Несие тәуекелділігі жайлы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4
НЕГІЗГІ БӨЛІМ:
1. ТӘУЕКЕЛДІЛІК ТУРАЛЫ НЕГІЗГІ ТҮСІНІК
1. Тәуекелділік. Тәуекелділік түрлері
6
2. Банктің және несие бөлімшелерінің кұрылымы
Несие тәуекелділігін басқурудың саясаты
14
3. Несиелеудің сатылары
23
2. НЕСИЕ ТӘУЕКЕЛДІЛІГІН БАСҚАРУ МОДЕЛЬДЕРІ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ
1. Қазіргі таңда несие тәуекелділігін басқарудың
маңыздылығы
26
2. Несие тәуекелдігін басқару модельдері және әдістері. 31
3. Несие мониторингінің тәртібі және проблемалы
47
3. НЕСИЕ ТӘУЕКЕЛДІГІН БАСҚАРУДЫ ТӘЖІРИБЕДЕ ҚОЛДАНУ
1. Несие тәуекелділігін басқарудың сатылары
50
2. Қабілеттілікті анықтау моделі
58
ҚОРЫТЫНДЫ
79
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI
81
ҚОСЫМША А
83
ҚОСЫМША Ә
85
ҚОСЫМША Б
86
КІРІСПЕ
Бiз өзiмiздi жаңа технологиялармен жаңа экономика әлемiне енгiзетiн
экономикалық дамуды басқарудың түбегейлi жаңа жүйесi – ұлттық инновациялық
жүйе жасауды қолға алдық. Бәсекеге қабiлеттi экономикалық үлгiсiн таңдай
отырып, бәкелестiкке қарымы мол басым салаларды дамытуға кiрiстiк. Ел
экономикасының шикiзаттық емес салалардағы ұзақ мерзiмдiк мамандануын
айқындайтын: нарықтық туризм, мұнай газ машиналарын жасау, тамақ және
тоқыма өнеркәсiбi, көлiк-логистикалық қызмет көрсету, металлургия және
құрлыс материалдары сияқты салаларды дамыту көзделiп отыр. Бiздiң
стратегиялық мiндетiмiз – бәсекеге қабiлеттi елдердiң қатарынан лайықты
орын алу. Жапония, Германия, Бельгия, Италия сияқты елдерде шағын және
орта бизнес аталған салаларда дамытуда өз үлесiн көрсетiп отыр. Олардың
барлық кәсiпорындар санының 90 пайызынан астамын шағын және орта бизнес
құрайды, көптеген дамыған елдерде олар жалпы iшкi өнiмнiң 50 пайызынан
астамын бередi. Сондықтан бiз кәсiпкерлiк ортаның бастамашылығын iске
асыру үшiн қолайлы жағдай туғызуымыз керек. Даму бакiмен Инвестициялық
қорға барлық кәсiпкерлердiң қолдары жете бермейдi, сондықтан шағын
кәсiпкерлiктi дамыту қоры өзiндiк бiр "Үлкен қаржылық маркетке" айналуы
тиiс. Биылғы жылы республикалық бюджеттен 10 млрд. тенге бөлiнедi, сонда
шағын бизнес субъектiлерiн кредиттеу 25 млрд. тенгеге өседi. Биылдан
бастап банк кредиттерiне кепiлдiк беру мен сақтандыруды жүзеге асыруды
қолға алу керек. Мұның өзi тәуекелдiлiкпен күресудiң бiр жағы болып отыр.
Кез-келген салада жұмыс iстеу үшiн оның қаншалықты пайда алып келетiнiн
есептеу қажет осы жерде тәуекелдiлiктiң орны айрықша.[21,2б]
Қазақстан қаржылық сектордағы бизнесті жүргізудің халықаралық
стандарттарға көшуі жалпы осы секторды нығайтуға және тұрақтандыруға
бағытталған. Халықаралық тәжірибеде қолданатын түрлі қаржылық қызметтерді
қазіргі заманғы технологиялар және өнімдерді пайдалана отырып нақты
жетістіктерге жетукөзделіп отыр.
Қаржылық саладағы бәсекелестіктің күшейуі кезінде несие қаржы
институттарының, сақтандыру компанияларының және зейнетақы қорларының
ірілендірілуі олардың бірігуіне және жаңа халықаралық қаржылық ұйымдарды
акционер ретінде тарту тиімді болып отыр. Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі тарапынан қадағалау шаралары нығая түсуде сөйтіп компаниялардың
ішкі қаржылық басқару жүйесінің анық, нақты ұйымдастырылу сұрағы өте
қажет.
Елдің қаржылық секторының қазіргі таңдағы даму тенденциялары:
1) қаржылық операциялардың табыстылығын тұрақты төмен дәрежеде болуы;
2) банктік маржаның азаюы;
3) қаржылық нарықтың құбылмалылығының күшеюі.
Аталған үрдістердің өсуі қаржылық институттардың қызметіне
тәуекелділіктің әсері мол екенін көрсетеді.
Қаржылық сферада атқарылатын қызметтер өскен сайын тәуекелділікті
анық түрлері бойынша нақтылап, өлшеу және бақылаудың сандық, технологиялық
ұйымдастыру әдістерін қолдана отырып жүзеге асыру қажет.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі бекіткен екінші деңгейлі
банктердің тәуекелділікті басқару және ішкі бақылау талаптарының
инструкциясы (Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Басқармасы №434 6
желтоқсан 2003 жыл) тәуекелділікті басқару және оның банкпен бақылауының
баламалы жүйесін құрып, олардың еншілес ұйымдарының жүргізіп отырған
банктік операцияларыныңтәуекелділігіне шектеу көрсеткен.
Қазіргі кезде экономикада анықталмағандық жағдайлар ұлғайып барады.
Осы орайда экономикалық субъектілер бизнесін жүргізгенде
“тәуекелділік”түсінігінің маңызы арта түсті. Көптеген кәсіпкерлер үшін
тәуекелділікке қарсы түру ойлары құрылып, оны басқаруға күннен күнге көп
көңіл бөлуде. Несие тәуекелдігі – негізгі тәуекелділік себебі дәл осы
несиелеу банк ісінің айрықша, маңызды қызметі және пайда табу көзі болып
табылады. [16,6б.]
Несие тәуекелдігін басқару модельдерін және әдістерін қажет ететін
несие беретін банктер мен несие алушылар екенін айта кете отырып осы
несиеге мұқтаж болып отырған халық проблемалары ба аз емес. Қазақстан
Республикасының Президентінің халыққа жолдауында айтылған кіші, орта
бизнеске кредит аграрлық өндіріске кредит екінші деңгейлі банктер арқылы
студенттерге кредит, тұрғын үй мәселесін шешудегі ипотекалық несие.
Аталғандардың барлығына несие беру ғана жеткілікті емес, тиісті нәтижеге
жетуін қадағалау қажет екені анық.
ТӘУЕКЕЛДІЛІК ТҮСІНІГІ, КЛАССИФИКАЦИЯСЫ,
ФАКТОРЛАРЫ
ТӘУЕКЕЛДІЛІК. ТӘУЕКЕЛДІЛІК ТҮРЛЕРІ
Кез келген экономикалық шешім қабылдау үшін тәуекелділіктің мәнін
және оның зерттелу механизмін дұрыс түсіну қажет. Тәуекелділік түсінігі
нарықтық ортаның ажырамас бөлігі сондықтан банктің мақсаты тәуекелсіздік
іскерлік шешім қабылдау емес, стандартты емес, салыстырмалы шешім табу.
Демек осы шешімді қабылдаған кезде тәуекелділікті бағалап үйрену және оның
мүмкін болатын шектерінен асып кетпеу. Тәуекелділік деңгейі бағаланбаса,
банк басшысы ақпаратсыз қалады және несие, депозит, инвестициялық саясатта
тиімді шешім қабылдай алмайды. [9, 44б.]
Несие беру алдында жүргізілетін қаржылық зерттеуде біз міндетті түрде
шығындар мен алыстар көрсеткіштерінің анықталмағандығымен және
біркелкісіздігімен кездесеміз. Осыған байланысты тәуекелділікті өлшеу
проблемасы туады, несие беруден болатын нәтиже белгісіз болады.
“Тәуекелділік” термині кең өріс алған, ол келесі түсініктермен тығыз
байланысты несиелік, валыталық, инвестициялық, саяси, технологиялық,
активтер шектеулілігінің тәуекелділігі. Оның жалпы анықтамасының өзі түрлі
кезеңдерде байланысты өзгеріссіз болған. Тәуекелділіктің экономикалық
ғылымдағы алғашқы анықтамасын айтқан кезде әдетте Ф. Найттың (1921ж.)
тәуекелділік пен анықталмағандықты айыра білуді ұсынғанын еске түсіреміз.
Егер кейбір іс-әрекеттер нәтижесінде бір бірімен байланысты анықталған
мүмкін болатын шығындарға тап болсақ ол тәуекелділік, ал егер аталған
мүмкіндіктер белгісіз болса, онда ол жағдай анықланмағандықты білдіріді.
[7,169]
Тәуекелділік – жоспарланған табыстың толық немесе мүлдем алынбай қалу
мүмкіндігінің жағдайы. Бұл жағдайдың болуы да болмауы да мүмкін. Егер
аталған жағдай жүзеге асырылса, оның үш экономикалық нәтижесі болады.
1) теріс нәтиже (ұтылыс, кесір);
2) оң нәтиже (ұтыс, пайда);
3) нольдік нәтиже
Сонымен тәуекелділік бұл анықталмағандылық. Күтпеген өзгерістер
нәтижесі анықталмағандықты білдіреді, егер банк үшін тәуекелділік өте
жоғары болса, онда ол өз жеке капиталының көп мөлшерін қажет етеді (жеке
капиталды толықтырудың қайнар көзі - табыс) себебі ол банк өз
міндеттемелеріне жауап беру қабілеттілігінің кепілі болып табылады. Кез-
келген күтпеген өзгерістер банктің міндеттемелерінің өсуіне алып келеді
де, тәуекелділіктің қайнар көзі болады. [3, 465б.]
Банк ісінде тәуекелділіктің маңыздылығы және кездескіштігі оның
барлық аспектілерін комплексті түрде ескерілуін экономикалық зерттеулердің
элементі ретінде қарастырады. Осы жүйеде маңыздылықтың бірі -
тәуекелділікті басқару болып табылады. Түрлі шаралар қолданып
тәуекелділікті басқаруға болады және басқару қажет. Ол шаралар
тәуекелділіктің болу жағдайын болжап алдын алуға себебін тигізеді. Банктік
менеджментте кез-келген басқарушылық шешімде тәуекелділік болады, оны
анықтау және болжамдау қиын себебі қаржылық орта түрлі әлеуметтік,
экономикалық, саяси факторларға сезімтал. Несие институттарының
басқарушылық қызметінің негізгі бөлігі – түрлі тәуекелділіктерді басқару,
бағалау және зерттеу. Тәуекелділіктің ауырлығы, қиындығы макро және микро
ортамен анықталады. Жалпы тәуекелділік қабылданған басқарушы шешімдердің
толығымен қамтамасыз ету мүмкінсіздігінен туады, себебі шешімдер күрделі
қарама-қайшы факторлар жиынтығының әсеріне тәуелді. Тәуекелділікті
басқарудың негізгі элементі болып оның қайнар көзін айқындау яғни оның
табиғатын түсіну.
Несиелік тәуекелділікті бағалауда оның қаржылық тәуекелділік,
нарықтық тәуекелділік, коммерциялық, жобалық тәуекелдігік, кепілдемелік
тәуекелділік, салалақ тәуекелділікпен байланысы байқалады. Несие алуға
байланысты жасалған жобаны қарастырғанда несиелік менеджер несиелік
тәуекелділікті талдау кезінде тек бір ғана несие тәуекелдігін ескерсе
қабылданған шешімнің тиімді болмау айқын. Несиелік тәуекелділікті қабылдау
алдында берілген жобаға тікелей қатынасы бар коммерциялық және салалық
тәуекелділік деңгейінің ескерілуі келесі мысалмен көрсетуге болады.
Мысалы, ТОО “Алшын” ауылшаруашылықпен айналысады, ал ТОО “Орда” сүт
өнімдерін өткізумен шұғылданады, демек несие тәуекелдігін ескергенде
бірінші компанияға салалық тәуекелділік, анықтап айтқанда түсетін пайданың
маусымдығын ескеру қажет, ал екінші компания үшін коммерциялыұ
тәуекелділікті ескеру қажеттігі туады. Көрсетілген мысалға сүйеніп қандай
да болмасын жобаға бір ғана тәуекелділік түрі әсер етеді деуге болмайды.
Тәуекелділікті басқару және бағалаудың тиімділігі көбіне оның
классификациясымен анықталады. Тәуекелділікті классификациялау қойылған
талаптарға жету үшін оларды нақты белгілері бойынша топтарға бөлу. Қазіргі
экономикалық әдебиеттерде және тәжірибеде банктік тәуекелділіктің көптеген
классификациясы кездеседі. Бірнеше жиі кездесіп отыратындары (сурет.1)
келтірілген. [8, 47б.]
Тәуекелділік классификациясы
Сурет 1
Тәуекелділікті белгілі бір ерекшеліктері бойынша анықтау оның мәнін,
факторларын дәлірек түсінуге мүмкіндік береді.
Таза тәуекелділік негізінен табиғи, экологиялық, саяси, мүліктік,
өндірістік, сауда тәуекелділіктерінің жиынтығы бұл тәуекелділіктерге әсер
ету өте қиын немесе мүмкін емес.
Спекулятивті тәуекелділік қаржылық тәуекелділік әсерінен туындайды,
қаржылық тәуекелділік дегеніміз – қаржылық талдау, есептің жоқтығы және
ақша айналымының қорғалмауынан пайда болатын тәуекелділік. Ол өз кезегінде
коммерциялық және инвестициялық тәуекелділіктерге бөлінеді.
Коммерциялық тәуекелділік – коммерциялық іс-әрекетті жүзеге асыру
барысында нақты пайда алмай қалу тәуекелділігі.[8, 51б.]
Инвестициялық тәуекелділік – инвестиция салынған жобаның оң нәтиже
көрсетпеу тәуекелдігі. Бұл тәуекелділік өз кезегінде келесі түрлерге
бөлінеді: табысты түсіретін пайдалар, пайданы жоғалту,
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі бекіткен екінші деңгейлі
банктердің тәуекелділікті басқару және ішкі бақылау талаптарының
инструкциясына сай қаржылық тәуекелділік үш негізгі түрге бөлінеді:
1) Қарыз операцияларын жүргізумен байланысты тәуекелділік – несие
тәуекелдігі;
2) Қаржылық құралдардмен жүргізетін операциялармен байланыстытәуекелділік –
нарық тәуекелділігі;
3) Операциялық іс-әрекеттерге байланысты – операциялық тәуекелділік.
Операциялық тәуекелділік – ол ішкі бақылау жүйесіндегі ережелерді бұзумен,
өкілеттіліктің шегінен шығу,келісім шарт жасағанда алаяқтықтың болуы,
персоналдың қатесі, берілген нұсқаларды дұрыс түсінбеуден болады.
Нарық тәуекелділігі – ол баланстық және баланстық емес жайғасым
бойынша мүмкін ысырапы, ол нарық бағаларының жағымсыз өзгеруі нәтижесінде
туындайды. Нарық тәуекелділігі келесі келесі бағалардың ауытқуымен
байланысты:
- валюта нарығының бағасы;
- нарық құралдырының бағасы;
- акция нарығындағы баға;
- тауар рыногындағы баға.
Кез келген банктің күнделікті іс-әрекетінде қолданатын тәуекелділіктің
классификациясын қарастырайық. [5, 46б.]
Несие тәуекелдігі – негізгі тәуекелділік себебі дәл осы несиелеу
банк ісінің айрықша, маңызды қызметі және пайда табу көзі болып
табылады.Несие тәуекелділігінің көптеген трактовкалары бар. Солардың
ішінен бірнешеуіне тоқталайық. [1,43б.]
Несие тәуекелділігі
- кредиторға несие алушының негізгі қарызды немесе пайызды төлемеу қаупі;
- ссуданы қайтармау мүмкіндігі, несие алушының өз міндеттемелерін орындамау
тәуекелділігі;
- таза табыстың немесе акцияның нарықтық құнының ссуданың қайтарымсыз
болғаны нәтижесінде әлеуетті өзгеруі;
- банк пайдасының төмендеу мүмкіндігі;
- несие алушының қарызды өтеуге қабілетсіздігінәтижесінде акционерлік
капиталдың бөлігін жоғалтып алу қаупі.
Несие тәуекелділігіне келесі тәуекелділік жағдайын да жатқызуға
болады. Борышқорлық бағалы қағаздар шығарған эмитентөз міндеттемелерін
орындамай пайыздарды немесе негізгі соманы төлеуге қабілеті жоқ болса.
Несие тәуекелділігі кредитор мен несие алушының түпкілікті мүдделеріне
байланысты болады.
Берешекке жұмсалатын ақша қаражаттар құрамына жалпы экономикалық
жағдайлармен қатар банктің ішкі ортасы да әсер етеді. Үйлесімді түрде жеке
тұлғаның қарыз беру қабілетіне оның жұмысбастылығы және жеке капитал
мөлшері әсерін тигізеді. Осы себептен банктен ссуда алу кезеңінде әрдайым
несиелік зерттеулер жүргізіледі. Несие алушының уақытылы қарызды өтеу
қабілетін ексереді. Инвестициялық мемлекеттік бағалы қағаздар (оларды
формальды түрде мемлекеттік несиелеу құрамына жатқазады)бойынша әдетте
тәуекелділіктің мөлшері аз болады, бірақ олардың да төленбеген жағдайлары
болады. Сонымен несие тәуекелділігінің шамасы ішкі және сыртқы факторларға
тәуелді болады. Бірақ несие тәуекелділігін басқаруда негізгі іс-әрекеттер
банктің ішкі саясатының сферасына бағатталады. [1,44б.]
Несие тәуекелділігі – клиенттердің толық және уақытылы өзінің
қаржылық міндеттемелерін орындамау тәуекелдігі нәтижесінде банк қаржысынан
айырылады, яғни несие тәуекелділігі клиенттердің банк алдында
міндеттемелерін орындамау мүмкіндігіне және таңдауына байланысты болады.
Шартты түрде несие тәуекелділігінің келесі түрлерін бөлуге болады:
1) Несиелеудің тура тәуекелділігі
2) Несиелеудің шартты тәуекелділігі
3) Контрагенттің келісім шарт бойынша шарттарды орындамау тәуекелділігі
4) Орналастыру және эмиссия
5) Клирингтік
Несиелеудің тура тәуекелділігі клиенттің нақты міндеттемелерін
уақытылы орындамау мүмкіндігіне байланыстыболады. Тәуекелділіктің бұл түрі
банк өнімдерінің барлық түріне байлснысты, ссудадан бастап кепілдікті
операцияларға дейін Ол несиелік операцияларды жүзеге асыру барысында үнемі
төніп тұратындықтан ұзақ мерзімді несие операцияларың тәуекелділігі қысқа
мерзімді несие операцияларындағы тәуекелділдігіне қарағанда жоғары
болады. Берілген тәуекелділік түрінен құтылуға болмайды, бірақ оны нақты
бағалап нысандандыруға болады. Тәуекелділікті есептеу шамасы негізінде
оның қажетті резерв мөлшері анықталады. Тәуекелділіктің бұл түрі әдетте
несие алушының қабілеттілігін зерттеуге негізделеді (коэффициенттер, ақша
ағымдарын зерттеу, рейтингтік бағалау).
Несиелеудің шартты тәуекелділігі – тапсырыскердің мүмкін болатын
міндеттемелерін уақытылы орындамау тәуекелділігі. Тәуекелділіктің бұл түрі
аккредитив ұсынуда, кепілдік бизнесте көрінеді.
Контрагенттің келісім шарт бойынша шарттарды орындамау тәуекелділігі
өзара шарттың орындалу мерзімі келгенше несие тобына жатады себебі
бағалаудың негізгі объектілері қарсы агенттің несие қабілеттілігі, ал ол
өз кезегінде несие шешімін қабылдаумен байланысты. Контрагенттің келісім
шарт бойынша шарттарды орындамау тәуекелділігінің мөлшері берілген өзара
шартты басқа өзара шартпен ауыстыруға кеткен ағындағы шығындармен, сонымен
қатар нарық қүбылмалылығына байланысты болатын мүмкін шығындармен
анықталады. Егер ауыстырылып отырған контрактінің нарықтық қойылымы
алдынғы контрактінің нарықтық қойылымынан тиімсіз болса, онда банк
попотенциалды (әлеуетті) шығындарға ұшырайды. Мұндай тәуекелділік банк
үшін бірлесіп берген несиеде (синдицированный кредит) мүмкін болады,
клиентпен контрактіге қол қойғаннан кейін банк контрагент өз
міндеттемелерінен бас тартса. Банк жедел депозит келісім шартын жасағанда
құралдарды белгіленген мерзімге активті операцияларға салады. Егер
тапсырыскер депозитті қайтарып алса, банктің пассивпен қамтамасыз
етілмеген активтері қалып қалады.
Контрагентпен контрактінің орындалу күніне міндеттемелерін орындамау
тәуекелділігі келесі жағдайларда болады: банк өзара келісімдегі
міндеттемелерін орындаған, бірақ құралдардың жауапты қозғалысы болған жоқ.
Мұнда келісімнің шарттарының бұзылуы себеп болуы мүмкін мысалы,
белдеулердегі сағаттардың айырмасы. Бұл жағдайда аталған тәуекелділік
несиелеудің тура тәуекелділігіне ауысады.
Орналастыру және эмиссия тәуекелділігі андеррайтингте (жаңадан
шығарылған бағалы қағаздарды сату мақсатымен сатып алу) және бағалы
қағадарды орналастыру кезінде пайда болады немесе басқа да қарыздық
құралдарды сатып алуға банк міндеттелген болса. Келісілген уақытта құрал
инвесторға немесе сатып алушыға сатылмау мүмкін тәуекелділігі туады.
Эмиссия және орналастыру тәуекелділігің маңызы –банк қысқа мерзімге сату
үшін сатып алған бағалы қағаздарының немесе басқа да қарыз құралдарының
нарықтық құны эмитенттің қаржы жағдайына байланысты өзгеруі (төмендеуі)
мүмкін сондықтан банктің қаржылық шығындарға қшырау қаупі бар.
Қазақстанда берілетін несиелердің кейбір түрлерін А, Б Қосымшаларынан
қараңыз.
Клирингтік тәуекелділік – банк клиент қалауы бойынша құралдарды
аудару операцияларын жүзеге асырған кезде, клиент шотынан банк шотына
құралдардың уақытылы түспеуі.
Жоғарыда аталған тәуекелділіктер несиелік топқа жатқызылады себебі
бұл тәуекелділіктер клиенттерге немесе контрагенттерге банктік өнімдерді
беру және олар бойынша міндеттемелерді орындаумен байланысты. [9,45б.]
Тәуекелділіктің келесі сыныптамасы 1 кестеде көрсетілген. [5,47б.]
Кесте – 1 Тәуекелділік классификациясы
классификациялық тәуекелділік түрі Сипаттамасы
белгісі
тәуекелділік Критикалық, Банктің іс - әрекетіне
дәрежесі катастрофалық,мүмкіндік банктің әсер ету дәрежесі:
пайда бөлігін жоғалту
күдері, банктің ары қарай
жұмыс істеуіне күдер туады
Мүмкін нәтиже таза, спекулятивті нөлдік, теріс, оң нәтиже алу
шығу себептері табиғи, экологиялық, пайда болған қайнар көзіне
саяси, коммерциялық, байланысты осы
қиянатшылдық тәуекелділіктерді: сыртқы,
ішкі, басқарылатын,
басқарылмайтын деп бөлуге
болады
Құрылымдық мүліктік, қаржылық тәуекелділікке тап болған
белгісі мүліктің бөліктері анқталады
ақшаның сатып алуинфляциялық, валюта нарығының
қабілеті дефляциялық, валюталық, құбылмалылығына тәуелді
өтімділік
инвестициялық пайданы жоғалту Инвестициялау мақсатына
тәуекелділігі, табыстың тәуелді
төмендеу тәуекелділігі,
пайыздық, несиелік, тура
қаржылық шығыс
тәуекелділігі
Тәуекелділікті басқару үшін оның мәнін түсіну, түрлерін айқынырақ
білу қажет. Жалпы банкке түсетін тәуекелділік түрлері, несиеленушілердің
тәуекелділік түрлері де аз емес. Сөйткен күнде де несие беруде кез-келген
кәсіпорын белгілі бір тәуекелділікке ие болып қана коймай, оның ойдағыдай
нәтиже алып келетініне сеніп жұмыс атқарады. Несиелік жобаны жүзеге асыру
барысында бірнеше тәуекелділік түрлері біріктіріліп қарастырылады.
Сондықтан жоғарыда аталған тәуекелділік түрлерін ажырата білу өте маңызды.
БАНКТІҢ ЖӘНЕ НЕСИЕ БӨЛІМШЕЛЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ.
НЕСИЕ ТӘУЕКЕЛДІЛІГІН БАСҚАРУДЫҢ САЯСАТЫ
Банктің құрылымы, бөлімшелердің саны, қызметшілердің мамандылығы,
басшылардың құрамы көпреген факторларға байланысты болып экономикалық
талаптарға сай болуы қажет. Банктердің құрылымы оның мөлшеріне байланысты
болады.
Кіші банктерде несие беру процедурасы едәуір ықшамдалған; әрбір несие
инспекторы түрлі категориялы карыз аулушылармен жұмыс істейді және де
клиенттің несие тәуекелділігін бағалаудың барлық жұмыстарын атқарады. Ал
ірі банктерде міндетті түрде қызметтер мамандандырылады және үлестіріледі.
Әрбір несие инспекторге белгілі бір клиенттер тобы беріледі. Ол
қызметтерге келесілер жатады: несие архивін жүргізу; несиеқабілеттілік
туралы ақпарат жинау; клиенттік қаржылық жағдайын талдау; несие
портфелінің қрылымын және сапасын бақылау; несиенің өтелу жолын бақылау.
Банк ішінде тәуекелділікті басқарудың құрылымы ұйымдастырылып, қызмет
етіп отырады. Оның нәтижелі қызмет етуі тәуекелділікті басқарудың басты
шарттарының бірі. Банктік тәуекелділікке байланысты құрылым келесі кестеде
(кесте,2) көрсетілген.
Кесте 2 - Несие тәуекелділігін басқару құрылымының
ұйымдастырылуы.
Төрағалар Кеңесі
Басқарма
АЛКО Комитеті Несиелік комитет Аудит Комитеті
Тәуекелділікті басқару және талдауНесие тәуекелділігінің Департаменті
Департаменті
Несие тәуекелдігі – менеджерлер филиалдары
Төрағалар Кеңесі – несие тәуекелдігін басқарудың жалпы басшылығы, несие
тәуекелдігін басқарудың саясатын, бағалау процедурасын және әдістерін
бекітеді, несие тәуекелдігін өлшеу, сараптау және мониторингі, несие
тәуекелдігін басқару сұрақтарын, ақпаратын, есептемесін қарастырады.
Басқарма – несие тәуекелдігін басқарудың ағымдағы іс-әрекетіне басшылық
етеді, ішкі несиелік талдаудың және рейтингтік бағалаудың әдістемесін және
процедурасын бекітеді. Несие тәуекелдігі Банктің қаржылық жағдайына әсер
ету деңгейін анықтау.
АЛКО Комитеті (активтер мен міндеттерді басқару) – портфельді несиелік
тәуекелділікті құрылымдық бөлімшелердің ақпараттары бойынша басқаруды
іске асырады және бағалы қағаздардың эмитенттеріне шектеулер бекітеді.
Бас офистің және филиалдарының несие комитеттері - несие тәуекелдігін
бағалайды және шешім қабылдайды.
Аудит Комитеті – ішкі бақылау және ішкі аудит жүйесі жұмысының
тиімділігін ұйымдастыру, жетілдіру және жоғарылату.
Тәуекелділікті талдау және басқару департаменті – қаржылық және
операциялық тәуекелділікті басқарудың жауапты бөлімшесі. Макроэкономикалық
талдау және болжау жүргізеді, тәуекелділікті бағалайды, өлшейді, несие
тәуекелдігі бойынша шектеулерге ұсыныстарды қарастырады.
Несие тәуекелдігінің Департаменті – несиелік процестегі тәуекелділікті
басқару жұмыстарын ұйымдастырады, координациялайды, қадағалайды. Несиелік
риск – менеджменттің тиімді жүйесін құрайды, Банк қызметінің несиелік
талдауын және мониторингін жүргізеді. Несиелік портфель сапасының
төмендеуіне адекватты шаралар қолданылады, проблемалы несиелерді қайтару
жұмысын атқарады. [17,12б.]
Несие тәуекелдігін басқарудың филиалдарында – несие тәуекелділік
менеджерлері несиелік процесті жүргізеді. Несие тәуекелділік
менеджерлерінің міндеттері:
- өтінішті қарастыру кезінде несиелік тәуекелділікті бағалау;
- тәуекелділік бойынша тұжырымды дайындау;
- несиелік рейтингтерді тағайындау;
- фирма қызметінің несиелік мониторингі;
- несиелеуде бекітілген шектеулердің сақталуын бақылау.
Несие тәуекелдігін басқару аумағындағы шешімдерді іске асыру
корпоративті Қаржы Департаменті, кіші және орта бизнес Депертаменті,
филиалдардың несие бөлімшелері және т.б. несиелік процеске қатысатын
құрылымдық бөлімшелерге жүктелген
Несие тәуекелдігін басқарудың мақсаты - несие тәуекелдігін басқарудың
тиімді жүйесін құру. Несие тәуекелдігін басқару жүйесін құру
қажеттіліктері: нарықтағы банк қызметінің дамып ұдайы бәсекелестік
жағдайында Банк тұрақтылығын және пайдалылығын жоғарылату үшін
тәуекелділік табыстылық қатынасын басқару; Базель 2 жаңа келісімінің
талаптары бойынша капиталды жетілдіріп тәуекелділік басқару жүйесін
халықаралық тәжірибеге сәйкестендіру.
Банктің стратегиялық бағдарламасына сәйкес саясаттың тапсырысы: несие
тәуекелдігін басқарудың Банк стратегиясы оның тәуекелділікке деген
толеранттылығын (шыдымдылығын) көрсетеді. Мүмкін болатын тәуекелділік пен
банк табыстарының оптималды сәйкестігі Банк тәуекелділік – менеджментінің
тапсырмасына жатады; Банктің стратегиялық бағдарламасының Кеңес төрағасына
несиелік тәуекелділікті басқарудың сұраұтары Банк стратегиясының бөлігі
болып табылады, оның негізгі мақсатының бірі активтер сапасының
оптималдылығын қолдау және тәуекелділікті тиімді басқару сонымен қатар
несие тәуекелділігінің жүйесін құрып оны нығайту, несие тәуекелділік
институттарын енгізу. [17,3б.]
Банк стратегиялық бағдарламасыны саясатының басты мақсаттары:
тәуекелділік деңгейлерін келесі бағыттарда анықтау: тәуекелділік қаупі
деңгейлерінің типтерін; география, валюта, өтімділік; болжамданған
пайдалылық. Банк құрылымын Б Қосымшасынан қараңыз.
Несие тәуекелдігімен айналысатын банктік қызметтің негізгі аймақтары:
- клиенттерді несиелеу;
- бағалы қағаздарға инвестиция;
- банкаралық ауыстырылымдар;
- еншілес компаниялардың қызметтері;
- дебиторлық қарым-қатынас.
Несие тәуекелдігін басқару жүйесі:
Тәуекелділікті қабылдау менгерілген болуы қажет, сондықтан Банк
жұмысында несиелік тәуекелділікті басқару маңызды орын алады, несиелік
процесті жүзеге асыру барысында несиелік операциялардың барлығын қамту
қажет – несиелік өтінішті талдаудан бастап оның толық өтелуіне дейін.
Несиелік тәуекелділікті басқару несиелеу процесін басқарудың шектелген
бөлігін ғана құрайды және тіуекелділікті басқару үйымының дұрыс қызметін
талап етеді.
Тәуекелділікті басқарудың тиімді жүйесінің болуы бизнес дамуының басты
шарты. Банктің тәуекелділік-менеджмент жүйесі осындай жүйенің бірі.
Тәуекелділік-менеджмент – тәуекелділікті басқарудың біркелкі жүйесі, ол
тәуекелділікті бағалаудың барлық үйымдастыру процесін құрайды (қабылдау,
шешімдерді орындау, оның орындалуын бақылау). Бұл жүйе өз құрамына Банк
стратегиясын, үйымдастырушылық құрылымын, процедураларды, технологиялық
өнімдерді енгізіді. Сөйтіп капитал салымдарының тәуекелділік мақсаттарын,
деңгейін, тәуекелділіктің пайда болу ықтималдылығын және оның шамасын
анықтап тәуекелділікті басқару стратегиясын және оны төмендету механизмін
қабылдайды. [17,5б.]
Несиелеу бөлігінде Банктің тәуекелділік-менеджментінің негізгі
мақсаттары:
- несие тәуекелдігін минималдау;
- тәуекелділіктабыстылық қатынасын басқару;
- несие тәуекелдігін басқару жүйесін халықаралық стандарттарға
сәйкестендіру.
Несиелеу бөлігіндегі Банк тәуекел-менеджерлерінің негізгі тапсырмалары:
- тәуекелділікті диагностикалау;
- тәуекелділікті талдау;
- тәуекелділікті басқару;
- өткізіліп жатқан шаралардың тиімділігін бағалау;
- қойылған тапсырмалардың орындалуын қадағалау;
- Банк мүддесін қорғау.
Тәуекелділік-менеджменттің тиімділігі:
- тәуекелділікті басқарудың комплексті жүйесінің болуы;
- тәуекелділікті басқаруға портфельдік әдістің болуы;
- тәуекелділікті өлшеу жіне болжау;
- тәуекелділіктабыстылық қатынасын басқару;
- ішкі бақылау жүйесінің тиімділігі.
“Бір несие алушыға” несиелеудің 4 түрлі шектеулер енгізіледі:
- бөлімшенің жалпы лимиті;
- бөлшек несиелеудің лимиті;
- ЕБРР сызбасының несиелеу сызбасы;
- тендерлі кепілдіктер бойынша лимит.
Лимит деңгейіне негізінен келесі көрсеткіштер әсер етеді: менджмент
және персонал, несиелік бизнес-процестің ұйымдастырылу деңгейі, ішкі
бақылау ортасының тиімділігі, шешім қабылдаудағы коллегиалдылығы (ұжыммен
келісілген), несие қоржынының сапасы, бизнестің дамуына байланысты аймақ
потенциалы, аймаққа тән салалық және басқа да тәуекелділіктердің әсері,
филиалдардың несиелеу ережелерін және процедураларын орындауы.
Жалпы кіші және орта бизнесті несиелеудің лимиттері 3-кестеде
көрсетілгендей бекітіледі, Қазақстанның негізгі аймақтары бойынша
бекітілген лимиттер.
Кесте 3- Банк филиалдарындағы өзіндік несиелеу лимиттері
филиал Несиелеу сомасының лимиті
АҚФ 150 000 долларов США
Ақтау 50 000 долларов США
Ақтөбе 50 000 долларов США
Астана 50 000 долларов США
Атырау 20 000 долларов США
Қараганды 100 000 долларов США
Қостанай 100 000 долларов США
Көкшетау 20 000 долларов США
Қызылорда 30 000 долларов США
Жезқазган 30 000 долларов США
Тараз 50 000 долларов США
Талдықорган 15 000 долларов США
Павлодар 100 000 долларов США
филиал Несиелеу сомасының лимиті
Петропавловск 50 000 долларов США
Рудный 100 000 долларов США
Семипалатинск 100 000 долларов США
Уральск 100 000 долларов США
Өскемен 50 000 долларов США
Шымкент 20 000 долларов США
Банктің Несиелік тәуекелділікті реттейтін департаментімен белгіленген
лимиттер. Өзіміз көріп отырғандай әр аймақтың шектеулері олардың
ерекшеліктеріне сай бекітіледі. [17,22б.]
Қаржылық іс-әрекетте тәуекелділіктің болуы екі табиғи реакция
тудырады: тәуекелділікті біріншіден тәуекелділік премиялары (risk premium)
арқылы орнын толтыру немесе әлсірету шаралары қолданылады, оларға түрлі
қосылымдарды жатқызамыз (бағаны көтеру, пайыз қойылым деңгейін көтеру,
тарифті ұлғайту т.б.), олар “тәуекелділік үшін төлем” ретінде қосылады;
екіншіден тәуекелділіктің әсерін әлсірету үшін қолданылатын жол
тәуекелділікті басқару, ол түрлі модельдер мен әдістерді қолдану арқылы
жүзеге асырылады мысалы, форвардты келісім шартқа түру, валюталық немесе
пайыздық опциондарды сатып алу т.б.[7,169б. ]
Банктік тәуекелділікті басқарудың комплексті жүйесі үш бөлімнен
тұрады. Ұымдастырушы-тәуекелділікті басқаруға қатысатын басқарушы органдар
мен бөлімшелерді айқындау (стратегиялық және саяси шешімдерді қабылдайтын
банктік тәуеклділікті басқаруға міндетті түрде қатысатын жұмысшылар мен
бөлімшелердің іс-әрекетін бақылау). Методологиялық (әдістемелік) – банкпен
қабылданған тәуеклділікті басқару саясатын анықтау; түрлі
тәуеклділіктерді бағалау әдістері (экономикалық, статистикалық және
математикалық модельдерді қосқанда) және шектеулер мен лимидтерді бекіту.
Ақпараттық-банктегі тәуеклділік жағдайларын ақпаратты жинам және зерттеу
жүйесі, адекватты шешім қабылдаған мүмкіндік беретін уақытылы, толық және
нақты ақпараттармен қамтамасыз ету.
Банктің несие тәуекелділіктерін басқару ерекшеліктерін қарастырамыз.
Банктік несие тәуекелділігі – қарсы агенттің дефолті нәтижесінде банктің
қаржылық шығындарға ұшырау ықтималдылығы. Тікелей несие тәуекелділігі,
нақтылап айтқанда дефольт тәуекелділігі контрагенттің немесе қарыз
алушының, бағалы қағаз эмитентінің уақытылы өз міндеттемелерін орындамауы.
Контрагенттің есеп айырысу тәуекелділігі, яғни сатушы, сатып алуыш, биржа,
депозит салушының бпнктік опреациялары бойынша құралдарды уақытында
аудармау тәуекелділігі. [2, 46б.]
Несие тәуекелділігінің экспозициясы (қойылымы) – деп несие
тәуекелділігі факторларына туралағышты банк портфелінің көлемін түсінеміз.
Банк несие тәуекелділігін басқаруда бірінші кезекте контрагенттің несие
тәуекелділігінің барлық факторларын идентификациялайды, факторларды
сәйкестендіру несие тәуекелділігін адекватты комплексті бағалауға негіз
болады. Конрагенттің несие тәуекелділігің факторларына ағындағы және
персипективадағы қаржылық жағдайын; несие тарихы; іскерлік беделі;
корпоративті басқару сапасы және т.б. жатады. Қазіргі таңда
контрагенттердің бірнеше типін қарастырады – атқарушы билік органдары,
өндірістік кәсіпорындар, банктер, жеке тұлғалар, инвестициялық қорлар
басқа да қаржылық институттар. [3, 464б.]
Контрагенттің несие тәуекелділігін бағалау нәтижесінде:
- жеке контрагенттің және банк портфельдерінің міндеттемелері тәуекелділік
топтары бойынша классификацияланады (несиелік бағалы қағаздар және басқа
да несие тәуекелділігіне байланысты міндеттемелер);
- жеке контрагенттерге ұзақ, қысқа, орта мерзімге лимидтер бекітіледі.
Лимиттер өз кезегінде қаржылық инструменттердің түрлері бойынша
сублимиттерге бөлініп, құрылымдық бөлімшелер арасында бөлінеді;
- күтілетін шығыстарға сақтандыру мөлшері анықталады;
- несие тәуекелділігі мониторингі уақыттық базасы және тәртіьі анықталады.
Несие тәуекелділігінің басқарылуы және мониторингі банктың
құрылымдық бөлімшелермен жүзеге асырылады. Олар несие тәуекелділігінің
шектеулері мен лимидтердің сақталуына жауапты болады және уақытылы, нақты
басқаруға қатысты сұрақтармен толық қамтамасыз етіп отыру қажет.
Несие тәуекелдігін басқару банк үшін күрделі проблемаға айналмай
тұрған кезде, несие тәуекелдігімен байланысты техникалық және үйымдастыру
шараларының кешені. Кез келген басқарушылық процесс ретінде, несие
тәуекелдігін басқару басқарушы процестің бағалау мәніне негізделеді,
берілген жағдайда несие тәуекелділігінің мәні. Қарыз алушының кредитор
алдында әр несие өнімі бойынша міндеттерін орындау түрлі факторларға
тәуелді болғандықтан ықтималдылық осы факторларды зерттеуге
негізделеді.Несие өнімінің арнайы классификациялық белгісі енгізіледі, ол
қарыз алушының өзміндеттемелерін орындамау ықтималдылығын анықтайды. Банк
берілетін несие үшін тәуекелділік тобын анықтау негізінде сақтандыру
қорына қажетті соманы анықтайды. [5, 46б.]
Несие алушының қарызын өтеу қабілетін талдау банк қызметінің негізіне
айналып келеді. Әзірге банк активтерінің құрылымында несие операциялары
жетекші орында тұр. Бір жағынан, табыстың ең елеулі бөлегі банк несиесі
арқылы келеді. Сонымен бірге несиенің уақытылы қайтарылмау мүмкіндігіне
байланысты ол ең үлкен қауіп көзі екендігіне да ешқандай дау жоқ. Несие
алушының қарызын өтеу қабілетіне талдау жасаудың қажеттілігі де осыдан
туады.
Бірінші кезекте қаралатын мәселе: клиент несиеге орай қызмет көрсете
ала ма, яғни оны өтеу үшін дер кезінде төлем жасап отыруға қабілетті ме
дейтінге барып тірелу керек. Бұл әдетте несиелік мәлімдеудің мынадай
алты пайымын түбегейлі зерделеуді қажет етеді.
Қарыз алушының сипаты. Клиенттік банк несиесін алудағы мақсатын
мейлінше дәл көрсете алатынына және оны өтеуге шын ықыласты екендігіне
банк қызметкерлерінің күмәні болмауы тиіс. Қарыз алушының
жауапкершілігін, шыншылдығын және өзінің берешегін түгел өтеуге деген ынта-
ықыласын несие инспекторлары қарыз алушының сипаты деп атайды. Егер қарыз
алушының адалдығына және берешегін өтеуге деген ынтасына зәредей күдік
болған жағдайда несие беруден дереу бас тарту қажет.
Ақшалай қаржы. Қарыз алушының капиталы деп оны қаржы қабілетімен
және рыноктағы орнымен өлшенетін мүліктік жағдайын атайды. Қарыз алушы
адамның ақшалай қаржы сенімді түсімі немесе міндеттемесі бойынша төлем
жасауы үшін соған барабар қаржы көзі болуы керек. Жалпы алғанда
қарыздар адамдардың несиесін өтеуінің тек үш-ақ көзі болады: 1) қолма-қол
ақша түсімі; активтерін сату немесе тарту; 3) қарыз міндеттемесін яки
құнды қағаздар шығару арқылы қаражат тарту. Қарыз алушының ақша қаражатын
бағалағанда бұрын пайда өсімінің немесе сту көлемінің артуы дәйекті
түрде болған ба, егер пайда өсімі бар болса, ол несие шарты күшінде
болатын мерзімді түгел қамти ма дейтін жайлар ескуерілуі тиіс. Осы
сұрақтарға жауап іздегенде қарыз алушының қазіргі және бұрынғы
табыстарының көлемі айқын талдаудан өткені жөн.[13,11б.]
Қарызға қаржы алу қабілеті. Бұл арада қарыз алушының заңдық
мәртебесі де, фирманың немесе жеке адамның қарыз міндетемесін өтей
алатындай жағдайда жұмыс істеу қабілеті де сөз болып отыр. Компанияның
ақшалай қаржысының сенімді түсімі немесе міндеттемесі бойынша төлем жасау
үшін соған барабар қаржы көзі болуы тиіс.
Қамтамасыз етілу. Несие мәлімдемесі бойынша оның қамтамасыз етілуін
бағалағанда банк қарыз алушының несиені қажетінше қамтамасыз ететіндей
жеткілікті капиталы немесе сапалы активтері бар ма дейтін сұраққа жауап
алу керек. Бұл арада борышкер активтерінің шаруашылық мерзімі, құрылымы
мен жай-жапсары үлкен рөл атқарады.
Жағдаяттар. Бұл – белгілі бір кәсіпорынға немесе салаға қатысты әрі
компанияның қызметіне ықпал ететін экономикалық жағдай немесе
жабдықтардың, өнім өндіру мен өткізудің нақты формалары. Экономикалық
циклдің әрқилы кезеңдерінде және тұтыну сұранымына байланысты қарызды
өтеуге арналған ақша қаражатының көздері өзгеріп тұруы мүмкін. Қағаз
жүзінде несие сенімді болып көрінуі ықтимал, бірақ экономикалық құлдырау
жағдайында сату көлемніңі яки табыстың қысқаруына байланысты немесе
инфляция тудырған пайыз бәсінің артуына орай оның сапасы төмендеп кетуі
ғажап емес.
Бақылау. Борышкердің қарыз өтеу қабілетін бағалау енлігі бар факторы
– бақылау. Оның мәнісі: заңның және ережелердің өзгеруі борышкердің іс-
әрекетіне қаншалықты теріс ықпал етуі мүмкін, несие мәлімдемесі банктың
және реттеуші органдардың несие сапасына қатысты стандарттарына
қаншалықты сай келеді деген сұрақтарға жауап алуға саяды. [11, 44б.]
НЕСИЕЛЕУДІҢ САТЫЛАРЫ
Банкке жоба бойынша құжаттар тапсырылуы қажет. Ол құжаттар несиенің
мақсаттарын және оның қалай іске асырылынатынын көрсетуі керек.
Құжаттардың жиынтығы алынып отырған несиенің мақсатына, мөлшеріне және оны
алып отырған тұлғаларға байланысты қарастырылған.
Өткізілген құжаттар койылған талаптарға сай келуі кажет. Несие алушы
өткізіген құжаттардың толықтылығына және шындылығына заңды түрде жауап
береді.
Банк өз кезегінде тапсырыгған құжаттарға экспертиза жүргізеді, оның
уақытысы тіркелгеннен кейін 15 жұмыс күнінен аспауы шарт.
Экспертиза жүргізу барысында белгіленген жерлерге міндетті түрде
эксперттер тобы барып кепілдікке қойылатын мүлікке баға белгілейді.
Жоба бойынша қорытынды келесілердің бірі болуы мүмкін:
- Жоба оң баға алады. Несие өтінішін қарастыру ұсыныллған жобаның
талаптарға сай екендініе көз жеткізу. Жоба бойынша құжаттар несиелеу
туралы шешім қабылдайтын Несие комитетіне өткізіледі.
- Жоба теріс баға алады. Несие өтінішін қарастыру нәтижесінде жобаның
кемшіліктері, талаптарға сәйкессіздігі, оның қаржылық жетіспеушіліктері
айқындалған. Жоба қайтарыладды және ары қарай қарастырылмайды.
- Жоба толық емес. Жоба бойынша берілген құжаттар оны талдауға жеткіліксіз.
Берілген материалдар толық емес, жоба бойынша кемшіліктер бар. Жоба
қорытындымен бірге несие алуға өтініш берген тұлғаға қайтарылады. Жобаны
ары қарай қарастыру жалпы шарттар негізде жасалады.
Несие алуға қажетті құжаттар тізімі:
1. Несие құралдарын беруге өтініш;
2. Несие алушының анкетасы;
3. Кәсіпорынның қаржылық құжаттары;
4. Несиелік және дебиторлық берешекті ашып көрсету. (қандай тауартар мен
қызметтер);
5. Қарыз берешегі жоқ туралы анықтама;
6. Бюджетке, юджеттік емес қорларға қарызы жоқ туралы анықтама;
7. Бизнес жоспар
Кепілдік немесе кепілдеме арқылы несие алған кезінде қосымша қаржылық
құжаттар талап етіледі.
Бизнес жоспарға қойылатын негізгі талаптар:
1. жалпы бастапқы берілгендер және шарттар бойынша
- жобаның аты, маңызы;
- тауар;
- өткізу нарығы;
- маркетинг стратегиясы;
- өндірістік бағдарлама;
2. Қаржылық бөлім
- жалпы шығындар есебі;
- жобаны несиелеудің болжамы;
- өндірістік шығындар есебі;
- жобаны қаржылық талдау;
- Карыз алушы кәсіпорынның ағымдағы қаржылық жағдайы
3. Институционалды бөлім:
- Жобаны ұйымдастырушы кәсіпорынның мінездемесі;
- Жобаға қатысушылардың мінездемесі.
Жалпы несиелеу процесі бірнеше сатылардан тұрады:
1. Несие алу туралы өтінішті қарастыру
2. Несие алушымен зерттеу
- компания туралы жалпы мәліметтер;
- несие алу туралы ұсыныстың сұрақтары;
- несиені өтеумен байланысты сұрақтар;
- кепілдікке байланысты сұрақтар;
- клиенттің басқа банктермен байланысы
3. Несие алушының несие қабілеттілігін бағалау
4. Несие келісім шартын даярлау және қорытынды жасау
5. Несие мониторингі
Кәсіпорынның жағдайын қаржылық талдаудан кейін несиелеу туралы шешім
қабылданады, несиелеудің оптималды шарттары: сомасы, мерзімі, пайыз
ставкасы кабылданады.
Несие жағдайына әсер ететін бірқатар факторлар бар:
- қаржылық талдаудың нәтижелері;
- несие мақсаты;
- қаржыландыру көздері;
- бизнесті үйымдастыру;
- әлеуметтік факторлар;
- несие алушының психологиялық портреті.
Қаржылық талдаудың көрсеткіштері несие беру туралы шешім қабылдауға
маңызды әсерін тигізеді, себебі 4-кестеде көрсетілген нәтижелі көрсеткіштер
несиенің қайтарымдылығына кепіл болатын негізгі көрсеткіштер.
Кесте-4 Қаржылық талдаудың нәтижелі көрсеткіштері
Бизнесте қанша ақша жұмыс істеп отыр
Бизнеске неше жеке құралдар салынған
Неше ақша айналымда жүр
Сатылымдардың біркелкілігі
Айлық түсім
Бір айдағы сатылымның өзіндік бағасы
Таза пайда
Сатылымдардың рентабельділігі,
Өндіріс үшін жеке капиталдың рентабельділігі
Жинақталған таза пайда
Супрунович Е. В. Риск практикум. Основы управления рисками. Банки
Казахстана.
Несие сомасы инвестицияық жобаның сомасынан кем болмауы тиіс.
Егер жобаны қаржыландырудың басқа да көздері болса яғни кәсіпорынның жеке
капиталы, карыз капиталы онда жетіспеген сома.
Міндетті түрде сұралынып отырған соманың мақсаттарға сай жұмсалуын
қадағалап отыру қажет. Себебі несие алушы осы жобаны іске асыра отырып
алынған несиені қайтару қажет.
НЕСИЕ ТӘУЕКЕЛДІЛІГІН БАСҚАРУ МОДЕЛЬДЕРІ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ
ҚАЗІРГІ ТАҢДА НЕСИЕ ТӘУЕКЕЛДІЛІГІН БАСҚАРУДЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
Қазақстан Республикасында соңғы жылдыра банк секторы қаркынды дамып
отыр. Жалпы банктер саны 2004 жылы 36 банк,
2005 жылы 35 банк. Ресурстарды улестірі сферасы шектеулі болғандықтан
активтердің негізгі улесі клиенттерді несиелеуге кетіп отыр, оның көлемі
1,7 ге өсіп 2783,8 млрд тенгені немесе 61,5% жиынтық активтер шамасын
құрады. Бұл көрсеткіш жыл бойына ұлғаюда, ол өз кезегінде активтердің
тәуекелділігін өсіруде.
Ағымдағы өтімділік көрсеткіші ликвидті активтер мен міндеттемелердің
қатанасымен анықталады, оның нормативті шамасы 0,3, ал 2005-2006 жылғы
фактілі шамасы 0,9 немесе 1,0 құрайды. Әрине бұл көрсеткіш банк секторының
тұрақтылығын көрсетеді, бірақ нормадан анағұрлым көптеп асып кетіп отырған
көрсеткіш табыстардың толығымен алынбауынан және активтерді басқарудың
сапасыздығынан, немесе нарықтың шектеулілігінен және ресурстарды үлестіру
проблемаларынан туады. Банк жүйесін бақылау және қадағалау банктің несие
тәуекелділігіне жағымды әсерін тигізеді. Несиелеу көлемінің өсуі несие
портфелілің сапасын жақсартуда. Негізгі тәуекелділіктер, сыртқы қарыздарды
тартумен байланысты болғандықтан дамыған халықаралық қатынастары бар ірі
банктермен байланысты болып отыр. Қазақстандағы ең ірі Казкоммерцбанк,
банк Туран Алем, халық банктерінен бүкіл елдің банк жүйесінің тұрақтылығы
анықталады. Казкоммерцбанк, банк Туран Әлем несие ресурстарын үлкен
көлемдермен қайта сатады. Қаржы институттарынан тартылған қаражан
Казкоммерцбанкте 58,0% және Туран Әлем банкінде 51,7% құрайды. Бүның өзі
белгілі тәуекеділік. Ірі банктердің тәуекелділіктері – бүл бүкіл банк
жйесінің тәуекелділігі. Осы аталған ірі үш банкке 51% жиынтық жеке
капитал үлесі келеді. [23, 6б] Банк жүйесінің орташаланған көрсеткіштердің
ыңғайлы жағдайы 2,3 - суреттерде көрсетіген жалпы тәуекелділік жоқ дегенді
білдірмейді, негізгі тәуекелділік сыртқы қарыздарға байланысты болады.
Казкоммерцбанкте клиенттерді несиелеу мөлшері 641 млрд. тенге, ал тәуелсіз
клиенттер салымы, карыздар және қаржылық институттар депозиттерімен қоса
378 млрд. тенге. Туран Әлембанкінде сәйкесінше 628 және 432 млрд. тенге.
Орташа активтердің қайтарымдылығы
Сурет – 2
Орташа жеке капиталдың қайтарымдылығы
Сурет – 3
Казкоммерцбанк, Туран Әлем банкінің активтері 1,7 -2,0 есе Халық
банкінің активтерінен көп болғандықтан активтерді тиімді пайдалану жағынан
Халық банк бірінші орынды иеленіп отыр. Орташа активтерге және орташа жеке
капиталдың қайтарымдығы жағынан Халық Банкі дұрыс басқаруды көрсетіп отыр.
[23, 6б]
Қазақстанның қраржы несие жүйесіндегі негізгі тәуекелділік Қазақстан
банк жүйесінің 15 миллион адамы бар халыққа өте үлкен болғандықтан да
болады. Сонымен қатар Қазақстан банктерінің несиеқабілеттілік деңгейі
меншіктің құрылымының анықтылығына, көрсетілетін іс - әрекеттерінің
тараптарының аздығы.
2005 жылдың басынан бастап Қазақстан банктерінің жиынтық активтері 2.901
млрд. тенгеге немесе 39% пайызға өсіп 01.12.06 ж. 7.716млрд. тенгені
құрады. Банк активтерінің құрылымында үлкен үлесті клиетнттердің қарызы
құрап отыр 4-суретте көрсетілген, бағалы қағаздар портфелі 14,4%,
корреспонденттік шоттардағы қалдықтар 5,4%, баска банктердегі салымдар 7,7%
көрсетеді.[25,7б]
Банк секторындагы активтердің құрылымы
Сурет -4
4 суреттегі
1- бағалы кагаздар
2- корреспонденттiк шот
3- колма кол акша
4- баска да
5- клиенттердің міндеттемелері
6- баска банктердегі салымдар
Несие тәуекелділігін басқаруда клиенттердің несиеқабілеттілігін
анықтау кезінде төлемқабілеттілік пен өтімділік факторлары айтарлықтай көп
әсерін тигізетін болғандықтан, осы сұраққа біраз тоқталамыз.6-суретте
көрсетілген факторлардың ішінде клиенттердің сенімділігі факторы қазіргі
таңда беріліп отырған несиелерден түсетін пайда банк маржасының 65,4%
пайызын құрайды.
Өтімділік пен төлемқабілеттілікке әсер етуші факторлар
Сурет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
4
НЕГІЗГІ БӨЛІМ:
1. ТӘУЕКЕЛДІЛІК ТУРАЛЫ НЕГІЗГІ ТҮСІНІК
1. Тәуекелділік. Тәуекелділік түрлері
6
2. Банктің және несие бөлімшелерінің кұрылымы
Несие тәуекелділігін басқурудың саясаты
14
3. Несиелеудің сатылары
23
2. НЕСИЕ ТӘУЕКЕЛДІЛІГІН БАСҚАРУ МОДЕЛЬДЕРІ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ
1. Қазіргі таңда несие тәуекелділігін басқарудың
маңыздылығы
26
2. Несие тәуекелдігін басқару модельдері және әдістері. 31
3. Несие мониторингінің тәртібі және проблемалы
47
3. НЕСИЕ ТӘУЕКЕЛДІГІН БАСҚАРУДЫ ТӘЖІРИБЕДЕ ҚОЛДАНУ
1. Несие тәуекелділігін басқарудың сатылары
50
2. Қабілеттілікті анықтау моделі
58
ҚОРЫТЫНДЫ
79
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI
81
ҚОСЫМША А
83
ҚОСЫМША Ә
85
ҚОСЫМША Б
86
КІРІСПЕ
Бiз өзiмiздi жаңа технологиялармен жаңа экономика әлемiне енгiзетiн
экономикалық дамуды басқарудың түбегейлi жаңа жүйесi – ұлттық инновациялық
жүйе жасауды қолға алдық. Бәсекеге қабiлеттi экономикалық үлгiсiн таңдай
отырып, бәкелестiкке қарымы мол басым салаларды дамытуға кiрiстiк. Ел
экономикасының шикiзаттық емес салалардағы ұзақ мерзiмдiк мамандануын
айқындайтын: нарықтық туризм, мұнай газ машиналарын жасау, тамақ және
тоқыма өнеркәсiбi, көлiк-логистикалық қызмет көрсету, металлургия және
құрлыс материалдары сияқты салаларды дамыту көзделiп отыр. Бiздiң
стратегиялық мiндетiмiз – бәсекеге қабiлеттi елдердiң қатарынан лайықты
орын алу. Жапония, Германия, Бельгия, Италия сияқты елдерде шағын және
орта бизнес аталған салаларда дамытуда өз үлесiн көрсетiп отыр. Олардың
барлық кәсiпорындар санының 90 пайызынан астамын шағын және орта бизнес
құрайды, көптеген дамыған елдерде олар жалпы iшкi өнiмнiң 50 пайызынан
астамын бередi. Сондықтан бiз кәсiпкерлiк ортаның бастамашылығын iске
асыру үшiн қолайлы жағдай туғызуымыз керек. Даму бакiмен Инвестициялық
қорға барлық кәсiпкерлердiң қолдары жете бермейдi, сондықтан шағын
кәсiпкерлiктi дамыту қоры өзiндiк бiр "Үлкен қаржылық маркетке" айналуы
тиiс. Биылғы жылы республикалық бюджеттен 10 млрд. тенге бөлiнедi, сонда
шағын бизнес субъектiлерiн кредиттеу 25 млрд. тенгеге өседi. Биылдан
бастап банк кредиттерiне кепiлдiк беру мен сақтандыруды жүзеге асыруды
қолға алу керек. Мұның өзi тәуекелдiлiкпен күресудiң бiр жағы болып отыр.
Кез-келген салада жұмыс iстеу үшiн оның қаншалықты пайда алып келетiнiн
есептеу қажет осы жерде тәуекелдiлiктiң орны айрықша.[21,2б]
Қазақстан қаржылық сектордағы бизнесті жүргізудің халықаралық
стандарттарға көшуі жалпы осы секторды нығайтуға және тұрақтандыруға
бағытталған. Халықаралық тәжірибеде қолданатын түрлі қаржылық қызметтерді
қазіргі заманғы технологиялар және өнімдерді пайдалана отырып нақты
жетістіктерге жетукөзделіп отыр.
Қаржылық саладағы бәсекелестіктің күшейуі кезінде несие қаржы
институттарының, сақтандыру компанияларының және зейнетақы қорларының
ірілендірілуі олардың бірігуіне және жаңа халықаралық қаржылық ұйымдарды
акционер ретінде тарту тиімді болып отыр. Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі тарапынан қадағалау шаралары нығая түсуде сөйтіп компаниялардың
ішкі қаржылық басқару жүйесінің анық, нақты ұйымдастырылу сұрағы өте
қажет.
Елдің қаржылық секторының қазіргі таңдағы даму тенденциялары:
1) қаржылық операциялардың табыстылығын тұрақты төмен дәрежеде болуы;
2) банктік маржаның азаюы;
3) қаржылық нарықтың құбылмалылығының күшеюі.
Аталған үрдістердің өсуі қаржылық институттардың қызметіне
тәуекелділіктің әсері мол екенін көрсетеді.
Қаржылық сферада атқарылатын қызметтер өскен сайын тәуекелділікті
анық түрлері бойынша нақтылап, өлшеу және бақылаудың сандық, технологиялық
ұйымдастыру әдістерін қолдана отырып жүзеге асыру қажет.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі бекіткен екінші деңгейлі
банктердің тәуекелділікті басқару және ішкі бақылау талаптарының
инструкциясы (Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Басқармасы №434 6
желтоқсан 2003 жыл) тәуекелділікті басқару және оның банкпен бақылауының
баламалы жүйесін құрып, олардың еншілес ұйымдарының жүргізіп отырған
банктік операцияларыныңтәуекелділігіне шектеу көрсеткен.
Қазіргі кезде экономикада анықталмағандық жағдайлар ұлғайып барады.
Осы орайда экономикалық субъектілер бизнесін жүргізгенде
“тәуекелділік”түсінігінің маңызы арта түсті. Көптеген кәсіпкерлер үшін
тәуекелділікке қарсы түру ойлары құрылып, оны басқаруға күннен күнге көп
көңіл бөлуде. Несие тәуекелдігі – негізгі тәуекелділік себебі дәл осы
несиелеу банк ісінің айрықша, маңызды қызметі және пайда табу көзі болып
табылады. [16,6б.]
Несие тәуекелдігін басқару модельдерін және әдістерін қажет ететін
несие беретін банктер мен несие алушылар екенін айта кете отырып осы
несиеге мұқтаж болып отырған халық проблемалары ба аз емес. Қазақстан
Республикасының Президентінің халыққа жолдауында айтылған кіші, орта
бизнеске кредит аграрлық өндіріске кредит екінші деңгейлі банктер арқылы
студенттерге кредит, тұрғын үй мәселесін шешудегі ипотекалық несие.
Аталғандардың барлығына несие беру ғана жеткілікті емес, тиісті нәтижеге
жетуін қадағалау қажет екені анық.
ТӘУЕКЕЛДІЛІК ТҮСІНІГІ, КЛАССИФИКАЦИЯСЫ,
ФАКТОРЛАРЫ
ТӘУЕКЕЛДІЛІК. ТӘУЕКЕЛДІЛІК ТҮРЛЕРІ
Кез келген экономикалық шешім қабылдау үшін тәуекелділіктің мәнін
және оның зерттелу механизмін дұрыс түсіну қажет. Тәуекелділік түсінігі
нарықтық ортаның ажырамас бөлігі сондықтан банктің мақсаты тәуекелсіздік
іскерлік шешім қабылдау емес, стандартты емес, салыстырмалы шешім табу.
Демек осы шешімді қабылдаған кезде тәуекелділікті бағалап үйрену және оның
мүмкін болатын шектерінен асып кетпеу. Тәуекелділік деңгейі бағаланбаса,
банк басшысы ақпаратсыз қалады және несие, депозит, инвестициялық саясатта
тиімді шешім қабылдай алмайды. [9, 44б.]
Несие беру алдында жүргізілетін қаржылық зерттеуде біз міндетті түрде
шығындар мен алыстар көрсеткіштерінің анықталмағандығымен және
біркелкісіздігімен кездесеміз. Осыған байланысты тәуекелділікті өлшеу
проблемасы туады, несие беруден болатын нәтиже белгісіз болады.
“Тәуекелділік” термині кең өріс алған, ол келесі түсініктермен тығыз
байланысты несиелік, валыталық, инвестициялық, саяси, технологиялық,
активтер шектеулілігінің тәуекелділігі. Оның жалпы анықтамасының өзі түрлі
кезеңдерде байланысты өзгеріссіз болған. Тәуекелділіктің экономикалық
ғылымдағы алғашқы анықтамасын айтқан кезде әдетте Ф. Найттың (1921ж.)
тәуекелділік пен анықталмағандықты айыра білуді ұсынғанын еске түсіреміз.
Егер кейбір іс-әрекеттер нәтижесінде бір бірімен байланысты анықталған
мүмкін болатын шығындарға тап болсақ ол тәуекелділік, ал егер аталған
мүмкіндіктер белгісіз болса, онда ол жағдай анықланмағандықты білдіріді.
[7,169]
Тәуекелділік – жоспарланған табыстың толық немесе мүлдем алынбай қалу
мүмкіндігінің жағдайы. Бұл жағдайдың болуы да болмауы да мүмкін. Егер
аталған жағдай жүзеге асырылса, оның үш экономикалық нәтижесі болады.
1) теріс нәтиже (ұтылыс, кесір);
2) оң нәтиже (ұтыс, пайда);
3) нольдік нәтиже
Сонымен тәуекелділік бұл анықталмағандылық. Күтпеген өзгерістер
нәтижесі анықталмағандықты білдіреді, егер банк үшін тәуекелділік өте
жоғары болса, онда ол өз жеке капиталының көп мөлшерін қажет етеді (жеке
капиталды толықтырудың қайнар көзі - табыс) себебі ол банк өз
міндеттемелеріне жауап беру қабілеттілігінің кепілі болып табылады. Кез-
келген күтпеген өзгерістер банктің міндеттемелерінің өсуіне алып келеді
де, тәуекелділіктің қайнар көзі болады. [3, 465б.]
Банк ісінде тәуекелділіктің маңыздылығы және кездескіштігі оның
барлық аспектілерін комплексті түрде ескерілуін экономикалық зерттеулердің
элементі ретінде қарастырады. Осы жүйеде маңыздылықтың бірі -
тәуекелділікті басқару болып табылады. Түрлі шаралар қолданып
тәуекелділікті басқаруға болады және басқару қажет. Ол шаралар
тәуекелділіктің болу жағдайын болжап алдын алуға себебін тигізеді. Банктік
менеджментте кез-келген басқарушылық шешімде тәуекелділік болады, оны
анықтау және болжамдау қиын себебі қаржылық орта түрлі әлеуметтік,
экономикалық, саяси факторларға сезімтал. Несие институттарының
басқарушылық қызметінің негізгі бөлігі – түрлі тәуекелділіктерді басқару,
бағалау және зерттеу. Тәуекелділіктің ауырлығы, қиындығы макро және микро
ортамен анықталады. Жалпы тәуекелділік қабылданған басқарушы шешімдердің
толығымен қамтамасыз ету мүмкінсіздігінен туады, себебі шешімдер күрделі
қарама-қайшы факторлар жиынтығының әсеріне тәуелді. Тәуекелділікті
басқарудың негізгі элементі болып оның қайнар көзін айқындау яғни оның
табиғатын түсіну.
Несиелік тәуекелділікті бағалауда оның қаржылық тәуекелділік,
нарықтық тәуекелділік, коммерциялық, жобалық тәуекелдігік, кепілдемелік
тәуекелділік, салалақ тәуекелділікпен байланысы байқалады. Несие алуға
байланысты жасалған жобаны қарастырғанда несиелік менеджер несиелік
тәуекелділікті талдау кезінде тек бір ғана несие тәуекелдігін ескерсе
қабылданған шешімнің тиімді болмау айқын. Несиелік тәуекелділікті қабылдау
алдында берілген жобаға тікелей қатынасы бар коммерциялық және салалық
тәуекелділік деңгейінің ескерілуі келесі мысалмен көрсетуге болады.
Мысалы, ТОО “Алшын” ауылшаруашылықпен айналысады, ал ТОО “Орда” сүт
өнімдерін өткізумен шұғылданады, демек несие тәуекелдігін ескергенде
бірінші компанияға салалық тәуекелділік, анықтап айтқанда түсетін пайданың
маусымдығын ескеру қажет, ал екінші компания үшін коммерциялыұ
тәуекелділікті ескеру қажеттігі туады. Көрсетілген мысалға сүйеніп қандай
да болмасын жобаға бір ғана тәуекелділік түрі әсер етеді деуге болмайды.
Тәуекелділікті басқару және бағалаудың тиімділігі көбіне оның
классификациясымен анықталады. Тәуекелділікті классификациялау қойылған
талаптарға жету үшін оларды нақты белгілері бойынша топтарға бөлу. Қазіргі
экономикалық әдебиеттерде және тәжірибеде банктік тәуекелділіктің көптеген
классификациясы кездеседі. Бірнеше жиі кездесіп отыратындары (сурет.1)
келтірілген. [8, 47б.]
Тәуекелділік классификациясы
Сурет 1
Тәуекелділікті белгілі бір ерекшеліктері бойынша анықтау оның мәнін,
факторларын дәлірек түсінуге мүмкіндік береді.
Таза тәуекелділік негізінен табиғи, экологиялық, саяси, мүліктік,
өндірістік, сауда тәуекелділіктерінің жиынтығы бұл тәуекелділіктерге әсер
ету өте қиын немесе мүмкін емес.
Спекулятивті тәуекелділік қаржылық тәуекелділік әсерінен туындайды,
қаржылық тәуекелділік дегеніміз – қаржылық талдау, есептің жоқтығы және
ақша айналымының қорғалмауынан пайда болатын тәуекелділік. Ол өз кезегінде
коммерциялық және инвестициялық тәуекелділіктерге бөлінеді.
Коммерциялық тәуекелділік – коммерциялық іс-әрекетті жүзеге асыру
барысында нақты пайда алмай қалу тәуекелділігі.[8, 51б.]
Инвестициялық тәуекелділік – инвестиция салынған жобаның оң нәтиже
көрсетпеу тәуекелдігі. Бұл тәуекелділік өз кезегінде келесі түрлерге
бөлінеді: табысты түсіретін пайдалар, пайданы жоғалту,
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі бекіткен екінші деңгейлі
банктердің тәуекелділікті басқару және ішкі бақылау талаптарының
инструкциясына сай қаржылық тәуекелділік үш негізгі түрге бөлінеді:
1) Қарыз операцияларын жүргізумен байланысты тәуекелділік – несие
тәуекелдігі;
2) Қаржылық құралдардмен жүргізетін операциялармен байланыстытәуекелділік –
нарық тәуекелділігі;
3) Операциялық іс-әрекеттерге байланысты – операциялық тәуекелділік.
Операциялық тәуекелділік – ол ішкі бақылау жүйесіндегі ережелерді бұзумен,
өкілеттіліктің шегінен шығу,келісім шарт жасағанда алаяқтықтың болуы,
персоналдың қатесі, берілген нұсқаларды дұрыс түсінбеуден болады.
Нарық тәуекелділігі – ол баланстық және баланстық емес жайғасым
бойынша мүмкін ысырапы, ол нарық бағаларының жағымсыз өзгеруі нәтижесінде
туындайды. Нарық тәуекелділігі келесі келесі бағалардың ауытқуымен
байланысты:
- валюта нарығының бағасы;
- нарық құралдырының бағасы;
- акция нарығындағы баға;
- тауар рыногындағы баға.
Кез келген банктің күнделікті іс-әрекетінде қолданатын тәуекелділіктің
классификациясын қарастырайық. [5, 46б.]
Несие тәуекелдігі – негізгі тәуекелділік себебі дәл осы несиелеу
банк ісінің айрықша, маңызды қызметі және пайда табу көзі болып
табылады.Несие тәуекелділігінің көптеген трактовкалары бар. Солардың
ішінен бірнешеуіне тоқталайық. [1,43б.]
Несие тәуекелділігі
- кредиторға несие алушының негізгі қарызды немесе пайызды төлемеу қаупі;
- ссуданы қайтармау мүмкіндігі, несие алушының өз міндеттемелерін орындамау
тәуекелділігі;
- таза табыстың немесе акцияның нарықтық құнының ссуданың қайтарымсыз
болғаны нәтижесінде әлеуетті өзгеруі;
- банк пайдасының төмендеу мүмкіндігі;
- несие алушының қарызды өтеуге қабілетсіздігінәтижесінде акционерлік
капиталдың бөлігін жоғалтып алу қаупі.
Несие тәуекелділігіне келесі тәуекелділік жағдайын да жатқызуға
болады. Борышқорлық бағалы қағаздар шығарған эмитентөз міндеттемелерін
орындамай пайыздарды немесе негізгі соманы төлеуге қабілеті жоқ болса.
Несие тәуекелділігі кредитор мен несие алушының түпкілікті мүдделеріне
байланысты болады.
Берешекке жұмсалатын ақша қаражаттар құрамына жалпы экономикалық
жағдайлармен қатар банктің ішкі ортасы да әсер етеді. Үйлесімді түрде жеке
тұлғаның қарыз беру қабілетіне оның жұмысбастылығы және жеке капитал
мөлшері әсерін тигізеді. Осы себептен банктен ссуда алу кезеңінде әрдайым
несиелік зерттеулер жүргізіледі. Несие алушының уақытылы қарызды өтеу
қабілетін ексереді. Инвестициялық мемлекеттік бағалы қағаздар (оларды
формальды түрде мемлекеттік несиелеу құрамына жатқазады)бойынша әдетте
тәуекелділіктің мөлшері аз болады, бірақ олардың да төленбеген жағдайлары
болады. Сонымен несие тәуекелділігінің шамасы ішкі және сыртқы факторларға
тәуелді болады. Бірақ несие тәуекелділігін басқаруда негізгі іс-әрекеттер
банктің ішкі саясатының сферасына бағатталады. [1,44б.]
Несие тәуекелділігі – клиенттердің толық және уақытылы өзінің
қаржылық міндеттемелерін орындамау тәуекелдігі нәтижесінде банк қаржысынан
айырылады, яғни несие тәуекелділігі клиенттердің банк алдында
міндеттемелерін орындамау мүмкіндігіне және таңдауына байланысты болады.
Шартты түрде несие тәуекелділігінің келесі түрлерін бөлуге болады:
1) Несиелеудің тура тәуекелділігі
2) Несиелеудің шартты тәуекелділігі
3) Контрагенттің келісім шарт бойынша шарттарды орындамау тәуекелділігі
4) Орналастыру және эмиссия
5) Клирингтік
Несиелеудің тура тәуекелділігі клиенттің нақты міндеттемелерін
уақытылы орындамау мүмкіндігіне байланыстыболады. Тәуекелділіктің бұл түрі
банк өнімдерінің барлық түріне байлснысты, ссудадан бастап кепілдікті
операцияларға дейін Ол несиелік операцияларды жүзеге асыру барысында үнемі
төніп тұратындықтан ұзақ мерзімді несие операцияларың тәуекелділігі қысқа
мерзімді несие операцияларындағы тәуекелділдігіне қарағанда жоғары
болады. Берілген тәуекелділік түрінен құтылуға болмайды, бірақ оны нақты
бағалап нысандандыруға болады. Тәуекелділікті есептеу шамасы негізінде
оның қажетті резерв мөлшері анықталады. Тәуекелділіктің бұл түрі әдетте
несие алушының қабілеттілігін зерттеуге негізделеді (коэффициенттер, ақша
ағымдарын зерттеу, рейтингтік бағалау).
Несиелеудің шартты тәуекелділігі – тапсырыскердің мүмкін болатын
міндеттемелерін уақытылы орындамау тәуекелділігі. Тәуекелділіктің бұл түрі
аккредитив ұсынуда, кепілдік бизнесте көрінеді.
Контрагенттің келісім шарт бойынша шарттарды орындамау тәуекелділігі
өзара шарттың орындалу мерзімі келгенше несие тобына жатады себебі
бағалаудың негізгі объектілері қарсы агенттің несие қабілеттілігі, ал ол
өз кезегінде несие шешімін қабылдаумен байланысты. Контрагенттің келісім
шарт бойынша шарттарды орындамау тәуекелділігінің мөлшері берілген өзара
шартты басқа өзара шартпен ауыстыруға кеткен ағындағы шығындармен, сонымен
қатар нарық қүбылмалылығына байланысты болатын мүмкін шығындармен
анықталады. Егер ауыстырылып отырған контрактінің нарықтық қойылымы
алдынғы контрактінің нарықтық қойылымынан тиімсіз болса, онда банк
попотенциалды (әлеуетті) шығындарға ұшырайды. Мұндай тәуекелділік банк
үшін бірлесіп берген несиеде (синдицированный кредит) мүмкін болады,
клиентпен контрактіге қол қойғаннан кейін банк контрагент өз
міндеттемелерінен бас тартса. Банк жедел депозит келісім шартын жасағанда
құралдарды белгіленген мерзімге активті операцияларға салады. Егер
тапсырыскер депозитті қайтарып алса, банктің пассивпен қамтамасыз
етілмеген активтері қалып қалады.
Контрагентпен контрактінің орындалу күніне міндеттемелерін орындамау
тәуекелділігі келесі жағдайларда болады: банк өзара келісімдегі
міндеттемелерін орындаған, бірақ құралдардың жауапты қозғалысы болған жоқ.
Мұнда келісімнің шарттарының бұзылуы себеп болуы мүмкін мысалы,
белдеулердегі сағаттардың айырмасы. Бұл жағдайда аталған тәуекелділік
несиелеудің тура тәуекелділігіне ауысады.
Орналастыру және эмиссия тәуекелділігі андеррайтингте (жаңадан
шығарылған бағалы қағаздарды сату мақсатымен сатып алу) және бағалы
қағадарды орналастыру кезінде пайда болады немесе басқа да қарыздық
құралдарды сатып алуға банк міндеттелген болса. Келісілген уақытта құрал
инвесторға немесе сатып алушыға сатылмау мүмкін тәуекелділігі туады.
Эмиссия және орналастыру тәуекелділігің маңызы –банк қысқа мерзімге сату
үшін сатып алған бағалы қағаздарының немесе басқа да қарыз құралдарының
нарықтық құны эмитенттің қаржы жағдайына байланысты өзгеруі (төмендеуі)
мүмкін сондықтан банктің қаржылық шығындарға қшырау қаупі бар.
Қазақстанда берілетін несиелердің кейбір түрлерін А, Б Қосымшаларынан
қараңыз.
Клирингтік тәуекелділік – банк клиент қалауы бойынша құралдарды
аудару операцияларын жүзеге асырған кезде, клиент шотынан банк шотына
құралдардың уақытылы түспеуі.
Жоғарыда аталған тәуекелділіктер несиелік топқа жатқызылады себебі
бұл тәуекелділіктер клиенттерге немесе контрагенттерге банктік өнімдерді
беру және олар бойынша міндеттемелерді орындаумен байланысты. [9,45б.]
Тәуекелділіктің келесі сыныптамасы 1 кестеде көрсетілген. [5,47б.]
Кесте – 1 Тәуекелділік классификациясы
классификациялық тәуекелділік түрі Сипаттамасы
белгісі
тәуекелділік Критикалық, Банктің іс - әрекетіне
дәрежесі катастрофалық,мүмкіндік банктің әсер ету дәрежесі:
пайда бөлігін жоғалту
күдері, банктің ары қарай
жұмыс істеуіне күдер туады
Мүмкін нәтиже таза, спекулятивті нөлдік, теріс, оң нәтиже алу
шығу себептері табиғи, экологиялық, пайда болған қайнар көзіне
саяси, коммерциялық, байланысты осы
қиянатшылдық тәуекелділіктерді: сыртқы,
ішкі, басқарылатын,
басқарылмайтын деп бөлуге
болады
Құрылымдық мүліктік, қаржылық тәуекелділікке тап болған
белгісі мүліктің бөліктері анқталады
ақшаның сатып алуинфляциялық, валюта нарығының
қабілеті дефляциялық, валюталық, құбылмалылығына тәуелді
өтімділік
инвестициялық пайданы жоғалту Инвестициялау мақсатына
тәуекелділігі, табыстың тәуелді
төмендеу тәуекелділігі,
пайыздық, несиелік, тура
қаржылық шығыс
тәуекелділігі
Тәуекелділікті басқару үшін оның мәнін түсіну, түрлерін айқынырақ
білу қажет. Жалпы банкке түсетін тәуекелділік түрлері, несиеленушілердің
тәуекелділік түрлері де аз емес. Сөйткен күнде де несие беруде кез-келген
кәсіпорын белгілі бір тәуекелділікке ие болып қана коймай, оның ойдағыдай
нәтиже алып келетініне сеніп жұмыс атқарады. Несиелік жобаны жүзеге асыру
барысында бірнеше тәуекелділік түрлері біріктіріліп қарастырылады.
Сондықтан жоғарыда аталған тәуекелділік түрлерін ажырата білу өте маңызды.
БАНКТІҢ ЖӘНЕ НЕСИЕ БӨЛІМШЕЛЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ.
НЕСИЕ ТӘУЕКЕЛДІЛІГІН БАСҚАРУДЫҢ САЯСАТЫ
Банктің құрылымы, бөлімшелердің саны, қызметшілердің мамандылығы,
басшылардың құрамы көпреген факторларға байланысты болып экономикалық
талаптарға сай болуы қажет. Банктердің құрылымы оның мөлшеріне байланысты
болады.
Кіші банктерде несие беру процедурасы едәуір ықшамдалған; әрбір несие
инспекторы түрлі категориялы карыз аулушылармен жұмыс істейді және де
клиенттің несие тәуекелділігін бағалаудың барлық жұмыстарын атқарады. Ал
ірі банктерде міндетті түрде қызметтер мамандандырылады және үлестіріледі.
Әрбір несие инспекторге белгілі бір клиенттер тобы беріледі. Ол
қызметтерге келесілер жатады: несие архивін жүргізу; несиеқабілеттілік
туралы ақпарат жинау; клиенттік қаржылық жағдайын талдау; несие
портфелінің қрылымын және сапасын бақылау; несиенің өтелу жолын бақылау.
Банк ішінде тәуекелділікті басқарудың құрылымы ұйымдастырылып, қызмет
етіп отырады. Оның нәтижелі қызмет етуі тәуекелділікті басқарудың басты
шарттарының бірі. Банктік тәуекелділікке байланысты құрылым келесі кестеде
(кесте,2) көрсетілген.
Кесте 2 - Несие тәуекелділігін басқару құрылымының
ұйымдастырылуы.
Төрағалар Кеңесі
Басқарма
АЛКО Комитеті Несиелік комитет Аудит Комитеті
Тәуекелділікті басқару және талдауНесие тәуекелділігінің Департаменті
Департаменті
Несие тәуекелдігі – менеджерлер филиалдары
Төрағалар Кеңесі – несие тәуекелдігін басқарудың жалпы басшылығы, несие
тәуекелдігін басқарудың саясатын, бағалау процедурасын және әдістерін
бекітеді, несие тәуекелдігін өлшеу, сараптау және мониторингі, несие
тәуекелдігін басқару сұрақтарын, ақпаратын, есептемесін қарастырады.
Басқарма – несие тәуекелдігін басқарудың ағымдағы іс-әрекетіне басшылық
етеді, ішкі несиелік талдаудың және рейтингтік бағалаудың әдістемесін және
процедурасын бекітеді. Несие тәуекелдігі Банктің қаржылық жағдайына әсер
ету деңгейін анықтау.
АЛКО Комитеті (активтер мен міндеттерді басқару) – портфельді несиелік
тәуекелділікті құрылымдық бөлімшелердің ақпараттары бойынша басқаруды
іске асырады және бағалы қағаздардың эмитенттеріне шектеулер бекітеді.
Бас офистің және филиалдарының несие комитеттері - несие тәуекелдігін
бағалайды және шешім қабылдайды.
Аудит Комитеті – ішкі бақылау және ішкі аудит жүйесі жұмысының
тиімділігін ұйымдастыру, жетілдіру және жоғарылату.
Тәуекелділікті талдау және басқару департаменті – қаржылық және
операциялық тәуекелділікті басқарудың жауапты бөлімшесі. Макроэкономикалық
талдау және болжау жүргізеді, тәуекелділікті бағалайды, өлшейді, несие
тәуекелдігі бойынша шектеулерге ұсыныстарды қарастырады.
Несие тәуекелдігінің Департаменті – несиелік процестегі тәуекелділікті
басқару жұмыстарын ұйымдастырады, координациялайды, қадағалайды. Несиелік
риск – менеджменттің тиімді жүйесін құрайды, Банк қызметінің несиелік
талдауын және мониторингін жүргізеді. Несиелік портфель сапасының
төмендеуіне адекватты шаралар қолданылады, проблемалы несиелерді қайтару
жұмысын атқарады. [17,12б.]
Несие тәуекелдігін басқарудың филиалдарында – несие тәуекелділік
менеджерлері несиелік процесті жүргізеді. Несие тәуекелділік
менеджерлерінің міндеттері:
- өтінішті қарастыру кезінде несиелік тәуекелділікті бағалау;
- тәуекелділік бойынша тұжырымды дайындау;
- несиелік рейтингтерді тағайындау;
- фирма қызметінің несиелік мониторингі;
- несиелеуде бекітілген шектеулердің сақталуын бақылау.
Несие тәуекелдігін басқару аумағындағы шешімдерді іске асыру
корпоративті Қаржы Департаменті, кіші және орта бизнес Депертаменті,
филиалдардың несие бөлімшелері және т.б. несиелік процеске қатысатын
құрылымдық бөлімшелерге жүктелген
Несие тәуекелдігін басқарудың мақсаты - несие тәуекелдігін басқарудың
тиімді жүйесін құру. Несие тәуекелдігін басқару жүйесін құру
қажеттіліктері: нарықтағы банк қызметінің дамып ұдайы бәсекелестік
жағдайында Банк тұрақтылығын және пайдалылығын жоғарылату үшін
тәуекелділік табыстылық қатынасын басқару; Базель 2 жаңа келісімінің
талаптары бойынша капиталды жетілдіріп тәуекелділік басқару жүйесін
халықаралық тәжірибеге сәйкестендіру.
Банктің стратегиялық бағдарламасына сәйкес саясаттың тапсырысы: несие
тәуекелдігін басқарудың Банк стратегиясы оның тәуекелділікке деген
толеранттылығын (шыдымдылығын) көрсетеді. Мүмкін болатын тәуекелділік пен
банк табыстарының оптималды сәйкестігі Банк тәуекелділік – менеджментінің
тапсырмасына жатады; Банктің стратегиялық бағдарламасының Кеңес төрағасына
несиелік тәуекелділікті басқарудың сұраұтары Банк стратегиясының бөлігі
болып табылады, оның негізгі мақсатының бірі активтер сапасының
оптималдылығын қолдау және тәуекелділікті тиімді басқару сонымен қатар
несие тәуекелділігінің жүйесін құрып оны нығайту, несие тәуекелділік
институттарын енгізу. [17,3б.]
Банк стратегиялық бағдарламасыны саясатының басты мақсаттары:
тәуекелділік деңгейлерін келесі бағыттарда анықтау: тәуекелділік қаупі
деңгейлерінің типтерін; география, валюта, өтімділік; болжамданған
пайдалылық. Банк құрылымын Б Қосымшасынан қараңыз.
Несие тәуекелдігімен айналысатын банктік қызметтің негізгі аймақтары:
- клиенттерді несиелеу;
- бағалы қағаздарға инвестиция;
- банкаралық ауыстырылымдар;
- еншілес компаниялардың қызметтері;
- дебиторлық қарым-қатынас.
Несие тәуекелдігін басқару жүйесі:
Тәуекелділікті қабылдау менгерілген болуы қажет, сондықтан Банк
жұмысында несиелік тәуекелділікті басқару маңызды орын алады, несиелік
процесті жүзеге асыру барысында несиелік операциялардың барлығын қамту
қажет – несиелік өтінішті талдаудан бастап оның толық өтелуіне дейін.
Несиелік тәуекелділікті басқару несиелеу процесін басқарудың шектелген
бөлігін ғана құрайды және тіуекелділікті басқару үйымының дұрыс қызметін
талап етеді.
Тәуекелділікті басқарудың тиімді жүйесінің болуы бизнес дамуының басты
шарты. Банктің тәуекелділік-менеджмент жүйесі осындай жүйенің бірі.
Тәуекелділік-менеджмент – тәуекелділікті басқарудың біркелкі жүйесі, ол
тәуекелділікті бағалаудың барлық үйымдастыру процесін құрайды (қабылдау,
шешімдерді орындау, оның орындалуын бақылау). Бұл жүйе өз құрамына Банк
стратегиясын, үйымдастырушылық құрылымын, процедураларды, технологиялық
өнімдерді енгізіді. Сөйтіп капитал салымдарының тәуекелділік мақсаттарын,
деңгейін, тәуекелділіктің пайда болу ықтималдылығын және оның шамасын
анықтап тәуекелділікті басқару стратегиясын және оны төмендету механизмін
қабылдайды. [17,5б.]
Несиелеу бөлігінде Банктің тәуекелділік-менеджментінің негізгі
мақсаттары:
- несие тәуекелдігін минималдау;
- тәуекелділіктабыстылық қатынасын басқару;
- несие тәуекелдігін басқару жүйесін халықаралық стандарттарға
сәйкестендіру.
Несиелеу бөлігіндегі Банк тәуекел-менеджерлерінің негізгі тапсырмалары:
- тәуекелділікті диагностикалау;
- тәуекелділікті талдау;
- тәуекелділікті басқару;
- өткізіліп жатқан шаралардың тиімділігін бағалау;
- қойылған тапсырмалардың орындалуын қадағалау;
- Банк мүддесін қорғау.
Тәуекелділік-менеджменттің тиімділігі:
- тәуекелділікті басқарудың комплексті жүйесінің болуы;
- тәуекелділікті басқаруға портфельдік әдістің болуы;
- тәуекелділікті өлшеу жіне болжау;
- тәуекелділіктабыстылық қатынасын басқару;
- ішкі бақылау жүйесінің тиімділігі.
“Бір несие алушыға” несиелеудің 4 түрлі шектеулер енгізіледі:
- бөлімшенің жалпы лимиті;
- бөлшек несиелеудің лимиті;
- ЕБРР сызбасының несиелеу сызбасы;
- тендерлі кепілдіктер бойынша лимит.
Лимит деңгейіне негізінен келесі көрсеткіштер әсер етеді: менджмент
және персонал, несиелік бизнес-процестің ұйымдастырылу деңгейі, ішкі
бақылау ортасының тиімділігі, шешім қабылдаудағы коллегиалдылығы (ұжыммен
келісілген), несие қоржынының сапасы, бизнестің дамуына байланысты аймақ
потенциалы, аймаққа тән салалық және басқа да тәуекелділіктердің әсері,
филиалдардың несиелеу ережелерін және процедураларын орындауы.
Жалпы кіші және орта бизнесті несиелеудің лимиттері 3-кестеде
көрсетілгендей бекітіледі, Қазақстанның негізгі аймақтары бойынша
бекітілген лимиттер.
Кесте 3- Банк филиалдарындағы өзіндік несиелеу лимиттері
филиал Несиелеу сомасының лимиті
АҚФ 150 000 долларов США
Ақтау 50 000 долларов США
Ақтөбе 50 000 долларов США
Астана 50 000 долларов США
Атырау 20 000 долларов США
Қараганды 100 000 долларов США
Қостанай 100 000 долларов США
Көкшетау 20 000 долларов США
Қызылорда 30 000 долларов США
Жезқазган 30 000 долларов США
Тараз 50 000 долларов США
Талдықорган 15 000 долларов США
Павлодар 100 000 долларов США
филиал Несиелеу сомасының лимиті
Петропавловск 50 000 долларов США
Рудный 100 000 долларов США
Семипалатинск 100 000 долларов США
Уральск 100 000 долларов США
Өскемен 50 000 долларов США
Шымкент 20 000 долларов США
Банктің Несиелік тәуекелділікті реттейтін департаментімен белгіленген
лимиттер. Өзіміз көріп отырғандай әр аймақтың шектеулері олардың
ерекшеліктеріне сай бекітіледі. [17,22б.]
Қаржылық іс-әрекетте тәуекелділіктің болуы екі табиғи реакция
тудырады: тәуекелділікті біріншіден тәуекелділік премиялары (risk premium)
арқылы орнын толтыру немесе әлсірету шаралары қолданылады, оларға түрлі
қосылымдарды жатқызамыз (бағаны көтеру, пайыз қойылым деңгейін көтеру,
тарифті ұлғайту т.б.), олар “тәуекелділік үшін төлем” ретінде қосылады;
екіншіден тәуекелділіктің әсерін әлсірету үшін қолданылатын жол
тәуекелділікті басқару, ол түрлі модельдер мен әдістерді қолдану арқылы
жүзеге асырылады мысалы, форвардты келісім шартқа түру, валюталық немесе
пайыздық опциондарды сатып алу т.б.[7,169б. ]
Банктік тәуекелділікті басқарудың комплексті жүйесі үш бөлімнен
тұрады. Ұымдастырушы-тәуекелділікті басқаруға қатысатын басқарушы органдар
мен бөлімшелерді айқындау (стратегиялық және саяси шешімдерді қабылдайтын
банктік тәуеклділікті басқаруға міндетті түрде қатысатын жұмысшылар мен
бөлімшелердің іс-әрекетін бақылау). Методологиялық (әдістемелік) – банкпен
қабылданған тәуеклділікті басқару саясатын анықтау; түрлі
тәуеклділіктерді бағалау әдістері (экономикалық, статистикалық және
математикалық модельдерді қосқанда) және шектеулер мен лимидтерді бекіту.
Ақпараттық-банктегі тәуеклділік жағдайларын ақпаратты жинам және зерттеу
жүйесі, адекватты шешім қабылдаған мүмкіндік беретін уақытылы, толық және
нақты ақпараттармен қамтамасыз ету.
Банктің несие тәуекелділіктерін басқару ерекшеліктерін қарастырамыз.
Банктік несие тәуекелділігі – қарсы агенттің дефолті нәтижесінде банктің
қаржылық шығындарға ұшырау ықтималдылығы. Тікелей несие тәуекелділігі,
нақтылап айтқанда дефольт тәуекелділігі контрагенттің немесе қарыз
алушының, бағалы қағаз эмитентінің уақытылы өз міндеттемелерін орындамауы.
Контрагенттің есеп айырысу тәуекелділігі, яғни сатушы, сатып алуыш, биржа,
депозит салушының бпнктік опреациялары бойынша құралдарды уақытында
аудармау тәуекелділігі. [2, 46б.]
Несие тәуекелділігінің экспозициясы (қойылымы) – деп несие
тәуекелділігі факторларына туралағышты банк портфелінің көлемін түсінеміз.
Банк несие тәуекелділігін басқаруда бірінші кезекте контрагенттің несие
тәуекелділігінің барлық факторларын идентификациялайды, факторларды
сәйкестендіру несие тәуекелділігін адекватты комплексті бағалауға негіз
болады. Конрагенттің несие тәуекелділігің факторларына ағындағы және
персипективадағы қаржылық жағдайын; несие тарихы; іскерлік беделі;
корпоративті басқару сапасы және т.б. жатады. Қазіргі таңда
контрагенттердің бірнеше типін қарастырады – атқарушы билік органдары,
өндірістік кәсіпорындар, банктер, жеке тұлғалар, инвестициялық қорлар
басқа да қаржылық институттар. [3, 464б.]
Контрагенттің несие тәуекелділігін бағалау нәтижесінде:
- жеке контрагенттің және банк портфельдерінің міндеттемелері тәуекелділік
топтары бойынша классификацияланады (несиелік бағалы қағаздар және басқа
да несие тәуекелділігіне байланысты міндеттемелер);
- жеке контрагенттерге ұзақ, қысқа, орта мерзімге лимидтер бекітіледі.
Лимиттер өз кезегінде қаржылық инструменттердің түрлері бойынша
сублимиттерге бөлініп, құрылымдық бөлімшелер арасында бөлінеді;
- күтілетін шығыстарға сақтандыру мөлшері анықталады;
- несие тәуекелділігі мониторингі уақыттық базасы және тәртіьі анықталады.
Несие тәуекелділігінің басқарылуы және мониторингі банктың
құрылымдық бөлімшелермен жүзеге асырылады. Олар несие тәуекелділігінің
шектеулері мен лимидтердің сақталуына жауапты болады және уақытылы, нақты
басқаруға қатысты сұрақтармен толық қамтамасыз етіп отыру қажет.
Несие тәуекелдігін басқару банк үшін күрделі проблемаға айналмай
тұрған кезде, несие тәуекелдігімен байланысты техникалық және үйымдастыру
шараларының кешені. Кез келген басқарушылық процесс ретінде, несие
тәуекелдігін басқару басқарушы процестің бағалау мәніне негізделеді,
берілген жағдайда несие тәуекелділігінің мәні. Қарыз алушының кредитор
алдында әр несие өнімі бойынша міндеттерін орындау түрлі факторларға
тәуелді болғандықтан ықтималдылық осы факторларды зерттеуге
негізделеді.Несие өнімінің арнайы классификациялық белгісі енгізіледі, ол
қарыз алушының өзміндеттемелерін орындамау ықтималдылығын анықтайды. Банк
берілетін несие үшін тәуекелділік тобын анықтау негізінде сақтандыру
қорына қажетті соманы анықтайды. [5, 46б.]
Несие алушының қарызын өтеу қабілетін талдау банк қызметінің негізіне
айналып келеді. Әзірге банк активтерінің құрылымында несие операциялары
жетекші орында тұр. Бір жағынан, табыстың ең елеулі бөлегі банк несиесі
арқылы келеді. Сонымен бірге несиенің уақытылы қайтарылмау мүмкіндігіне
байланысты ол ең үлкен қауіп көзі екендігіне да ешқандай дау жоқ. Несие
алушының қарызын өтеу қабілетіне талдау жасаудың қажеттілігі де осыдан
туады.
Бірінші кезекте қаралатын мәселе: клиент несиеге орай қызмет көрсете
ала ма, яғни оны өтеу үшін дер кезінде төлем жасап отыруға қабілетті ме
дейтінге барып тірелу керек. Бұл әдетте несиелік мәлімдеудің мынадай
алты пайымын түбегейлі зерделеуді қажет етеді.
Қарыз алушының сипаты. Клиенттік банк несиесін алудағы мақсатын
мейлінше дәл көрсете алатынына және оны өтеуге шын ықыласты екендігіне
банк қызметкерлерінің күмәні болмауы тиіс. Қарыз алушының
жауапкершілігін, шыншылдығын және өзінің берешегін түгел өтеуге деген ынта-
ықыласын несие инспекторлары қарыз алушының сипаты деп атайды. Егер қарыз
алушының адалдығына және берешегін өтеуге деген ынтасына зәредей күдік
болған жағдайда несие беруден дереу бас тарту қажет.
Ақшалай қаржы. Қарыз алушының капиталы деп оны қаржы қабілетімен
және рыноктағы орнымен өлшенетін мүліктік жағдайын атайды. Қарыз алушы
адамның ақшалай қаржы сенімді түсімі немесе міндеттемесі бойынша төлем
жасауы үшін соған барабар қаржы көзі болуы керек. Жалпы алғанда
қарыздар адамдардың несиесін өтеуінің тек үш-ақ көзі болады: 1) қолма-қол
ақша түсімі; активтерін сату немесе тарту; 3) қарыз міндеттемесін яки
құнды қағаздар шығару арқылы қаражат тарту. Қарыз алушының ақша қаражатын
бағалағанда бұрын пайда өсімінің немесе сту көлемінің артуы дәйекті
түрде болған ба, егер пайда өсімі бар болса, ол несие шарты күшінде
болатын мерзімді түгел қамти ма дейтін жайлар ескуерілуі тиіс. Осы
сұрақтарға жауап іздегенде қарыз алушының қазіргі және бұрынғы
табыстарының көлемі айқын талдаудан өткені жөн.[13,11б.]
Қарызға қаржы алу қабілеті. Бұл арада қарыз алушының заңдық
мәртебесі де, фирманың немесе жеке адамның қарыз міндетемесін өтей
алатындай жағдайда жұмыс істеу қабілеті де сөз болып отыр. Компанияның
ақшалай қаржысының сенімді түсімі немесе міндеттемесі бойынша төлем жасау
үшін соған барабар қаржы көзі болуы тиіс.
Қамтамасыз етілу. Несие мәлімдемесі бойынша оның қамтамасыз етілуін
бағалағанда банк қарыз алушының несиені қажетінше қамтамасыз ететіндей
жеткілікті капиталы немесе сапалы активтері бар ма дейтін сұраққа жауап
алу керек. Бұл арада борышкер активтерінің шаруашылық мерзімі, құрылымы
мен жай-жапсары үлкен рөл атқарады.
Жағдаяттар. Бұл – белгілі бір кәсіпорынға немесе салаға қатысты әрі
компанияның қызметіне ықпал ететін экономикалық жағдай немесе
жабдықтардың, өнім өндіру мен өткізудің нақты формалары. Экономикалық
циклдің әрқилы кезеңдерінде және тұтыну сұранымына байланысты қарызды
өтеуге арналған ақша қаражатының көздері өзгеріп тұруы мүмкін. Қағаз
жүзінде несие сенімді болып көрінуі ықтимал, бірақ экономикалық құлдырау
жағдайында сату көлемніңі яки табыстың қысқаруына байланысты немесе
инфляция тудырған пайыз бәсінің артуына орай оның сапасы төмендеп кетуі
ғажап емес.
Бақылау. Борышкердің қарыз өтеу қабілетін бағалау енлігі бар факторы
– бақылау. Оның мәнісі: заңның және ережелердің өзгеруі борышкердің іс-
әрекетіне қаншалықты теріс ықпал етуі мүмкін, несие мәлімдемесі банктың
және реттеуші органдардың несие сапасына қатысты стандарттарына
қаншалықты сай келеді деген сұрақтарға жауап алуға саяды. [11, 44б.]
НЕСИЕЛЕУДІҢ САТЫЛАРЫ
Банкке жоба бойынша құжаттар тапсырылуы қажет. Ол құжаттар несиенің
мақсаттарын және оның қалай іске асырылынатынын көрсетуі керек.
Құжаттардың жиынтығы алынып отырған несиенің мақсатына, мөлшеріне және оны
алып отырған тұлғаларға байланысты қарастырылған.
Өткізілген құжаттар койылған талаптарға сай келуі кажет. Несие алушы
өткізіген құжаттардың толықтылығына және шындылығына заңды түрде жауап
береді.
Банк өз кезегінде тапсырыгған құжаттарға экспертиза жүргізеді, оның
уақытысы тіркелгеннен кейін 15 жұмыс күнінен аспауы шарт.
Экспертиза жүргізу барысында белгіленген жерлерге міндетті түрде
эксперттер тобы барып кепілдікке қойылатын мүлікке баға белгілейді.
Жоба бойынша қорытынды келесілердің бірі болуы мүмкін:
- Жоба оң баға алады. Несие өтінішін қарастыру ұсыныллған жобаның
талаптарға сай екендініе көз жеткізу. Жоба бойынша құжаттар несиелеу
туралы шешім қабылдайтын Несие комитетіне өткізіледі.
- Жоба теріс баға алады. Несие өтінішін қарастыру нәтижесінде жобаның
кемшіліктері, талаптарға сәйкессіздігі, оның қаржылық жетіспеушіліктері
айқындалған. Жоба қайтарыладды және ары қарай қарастырылмайды.
- Жоба толық емес. Жоба бойынша берілген құжаттар оны талдауға жеткіліксіз.
Берілген материалдар толық емес, жоба бойынша кемшіліктер бар. Жоба
қорытындымен бірге несие алуға өтініш берген тұлғаға қайтарылады. Жобаны
ары қарай қарастыру жалпы шарттар негізде жасалады.
Несие алуға қажетті құжаттар тізімі:
1. Несие құралдарын беруге өтініш;
2. Несие алушының анкетасы;
3. Кәсіпорынның қаржылық құжаттары;
4. Несиелік және дебиторлық берешекті ашып көрсету. (қандай тауартар мен
қызметтер);
5. Қарыз берешегі жоқ туралы анықтама;
6. Бюджетке, юджеттік емес қорларға қарызы жоқ туралы анықтама;
7. Бизнес жоспар
Кепілдік немесе кепілдеме арқылы несие алған кезінде қосымша қаржылық
құжаттар талап етіледі.
Бизнес жоспарға қойылатын негізгі талаптар:
1. жалпы бастапқы берілгендер және шарттар бойынша
- жобаның аты, маңызы;
- тауар;
- өткізу нарығы;
- маркетинг стратегиясы;
- өндірістік бағдарлама;
2. Қаржылық бөлім
- жалпы шығындар есебі;
- жобаны несиелеудің болжамы;
- өндірістік шығындар есебі;
- жобаны қаржылық талдау;
- Карыз алушы кәсіпорынның ағымдағы қаржылық жағдайы
3. Институционалды бөлім:
- Жобаны ұйымдастырушы кәсіпорынның мінездемесі;
- Жобаға қатысушылардың мінездемесі.
Жалпы несиелеу процесі бірнеше сатылардан тұрады:
1. Несие алу туралы өтінішті қарастыру
2. Несие алушымен зерттеу
- компания туралы жалпы мәліметтер;
- несие алу туралы ұсыныстың сұрақтары;
- несиені өтеумен байланысты сұрақтар;
- кепілдікке байланысты сұрақтар;
- клиенттің басқа банктермен байланысы
3. Несие алушының несие қабілеттілігін бағалау
4. Несие келісім шартын даярлау және қорытынды жасау
5. Несие мониторингі
Кәсіпорынның жағдайын қаржылық талдаудан кейін несиелеу туралы шешім
қабылданады, несиелеудің оптималды шарттары: сомасы, мерзімі, пайыз
ставкасы кабылданады.
Несие жағдайына әсер ететін бірқатар факторлар бар:
- қаржылық талдаудың нәтижелері;
- несие мақсаты;
- қаржыландыру көздері;
- бизнесті үйымдастыру;
- әлеуметтік факторлар;
- несие алушының психологиялық портреті.
Қаржылық талдаудың көрсеткіштері несие беру туралы шешім қабылдауға
маңызды әсерін тигізеді, себебі 4-кестеде көрсетілген нәтижелі көрсеткіштер
несиенің қайтарымдылығына кепіл болатын негізгі көрсеткіштер.
Кесте-4 Қаржылық талдаудың нәтижелі көрсеткіштері
Бизнесте қанша ақша жұмыс істеп отыр
Бизнеске неше жеке құралдар салынған
Неше ақша айналымда жүр
Сатылымдардың біркелкілігі
Айлық түсім
Бір айдағы сатылымның өзіндік бағасы
Таза пайда
Сатылымдардың рентабельділігі,
Өндіріс үшін жеке капиталдың рентабельділігі
Жинақталған таза пайда
Супрунович Е. В. Риск практикум. Основы управления рисками. Банки
Казахстана.
Несие сомасы инвестицияық жобаның сомасынан кем болмауы тиіс.
Егер жобаны қаржыландырудың басқа да көздері болса яғни кәсіпорынның жеке
капиталы, карыз капиталы онда жетіспеген сома.
Міндетті түрде сұралынып отырған соманың мақсаттарға сай жұмсалуын
қадағалап отыру қажет. Себебі несие алушы осы жобаны іске асыра отырып
алынған несиені қайтару қажет.
НЕСИЕ ТӘУЕКЕЛДІЛІГІН БАСҚАРУ МОДЕЛЬДЕРІ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ
ҚАЗІРГІ ТАҢДА НЕСИЕ ТӘУЕКЕЛДІЛІГІН БАСҚАРУДЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
Қазақстан Республикасында соңғы жылдыра банк секторы қаркынды дамып
отыр. Жалпы банктер саны 2004 жылы 36 банк,
2005 жылы 35 банк. Ресурстарды улестірі сферасы шектеулі болғандықтан
активтердің негізгі улесі клиенттерді несиелеуге кетіп отыр, оның көлемі
1,7 ге өсіп 2783,8 млрд тенгені немесе 61,5% жиынтық активтер шамасын
құрады. Бұл көрсеткіш жыл бойына ұлғаюда, ол өз кезегінде активтердің
тәуекелділігін өсіруде.
Ағымдағы өтімділік көрсеткіші ликвидті активтер мен міндеттемелердің
қатанасымен анықталады, оның нормативті шамасы 0,3, ал 2005-2006 жылғы
фактілі шамасы 0,9 немесе 1,0 құрайды. Әрине бұл көрсеткіш банк секторының
тұрақтылығын көрсетеді, бірақ нормадан анағұрлым көптеп асып кетіп отырған
көрсеткіш табыстардың толығымен алынбауынан және активтерді басқарудың
сапасыздығынан, немесе нарықтың шектеулілігінен және ресурстарды үлестіру
проблемаларынан туады. Банк жүйесін бақылау және қадағалау банктің несие
тәуекелділігіне жағымды әсерін тигізеді. Несиелеу көлемінің өсуі несие
портфелілің сапасын жақсартуда. Негізгі тәуекелділіктер, сыртқы қарыздарды
тартумен байланысты болғандықтан дамыған халықаралық қатынастары бар ірі
банктермен байланысты болып отыр. Қазақстандағы ең ірі Казкоммерцбанк,
банк Туран Алем, халық банктерінен бүкіл елдің банк жүйесінің тұрақтылығы
анықталады. Казкоммерцбанк, банк Туран Әлем несие ресурстарын үлкен
көлемдермен қайта сатады. Қаржы институттарынан тартылған қаражан
Казкоммерцбанкте 58,0% және Туран Әлем банкінде 51,7% құрайды. Бүның өзі
белгілі тәуекеділік. Ірі банктердің тәуекелділіктері – бүл бүкіл банк
жйесінің тәуекелділігі. Осы аталған ірі үш банкке 51% жиынтық жеке
капитал үлесі келеді. [23, 6б] Банк жүйесінің орташаланған көрсеткіштердің
ыңғайлы жағдайы 2,3 - суреттерде көрсетіген жалпы тәуекелділік жоқ дегенді
білдірмейді, негізгі тәуекелділік сыртқы қарыздарға байланысты болады.
Казкоммерцбанкте клиенттерді несиелеу мөлшері 641 млрд. тенге, ал тәуелсіз
клиенттер салымы, карыздар және қаржылық институттар депозиттерімен қоса
378 млрд. тенге. Туран Әлембанкінде сәйкесінше 628 және 432 млрд. тенге.
Орташа активтердің қайтарымдылығы
Сурет – 2
Орташа жеке капиталдың қайтарымдылығы
Сурет – 3
Казкоммерцбанк, Туран Әлем банкінің активтері 1,7 -2,0 есе Халық
банкінің активтерінен көп болғандықтан активтерді тиімді пайдалану жағынан
Халық банк бірінші орынды иеленіп отыр. Орташа активтерге және орташа жеке
капиталдың қайтарымдығы жағынан Халық Банкі дұрыс басқаруды көрсетіп отыр.
[23, 6б]
Қазақстанның қраржы несие жүйесіндегі негізгі тәуекелділік Қазақстан
банк жүйесінің 15 миллион адамы бар халыққа өте үлкен болғандықтан да
болады. Сонымен қатар Қазақстан банктерінің несиеқабілеттілік деңгейі
меншіктің құрылымының анықтылығына, көрсетілетін іс - әрекеттерінің
тараптарының аздығы.
2005 жылдың басынан бастап Қазақстан банктерінің жиынтық активтері 2.901
млрд. тенгеге немесе 39% пайызға өсіп 01.12.06 ж. 7.716млрд. тенгені
құрады. Банк активтерінің құрылымында үлкен үлесті клиетнттердің қарызы
құрап отыр 4-суретте көрсетілген, бағалы қағаздар портфелі 14,4%,
корреспонденттік шоттардағы қалдықтар 5,4%, баска банктердегі салымдар 7,7%
көрсетеді.[25,7б]
Банк секторындагы активтердің құрылымы
Сурет -4
4 суреттегі
1- бағалы кагаздар
2- корреспонденттiк шот
3- колма кол акша
4- баска да
5- клиенттердің міндеттемелері
6- баска банктердегі салымдар
Несие тәуекелділігін басқаруда клиенттердің несиеқабілеттілігін
анықтау кезінде төлемқабілеттілік пен өтімділік факторлары айтарлықтай көп
әсерін тигізетін болғандықтан, осы сұраққа біраз тоқталамыз.6-суретте
көрсетілген факторлардың ішінде клиенттердің сенімділігі факторы қазіргі
таңда беріліп отырған несиелерден түсетін пайда банк маржасының 65,4%
пайызын құрайды.
Өтімділік пен төлемқабілеттілікке әсер етуші факторлар
Сурет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz