық
қызметті дамытуға, еңбекпен қамтуды өсіруге, нарықтық бәсекеге
қабілеттілікке қол жеткізу мақсатында ресурстардың барлық түрін тиімді
қолдану және нарық қатынастары мен жалпы ұлттық экономика субъектілерінің
инновациялық, инвестициялық потенциалын қалыптастыруға бағытталады.
Іскерлік белсенділік материалды, еңбек, қаржылық және басқа да
ресурстардың қолданылуының тиімділігін көрсетеді,сонымен қатар ұйымның
потенциалды даму мүмкіндіктері мен басқару сапасын сипатайды.
Соңғы жылдары іскерлік белсенділікті бағалауға іскерлік циклдың
сапалық сипаттамасы ретінде біріңғай методологиялық тұрғыдан қаралуда, бұл
қызмет ауқымы динамикасында ресурстардың тартылып, қолданылуында көрініс
табады. Іскерлік цикл іскерлік белсенділіктің циклдық кезеңін білдіреді.
Нарық конъюнктурасы шаруашылық қызметтің көрсеткіші ретінде іскерлік
белсенділік аясының тарылуымен немесе кеңеюімен анықталады. Іскерлік
белсенділіктің кеңеюі өндірістің өсуі және жаңа контрактілер, тұтыну
сұранысының өсуі арқылы көрінеді. Нәтижесінде нарық сыйымдылығы артып,
тауарлар мен қызметтер көлемі өседі.
Экономика дамуының белгілі бір кезеңінде іскерлік белсенділік аясы
тарылады: сауда мәмілелері азаяды, қолма қол және несие арқылы есеп
айырысатын сауда операцияларының көлемі азаяды. Нәтижесінде тауарлар мен
қызметтер өндірісі қысқарады.
Өндіріс көлемі азайғаннан кейін ұзақ тоқырау кезеңі басталады.
Тауарлар мен қызметтер өндірісінің өсуі, одан кейін төмендеуі, депрессия,
соңында оның қайтадан өсуінен тұратын уақыт интервалы іскерлік белсенділік
дамуының циклын көрсетеді.
АҚШ-тың статистика және экономикалық зерттеулер бойынша Ұлттық
бюросының анықтамасы бойынша бизнес циклдер экономикалық қызметтердің
кеңеюі мен тарылуының толқындарынан тұрады, олар қайталанып тұрады, бірақ
мерзімді емес (периодичный). Олар ұзақтығы мен интенсивтілігі жағынан
әртүрлі болады, кәсіпкерлік қызметтің көптеген түрлері үшін бір жылдан он
екі жылға дейін болады 7,б.8.
Макроэкономикалық деңгейде анық циклдық толқыныстар көрінеді, яғни
өсу мен төмендеу жағдайларының үнемі ауысып тұруы. Олардың бас кезінде
дамудың әр түрлі деңгейлері болады, олар әр түрлі ұзақтықта, тереңдікте
және формаларда жүзеге асады. Бірақ көптеген циклдар процесінде көп
ұқсастықтар табуға болады және олардың әр қайсысында бір біріне ауысып
отыратын кезеңдерін көруге болады. Оларды іскерлік белсенділіктің фазалары
немесе экономикалық циклдың фазалары деп атайды. Олардың төрт фазасы бар:
көтерілу, өте жоғары көтерілу (бум), қысқару және төмендеу немесе құлдырау.
Экономиканың толқынды қозғалысы туралы ойды он тоғызыншы ғасырдың
екінші жартысында Виллар Виллипс айтқан болатын. Американ экономисі әрі
әдебиетшісі ойын былай келтіреді: іскерлік әлемде өзінің өрлеу және
төмендеу кезеңдері болып тұрады, осыған қарай өндірісті кейбір уақыттарда
тежеп, дағдарыстың алдын алса қоғам да аз зардап шегер еді8,б.306. 1983
жылы ағылшын Джон Вейд (Орта және жұмыс кластарының тарихы) сауда циклы
терминін, өрлеу және дағдарыс ұғымдарын қолданды. Ол сауда циклы бес, жеті
жыл болады және өрлеу мен дағ8арыстың алмасуы өткен жетпіс жылдың ішінде
болып отырған дейді 9,б.10.
1837 жылы Самуель Джонс Ллойд циклды былай түсіндірген: біз сауда
жағдайы деп атайтын құбылыстың тарихы мағыналы (поучительно), бұл құбылыс
қайталанып отыратын әр түрлі жағдайларға тап болып отырады, сауда циклдың
берік орналасқан формасында айналады. Алғашқыда біз оны баяу жағдайында
байқаймыз, одан кейін жақсару жағдайында – сенімнің артуы- гүлдену-
толқу(возбуждение)- өте кеңеюі – қобалжу(потрясение)- қысылуы
(угнетенность) –тоқырау- құлдырау(бедствие)10,б.11
1925 жылы Н.Д. Кондратьев экономикалық циклдар концепциясын
тұжырымдады. Ол конъюнктураның үш үлкен циклының, конъюнктураның, төмендеу
мен өсу толқындарын, олардың уақыты мен интенсивтілігін және шамамен жарты
ғасырда алмасып отыратындығын көрсеткен.И Шумпетер, Г. Менш, Я. Ван Дейн,
А. Кляйнкнехт және басқа да ғалымдардың зерттеулері ірі жаңалықтарда
(изобретения), базистік жаңа енгізулерде, өнеркәсіп динамикасында толқындық
қозғалыстардың (волнообразные колебания) болатынын дәлелдеген. Кондратьев
осы мәселелерді зерттей келе үлкен экономикалық циклдарды дамытуда төрт
дұрыс мәселені көрсетеді:
1. Әрбір үлкен циклдың басталарының алдында және басында қоғамның
экономикалық өмірінде терең өзгерістер болады, бұл өзгерістер техниканың
өзгеруінде (техникалық жаңалықтар мен ашылулар), әлемдік экономикалық
байланыстарға жаңа елдердің енуіінде, алтын өндірісінің және ақша
айналысының өзгеруінен көрініс табады.
2. Әрбір үлкен циклдың жоғарылау толқындарына әлеуметтік төңкерістердің
көп бөлігі тап келеді(соғыстар, революция);
3. Әрбір үлкен циклдың төмендеу толқындары ауыл шаруашылығының күрт және
ұзақ құлдырауымен қатар жүреді;
4. Үлкен циклдардың жоғарылау кезеңдерінде орта капиталистік циклдар
құлдыраудың қысқалығымен және көтерілудің интенсивтілігімен
сипатталады.11,б.399
Қазіргі таңдағы іскерлік цикл бұл іскерлік белсенділіктің қайталанып
отыратын тарылу және кеңею кезеңдерінің үздіксіз емес жүйесі.
Оны толық бір ұғым ретінде талдауда экономистер біріншіден оның құрамынан
алшақ кетіп, оны жалпы анықтамамен екі тармақта, екі соңғы нүктеде
қарастырады. Екіншіден, олар бірнеше факторлардың анықтамасы әртүрлі
өзгерістер тудыратынын қарастырады. (мысалға Самуельсон-Хикс моделі)
8,б.10.
Макконел К.Р. және Брю С.Л. іскерлік белсенділіктің төмендеуі мен
көтерілулерін нарықты зерттеу мен игеру, инновациялық саясат жүргізу,
инвестицияларды қысқарту немесе өсіру, табыс пен өндіріс көлемін өсірумен
қатар қарастырады.12,б.154-156
АҚШ тың экономикалық талдаулар Ұлттық бюросының зерттеушісі Ронни
Нильсон ісенрлік белсенділіктің циклдерін экономикалық және қаржылық
динамикалық көрсеткіштердің деңгейінің көтерілуі немесе төмендеуі
фазаларының мерзімді қайталанып отыратын кезектілігі деп қарастырады
1,б.104.
Іскерлік циклдың мәнін нақты түсіну үшін іскерлік
белсенділікке қандай факторлар әсер ететіндігін анықтау керек. Мұндай
факторлар жүйесінде біріңғай әдіс жоқ. Әртүрлі бағытта қарастырып көрейік
(кесте 1.1). Әртүрлі теорияларда бұл туралы қарастырылады, бірақ олардың
ешқайсысы да әмбебап емес. Әртүрлі теорияларды қолданып үйлестірген жөн
мұндай жағдайда.
Мысалға, 1990 жылдары Россияда экономиканың барлық секторлары
мен салаларында іскерлік белсенділіктің мониторингі жүйесі қалыптасқан
16,б.35 Бірақ ұлттық шоттар жүйесін енгізу іскерлік белсенділікті анық
көрсетудегі мәселелерді бірнеше себептерге байланысты шешпейді.
Біріншіден, ЖІӨ статистикасы экономикалық іскерліктің біраз
негізгі компоненттерін ескермейді. Ұйымдастырылмаған нарықта болып жатқан
іскерліктердің көп бөлігі статистикадан шет қалады, мысалы,үй
шаруашылығының өнімдері. Сондықтан да еңбек шығындарының көлемі мен өзіндік
тұтынудың шынайы көлемі төмен болып көрсетіледі.
Екіншіден, ЖІӨ ге көлеңкелі экономика жатпайды, яғни, ресми
органдардан өнімдер мен табыстар, заңсыз қызметтерді жасыру(есірткі өндіру
мен сату, жасырын казинолар, контробанда т.б.) Мысалға Ресейде, көлеңкелі
айналыстың үлесі 40 пайызды құрайды екен.13,б.93
Таблица 1.1.
Іскерлік белсенділік факторлары
Іскерлік цикл Негізгі
теориясы Өкілдері тұжырымдары
Монетарлық бағыт Фридман М. Экономикалық цикл ақша және несие
ұсынысының қысқаруы немесе өсуі сияқты
құбылыстармен байланыстырылады.
Жиынтық сұраныстың өзгеруіне ақшалай
факторлар әсер етеді.
Мультипликаторлық-аксСамуельсон П. Мультипликатор мен акселератордың
елераторлық модель өзара әрекетін жиынтық сұраныстың
циклдылығы реттеп отыра алады
Саяси теория Нордхаус В., Мемлекет қайраткерлерінің ақша-несие
Туфтэ Э. және бюджет саясатын өзінің қайтадан
сайлануы мақсатында қолдануы
Тең салмақты Лукас Р., БарроБағалар мен жалақының толқынысын дұрыс
экономикалық цикл Р., Сорджент Т.қабылдамағандықтан жұмыс күші
теориясы нарығында не дефицит не артықшылық
пайда болады, ал ол өз кезегінде
өндіріс пен жұмысбастылықта циклдық
өзгерістер тудырады.
Шынайы экономикалық Шумпетер И., Инновацялар немесе секторлардың
цикл теориясы Кондратьев Д., біреуінде өнімділіктің күрт өзгеруі
Прескотт Е., бүкіл экономикалық жүйеге таралуы
Лонг П., мүмкін және өз кезегінде
Плоссер Ч. толқыныстар(колебания) тудыра алады.
Экономикалық циклдарды жиынтық
ұсыныстың өзгеруі емес жиынтық
сұраныстың өзгеруі туындатады.
Ұсыныстың Гордон Р.Дж. Бұл жағдайлар іскерлік белсенділік
салдарлары(шоки циклының себебі жиынтық ұсыныстың өсуі
предложения) болатын кезде орын алады.Мысалы, АҚШ
тағы 70-жылдардағы энергетикалық
дағдарыс, ол кезде мұнай бағасының
күрт өсуі жиынтық ұсыныстың
төмендеуіне, инфляцияның өсуіне,
шығарылатын өнім көлем мен
жұмысбастылықтың төмендеуіне,
әкелген.
Үшіншіден, заңды экономиканың деңгейін өлшеудің өзі толық
статистикалық есептердің бола тұруына қарамастан қиын роцесс.
Іскерлік белсенділікті ,оның деңгейін көптеген дамыған елдерде
тексеріп отырады.
Іскерлік белсенділіктің деңгейіне байланысты экономикалық мазмұны
Іскерлік белсенділіктің Мазмұны Типтері
деңгейі
Жеке іскерлік белсенділікАдам қасиеті және осы Дәстүрлі тип, амалсыз
қасиеттің мобильділікте, іскерлік белсенділік,
инициативада, пассивті бейімделетін
интеллектуалды субьектің іскерлік
қабеттерінің көрінуі белсенділігі, жылдам
бейімді субьекттің
шартты іскерлік
белсенділігі.
Кәсіпорынның іскерлік Кез келген тауарды Микродеңгей – сандық
белсенділігі өндірумен және нақты бір баға
қызмет түрін көрсететін Макродеңгей – сапалық
нақтыланған экономикалық баға
іс-әрекет немесе
кәсіпорынның экономикалық
өсуіне ықпал ететін
іс-әрекет жиынтығы.
Интегралды іскерлік Жүйенің толық шектерінде,Секторлар бойынша: нақты
белсенділік ұлттық экономика сектордағы іскерлік
деңгейінің тұрғысынан белсенділік, ақша
іскерлік белсенділіктің нарығындағы іскерлік
жалпы тиімділігі. белсенділік, қаржы
секторындағы іскерлік
белсенділік.
Салалар бойынша:
4-қосымшаны қараңыз.
Тексеру нәтижелерін түсіндіруге көмектесетін тексеру бланкасын
жасауда, выборкаларды қалыптастыруда, ақпараттарды жинау және өңдеу жүйесін
ұйымдастыруда, қарапайым және күрделі индекстерді шығаруда, экономикалық
серіктестік және даму(ЭСДҰ) ұйымына кіретін мүше мемлекеттер қалыптастырған
және қолданатын методология қолданылады.
Мұндай тексерулердің мақсаты қысқа мерзімді экономикалық өзгерістер
бойынша шұғыл ақпараттар жинау, өнеркәсіп кәсіпорындарының экономикалық
белсенділік циклы бойынша мониторинг және болжамдар жасау.
Дәстүрлі статистикаға қарағанда іскерлік белсенділікті тексеру
(обследование деловой активности) қоғамдық пікірді зерттеуге негізделген.
Жиналған ақпарат нақты жағдайды көрсетеді, және болашақ уақытқа болжам
көрсетеді. Мұндай тексерулер өндірістік күштерді қолданудың ай сайынғы
бағалануы, өндіріс өсуін шектейтін факторларды бағалау, жалпы экономикалық
жағдайларды бағалау сияқты мәселелерді ескере отырып, кең ауқымды
ақпараттарды жинақтайды.
Тексеру мәліметтерін түсіндіру (интерпретация) және қатар қою үшін
индекстердің екі типін қарастырады:
- Өзгерістер индексі. Мұнда үш жауаптың біреуі берілетін сұрақтар үшін
баланс (проценттік сальдо) қолданылады. Ол оң және теріс жауап
пайыздарының арақатынасымен есептеледі.Өзгеріс индекстері нольдік
белгіден төмен де жоғары да ауысып тұрады, мұнда оң индекс
экономикалық қызметтің көтерілуін білдіреді, ал нольдік белгіден
алшақтау көтерілудің өлшемін (величина) көрсетеді. Осылай, өзгерістер
индексі өзгерістердің бағыты мен өлшемін көрсетеді.
- Кәсіпкерлік сенімділік индексі. Бұл индекс үш сұраққа жауаптың
нәтижесі арқылы анықталады. Олар күтілетін шығарылым (выпуск), нақты
сұраныс, дайын өнімнің ағымдағы қалдықтары туралы сұрақтар. Осылай
әрбір көрсеткіштің өсуі немесе төмендеуін белгілейтін баланстардың
орташа арифметикалық мөлшері шығады. Индекстің оң белгісі экономикалық
қызметтің өсуін, ал теріс белгісі оның төмендеуін көрсетеді.
Мұндай әдістер Экономикалық серіктестік және даму ұйымының 22 елінде
экономиканың өңдеу салаларында таңдамалы тексерулерді
ұйымдастыруда(выборочное обследование) қолданылады. Бельгия, Германия,
Греция, Нидерланды, Испания, Швейцарияда тексерулер ай сайын жүргізіледі,
ал Канада, Япония, Австрия, Дания, Норвегия, Португалия, Финляндия,
Швецияда тоқсан сайын жүргізіледі, Франция, Италия, Ұлыбританияда негізгі
тексерулер ай сайын, ал кеңейтілген тексерулер тоқсан сайын жүргізіледі.
Аталған мемлекеттердің 80 пайызында ақпарат көзі болып кәсіпорындар
табылады.
Мысалға АҚШ та NEW YORK TIMES BUSINESS INDEX деп аталатын
индекс қолданылады, бұл салалық индекстердің анағұрлым маңызды жүйесін
құрайтын өлшенген күрделі индексті білдіреді.Оны есептеу үшін өткен аптаның
жылдам мәліметтерін қолданады. 14,б.4 Бұл индекс негізгі
бес компоненттерден тұрады: теміржол жүк тасымалы, мыс өндірісі, электр
энергиясын шығару, құрылыс картонын және полиматериалдар өндірісі. Бұл
индекс Нью-Иорк Таймс газетінде 1929 жылдан бері анықталады.
Іскерлік белсенділік деңгейін бағалау, оның өзгеріс жағдайын
түсіндіру және болашақ жағдайы туралы болжам жасау тек қана конъюнктураның
тұрақты және тұрақты емес(сезонные, циклические) толқулары бар,толқымалы
жүйе деп қарастырылатын жағдайында ғана мүмкін болады. Толқымалы процестер
әдетте қалпына келеді. Сонымен қатар қоғамның экономикалық өмірінің
динамикалық процесінде іскерлік белсенділікті басқару моделіне кездейсоқ
құрамдастар ретінде кіре алатын қалпына келмейтін тенденциялар да бар
(необратимые тенденции).
Ұлттық шаруашылық жүйесі деңгейінде іскерлік белсенділікті
басқару мемлекеттің міндеті болып табылады және антициклды шаралар жүйесі
формасында болады. Төмендеу фазасында мемлекет салық ставкаларын
төмендетеді, жаңа инвестицияларға салықтық жеңілдіктер береді, жедел
амортизация, мемлекеттікшығындарды өсіру саясатын жүргізеді. Нәтижесінде,
жиынтық сұраныс өседі, ары қарай өндіріс те өседі, іскерлік белсенділік
күшейеді, ақырында капитал салымдары өседі, жұмыссыздық деңгейі төмендейді
және т.б.
Экономикалық конъюнктураның көтерілуі жағдайында мемлекет тежеу
(сдерживание) саясатын жүргізеді, яғни салық ставкасын өсіреді, мемлекеттік
шығындарды қысқартады, амортизациялық саясатта шектеулер қояды.
Нәтижесінде, сұраныс пен сатып алу қабілеті төмендейді және экономикалық
белсенділік төмендейді. Осы кезеңде ссудалар бойынша пайыздық ставкалар
өседі, банктің несие ресурстарының қысқаруы орын алады. Тиісінше циклдық
құбылыстарды жұмсарту шаралары нақты сол уақыттағы экономикалық
конъюнктураның толқыныстарына қарсы бағытта жүруі керек.
Осылайша, іскерлік белсенділік жүйелік және көп деңгейлі
қарастыруларды қамтиды және ресурстардың барлық түрлерінің тиімді
пайдаланылуы керектігін көрсете отырып, ұйымның шаруашылық қызметін және
оның бәсекеге қабілеттілігін жалпы сипаттайды.
1.2. Іскерлік белсенділікті мемлекеттік реттеу жүйесіндегі салықтардың
орны.
Теориялық зерттеулер мен Қазақстанның және басқа да шетелдердің практикалық
тәжірибесі нарықтық экономиканың қалыптасуында және оның тиімді қызмет
етуінде мемлекеттің орасан зор ролінің басым екенін көрсетіп отыр.
Мемлекеттің экономикаға араласпауы қағидасы жоғары тұратын мемлекетттердің
өзінде (мысалы, АҚШ) мемлекет халық шаруашылығының дамуына орасан әсер
етеді. Бұл мәселеге Р Фриш (Норвегия), Я. Тинберген (Нидерланды), У.
Беверидж (Англия), ДЖ. М. Кейнс, У.К. Митчелл және К. Лапндауер (АҚШ)
сияқты экономист ғалымдар зерттеулерін арнады. Бұлардың идеялары әсіресе
Францияның индикативті жоспарлауының негізін қалаған.
Мемлекеттік реттеу факторлары кешенінде салық салудың ролі
ерекше. Салықтар фискалдық функциясы арқылы мемлекет қазынасын толтырудың
негізгі көзі болып табылады. Олардың басқа негізгі функциясы экономиканы
мемлекеттік реттеуден көрінеді. Салық саясатының құралдарымен (рычаги)
мемлекет экономикалық өсуді ынталандыра отырып, шаруашылық конъюнктурасының
жағдайына әсер етеді.
Салықтық жүктеменің дәрежесі мемлекеттің өз функциясын орындау
үшін керекті табыстарды алу мүддесін де, сонымен қатар іскерлік белсенділік
деңгейінің субъективті факторы болып табылатын өндірісті дамыту мен
кәсіпкерлік пайда табудағы салық төлеушілердің де мүдделерін ескеруі қажет.
Салық салу процесінде екі жақтың да мүддесі ескерілетін салық жүктемесінің
оптималды мәні туралы сұрақ туындайды. Бірақ тиімді салық салу шегінің
қайда жатқанын нақты айту қиын. Француз философы Ш. Монтескье өз уақытында
салықтар туралы қол астындағылардан қай бөлігін алып, қанша бөлігін
қалдыру өте зор ақыл мен даналықты талап етеді деген 15,б.433.
Он тоғызыншы ғасырдағы орыс экономисті Н.Н. Янжул салық
жүктемесі туралы мәселені қарастыруда салықтық мәселелердің барлығы салық
салудың екі шекарасы – мемлекет қажеттілігі және азаматтардың мүліктік
қабілеттілігі арасында туындап, жүзеге асады деген. Осы екі бастаудың
күресі қаржы тарихында үлкен із қалдырған дейді 16,б.27. Кейіннен С.Ю.
Витте мемлекет салықтар көмегімен өз иелігіне азаматтардың мүлкінің
қайсібір бөлігін алу құқында, өз саясатында белгілі бір этикалық,
экономикалық бастауларды негізге алу керек, керісінше болса, халыққа аса
ауырлық түсіре отырып ол, өзінің өмір сүру мәнін жоғалтар еді деп
көрсеткен 17,б.55.
Нақты бір салық жүйесінің оптималдылығы оның жүзеге асуы салық
салу процесінің екі жағы – мемлекет пен төлеушілер мүддесі арсында
компромисс бола ала ма, жоқ па осыдан көрінеді. Оптималды құрылған салық
жүйесі қаржы ресурстарымен мемлекетітң қажеттіліктерін қанағаттандырып қана
қоймай (фискалдық функциясын жүзеге асыру), салық төлеушінің кәсіпкерлік
қызметке стимулын да түсірмеу керек, шаруашылық жүргізудің тиімділігін
арттырудағы жолдарды ізденуге(реттеушілік функциясын жүзеге асыру) кедергі
келтірмей, керісінше іскерлік белсенділікті көтеру керек.
Кез келген қоғамның шаруашылық механизмін қалыптастырудың
методологиялық негізі болып экономикалық мүдделер жүйесі табылады. Бұл
жүйені іске асыру тұрақты экономикалық тепе теңдіктің қажетті шарты болып
және тиімді қызмет етуші шаруашылық механизмінің негізгі мақсаты болып
табылады. Ф. Энгельс әрбір қоғамның экономикалық қатынастары ең біріншіден
мүдделер ретінде көрінеді деп есептеген 18,б.271.
Экономикалық әдебиеттерде экономикалық мүдделер табиғатына
әртүрлі ойлар айтылады.
Кейбір авторлар экономикалық мүдделерді экономикалық
жағдайлармен шарттастырылған субъективті құбылысты бейнелейтін(сананың
жағдайы, ойлар мен көңілдің бағыты (состояние сознания, направление мыслей
и внимания)) категория ретінде қарастырады 19,б.144.
Басқа авторлар мүдделерді тікелей өндірістік қатынастарды
бейнелейтін, объективті шарттастырылған категория деп санайды, кейбір
авторлар материалдық мүдделер адамның санасымен байланысты емес деп
есептейді. 20,б.236
Тағы басқа авторлар мүдделерді объективті мазмұн мен
субъективті форманың бірлігі деп қарастырады 21,б.147.
Кез келген экономикалық модельдің мақсаты –қоғамның өсіп келе
жатқан қажеттіліктерін қанағаттандыру. Сәйкесінше, экономикалық мүдделерді
тиімді басқару тиісті мемлекеттік реттеудің механизмін қалыптастырады,
оған осы мүдделерді белсенді түрде жүзеге асыруға анағұрлым жоғары ықпал
ететін тиімді салық саясаты жатады.
Кез келген экономикалық модельдегі қоғамдық мүдделер өзара
байланысты, өзара шарттастырылған, өзара тәуелді және қарама қайшылықта
болады. Бұл нақты мазмұны қалыптасқан әлеуметтік экономикалық жағдайларға
тәуелді болатын экономикалық мүдделердің біріңғай жүйесінің бар екендігін
дәлелдейді. Экономикалық мүдделердің қарама қайшылығы мүдделердің келісімі
механизмін үнемі іздеу және жаңартуды, тұрақты экономикалық өсудің қажетті
шарты ретінде экономикалық тепе теңдікті қамтамасыз ету мақсатында,
туындайтын қарама қайшылықтарды келісіммен шешуді білдіреді.
Экономикалық мүдделер жүйесі біріңғай, бірақ мазмұны бойынша
біртекті емес. Қарама қайшылықтардың шешілімі салықтық реттеу әдістерімен
мүмкін болатын экономикалық мүдделердің тобын қарастыруға болады:
1. Кәсіпорын меншік иесі мен жалдамалы жұмысшы мүдделері;
2. Кәсіпорын меншік иесі нің мүддесі;
3. Жалдамалы жұмысшы мүддесі;
4. Әртүрлі шаруашылық жүргізуші субъектілерінің мүдделері;
5. Мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүдделері.
Кәсіпорын меншік иесі мен жалдамалы жұмысшы мүдделерінің үйлесімі
экономикалық мүдделердің негізгі жүйе қалыптастырушы факторлары болып
табылады. Ал олардың арасындағы қарама қайшылықтарды шешу тұрақты
экономикалық тепе теңдіктің қажетті шарты болып табылады. Меншік иесі де,
жалдамалы жұмысшы да өндірістің кеңеюіне, оның пайдалылығының артуына,
еңбек өнімділігінің артуына мүдделі. Пайданың өсуі өндірістің тиімді
болуының нәтижесі ретінде шаруашылық жүргізудің екі субъектісінің де
мүдделеріне жауап береді.
Кәсіпорын меншік иесі мен жалдамалы жұмыскер арасындағы
қарама - қайшылықтарды шешу тұрақты экономикалық дамудың қажетті
шарты болып табылады.
Қарама- қайшылықтар қосылған құнды бөлу кезінде пайда болады.Яғни
оның қандай бөлігі капитал иесінің иелігінде қалады,қандай бөліктері
дивидентер төлеу мен еңбекақы қорына кететін анықтау кезеңінде
қайшылықтар туындайды. Кәсіпкерлермен жалдамалы жұмыскерлердің арасында
экономикалық мүдделері бойынша қайшылықтарды шешуге олардың
арасында қосымша өнімді тиімді бөлу нәтижесінде қол жеткізуге
болады.Бірақ өзін- өзі реттейтін нарықтық механизмдер арқылы меншік
иесі мен жалдамалы жұмыскердің мүдделерін мемлекеттің араласуынсыз
шешуге қол жеткізу қиын. Салық бағасын кеңейту үшін мемлекет ұдайы
ұлғаймалы өндірісті ынталандыру керек ,ол болса өз кезегінде кәсіпкердің
меншік иесін де, жұмыс күшінің де мүдделерін сақтауды білдіреді.
Мемлекеттік салықтық стимулдар арқылы екі жақтың да мүддесін теңестіре
алады. Мұндай салықтық құралдарға прогрессивті салық салуды,
жалақының салық салынбайтын ең төменгі көлемін, әр түрлі салықтық
жеңілдіктерді жатқызуға болады.
Кәсіпорын меншік иесінің мүдделері де қарама- қайшы да біркелкі
емес. Ұдайы ұлғаймалы өндірістің қажеттілігі алынатын пайданың көп
бөлігін экономикалық қызметті ары қарайғы инвестициялауға бағыттауды
талап етеді. Кәсіпкердің кәсіпкерлікке деген мықты ішкі стимулдарын
қарастыратын оның жеке мүдделері алынатын табыстардың көп бөлігін
және қажеттіліктерді жұмсатқызады.Пайданың инвестициялауға кететін
бөлігімен жеке пайдалануға бөлігінің арасындағы қатынас көптеген
факторларға тәуелді. Оған кәсіпкерліктің дамуы үшін қалыптасқан
әлеуметтік - экономикалық жағдайлар ғана емес, сондай- ақ меншік
иесінің материалдық жағдайы, оның іскерлік белсенділгінің
психологиялық мотивтері жатады. Пайдаға жеңілдетілген салық салу,
жеке тұлғалардың табысына салықтың прогрессивті шкаласы, мүлікке
салатын салық механиздері арқылы салықты реттеу жеке тұтыну мен
қорлануға жұмсалатын пайданың оптималды арақатынасын таңдауға
мүмкіндік береді.
Өзінің мазмұны жағынан жалдамалы жұмысшының да мүддесі бірыңғай
емес. Жұмысшының экономикалық мүдделерінің қайшылығы табыстың тұтыну
мен жинақтауға кететін арақатынасындағы мәселеге байланысты. Ағымдық
тұтынуға кететін табыстар халықтың төлем қабілеті бар сұранысын
қалыптастырады, осылайша өнімділіктің дамуына да әсер етеді. Жеке
тұлғалардың жеке салымдары өндірісті дамытуды инвестициялаудың маңызды
көзі болып табылады. Қазақстанда бұл процесс орташа табыс көлемінің
төмен болуымен, экономикалық тұрақсыздықтарға байланысты тежелуде.
Жұмысбастылық пен еңбекақы төңірегінде мемлекеттік тиімді саясат, жеке
салымдарды қорғайтын мемлекеттік саясат, салымдар мен құнды
қағаздар бойынша табыстарға салық салудан бас тарту, табыс салығының
прогрессивтілігі. жинақтардың өсуіне оң әсер етеді. Әртүрлі
шаруашылық жүргізуші
субъектілердің экономикалық мүдделеріде қарама - қайшы. Нарық
жағдайларында кез келген щаруашылық қызметтің негізгі мақсаты
пайданы мүмкіндігінше көп алу.Осы мақсатқа жету үшін шаруашылық
субъектілерді ресурстар алу, тауарларды сатудың анағұрлым жақсы
жағдайлары үшін өзара бәсекелестік күреске түседі. Әр түрлі бағыттағы
экономикалық мүдделердің тоғысуы нарықтық шаруашылықтың қалыпты
қызметін бұзады. Мүдделердің шешілмеуі экономика үшін экономикалық
дағдарыс туғызуы мүмкін. Антициклдің бағыттағы салық реттеу осындай
қайшылықтарды жоя алады. Монополияға қарсы реттеу, экономиканың басыңқы
салаларын инвестиция салудың салықтың жеңілдіктер. Салық салудың үш
деңгейлік жүйесі шаруашылық жүргізуші субъектілердің экономикалық
мүдделерін экономикалық қызметтің құрылымдық, салалық және аймақтық
теңестіреді.
Мемлекет және шаруашылық жүргізуші субъектілердің шаруашылық
мүдделері өзара байланыста болады. Бірақ барлық кезде сәйкес келе
бермейді. Мемлекет қоғамдық мүдделерді жүзеге асыруға бағытталған
әлеуметік - экономикалық саясатты жүзеге асыру үшін, өзіне қажетті
ақша қаражат көлемі болу керек, ал ол өз кезегінде салық салудың
жоғарғы деңгейін талап етеді. Кәсіпкер болса, керісінше оның пайдасын
шығығындарын көтеріп, пайдасын төмендететін салықтардың төмендеуіне
мүдделі. Мемлекеттік бюджет арқылы қайта бөлінетін қайта жасалған
құнмен шаруашылық жүргізуші субъектінің иелігінде қалатын құнның
арасында оптималды (тиімді) арақатынастың болмауы әлеуметтік-
экономикалық дамудың мемлекеттік бағдарламаның орындалмауы немесе
кәсіпкерлердің экономикалық стимулдарының төмендеуіне әкеледі,
тиісінше ол, іскерлік белсенділікті де төмендетеді.
Салықтық жүктеменің шекті көлемін анықтау арқылы салықтық реттеу бұл
мәселеде компромистік шешім табуға ықпал етеді.
Осылайша, қазіргі экономикалық мүдделер жүйесі біріңғай(единный) әрі
қарама- қайшы.Экономикалық мүдделердің өзінің шыңына жеткен қарама-
қайшылығы жүйенің біртұтастығын бұзуы мүмкін, шаруашылық субъектілерінің
арасындағы экономикалық байланыстардың бұзылуына, меншік иесі мен жалдамалы
жұмысшылардың арасында қақтығыстарға, жоғары ақы төленетін және төмен ақы
төленетін жұмыскерлер категориялары арасында қайшылықтардың өрлеуіне әкеп
соғады.
Тиімді салықтық реттеу экономикалық мүдделеудің әр түрлі топтарының
туындайтын қайшылықтарын шешу механизміне бағытталуы керек.Экономикалық
мүдделердің теңгерімділігіне салықтық реттеудің тиімді әсер етуінің
механизмін жасау үшін тиімді салық салу критериін (өлшемін) таңдау керек.
Көптеген зерттеушілердің мәліметтері бойынша ұйымның шаруашылық
қызметіне салықтық әсер ету теріс фактор ретінде қарастырылып, бірінші
орынға қойылған.8,б.36
Алексанкин Д.А. осы процесті зерттеуді негізге ала отырып,
келесідей қорытынды жасады:
Салықтарды ұлттық экономикада, оның жекелеген секторлары арасында
шаруашылық субъектілердің пайдасын ұлттық алудың үлесін өзгерту арқылы
іскерлік белсенділікті мемлекеттік реттеудің құралы ретінде анықтауға
болады.
Мемлекттік саясаттың негізгі мақсаты- экономикалық өсу темпін жеделдету
жағдайында салық жүйесін реформалау іскерлік белсенділікті ең біріншіден
кәсіпорыннан алынатын пайда үлесін төмендету арқылы көтеруге бағытталуы
керек.Сандық өсумен қатар сапалық өсу де маңызды болғандықтан, әсерді
экономиканың әр секторлары мен салаларына бөліп қарастыру керек
(дифференцировать)22,б.42.
Ресей экономистері В.П.Позняков пен А.Л.Журавлевтер кәсіпкерлердің
іскерлік белсенділігінің динамикасын кезең бойынша зерттеулерін талдай келе
(1992-2001) жергілікті жерлерде салық салуды реттейтін заңдардың бірыңғай
еместігін тапқан, бұл өз кезегінде шаруашылық субъектілері мен мемлекет
арасында қайшылықтың туындауына және іскерлік, белсенділік деңгейінің
төмендеп көлеңкелі экономиканың дамуына әкеледі дейді 23,б.43.
Көптеген ғалымдар қазіргі таңда кәсіпкерліктің дамуына кедергі келтіретін
шектен тыс салықтар бекітілген деп атап көрсетеді. Салықтық құжаттамаларды
дайындауға көп уақыт кетеді, өйткені әртүрлі деңгейдегі салықтардың әр
түрлері бойынша жекелеген қағаздар дайындайды. Мұның бәрі кәсіпкерлік
қызметті көлеңкелі секторға итермелейді.
Кәсіпкерлік қызметті реттеуде салықтар екі жақты роль атқарады.
Біріншіден, салықтар мемлекеттің жасалған құнның бөлігін өзіне иеленудің
әдісі болып табылады және мәжбүрлеу сипатына ие. Мемлекет қосылған құнның
маңызды бөлігін салықтар арқылы өз қолына шоғырландыра отырып кәсіпкерлік
орта мен инфрақұрылымды қалыптастыру үшін экономикалық шараларға шығындарды
көптеп жарата алады.
Мемлекеттің іскерлік белсенділік пен кәсіпкерлік қызметті реттеу
мүмкіндіктері өсуде. Екіншіден, салықтар бүкіл халық шаруашылығы
масштабында кәсіпкерлікті дамытуды реттеудің ең маңызды құралы болып
табылады. Салықтар формасында алынатын қосылған құнды бөлудің мәжбүрлеу
әдісі мемлекетке кәсіпкердің экономикалық мүдделеріне әсер ету үшін
олардан бөлінетін құнның бір бөлігін тікелей алуға мүмкіндік береді.
Салықтардың түрлерін, салық салу субъектілері мен объектілерін, салық
базасын, салық ставкасын, жеңілдіктер мен санкцияларды белгілей отырып,
салық салу талаптарын өзгерте отырып мемлекет іскерлік белсенділікті бір
бағытта ынталандырады, ал басқа бағыттарда тежейді.
Батыстық экономикалық теориясында салықтық жүктеменің өзгерісінің
шаруашылық субъектілері мен олардың іскерлік белсенділігіне әсерін
зерттеуде мол тәжірибе бар. Біздің экономикада бұл тәжірибелерді қолдану
деңгейі белгілі бір бағалауды талап етеді.
20- шы ғасырдың екінші жартысында американ экономисі А.Лаффер
кәсіпорынның салықтық жүктемесі мен мемлекет табысы арасындағы байланысты
сипаттайтын заңдылықты ашқан болатын.
Әртүрлі елдердің статистикалық мәліметтерін жинақтай келе ол, салық
ставкаларының төмендеуі өндірістің өсуі мен іскерлік белсенділікті
ынталандырады, яғни, салық салу базасын да кеңейтеді деген қорытынды
жасаған. Анағұрлым төмен ставка болса мемлекет кірісі көбірек болады,
өйткені жоғары салықтар өндірісті қысады, кәсіпорынды айналым қаражаттары
мен инвестициядан шектейді. Бұл заңдылық Лаффер қисығында көрсетіледі.
Қисықтың негізгі идеясы шекті салық ставкалары жоғары болған сайын
индивидуалдардың салықтан жалтаруға деген ынталары күшейе береді. Адамдар
салықтар төлеу үшін жұмыс жасамайды 24,б.9.
Егер кәсіпкер пайда алу перспиктивасын көрмесе немесе нарықтың табысты
қызмет етуі жоғары әрі прогрессивті салықтар түрінде дискриминацияға
ұшыраса, онда экономикалық белсенділік төмендей береді. Және кәсіпкерді
өндіріске тарту бекер болады, яғни Лаффердің ойынша, шаруашылық
субъектілердің мүдделі болуы гүлденген экономика үшін қозғаушы күш болып
табылады 24,б.9.
1.4-сурет Салық салу деңгейінің өзгеруінің салықтық төлемдер деңгейіне
әсері
А.Лаффердің зерттеуі бойынша салық жүктемесінің 100 %-ға дейін өсуіне
қарай салықтық түсімдер бастапқыда нөлден белгілі бір деңгейіне дейін
өседі, одан кейіін күрт төмендейді.100 пайызда салықтық түсімдер нөлге
теңейді, өйткені ол конфескациялық сияқты сипатқа ие болады және
төлеушілердің қандай да болмасын өндірістік қызметін тоқтатады 25,б.302-
303. Мұндай жағдайға жол берілмеу керектігін классикалық мектеп өкілдері
А.Смит және Д.Рикардо да айтып кеткен.Олар салықтар-олардың төлеудің көзі
ретінде капиталды қарастырмауы(затрагивать) керек, мұндай жағдайда
қарапайым ұдайы өндіріс те мүмкін болмай қалады деген.Н.И.Тургенев
салықтарды алудың жалпы ережесі деп “салықтар табыстан, оның ішінде таза
табыстан алынуы керек,өйткені мемлекет табыстарының көздері сарқылмауы
керек”26,б.141.
Салық жүктемесінің белгілі бір деңгейінен кейін салықтық түсімдер
төмендейді, өйткені салықтардың анағұрлым жоғары ставкалары шаруашылық
субъектілерінің іскерлік белсенділігін тежейді.Сәйкесінше салық базасы
(макродеңгейде жиынтық өнім немесе ұлттық табыс) қысқарады, және ол салық
ставкаларының өсуіне қарағанда жылдам қарқынмен қысқарады.Егер экономика
ставканың оптималды деңгейінен жоғары тұрса, салық ставкаларының төмендеуі
мемлекетке де, салық төлеушілерге де тиімді болатыны айқын, яғни шаруашылық
субъектілерінің пайдасы мен іскерлік белсенділігінің өсуіне қарай бюджет
түсімдері де өседі.Осылайша, Лаффер төмен салық ставкалвры жұмысқа деген,
жинақтар мен инвестицияға, инновация мен кәсіпкерлік тәуекелге деген ынтаны
туғызады деген тұжырымға келеді.Жоғарыда айтылған мәселелердің нәтижесінде
салық салу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қолжазба құқығында
Іскерлік белсенділікті салықтық реттеу
Философия докторы (экономика саласы бойынша) академиялық дәрежесін алу үшін
диссертация
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2008
Іскерлік белсенділікті салықтық ретеу
Мазмұны
1 Бөлім. Іскерлік белсенділіктің әлеуметтік-экономикалық мәні
1.1. Іскерлік белсенділік: мазмұны, өлшемі және бағалануы
1.2. Іскерлік белсенділікті мемлекеттік реттеу жүйесіндегі салықтардың орны
және шетел тәжірибесі
2 Бөлім. Салық салу жүйесінің іскерлік белсенділік деңгейіне әсерін талдау
2.1. Салықтардың ынталандырушылық функциясын талдау
2.2. Қазақстанда іскерлік белсенділікті салықтық реттеу динамикасы
3 Бөлім Іскерлік белсенділікті реттеудің тиімді салық механизмін
қалыптастыру
3.1. Тиімді салық механизмін құру қағидалары
3.2. Іскерлік белсендлікті арттыру салық салуды оптимизациялаудағы критерии
ретінде қарастыру
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі кезде жүзеге асырылып жатқан салық
саясаты, сонымен қатар әлеуметтік-экономикалық үдерістерді басқару
әдістері, іскерлік белсенділік түсінігінің теориялық жағынан негізделуінің
жетіспеушілігі кәсіпкерліктің дамуын ұстап отырғанын айғақтайды. Маңыз
аударатын мәселе, іскерлік белсенділік түсінігіне нақты бір анықтама жоқ,
сондай-ақ іскерлік белсенділікті білім және тура және қайтарымды
байлыныстарды іскерлік белсенділік – салықтық реттеу жүйесінде даму
реттеу проблемалары шешілмеген. Іскерлік белсенділікті арттыру үшін,
біріншіден, салық саясатының өзара байланысты және өзара негізделген
шараларының кешені ретінде ұзақ мерзімге қалыптастыру (содан жүзеге асыру);
екіншіден, салықтардың әлеуметтік және реттеушілік қызметтерін жүзеге асыру
жүйесін күшейту.
Нарықтық экономика жолын ұстанған Қазақстан республикасының
кәсіпкерлік қызметінің өркендеуіне қаржы қатынастарының, оның ішінде
әсіресе салық салу жүйесінің әсерін бақылау өте күрделі жұмыс болып
табылады. Қазақстан Республикасындағы қолданыстағы экономикалық
реформалардың маңызды бағыттарының бірі үздік әлемдегі стандарттарға
барынша жақын бизнестік ортаның, оның ішінде шағын және орта бизнестің
өркендеуіне, осы саладағы іскерлік белсенділіктің артуына ықпал жасау.
Аталмыш бағыт Қазақстан - 2030, Қазақстан Республикасының 2015
жылға дейінгі индустриалдық-инновациялық даму стратегиясының мақсат
мүдделерімен үндестк табады. Экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі
дәлелдеп отырғандай, кәсіпкерліктің нығаюы экономикалық өсу, ғылыми
–техникалық прогрестің қарқыны, нарықтық бәсекеге қабілетті тауарлар мен
қызметтерге толығуы, жаңа жұмыс орындарының құрылуы, бәсекелік ортаның
қалыптасуы тәрізді мәселелерді шешуде маңызды роль ақарады. Осы орайда
нақты өндіріс саласындағы шағын және орта бизнес тәрізді экономиканың басым
бағытын дамыту барысында қаржы әдістерінің алатын орны айтарлықтай. Демек
нақты өндіріс саласындағы шағын және орта бизнестің іскерлік белсенділігін
арттыруда қаржылық әдістерді жетілдіру күн талабынан туындап отырған
көкейкесті мәселелердің бірі.
Кәсіпорынның қызметінде салық қатынастары әлеуметтік-экономикалық
ортасының маңызды құрамдас бөлігі болып келеді. Нарықтық шаруашылықтың
бастауы мен дамуы кәсіпкерлік істің кеңюімен және нарық қатынастарының
субьектілерінің санының артуымен байланысты. Бұл нақты салық төлеушілер
санының өсуіне әкеледі. Осы5ан байланысты келесі проблема туындайды, яғни
мемлекеттің кәсіпкерлер, инвесторлар және қызметкерлердің іскерлік
белсенділігін арттыру арқылы кәсіпорынды жандыру.
Салықтың әлеуметтік қызметі жеткілікті зерттелмеген, ең алдымен
қызметкерлер, кәсіпкерлер және мемлекет мүдделерінің өзара әрекетінің
тиімділігі ретінде.
Іскерлік белсенділікті ынталандыратын салық салу механизмінің
болмауы, экономикалық өсу үшін керекті салық ортасының қалыптаспағаны.
Кәсіпкерлік істің дамуы үшін мемлекет саясатының болжамдылығы мен
мөлдірлігінің негізі болатын салық салудың тұрақтылығы жоқ. Қолданылып
жүрген салық салу бойынша құқықтық-нормативтік актілер күрделі және
шиеленістірілген. Салық салу бйынша құқықтық-нормативтік актілер көптеген
өзгертулерге ұшырайды.
Экономикалық өсудің маңызды факторы ретінде салық салу әлеуметтік-
экономикалық ортасы терең іскерлік белсенділіктің дамуында маңызды рөл
ойныйтындықтан ғылыми зерттеуді қажет етеді.
Проблеманың өңделгендік дәрежесі. Әлемдегі көптеген экономист
ғалымдардың еңбектерінде салық тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның
дамуындағы рөлі, экономикадағы алатын орыны кең және терең зерттелген.
Сонымен бірге тәжірибеде теориялық жағынан қамтылған және Батыс елдердің
үлкен тәжірибесіне негіз болған ғылыми зерттеулер жарияланып жүр. Салық
салу проблемасы шетелдік (Б. Франклин, К. Воблан, Ш. Монтьеске, П. Прудон,
А. Смит, Д. Риккардо. Д. Милль) және ресейлік (М. Алексеенко, Н. Тургенев
т.б.) ғылымдарды әрқашан қызықтаратын еді, олар салық табиғатын, салық салу
қағидаларын қарастырып, зерттеген, олардың экономикалық қатынастарға
бейімделуі т.б.
Е. Борисов, Т. Заславская, А. Виссарионов, В. Позняокв, О. Зайцев,
Е. Мостовая ғалымдары Рейдің экономикалық даму перспективалары мен
әлеуметтік генизтермен байланысты проблемаларды теориляық жағынан шешуді
қарастырды.
Экономикалық тәртіпті басқару проблемалары жайлы ғылымды дамытуға
мынадай классикалық жұмыстар өз үлесін енгізді: О. Кант, К. Маркс, Э.
Дюркгейма, А. Маршалл, Дж. Кейнс, А. Пигу және т.б.. Өткен ғасырдың
20 ж.ж. экономикалық ғылым экономикалық өсу факторларына көп көңіл бөлген,
сонымен қатар, іскерлік белсенділікке салық ортасы арқылы әсер ету.
Кәсіпкерлік істің салық реттеуі П. Самуэльсон, К. Макконелл, С. Брю
және т.б. шетел авторларының фундаменталдық жұмыстарында қарастырылған.
Салық салу жүйесін оптимизациялауды және оның экономиканың дамуының тиімді
механизміне айналуын қолдайтын А. Львов, С. Глазьева, А. Бачурина, Б.
Пенькова, Т. Юткина сияқты ресейлік ғалымдардың жұмысы маңызды орын алады.
Экономикалық тәртіпті теориялық және практикалық түрден салықтық
ынталандыру А. Гашимов, Л. Лыковой, Ю. Левад, Ф. Веселков және т.б.
авоторландың жұмыстарында жақсы келтірілген.
Жоғарыда аталған ғалымдардың жұмыстарымен қатар отандық Б.
Ермекбаеваның, М. Арзаеваның, Е. Жатқанбаевтың, К. Кубаевтың және т.б.
ғалымдардың еңбектері зерделеніп қарастырылған.
Жұмыстың мақсаты – іскерлік белсенділікті экономикалық өсу факторы
ретінде салықтық реттеудің методологиялық негізі мен практикалық бағыттарды
ғылыми түрде негіздеу. Жұмыстың мақсатына жету үшін мынадай міндеттер
қойылады:
• іскерлік белсенділіктің бағалау көрсеткіші, критериилерді
негіздеу және анализдің мазмұны;
• іскерлік белсенділіктің деңгейіне салықтың әсерін
анализдеу;
• іскерлік белсенділікті шетел тәжірибесі негізінде салықтық
ынталандыру;
• іскерлік белсенділік – салықтық әсер жүйесінің
қызметтерінің тура және қайтарымды байланыстарын анықтау;
• жалпы жүйедегі салық салудың даму формаларының приоритеттік
формаларын анықтау және оның экономикалық өсуге әсері.
Зерттеу обьектісі – Қазақстан экономикасындағы іскерлік
белсенділікті салықтық реттеу жүйесі.
Зерттеу пәні – іскерлік белсенділікті салықтық реттеу сферасындағы
қаржылық-экономикалық қатынастырдың жиынтығы.
Зерттеудің теорилық негізін қаржы теорисы, салық салу және мемлекеттік
реттеудің экономикалық цикл және ғалым-экономистердің еңбектері құрайды
және олар отандық пен шетел ғалымдарының еңбектерінде жазылған, сонымен
қатар, салық саясатының проблемалары туралы қаржыгерлердің аналитикалық
жұмыстары. Қазақстан Республикасы Конституциясы, Салық Кодексі, Азаматтық
Кодекс тағы басқа заңдар мен нормативтік құқықтық актілер (оларға
түсіндірмелер) мен әлемдік экономика ғылымының классиктерінің, Ресей және
Қазақстандық ғалым-экономистер мен маман-практиктердің еңбектері,
қарастырылып отырған мәселеге байланысты әр түрлі нысандағы есептілік
мәліметтері қолданылған.
Диссертацияда Қазақстан Республикасы Салық комитетінің нормативтік
құжаттары мен инструктивтік материалдар, сонымен қатар ғылыми
конференциялар мен кезеңдік баспалар материалдары кеңінен қолданылды.
Алға қойылған мақсаттарға жету барысында жылдық, тоқсандық есептіліктері
және жедел ақпараттары, сонымен бірге осы қарастырылып отырған мәселеге
тиесілі шеңберіндегі арнайы материалдарға, жалпы экономикалық және құқықтық
әдебиеттерге жүгініп негізделінген.
Зерттеудің методологиялық базасы болып, экономикалық көріністерді
және олардың дамуы мен өзара байланысын қарастыратын диалектико-
аналитикалық тәсіл, салыстырмалы-аналитикалық және экономика-статистикалық
тәсіл, жүйелік анализ әдісі, нақты көріністер мен үдерістердің салыстырмалы
анализдің методологиялық негізі.
Диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы келесіде жатыр:
1. Реформаланып жатқан экономикадағы іскерлік белсенділік
динамикасының ерекшеліктері мен мазмұны және оның
критериилары мен бағыттары көрсетілген. Іскерлік белсенділік
макро және микро-деңгейдегі экономикалық қатынастардың
субьектілерідің шаруашылық қызметінің тиімділігін басқару
үдерісін анықтауға болады, сонымен қатар оның өсуіне
бағытталған, қоғамның әр даму сатысындағы бәсекеге
қабілеттілігіне жету мақсатында барлық ресурстарды тиімді
және толығымен пайдалынуды арттыру, елдің ииновациялық-
инвестициялық потенциалық қалыптастыру болып келеді.
2. Іскерлік белсенділіктің салықтық ынталандыру тиімді
қолдануының критериилері мен шектері анықталды және әр түрлі
салық жүйелерін салыстыру нәтижесінде адекватты салықтық
ортасының қалыптасуы болды. Тиімді салық механизмін құрғанда,
біртұтастықты қамтамасыз ететін және салық салу жүйесінің
мультиплициондық әсерінің нәтижесі сияқты кешендік өндірістік
қағидаға сүйену керек. Осы салық ортасын қалыптастыруда өз
кезегінде өзінің құрылымымен қатар экономиканың нарықтықө
сұраныстың тәртібіне сай оптималды құрылымының құрылуын
қамтамасыз етеді.
3. Салық салу қағидаларын тиімді құру үшін өзара байланысты жүйе
ұсынылған және оның күшейюі іскерлік белсенділікке әсері:
табыстардың бара-барлық қағидасы; салық салуды
универсализациялау қағидасы; тұтынылатын табыстар мен
игіліктің деңгейіне байланысты ставкаларының
дифференциациялау қағидасы; салық салу тиімділіге мен ғылыми
ұйымдастыру қағидасы. Осы қағидалардың өзара байланысты
кешенін қолдану негізінде құрылып, қызмет көрсететін салық
жүйесі экономикалық өсудің маңызды және күшті стимулы болып
келеді.
4. Іскерлік белсенділікті активизациялау жолдары анықталған:
өндірістік үдерістегі салық салу обьектілерінің экономикалық
рөліне байланысты салық салу базасын қалыптастыру және салық
ауыртпалылығын дифференциациялау мен төмендету; кәсіпкерлік
белсенділіктің дамуына жағымды әсер ететін жаңа салық ортасын
қалыптастыру, салық механизмін қалыптастыруда жаңа
инновацичялық тенденцияларды жүзеге асыру.
Қорғауға жіберілетін диссертацияның негізгі ережелері:
1. Іскерлік белсенділіктің әлеуметтік-экономикалық және өсу
факторын анализдеу ерекшеліктерін қарыстырғанда, іскерлік
белсенділіктің сапасын қосып және оның бағалуын үш өзара
байланысты деңгейде қарастыру кешендік жүйенің қалыптасуы
мен оның жүзеге асырылуының қажеттілігін туындатады: жеке,
кәсіпорын деңгейі, ұлттық экономика деңгейінде. Іскерлік
белсенділіктің осы үш деңгейі экономикалық дамудың қоымша
импульсі ретінде көрінеді.
2. Іскерлік белсенділікті ынталануын қамтамасыз ететін салық
механизмінің қағидалары мен критериилері негізделген. Оның
негізінде мемлекет, кәсіпорын және қызметкерлердің
мүдделерінің балансы жатыр, олардың интегралдық үйлесуі,
табыс деңгейіне байланысты салықтық алым, ставкалардың
дифференциациялары, өндірістің тиімділігінің өсуіне бағыт
жатыр.
3. Салық салудың өзара байланыстығы мен өзара тәуелділігінің
даму бағыттары мен приориттетік формалары анықталған. Бұл
өз кезегінде экономикалық өсуде іскерлік белсенділіктің
рөлін арттырады. Өндірістік үдерістің инновациялық-
инвестициялық мазмұнына сәйкес кешендік дамуын қамтамасыз
ететін, салық салудың ұйымдық құрылымы мен салық
жүйелерінің тиімділігін қолдану қажеттілігі дәлелденген.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы. Экономикалық өсу факторы
ретінде шаруашлылық субьектілердің кешенді сапасы ретінде жаңа салық
механизмін қалыптастыру негізінде салық жүйесіндегі сапалы құрылымды құру
бағыттары үшін диссертациялық зерттеудің мазмұнындағы қорытындалар мен
рекомендациялар қолданылуы мүмкін.
Зерттеудің нәтижелерін байқаудан өткізу. Диссертацияның негізгі
ережелері мен қорытындылары ғылыми және халықаралық конференцияларда
байқаудан өтті:
Диссертацияның құрылымы зерттеудің жалпы концепциясымен, мақсатымен
және міндеттерімен анықталады және кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер мен қосымшалардан тұрады.
1 Бөлім. Іскерлік белсенділіктің әлеуметтік-экономикалық мазмұны
1.1. Іскерлік белсенділік: мазмұны, өлшемі және бағалануы.
Жиырмасыншы ғасырда экономикалық ілім әлеуметтік-экономикалық қатынастардың
ерекше категориясы болып табылатын іскерлік белсенділік ұғымына аса көңіл
бөлмеген. Бұл ұғымның болуына қарамастан, іскерлік белсенділіктің біраз
аспектілері терең қарастырылмаған. Дегенмен, нарықтық жүйелердің дамуын
зерттеу адамзат пен әлемдік шаруашылықтың дамуы барысында іскерлік
белсенділік біраз өзгерістерге ұшырағанын және шешуші роль атқарғанын
көрсетеді.
Іскерлік белсенділік нарықтық экономиканың дамуының белсенді қозғаушы
күші болып табылады. Тиімді нарықтық қатынастарды, әсіресе экономиканың
негізгі салаларында қалыптастыру үшін іскерлік белсенділіктің жоғары
деңгейіне қол жеткізу керек. Осыған байланысты іскерлік белсенділікті макро
және микро деңгейлерде экономикалық өсудің факторы ретінде қарастыру керек.
Қазіргі таңда іскерлік белсенділіктің қалыптасу факторлары, себеп-
салдарлық байланыстары мен әлеуметтік-экономикалық дамудағы ролі ашып
қарастырылмаған.
Іскерлік белсенділіктің көп аспектілі сипаты, оның экономиканың әртүрлі
салаларындағы өзіндік көрініс табуы тиісті деңгейде ескерілмейді.
Нарықтық экономика жағдайында іскерлік белсенділіктің заңдылықтары мен
өзгеру тенденциялары жан жақты және терең қарастырылмаған. Нарық
шаруашылығының субъектілерінің іскерлік белсенділігі экономикалық
зерттеулердің маңызды бағыты болып табылады.
Отандық әдебиеттерде іскерлік белсенділік категориясы ғылыми түрде
тіптен талданбаған. Ресей ғалымдары біршама талдаулар жасаған.
Кәсіпкерлердің іскерлік белсенділігін себеп салдарлық байланыстарда толық
жиынтығымен зерттеулер жүргізілмеген. Дегенмен интегралды іскерлік
белсенділік (ұлттық экономика деңгейінде) пен ұйымдар мен жекелеген
шаруашылық субъектілерінің іскерлік белсенділігінің арасында тығыз байланыс
бар. Мемлекет экономикасының даму процесін шаруашылық субъектілерінің өзара
іскерлік әрекеттерінің мультипликатипті нәтижесі деп қарастыруға болады.
Көптеген экономистер іскерлік белсенділікті тек қана микро деңгейде
ғана қарастырады, оның зерттелуін экономикалық талдаудың маңызды бағыты деп
және шаруашылық тәжірибенің маңызды міндеті деп қарастырады. Іскерлік
белсенділікті зерттеушілердің арасында бұл ұғым анықтамасы мен мазмұны
туралы біріңғай пікір жоқ. Остапкович Г.В. іскерлік белсенділікті
кәсіпорынның шаруашылық қызметінің интенсивтілігін көрсететін сандық
сипаттамалардың жиынтығы және қолда бар ресурстар мен потенциалды тиімді
пайдалану деп қарастырады.1,б.38
Каюхин Г.А. болса іскерлік белсенділік кәсіпорынның қызмет нәтижесін
көрсететін өндіріс көлемі, өнімдерді өткізу, өнімнің бәсеке
қабілеттілігінің жоғарылауының және т.б. көрсеткіштердің оң динамикасымен
анықталады деп санайды.2,б.159
Белявский И.К. іскерлік белсенділікті келісім шарттардың санымен,
олардың динамикасымен, тапсырыс портфелінің жағдайы мен толтырылуы арқылы
анықталатын нарықтық құбылыс ретінде қарастырады.3,б.47
Ковалев В.В. іскерлік белсенділік негізгі өндірістік қызметтің
тиімділігі мен нәтижесін сипаттайды дейді. Бір типті, біріңғай
кәсіпорындардың қызметін салыстыру нәтижесінде іскерлік белсенділікті
сапалық деңгейде бағалауға қол жеткізеді.4,б.576
Белявский И.К., Кулагин Г.Д. , Коротков А.В. және басқалары тауар
айналысы динамикасының көрсеткіштері іскерлік белсенділіктің басты
сипаттамаларының құрамына кіреді деп қарастырады.2,б.251
Раицкий К.А. қаржылық жағдай кәсіпорынның тұрақтылығының және
іскерлік белсенділігінің маңызды көрсеткіші деп санайды. Қаржылық жағдай
кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін, іскерлік серіктестікте оның
мүмкіндіктері мен потенциалын анықтауға мүмкіндік береді және шаруашылық
қызметтің барлық қатысушыларының экономикалық мүдделері қаншалықты
қамтамасыз етіліп жатқанын анықтауға мүмкіндік береді 5,б.693.
Моисеева Н.К. және Конышева М.В. іскерлік белсенділік деп өндірістік
өткізу жүйесінің экономикалық өсуіне ықпал ететін әрекеттердің жиынтығын
қарастырады.6,б.22-34
Жоғарыда аталған авторлар шаруашылық субъектілеріне қатысты
іскерлік белсенділік категориясына анықтама беруге тырысқан. Біздің
ойымызша ұйымның іскерлік белсенділігін экономикалық қатынастар
субъектілерінің шаруашылық қызметін макро және микро деңгейде тиімді
басқаруға ынталандырылған процесс деуге болады, бұл процесс шаруашылық
қызметті дамытуға, еңбекпен қамтуды өсіруге, нарықтық бәсекеге
қабілеттілікке қол жеткізу мақсатында ресурстардың барлық түрін тиімді
қолдану және нарық қатынастары мен жалпы ұлттық экономика субъектілерінің
инновациялық, инвестициялық потенциалын қалыптастыруға бағытталады.
Іскерлік белсенділік материалды, еңбек, қаржылық және басқа да
ресурстардың қолданылуының тиімділігін көрсетеді,сонымен қатар ұйымның
потенциалды даму мүмкіндіктері мен басқару сапасын сипатайды.
Соңғы жылдары іскерлік белсенділікті бағалауға іскерлік циклдың
сапалық сипаттамасы ретінде біріңғай методологиялық тұрғыдан қаралуда, бұл
қызмет ауқымы динамикасында ресурстардың тартылып, қолданылуында көрініс
табады. Іскерлік цикл іскерлік белсенділіктің циклдық кезеңін білдіреді.
Нарық конъюнктурасы шаруашылық қызметтің көрсеткіші ретінде іскерлік
белсенділік аясының тарылуымен немесе кеңеюімен анықталады. Іскерлік
белсенділіктің кеңеюі өндірістің өсуі және жаңа контрактілер, тұтыну
сұранысының өсуі арқылы көрінеді. Нәтижесінде нарық сыйымдылығы артып,
тауарлар мен қызметтер көлемі өседі.
Экономика дамуының белгілі бір кезеңінде іскерлік белсенділік аясы
тарылады: сауда мәмілелері азаяды, қолма қол және несие арқылы есеп
айырысатын сауда операцияларының көлемі азаяды. Нәтижесінде тауарлар мен
қызметтер өндірісі қысқарады.
Өндіріс көлемі азайғаннан кейін ұзақ тоқырау кезеңі басталады.
Тауарлар мен қызметтер өндірісінің өсуі, одан кейін төмендеуі, депрессия,
соңында оның қайтадан өсуінен тұратын уақыт интервалы іскерлік белсенділік
дамуының циклын көрсетеді.
АҚШ-тың статистика және экономикалық зерттеулер бойынша Ұлттық
бюросының анықтамасы бойынша бизнес циклдер экономикалық қызметтердің
кеңеюі мен тарылуының толқындарынан тұрады, олар қайталанып тұрады, бірақ
мерзімді емес (периодичный). Олар ұзақтығы мен интенсивтілігі жағынан
әртүрлі болады, кәсіпкерлік қызметтің көптеген түрлері үшін бір жылдан он
екі жылға дейін болады 7,б.8.
Макроэкономикалық деңгейде анық циклдық толқыныстар көрінеді, яғни
өсу мен төмендеу жағдайларының үнемі ауысып тұруы. Олардың бас кезінде
дамудың әр түрлі деңгейлері болады, олар әр түрлі ұзақтықта, тереңдікте
және формаларда жүзеге асады. Бірақ көптеген циклдар процесінде көп
ұқсастықтар табуға болады және олардың әр қайсысында бір біріне ауысып
отыратын кезеңдерін көруге болады. Оларды іскерлік белсенділіктің фазалары
немесе экономикалық циклдың фазалары деп атайды. Олардың төрт фазасы бар:
көтерілу, өте жоғары көтерілу (бум), қысқару және төмендеу немесе құлдырау.
Экономиканың толқынды қозғалысы туралы ойды он тоғызыншы ғасырдың
екінші жартысында Виллар Виллипс айтқан болатын. Американ экономисі әрі
әдебиетшісі ойын былай келтіреді: іскерлік әлемде өзінің өрлеу және
төмендеу кезеңдері болып тұрады, осыған қарай өндірісті кейбір уақыттарда
тежеп, дағдарыстың алдын алса қоғам да аз зардап шегер еді8,б.306. 1983
жылы ағылшын Джон Вейд (Орта және жұмыс кластарының тарихы) сауда циклы
терминін, өрлеу және дағдарыс ұғымдарын қолданды. Ол сауда циклы бес, жеті
жыл болады және өрлеу мен дағ8арыстың алмасуы өткен жетпіс жылдың ішінде
болып отырған дейді 9,б.10.
1837 жылы Самуель Джонс Ллойд циклды былай түсіндірген: біз сауда
жағдайы деп атайтын құбылыстың тарихы мағыналы (поучительно), бұл құбылыс
қайталанып отыратын әр түрлі жағдайларға тап болып отырады, сауда циклдың
берік орналасқан формасында айналады. Алғашқыда біз оны баяу жағдайында
байқаймыз, одан кейін жақсару жағдайында – сенімнің артуы- гүлдену-
толқу(возбуждение)- өте кеңеюі – қобалжу(потрясение)- қысылуы
(угнетенность) –тоқырау- құлдырау(бедствие)10,б.11
1925 жылы Н.Д. Кондратьев экономикалық циклдар концепциясын
тұжырымдады. Ол конъюнктураның үш үлкен циклының, конъюнктураның, төмендеу
мен өсу толқындарын, олардың уақыты мен интенсивтілігін және шамамен жарты
ғасырда алмасып отыратындығын көрсеткен.И Шумпетер, Г. Менш, Я. Ван Дейн,
А. Кляйнкнехт және басқа да ғалымдардың зерттеулері ірі жаңалықтарда
(изобретения), базистік жаңа енгізулерде, өнеркәсіп динамикасында толқындық
қозғалыстардың (волнообразные колебания) болатынын дәлелдеген. Кондратьев
осы мәселелерді зерттей келе үлкен экономикалық циклдарды дамытуда төрт
дұрыс мәселені көрсетеді:
1. Әрбір үлкен циклдың басталарының алдында және басында қоғамның
экономикалық өмірінде терең өзгерістер болады, бұл өзгерістер техниканың
өзгеруінде (техникалық жаңалықтар мен ашылулар), әлемдік экономикалық
байланыстарға жаңа елдердің енуіінде, алтын өндірісінің және ақша
айналысының өзгеруінен көрініс табады.
2. Әрбір үлкен циклдың жоғарылау толқындарына әлеуметтік төңкерістердің
көп бөлігі тап келеді(соғыстар, революция);
3. Әрбір үлкен циклдың төмендеу толқындары ауыл шаруашылығының күрт және
ұзақ құлдырауымен қатар жүреді;
4. Үлкен циклдардың жоғарылау кезеңдерінде орта капиталистік циклдар
құлдыраудың қысқалығымен және көтерілудің интенсивтілігімен
сипатталады.11,б.399
Қазіргі таңдағы іскерлік цикл бұл іскерлік белсенділіктің қайталанып
отыратын тарылу және кеңею кезеңдерінің үздіксіз емес жүйесі.
Оны толық бір ұғым ретінде талдауда экономистер біріншіден оның құрамынан
алшақ кетіп, оны жалпы анықтамамен екі тармақта, екі соңғы нүктеде
қарастырады. Екіншіден, олар бірнеше факторлардың анықтамасы әртүрлі
өзгерістер тудыратынын қарастырады. (мысалға Самуельсон-Хикс моделі)
8,б.10.
Макконел К.Р. және Брю С.Л. іскерлік белсенділіктің төмендеуі мен
көтерілулерін нарықты зерттеу мен игеру, инновациялық саясат жүргізу,
инвестицияларды қысқарту немесе өсіру, табыс пен өндіріс көлемін өсірумен
қатар қарастырады.12,б.154-156
АҚШ тың экономикалық талдаулар Ұлттық бюросының зерттеушісі Ронни
Нильсон ісенрлік белсенділіктің циклдерін экономикалық және қаржылық
динамикалық көрсеткіштердің деңгейінің көтерілуі немесе төмендеуі
фазаларының мерзімді қайталанып отыратын кезектілігі деп қарастырады
1,б.104.
Іскерлік циклдың мәнін нақты түсіну үшін іскерлік
белсенділікке қандай факторлар әсер ететіндігін анықтау керек. Мұндай
факторлар жүйесінде біріңғай әдіс жоқ. Әртүрлі бағытта қарастырып көрейік
(кесте 1.1). Әртүрлі теорияларда бұл туралы қарастырылады, бірақ олардың
ешқайсысы да әмбебап емес. Әртүрлі теорияларды қолданып үйлестірген жөн
мұндай жағдайда.
Мысалға, 1990 жылдары Россияда экономиканың барлық секторлары
мен салаларында іскерлік белсенділіктің мониторингі жүйесі қалыптасқан
16,б.35 Бірақ ұлттық шоттар жүйесін енгізу іскерлік белсенділікті анық
көрсетудегі мәселелерді бірнеше себептерге байланысты шешпейді.
Біріншіден, ЖІӨ статистикасы экономикалық іскерліктің біраз
негізгі компоненттерін ескермейді. Ұйымдастырылмаған нарықта болып жатқан
іскерліктердің көп бөлігі статистикадан шет қалады, мысалы,үй
шаруашылығының өнімдері. Сондықтан да еңбек шығындарының көлемі мен өзіндік
тұтынудың шынайы көлемі төмен болып көрсетіледі.
Екіншіден, ЖІӨ ге көлеңкелі экономика жатпайды, яғни, ресми
органдардан өнімдер мен табыстар, заңсыз қызметтерді жасыру(есірткі өндіру
мен сату, жасырын казинолар, контробанда т.б.) Мысалға Ресейде, көлеңкелі
айналыстың үлесі 40 пайызды құрайды екен.13,б.93
Таблица 1.1.
Іскерлік белсенділік факторлары
Іскерлік цикл Негізгі
теориясы Өкілдері тұжырымдары
Монетарлық бағыт Фридман М. Экономикалық цикл ақша және несие
ұсынысының қысқаруы немесе өсуі сияқты
құбылыстармен байланыстырылады.
Жиынтық сұраныстың өзгеруіне ақшалай
факторлар әсер етеді.
Мультипликаторлық-аксСамуельсон П. Мультипликатор мен акселератордың
елераторлық модель өзара әрекетін жиынтық сұраныстың
циклдылығы реттеп отыра алады
Саяси теория Нордхаус В., Мемлекет қайраткерлерінің ақша-несие
Туфтэ Э. және бюджет саясатын өзінің қайтадан
сайлануы мақсатында қолдануы
Тең салмақты Лукас Р., БарроБағалар мен жалақының толқынысын дұрыс
экономикалық цикл Р., Сорджент Т.қабылдамағандықтан жұмыс күші
теориясы нарығында не дефицит не артықшылық
пайда болады, ал ол өз кезегінде
өндіріс пен жұмысбастылықта циклдық
өзгерістер тудырады.
Шынайы экономикалық Шумпетер И., Инновацялар немесе секторлардың
цикл теориясы Кондратьев Д., біреуінде өнімділіктің күрт өзгеруі
Прескотт Е., бүкіл экономикалық жүйеге таралуы
Лонг П., мүмкін және өз кезегінде
Плоссер Ч. толқыныстар(колебания) тудыра алады.
Экономикалық циклдарды жиынтық
ұсыныстың өзгеруі емес жиынтық
сұраныстың өзгеруі туындатады.
Ұсыныстың Гордон Р.Дж. Бұл жағдайлар іскерлік белсенділік
салдарлары(шоки циклының себебі жиынтық ұсыныстың өсуі
предложения) болатын кезде орын алады.Мысалы, АҚШ
тағы 70-жылдардағы энергетикалық
дағдарыс, ол кезде мұнай бағасының
күрт өсуі жиынтық ұсыныстың
төмендеуіне, инфляцияның өсуіне,
шығарылатын өнім көлем мен
жұмысбастылықтың төмендеуіне,
әкелген.
Үшіншіден, заңды экономиканың деңгейін өлшеудің өзі толық
статистикалық есептердің бола тұруына қарамастан қиын роцесс.
Іскерлік белсенділікті ,оның деңгейін көптеген дамыған елдерде
тексеріп отырады.
Іскерлік белсенділіктің деңгейіне байланысты экономикалық мазмұны
Іскерлік белсенділіктің Мазмұны Типтері
деңгейі
Жеке іскерлік белсенділікАдам қасиеті және осы Дәстүрлі тип, амалсыз
қасиеттің мобильділікте, іскерлік белсенділік,
инициативада, пассивті бейімделетін
интеллектуалды субьектің іскерлік
қабеттерінің көрінуі белсенділігі, жылдам
бейімді субьекттің
шартты іскерлік
белсенділігі.
Кәсіпорынның іскерлік Кез келген тауарды Микродеңгей – сандық
белсенділігі өндірумен және нақты бір баға
қызмет түрін көрсететін Макродеңгей – сапалық
нақтыланған экономикалық баға
іс-әрекет немесе
кәсіпорынның экономикалық
өсуіне ықпал ететін
іс-әрекет жиынтығы.
Интегралды іскерлік Жүйенің толық шектерінде,Секторлар бойынша: нақты
белсенділік ұлттық экономика сектордағы іскерлік
деңгейінің тұрғысынан белсенділік, ақша
іскерлік белсенділіктің нарығындағы іскерлік
жалпы тиімділігі. белсенділік, қаржы
секторындағы іскерлік
белсенділік.
Салалар бойынша:
4-қосымшаны қараңыз.
Тексеру нәтижелерін түсіндіруге көмектесетін тексеру бланкасын
жасауда, выборкаларды қалыптастыруда, ақпараттарды жинау және өңдеу жүйесін
ұйымдастыруда, қарапайым және күрделі индекстерді шығаруда, экономикалық
серіктестік және даму(ЭСДҰ) ұйымына кіретін мүше мемлекеттер қалыптастырған
және қолданатын методология қолданылады.
Мұндай тексерулердің мақсаты қысқа мерзімді экономикалық өзгерістер
бойынша шұғыл ақпараттар жинау, өнеркәсіп кәсіпорындарының экономикалық
белсенділік циклы бойынша мониторинг және болжамдар жасау.
Дәстүрлі статистикаға қарағанда іскерлік белсенділікті тексеру
(обследование деловой активности) қоғамдық пікірді зерттеуге негізделген.
Жиналған ақпарат нақты жағдайды көрсетеді, және болашақ уақытқа болжам
көрсетеді. Мұндай тексерулер өндірістік күштерді қолданудың ай сайынғы
бағалануы, өндіріс өсуін шектейтін факторларды бағалау, жалпы экономикалық
жағдайларды бағалау сияқты мәселелерді ескере отырып, кең ауқымды
ақпараттарды жинақтайды.
Тексеру мәліметтерін түсіндіру (интерпретация) және қатар қою үшін
индекстердің екі типін қарастырады:
- Өзгерістер индексі. Мұнда үш жауаптың біреуі берілетін сұрақтар үшін
баланс (проценттік сальдо) қолданылады. Ол оң және теріс жауап
пайыздарының арақатынасымен есептеледі.Өзгеріс индекстері нольдік
белгіден төмен де жоғары да ауысып тұрады, мұнда оң индекс
экономикалық қызметтің көтерілуін білдіреді, ал нольдік белгіден
алшақтау көтерілудің өлшемін (величина) көрсетеді. Осылай, өзгерістер
индексі өзгерістердің бағыты мен өлшемін көрсетеді.
- Кәсіпкерлік сенімділік индексі. Бұл индекс үш сұраққа жауаптың
нәтижесі арқылы анықталады. Олар күтілетін шығарылым (выпуск), нақты
сұраныс, дайын өнімнің ағымдағы қалдықтары туралы сұрақтар. Осылай
әрбір көрсеткіштің өсуі немесе төмендеуін белгілейтін баланстардың
орташа арифметикалық мөлшері шығады. Индекстің оң белгісі экономикалық
қызметтің өсуін, ал теріс белгісі оның төмендеуін көрсетеді.
Мұндай әдістер Экономикалық серіктестік және даму ұйымының 22 елінде
экономиканың өңдеу салаларында таңдамалы тексерулерді
ұйымдастыруда(выборочное обследование) қолданылады. Бельгия, Германия,
Греция, Нидерланды, Испания, Швейцарияда тексерулер ай сайын жүргізіледі,
ал Канада, Япония, Австрия, Дания, Норвегия, Португалия, Финляндия,
Швецияда тоқсан сайын жүргізіледі, Франция, Италия, Ұлыбританияда негізгі
тексерулер ай сайын, ал кеңейтілген тексерулер тоқсан сайын жүргізіледі.
Аталған мемлекеттердің 80 пайызында ақпарат көзі болып кәсіпорындар
табылады.
Мысалға АҚШ та NEW YORK TIMES BUSINESS INDEX деп аталатын
индекс қолданылады, бұл салалық индекстердің анағұрлым маңызды жүйесін
құрайтын өлшенген күрделі индексті білдіреді.Оны есептеу үшін өткен аптаның
жылдам мәліметтерін қолданады. 14,б.4 Бұл индекс негізгі
бес компоненттерден тұрады: теміржол жүк тасымалы, мыс өндірісі, электр
энергиясын шығару, құрылыс картонын және полиматериалдар өндірісі. Бұл
индекс Нью-Иорк Таймс газетінде 1929 жылдан бері анықталады.
Іскерлік белсенділік деңгейін бағалау, оның өзгеріс жағдайын
түсіндіру және болашақ жағдайы туралы болжам жасау тек қана конъюнктураның
тұрақты және тұрақты емес(сезонные, циклические) толқулары бар,толқымалы
жүйе деп қарастырылатын жағдайында ғана мүмкін болады. Толқымалы процестер
әдетте қалпына келеді. Сонымен қатар қоғамның экономикалық өмірінің
динамикалық процесінде іскерлік белсенділікті басқару моделіне кездейсоқ
құрамдастар ретінде кіре алатын қалпына келмейтін тенденциялар да бар
(необратимые тенденции).
Ұлттық шаруашылық жүйесі деңгейінде іскерлік белсенділікті
басқару мемлекеттің міндеті болып табылады және антициклды шаралар жүйесі
формасында болады. Төмендеу фазасында мемлекет салық ставкаларын
төмендетеді, жаңа инвестицияларға салықтық жеңілдіктер береді, жедел
амортизация, мемлекеттікшығындарды өсіру саясатын жүргізеді. Нәтижесінде,
жиынтық сұраныс өседі, ары қарай өндіріс те өседі, іскерлік белсенділік
күшейеді, ақырында капитал салымдары өседі, жұмыссыздық деңгейі төмендейді
және т.б.
Экономикалық конъюнктураның көтерілуі жағдайында мемлекет тежеу
(сдерживание) саясатын жүргізеді, яғни салық ставкасын өсіреді, мемлекеттік
шығындарды қысқартады, амортизациялық саясатта шектеулер қояды.
Нәтижесінде, сұраныс пен сатып алу қабілеті төмендейді және экономикалық
белсенділік төмендейді. Осы кезеңде ссудалар бойынша пайыздық ставкалар
өседі, банктің несие ресурстарының қысқаруы орын алады. Тиісінше циклдық
құбылыстарды жұмсарту шаралары нақты сол уақыттағы экономикалық
конъюнктураның толқыныстарына қарсы бағытта жүруі керек.
Осылайша, іскерлік белсенділік жүйелік және көп деңгейлі
қарастыруларды қамтиды және ресурстардың барлық түрлерінің тиімді
пайдаланылуы керектігін көрсете отырып, ұйымның шаруашылық қызметін және
оның бәсекеге қабілеттілігін жалпы сипаттайды.
1.2. Іскерлік белсенділікті мемлекеттік реттеу жүйесіндегі салықтардың
орны.
Теориялық зерттеулер мен Қазақстанның және басқа да шетелдердің практикалық
тәжірибесі нарықтық экономиканың қалыптасуында және оның тиімді қызмет
етуінде мемлекеттің орасан зор ролінің басым екенін көрсетіп отыр.
Мемлекеттің экономикаға араласпауы қағидасы жоғары тұратын мемлекетттердің
өзінде (мысалы, АҚШ) мемлекет халық шаруашылығының дамуына орасан әсер
етеді. Бұл мәселеге Р Фриш (Норвегия), Я. Тинберген (Нидерланды), У.
Беверидж (Англия), ДЖ. М. Кейнс, У.К. Митчелл және К. Лапндауер (АҚШ)
сияқты экономист ғалымдар зерттеулерін арнады. Бұлардың идеялары әсіресе
Францияның индикативті жоспарлауының негізін қалаған.
Мемлекеттік реттеу факторлары кешенінде салық салудың ролі
ерекше. Салықтар фискалдық функциясы арқылы мемлекет қазынасын толтырудың
негізгі көзі болып табылады. Олардың басқа негізгі функциясы экономиканы
мемлекеттік реттеуден көрінеді. Салық саясатының құралдарымен (рычаги)
мемлекет экономикалық өсуді ынталандыра отырып, шаруашылық конъюнктурасының
жағдайына әсер етеді.
Салықтық жүктеменің дәрежесі мемлекеттің өз функциясын орындау
үшін керекті табыстарды алу мүддесін де, сонымен қатар іскерлік белсенділік
деңгейінің субъективті факторы болып табылатын өндірісті дамыту мен
кәсіпкерлік пайда табудағы салық төлеушілердің де мүдделерін ескеруі қажет.
Салық салу процесінде екі жақтың да мүддесі ескерілетін салық жүктемесінің
оптималды мәні туралы сұрақ туындайды. Бірақ тиімді салық салу шегінің
қайда жатқанын нақты айту қиын. Француз философы Ш. Монтескье өз уақытында
салықтар туралы қол астындағылардан қай бөлігін алып, қанша бөлігін
қалдыру өте зор ақыл мен даналықты талап етеді деген 15,б.433.
Он тоғызыншы ғасырдағы орыс экономисті Н.Н. Янжул салық
жүктемесі туралы мәселені қарастыруда салықтық мәселелердің барлығы салық
салудың екі шекарасы – мемлекет қажеттілігі және азаматтардың мүліктік
қабілеттілігі арасында туындап, жүзеге асады деген. Осы екі бастаудың
күресі қаржы тарихында үлкен із қалдырған дейді 16,б.27. Кейіннен С.Ю.
Витте мемлекет салықтар көмегімен өз иелігіне азаматтардың мүлкінің
қайсібір бөлігін алу құқында, өз саясатында белгілі бір этикалық,
экономикалық бастауларды негізге алу керек, керісінше болса, халыққа аса
ауырлық түсіре отырып ол, өзінің өмір сүру мәнін жоғалтар еді деп
көрсеткен 17,б.55.
Нақты бір салық жүйесінің оптималдылығы оның жүзеге асуы салық
салу процесінің екі жағы – мемлекет пен төлеушілер мүддесі арсында
компромисс бола ала ма, жоқ па осыдан көрінеді. Оптималды құрылған салық
жүйесі қаржы ресурстарымен мемлекетітң қажеттіліктерін қанағаттандырып қана
қоймай (фискалдық функциясын жүзеге асыру), салық төлеушінің кәсіпкерлік
қызметке стимулын да түсірмеу керек, шаруашылық жүргізудің тиімділігін
арттырудағы жолдарды ізденуге(реттеушілік функциясын жүзеге асыру) кедергі
келтірмей, керісінше іскерлік белсенділікті көтеру керек.
Кез келген қоғамның шаруашылық механизмін қалыптастырудың
методологиялық негізі болып экономикалық мүдделер жүйесі табылады. Бұл
жүйені іске асыру тұрақты экономикалық тепе теңдіктің қажетті шарты болып
және тиімді қызмет етуші шаруашылық механизмінің негізгі мақсаты болып
табылады. Ф. Энгельс әрбір қоғамның экономикалық қатынастары ең біріншіден
мүдделер ретінде көрінеді деп есептеген 18,б.271.
Экономикалық әдебиеттерде экономикалық мүдделер табиғатына
әртүрлі ойлар айтылады.
Кейбір авторлар экономикалық мүдделерді экономикалық
жағдайлармен шарттастырылған субъективті құбылысты бейнелейтін(сананың
жағдайы, ойлар мен көңілдің бағыты (состояние сознания, направление мыслей
и внимания)) категория ретінде қарастырады 19,б.144.
Басқа авторлар мүдделерді тікелей өндірістік қатынастарды
бейнелейтін, объективті шарттастырылған категория деп санайды, кейбір
авторлар материалдық мүдделер адамның санасымен байланысты емес деп
есептейді. 20,б.236
Тағы басқа авторлар мүдделерді объективті мазмұн мен
субъективті форманың бірлігі деп қарастырады 21,б.147.
Кез келген экономикалық модельдің мақсаты –қоғамның өсіп келе
жатқан қажеттіліктерін қанағаттандыру. Сәйкесінше, экономикалық мүдделерді
тиімді басқару тиісті мемлекеттік реттеудің механизмін қалыптастырады,
оған осы мүдделерді белсенді түрде жүзеге асыруға анағұрлым жоғары ықпал
ететін тиімді салық саясаты жатады.
Кез келген экономикалық модельдегі қоғамдық мүдделер өзара
байланысты, өзара шарттастырылған, өзара тәуелді және қарама қайшылықта
болады. Бұл нақты мазмұны қалыптасқан әлеуметтік экономикалық жағдайларға
тәуелді болатын экономикалық мүдделердің біріңғай жүйесінің бар екендігін
дәлелдейді. Экономикалық мүдделердің қарама қайшылығы мүдделердің келісімі
механизмін үнемі іздеу және жаңартуды, тұрақты экономикалық өсудің қажетті
шарты ретінде экономикалық тепе теңдікті қамтамасыз ету мақсатында,
туындайтын қарама қайшылықтарды келісіммен шешуді білдіреді.
Экономикалық мүдделер жүйесі біріңғай, бірақ мазмұны бойынша
біртекті емес. Қарама қайшылықтардың шешілімі салықтық реттеу әдістерімен
мүмкін болатын экономикалық мүдделердің тобын қарастыруға болады:
1. Кәсіпорын меншік иесі мен жалдамалы жұмысшы мүдделері;
2. Кәсіпорын меншік иесі нің мүддесі;
3. Жалдамалы жұмысшы мүддесі;
4. Әртүрлі шаруашылық жүргізуші субъектілерінің мүдделері;
5. Мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүдделері.
Кәсіпорын меншік иесі мен жалдамалы жұмысшы мүдделерінің үйлесімі
экономикалық мүдделердің негізгі жүйе қалыптастырушы факторлары болып
табылады. Ал олардың арасындағы қарама қайшылықтарды шешу тұрақты
экономикалық тепе теңдіктің қажетті шарты болып табылады. Меншік иесі де,
жалдамалы жұмысшы да өндірістің кеңеюіне, оның пайдалылығының артуына,
еңбек өнімділігінің артуына мүдделі. Пайданың өсуі өндірістің тиімді
болуының нәтижесі ретінде шаруашылық жүргізудің екі субъектісінің де
мүдделеріне жауап береді.
Кәсіпорын меншік иесі мен жалдамалы жұмыскер арасындағы
қарама - қайшылықтарды шешу тұрақты экономикалық дамудың қажетті
шарты болып табылады.
Қарама- қайшылықтар қосылған құнды бөлу кезінде пайда болады.Яғни
оның қандай бөлігі капитал иесінің иелігінде қалады,қандай бөліктері
дивидентер төлеу мен еңбекақы қорына кететін анықтау кезеңінде
қайшылықтар туындайды. Кәсіпкерлермен жалдамалы жұмыскерлердің арасында
экономикалық мүдделері бойынша қайшылықтарды шешуге олардың
арасында қосымша өнімді тиімді бөлу нәтижесінде қол жеткізуге
болады.Бірақ өзін- өзі реттейтін нарықтық механизмдер арқылы меншік
иесі мен жалдамалы жұмыскердің мүдделерін мемлекеттің араласуынсыз
шешуге қол жеткізу қиын. Салық бағасын кеңейту үшін мемлекет ұдайы
ұлғаймалы өндірісті ынталандыру керек ,ол болса өз кезегінде кәсіпкердің
меншік иесін де, жұмыс күшінің де мүдделерін сақтауды білдіреді.
Мемлекеттік салықтық стимулдар арқылы екі жақтың да мүддесін теңестіре
алады. Мұндай салықтық құралдарға прогрессивті салық салуды,
жалақының салық салынбайтын ең төменгі көлемін, әр түрлі салықтық
жеңілдіктерді жатқызуға болады.
Кәсіпорын меншік иесінің мүдделері де қарама- қайшы да біркелкі
емес. Ұдайы ұлғаймалы өндірістің қажеттілігі алынатын пайданың көп
бөлігін экономикалық қызметті ары қарайғы инвестициялауға бағыттауды
талап етеді. Кәсіпкердің кәсіпкерлікке деген мықты ішкі стимулдарын
қарастыратын оның жеке мүдделері алынатын табыстардың көп бөлігін
және қажеттіліктерді жұмсатқызады.Пайданың инвестициялауға кететін
бөлігімен жеке пайдалануға бөлігінің арасындағы қатынас көптеген
факторларға тәуелді. Оған кәсіпкерліктің дамуы үшін қалыптасқан
әлеуметтік - экономикалық жағдайлар ғана емес, сондай- ақ меншік
иесінің материалдық жағдайы, оның іскерлік белсенділгінің
психологиялық мотивтері жатады. Пайдаға жеңілдетілген салық салу,
жеке тұлғалардың табысына салықтың прогрессивті шкаласы, мүлікке
салатын салық механиздері арқылы салықты реттеу жеке тұтыну мен
қорлануға жұмсалатын пайданың оптималды арақатынасын таңдауға
мүмкіндік береді.
Өзінің мазмұны жағынан жалдамалы жұмысшының да мүддесі бірыңғай
емес. Жұмысшының экономикалық мүдделерінің қайшылығы табыстың тұтыну
мен жинақтауға кететін арақатынасындағы мәселеге байланысты. Ағымдық
тұтынуға кететін табыстар халықтың төлем қабілеті бар сұранысын
қалыптастырады, осылайша өнімділіктің дамуына да әсер етеді. Жеке
тұлғалардың жеке салымдары өндірісті дамытуды инвестициялаудың маңызды
көзі болып табылады. Қазақстанда бұл процесс орташа табыс көлемінің
төмен болуымен, экономикалық тұрақсыздықтарға байланысты тежелуде.
Жұмысбастылық пен еңбекақы төңірегінде мемлекеттік тиімді саясат, жеке
салымдарды қорғайтын мемлекеттік саясат, салымдар мен құнды
қағаздар бойынша табыстарға салық салудан бас тарту, табыс салығының
прогрессивтілігі. жинақтардың өсуіне оң әсер етеді. Әртүрлі
шаруашылық жүргізуші
субъектілердің экономикалық мүдделеріде қарама - қайшы. Нарық
жағдайларында кез келген щаруашылық қызметтің негізгі мақсаты
пайданы мүмкіндігінше көп алу.Осы мақсатқа жету үшін шаруашылық
субъектілерді ресурстар алу, тауарларды сатудың анағұрлым жақсы
жағдайлары үшін өзара бәсекелестік күреске түседі. Әр түрлі бағыттағы
экономикалық мүдделердің тоғысуы нарықтық шаруашылықтың қалыпты
қызметін бұзады. Мүдделердің шешілмеуі экономика үшін экономикалық
дағдарыс туғызуы мүмкін. Антициклдің бағыттағы салық реттеу осындай
қайшылықтарды жоя алады. Монополияға қарсы реттеу, экономиканың басыңқы
салаларын инвестиция салудың салықтың жеңілдіктер. Салық салудың үш
деңгейлік жүйесі шаруашылық жүргізуші субъектілердің экономикалық
мүдделерін экономикалық қызметтің құрылымдық, салалық және аймақтық
теңестіреді.
Мемлекет және шаруашылық жүргізуші субъектілердің шаруашылық
мүдделері өзара байланыста болады. Бірақ барлық кезде сәйкес келе
бермейді. Мемлекет қоғамдық мүдделерді жүзеге асыруға бағытталған
әлеуметік - экономикалық саясатты жүзеге асыру үшін, өзіне қажетті
ақша қаражат көлемі болу керек, ал ол өз кезегінде салық салудың
жоғарғы деңгейін талап етеді. Кәсіпкер болса, керісінше оның пайдасын
шығығындарын көтеріп, пайдасын төмендететін салықтардың төмендеуіне
мүдделі. Мемлекеттік бюджет арқылы қайта бөлінетін қайта жасалған
құнмен шаруашылық жүргізуші субъектінің иелігінде қалатын құнның
арасында оптималды (тиімді) арақатынастың болмауы әлеуметтік-
экономикалық дамудың мемлекеттік бағдарламаның орындалмауы немесе
кәсіпкерлердің экономикалық стимулдарының төмендеуіне әкеледі,
тиісінше ол, іскерлік белсенділікті де төмендетеді.
Салықтық жүктеменің шекті көлемін анықтау арқылы салықтық реттеу бұл
мәселеде компромистік шешім табуға ықпал етеді.
Осылайша, қазіргі экономикалық мүдделер жүйесі біріңғай(единный) әрі
қарама- қайшы.Экономикалық мүдделердің өзінің шыңына жеткен қарама-
қайшылығы жүйенің біртұтастығын бұзуы мүмкін, шаруашылық субъектілерінің
арасындағы экономикалық байланыстардың бұзылуына, меншік иесі мен жалдамалы
жұмысшылардың арасында қақтығыстарға, жоғары ақы төленетін және төмен ақы
төленетін жұмыскерлер категориялары арасында қайшылықтардың өрлеуіне әкеп
соғады.
Тиімді салықтық реттеу экономикалық мүдделеудің әр түрлі топтарының
туындайтын қайшылықтарын шешу механизміне бағытталуы керек.Экономикалық
мүдделердің теңгерімділігіне салықтық реттеудің тиімді әсер етуінің
механизмін жасау үшін тиімді салық салу критериін (өлшемін) таңдау керек.
Көптеген зерттеушілердің мәліметтері бойынша ұйымның шаруашылық
қызметіне салықтық әсер ету теріс фактор ретінде қарастырылып, бірінші
орынға қойылған.8,б.36
Алексанкин Д.А. осы процесті зерттеуді негізге ала отырып,
келесідей қорытынды жасады:
Салықтарды ұлттық экономикада, оның жекелеген секторлары арасында
шаруашылық субъектілердің пайдасын ұлттық алудың үлесін өзгерту арқылы
іскерлік белсенділікті мемлекеттік реттеудің құралы ретінде анықтауға
болады.
Мемлекттік саясаттың негізгі мақсаты- экономикалық өсу темпін жеделдету
жағдайында салық жүйесін реформалау іскерлік белсенділікті ең біріншіден
кәсіпорыннан алынатын пайда үлесін төмендету арқылы көтеруге бағытталуы
керек.Сандық өсумен қатар сапалық өсу де маңызды болғандықтан, әсерді
экономиканың әр секторлары мен салаларына бөліп қарастыру керек
(дифференцировать)22,б.42.
Ресей экономистері В.П.Позняков пен А.Л.Журавлевтер кәсіпкерлердің
іскерлік белсенділігінің динамикасын кезең бойынша зерттеулерін талдай келе
(1992-2001) жергілікті жерлерде салық салуды реттейтін заңдардың бірыңғай
еместігін тапқан, бұл өз кезегінде шаруашылық субъектілері мен мемлекет
арасында қайшылықтың туындауына және іскерлік, белсенділік деңгейінің
төмендеп көлеңкелі экономиканың дамуына әкеледі дейді 23,б.43.
Көптеген ғалымдар қазіргі таңда кәсіпкерліктің дамуына кедергі келтіретін
шектен тыс салықтар бекітілген деп атап көрсетеді. Салықтық құжаттамаларды
дайындауға көп уақыт кетеді, өйткені әртүрлі деңгейдегі салықтардың әр
түрлері бойынша жекелеген қағаздар дайындайды. Мұның бәрі кәсіпкерлік
қызметті көлеңкелі секторға итермелейді.
Кәсіпкерлік қызметті реттеуде салықтар екі жақты роль атқарады.
Біріншіден, салықтар мемлекеттің жасалған құнның бөлігін өзіне иеленудің
әдісі болып табылады және мәжбүрлеу сипатына ие. Мемлекет қосылған құнның
маңызды бөлігін салықтар арқылы өз қолына шоғырландыра отырып кәсіпкерлік
орта мен инфрақұрылымды қалыптастыру үшін экономикалық шараларға шығындарды
көптеп жарата алады.
Мемлекеттің іскерлік белсенділік пен кәсіпкерлік қызметті реттеу
мүмкіндіктері өсуде. Екіншіден, салықтар бүкіл халық шаруашылығы
масштабында кәсіпкерлікті дамытуды реттеудің ең маңызды құралы болып
табылады. Салықтар формасында алынатын қосылған құнды бөлудің мәжбүрлеу
әдісі мемлекетке кәсіпкердің экономикалық мүдделеріне әсер ету үшін
олардан бөлінетін құнның бір бөлігін тікелей алуға мүмкіндік береді.
Салықтардың түрлерін, салық салу субъектілері мен объектілерін, салық
базасын, салық ставкасын, жеңілдіктер мен санкцияларды белгілей отырып,
салық салу талаптарын өзгерте отырып мемлекет іскерлік белсенділікті бір
бағытта ынталандырады, ал басқа бағыттарда тежейді.
Батыстық экономикалық теориясында салықтық жүктеменің өзгерісінің
шаруашылық субъектілері мен олардың іскерлік белсенділігіне әсерін
зерттеуде мол тәжірибе бар. Біздің экономикада бұл тәжірибелерді қолдану
деңгейі белгілі бір бағалауды талап етеді.
20- шы ғасырдың екінші жартысында американ экономисі А.Лаффер
кәсіпорынның салықтық жүктемесі мен мемлекет табысы арасындағы байланысты
сипаттайтын заңдылықты ашқан болатын.
Әртүрлі елдердің статистикалық мәліметтерін жинақтай келе ол, салық
ставкаларының төмендеуі өндірістің өсуі мен іскерлік белсенділікті
ынталандырады, яғни, салық салу базасын да кеңейтеді деген қорытынды
жасаған. Анағұрлым төмен ставка болса мемлекет кірісі көбірек болады,
өйткені жоғары салықтар өндірісті қысады, кәсіпорынды айналым қаражаттары
мен инвестициядан шектейді. Бұл заңдылық Лаффер қисығында көрсетіледі.
Қисықтың негізгі идеясы шекті салық ставкалары жоғары болған сайын
индивидуалдардың салықтан жалтаруға деген ынталары күшейе береді. Адамдар
салықтар төлеу үшін жұмыс жасамайды 24,б.9.
Егер кәсіпкер пайда алу перспиктивасын көрмесе немесе нарықтың табысты
қызмет етуі жоғары әрі прогрессивті салықтар түрінде дискриминацияға
ұшыраса, онда экономикалық белсенділік төмендей береді. Және кәсіпкерді
өндіріске тарту бекер болады, яғни Лаффердің ойынша, шаруашылық
субъектілердің мүдделі болуы гүлденген экономика үшін қозғаушы күш болып
табылады 24,б.9.
1.4-сурет Салық салу деңгейінің өзгеруінің салықтық төлемдер деңгейіне
әсері
А.Лаффердің зерттеуі бойынша салық жүктемесінің 100 %-ға дейін өсуіне
қарай салықтық түсімдер бастапқыда нөлден белгілі бір деңгейіне дейін
өседі, одан кейіін күрт төмендейді.100 пайызда салықтық түсімдер нөлге
теңейді, өйткені ол конфескациялық сияқты сипатқа ие болады және
төлеушілердің қандай да болмасын өндірістік қызметін тоқтатады 25,б.302-
303. Мұндай жағдайға жол берілмеу керектігін классикалық мектеп өкілдері
А.Смит және Д.Рикардо да айтып кеткен.Олар салықтар-олардың төлеудің көзі
ретінде капиталды қарастырмауы(затрагивать) керек, мұндай жағдайда
қарапайым ұдайы өндіріс те мүмкін болмай қалады деген.Н.И.Тургенев
салықтарды алудың жалпы ережесі деп “салықтар табыстан, оның ішінде таза
табыстан алынуы керек,өйткені мемлекет табыстарының көздері сарқылмауы
керек”26,б.141.
Салық жүктемесінің белгілі бір деңгейінен кейін салықтық түсімдер
төмендейді, өйткені салықтардың анағұрлым жоғары ставкалары шаруашылық
субъектілерінің іскерлік белсенділігін тежейді.Сәйкесінше салық базасы
(макродеңгейде жиынтық өнім немесе ұлттық табыс) қысқарады, және ол салық
ставкаларының өсуіне қарағанда жылдам қарқынмен қысқарады.Егер экономика
ставканың оптималды деңгейінен жоғары тұрса, салық ставкаларының төмендеуі
мемлекетке де, салық төлеушілерге де тиімді болатыны айқын, яғни шаруашылық
субъектілерінің пайдасы мен іскерлік белсенділігінің өсуіне қарай бюджет
түсімдері де өседі.Осылайша, Лаффер төмен салық ставкалвры жұмысқа деген,
жинақтар мен инвестицияға, инновация мен кәсіпкерлік тәуекелге деген ынтаны
туғызады деген тұжырымға келеді.Жоғарыда айтылған мәселелердің нәтижесінде
салық салу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz