Адам даму индексі Алматы облысы мысалында
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. АДАМЗАТ ДАМУ ПОТЕНЦИАЛЫНЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ МАЗМҰНЫ (ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Адамзат дамуына концептуальды көзқарас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Адамзат дамуының негізгі көрсеткіштері және олардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Адам даму индексінің есептеуіштері және құрамдас бөлшектері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.4 Адамзат дамуының Қазақстандағы ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ...20
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АДАМЗАТ ДАМУЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.1. Халық. Денсаулық, өмірдің ұзақтығы, өлім.жітім, сәбилік өлімді қоса есептегенде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2. Білім беру және оның дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.3. Халықтың тұрмыс жағайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
3. АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ БОЙЫНША АДИ. АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ ХАЛҚЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
3.1. Денсаулық және өмірдің ұзақтығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3.2. Білім беру және адамзат дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
3.3. Тұрмыс жағдайы және адамзат дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
1. АДАМЗАТ ДАМУ ПОТЕНЦИАЛЫНЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ МАЗМҰНЫ (ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Адамзат дамуына концептуальды көзқарас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Адамзат дамуының негізгі көрсеткіштері және олардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Адам даму индексінің есептеуіштері және құрамдас бөлшектері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.4 Адамзат дамуының Қазақстандағы ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ...20
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АДАМЗАТ ДАМУЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.1. Халық. Денсаулық, өмірдің ұзақтығы, өлім.жітім, сәбилік өлімді қоса есептегенде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2. Білім беру және оның дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.3. Халықтың тұрмыс жағайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
3. АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ БОЙЫНША АДИ. АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ ХАЛҚЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
3.1. Денсаулық және өмірдің ұзақтығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3.2. Білім беру және адамзат дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
3.3. Тұрмыс жағдайы және адамзат дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
Соңғы он жылдықта бүкіл әлемде адам даму концепциясы терминінің өте танымал болып бара жатқаны байқалуда. «Ұлттың ең басты байлығы-ол оның адамдары. Дамудың мақсаты – бұл адамдардың ұзақ, сау әрі шығармашылық өмір сүретін ортаны қалыптастыру болып табылады. Бұл қарапайым, алайда басты шындық материалдық және қаржылық игіліктерге жету процесінде жиі ұмытылып жатады». Бұл 1990 жылы шыққан адамзат дамуының бірінші есебінің алғашқы қатарларында айтылады. Концепция адамды саяси, экономикалық және әлеуметтік үрдістердің басты мақсаты қылып қояды. Ал көптеген экономикалық теорияларда адам капиталға, яғни байлыққа жететін құрал ретінде ғана қарастырылған.
Осы концепцияның қарапайымдылығы мен тиімділігі халықаралық қауымдастықтың көңілінен шығып, қазіргі уақытта кеңінен қолданып келеді. Бұл мемлекетттердің өздерінің ұлттық есептерін жасай оырып, мемелекет ішіндегі кейбір даму мәселелерін шешуге септігін тигізуде.
Адам дамуы есептері кедейлік, мемлекеттік дұрыс басқару, білім алу , денсаулық, теңдік және тағы басқа осы сияқты өзекті мәселелерге көңіл аудартты.
Жалпы бұл анализ Адам даму индексін (АДИ) есептеу арқылы мүмкін болды. Осы индекс арқылы дұрыс саяси шешімдер қабылдау үшін қажетті мемлекеттегі жалпы ішкі ахуалды анализдеуге болады. АДИ-мен мемлекеттерді бір-бірімен салыстыруға өте қолайы. Алайда тек АДИ-ге сүйене отырып мемлекеттегі адам дамуы туралы пікір айту дұрыс емес.
Осы себептен біздің елде халықтың кең ауқымын осы концепциямен таныстыру мәселесі тұр. Қазіргі уақытта елімізде адам дамуына арналған әдебиеттер өте аз. Ал мемелекеттік тілде жоқ десек те қателеспейміз.
Осы бітіру жұмысымда Адам даму концепциясын ашып сипаттауға тырыстым, әрине, Адам аму индексіне акцент қоя отырып. Қазақстандағы АДИ-нің негізгі көрсеткіштері мен олардың даму тенденциялары кеңінен талқыа салынады. Елдегі есептеудің осал жерлері сөз болады.
Осы концепцияның қарапайымдылығы мен тиімділігі халықаралық қауымдастықтың көңілінен шығып, қазіргі уақытта кеңінен қолданып келеді. Бұл мемлекетттердің өздерінің ұлттық есептерін жасай оырып, мемелекет ішіндегі кейбір даму мәселелерін шешуге септігін тигізуде.
Адам дамуы есептері кедейлік, мемлекеттік дұрыс басқару, білім алу , денсаулық, теңдік және тағы басқа осы сияқты өзекті мәселелерге көңіл аудартты.
Жалпы бұл анализ Адам даму индексін (АДИ) есептеу арқылы мүмкін болды. Осы индекс арқылы дұрыс саяси шешімдер қабылдау үшін қажетті мемлекеттегі жалпы ішкі ахуалды анализдеуге болады. АДИ-мен мемлекеттерді бір-бірімен салыстыруға өте қолайы. Алайда тек АДИ-ге сүйене отырып мемлекеттегі адам дамуы туралы пікір айту дұрыс емес.
Осы себептен біздің елде халықтың кең ауқымын осы концепциямен таныстыру мәселесі тұр. Қазіргі уақытта елімізде адам дамуына арналған әдебиеттер өте аз. Ал мемелекеттік тілде жоқ десек те қателеспейміз.
Осы бітіру жұмысымда Адам даму концепциясын ашып сипаттауға тырыстым, әрине, Адам аму индексіне акцент қоя отырып. Қазақстандағы АДИ-нің негізгі көрсеткіштері мен олардың даму тенденциялары кеңінен талқыа салынады. Елдегі есептеудің осал жерлері сөз болады.
1. БҰҰ-нің Адам дамуы бойынша 1994 жылғы есебі.-Нью-Йорк: Оксфорд Юниверсити Пресс. 1994
2. Адам дамуы: әлеуметтік-экономикалық прогрестің жаңа өлшемі : Оқу құралы/ Проф. В.П. Колесов редакциясының басшылығымен басылған оқу құралы (МГУ-дің экономикалық факультеті) және Т. Маккинли (БҰҰ. Нью-Йорк).-М: Адам құқығы 2000-464 б.
3. Адам дамуы: әлеуметтік-экономикалық прогрестің жаңа өлшемі. Проф. В.П. Колесов редакциясының басшылығымен басылған оқу құралы (МГУ-дің экономикалық факультеті), 2-басылым, өңделген және қосылған. – М.: Адам құқығы, 2008. – 636 б.
4. Rosenstein+Rodan, Paul. 1943. “Industrialisation in Eastern and South+Eastern Europe.” In: Economic Journal, Vol. 53.
5. Қазақстандағы адамзат дамуы: Оқулық/ Под общ. Ред. Ч 39 Н.К. Мамырова и Ф. Акчуры.-Алматы: Экономика, 2003.-436с
6. 1999. “Development as Freedom.” Oxford: Oxford University Press.
Schultz, T.W. 1960. “Capital Formation by Education.” In: Journal of Political Economy (December).
7. “Population Goals of the United Nations.” In: Population and
Development Review, Vol. 22(3).
8. Қазақстан Республикасы: 1996 жылғы Адам даму бойынша есеп.-Алматы: БҰҰ, 1996.
9. Қазақстан Республикасы: 1998 жылғы Адам даму бойынша есеп.-Алматы: БҰҰ, 1998.
10. Қазақстан Республикасы: 1999 жылғы Адам даму бойынша есеп. Мәселелер мен мақсаттар.-Алматы, 2001.
11. Қазақстан Республикасы: 2002 жылғы Адам даму бойынша есеп. Қазақтанда ауылды дамыту: мәселелер мен перспективалар.-БҰҰ.-Алматы. 2002.
12. OECD/Eurostat. 2005. Purchasing Power Parities and Real GDP. Results 2002.
13. Шоқаманов Ю.К. Қазақстанағы адам дамуы: өлшедің әдістері мен анализ.-Алматы: Қазақстан Республикасының статистика агентігі, 2003.-372 б.
14. ROMIR. 2006б. Компанияның ресми сайтынан, адрес в Интернетте:
http://www.rmh.ru/news/res_results/269.html .
15. Қазақстан Ресбубликасының статистика агентігі. 2009 жыл. Ресми сайты(www.stat.kz)
16. Бокерия Л. Общественное бремя. Некоторые аспекты организации, доступности и эффективности хирургической помощи при заболеваниях сердца. Экономика и медицина сегодня. Цит. по: http://www.mee.ru/opinions/o18.12.06.9.htm
17. Бокерия Л. 1996. Современное состояние сердечно-сосудистой хирургии в РФ В: Проблемы социальной гигиены и история медицины, № 1.Гуманистический подход к охране здоровья. 1998. Отв. Ред. Н. Берковитц. М.:Аспект пресс. 254 с.Дмитриев М. 1997.
18. Бюджетная политика в современной России. М.: Моск. Центр Карнеги.
Доклад о развитии человеческого потенциала в РФ за 2002/2003 годы. 2003. Подобщ. ред. проф. С.Н. Бобылева. М.: Весь мир. 136 с.
19. Доклад о развитии человеческого потенциала в РФ за 2004 год. 2004. Под общ. ред. проф. С.Н. Бобылева. М.: Весь мир. 160 с.
20. Доклад о состоянии здравоохранения в мире, 2000 г. 2000. Системы здравоохранения: улучшение деятельности. Женева: ВОЗ.
21. Доклад о состоянии здравоохранения в мире. 2000. Системы здравоохранения: улучшение деятельности. – Женева: ВОЗ. 232 с.
22. Задачи по достижению здоровья для всех. Европейская политика здравоохранения. 1993. ВОЗ.
23. Здоровье населения в Европе. Отчет о мониторинге деятельности по достижению здоровья для всех в 1993–1994 гг. 1994. ВОЗ.
24. Здоровье населения в Европе, 1997. 1998. ВОЗ.
25. К здоровой России. Политика укрепления здоровья и профилактики заболеваний: приоритет – основные неинфекционные заболевания. 1994. М. 80 с.
26. Концепция развития здравоохранения и медицинской науки в РФ.Кормление и питание грудных детей и детей раннего возраста. Методические рекомендации для Европейского региона ВОЗ с особым акцентом на республики бывшего Советского Союза. 2003. Региональные публикации ВОЗ, Европейская серия, № 87. Копенгаген: ВОЗ.
27. Корчагин В. 1995. Здоровье населения и здравоохранение России. В: Российский экономический журнал, № 4. С. 63–73.
28. Кузьменко М.М., Баранов В.В. 1995. Финансовый менеджмент в здравоохранении России. М.: Медицина. 272 с.
29. Насилие и его влияние на здоровье. Доклад о ситуации в мире. 2003. Под ред. Этьенна Г. Круга и др. М.: Весь мир. 376 с. <Пер. с англ.>.Нищета переходного периода? 1998. ПРООН.
30. Основы законодательства РФ об охране здоровья граждан. Перфильева Г.М. 1996. Проблема кадрового дисбаланса в здравоохранении и его последствия. В: Проблемы социальной гигиены и история медицины, № 2,1996.
31. Поляков И.В. 1996. Актуальные проблемы развития системы охраны здоровья населения России (Реформа: имитация или реальность?). В: Проблемы социальной гигиены и история медицины, № 1. С. 16–22.
32. Прохоров Б.Б. 1999. Экология человека: понятийно-терминологический словарь. М.: МНЭПУ. Росстат. 2005. Здравоохранение в России. Стат. сб. М.Социально-экономическое развитие и демографические процессы в СССР.1972. М.: ЦСУ СССР
33. Цели развития тысячелетия и национальные проекты – стратегический выбор. России. 2006. М.: ИКСИ. 33 с.
34. Exploring health policy development in Europe. 2000. WHO regional publications. European series, No 86. Copenhagen: WHO.
2. Адам дамуы: әлеуметтік-экономикалық прогрестің жаңа өлшемі : Оқу құралы/ Проф. В.П. Колесов редакциясының басшылығымен басылған оқу құралы (МГУ-дің экономикалық факультеті) және Т. Маккинли (БҰҰ. Нью-Йорк).-М: Адам құқығы 2000-464 б.
3. Адам дамуы: әлеуметтік-экономикалық прогрестің жаңа өлшемі. Проф. В.П. Колесов редакциясының басшылығымен басылған оқу құралы (МГУ-дің экономикалық факультеті), 2-басылым, өңделген және қосылған. – М.: Адам құқығы, 2008. – 636 б.
4. Rosenstein+Rodan, Paul. 1943. “Industrialisation in Eastern and South+Eastern Europe.” In: Economic Journal, Vol. 53.
5. Қазақстандағы адамзат дамуы: Оқулық/ Под общ. Ред. Ч 39 Н.К. Мамырова и Ф. Акчуры.-Алматы: Экономика, 2003.-436с
6. 1999. “Development as Freedom.” Oxford: Oxford University Press.
Schultz, T.W. 1960. “Capital Formation by Education.” In: Journal of Political Economy (December).
7. “Population Goals of the United Nations.” In: Population and
Development Review, Vol. 22(3).
8. Қазақстан Республикасы: 1996 жылғы Адам даму бойынша есеп.-Алматы: БҰҰ, 1996.
9. Қазақстан Республикасы: 1998 жылғы Адам даму бойынша есеп.-Алматы: БҰҰ, 1998.
10. Қазақстан Республикасы: 1999 жылғы Адам даму бойынша есеп. Мәселелер мен мақсаттар.-Алматы, 2001.
11. Қазақстан Республикасы: 2002 жылғы Адам даму бойынша есеп. Қазақтанда ауылды дамыту: мәселелер мен перспективалар.-БҰҰ.-Алматы. 2002.
12. OECD/Eurostat. 2005. Purchasing Power Parities and Real GDP. Results 2002.
13. Шоқаманов Ю.К. Қазақстанағы адам дамуы: өлшедің әдістері мен анализ.-Алматы: Қазақстан Республикасының статистика агентігі, 2003.-372 б.
14. ROMIR. 2006б. Компанияның ресми сайтынан, адрес в Интернетте:
http://www.rmh.ru/news/res_results/269.html .
15. Қазақстан Ресбубликасының статистика агентігі. 2009 жыл. Ресми сайты(www.stat.kz)
16. Бокерия Л. Общественное бремя. Некоторые аспекты организации, доступности и эффективности хирургической помощи при заболеваниях сердца. Экономика и медицина сегодня. Цит. по: http://www.mee.ru/opinions/o18.12.06.9.htm
17. Бокерия Л. 1996. Современное состояние сердечно-сосудистой хирургии в РФ В: Проблемы социальной гигиены и история медицины, № 1.Гуманистический подход к охране здоровья. 1998. Отв. Ред. Н. Берковитц. М.:Аспект пресс. 254 с.Дмитриев М. 1997.
18. Бюджетная политика в современной России. М.: Моск. Центр Карнеги.
Доклад о развитии человеческого потенциала в РФ за 2002/2003 годы. 2003. Подобщ. ред. проф. С.Н. Бобылева. М.: Весь мир. 136 с.
19. Доклад о развитии человеческого потенциала в РФ за 2004 год. 2004. Под общ. ред. проф. С.Н. Бобылева. М.: Весь мир. 160 с.
20. Доклад о состоянии здравоохранения в мире, 2000 г. 2000. Системы здравоохранения: улучшение деятельности. Женева: ВОЗ.
21. Доклад о состоянии здравоохранения в мире. 2000. Системы здравоохранения: улучшение деятельности. – Женева: ВОЗ. 232 с.
22. Задачи по достижению здоровья для всех. Европейская политика здравоохранения. 1993. ВОЗ.
23. Здоровье населения в Европе. Отчет о мониторинге деятельности по достижению здоровья для всех в 1993–1994 гг. 1994. ВОЗ.
24. Здоровье населения в Европе, 1997. 1998. ВОЗ.
25. К здоровой России. Политика укрепления здоровья и профилактики заболеваний: приоритет – основные неинфекционные заболевания. 1994. М. 80 с.
26. Концепция развития здравоохранения и медицинской науки в РФ.Кормление и питание грудных детей и детей раннего возраста. Методические рекомендации для Европейского региона ВОЗ с особым акцентом на республики бывшего Советского Союза. 2003. Региональные публикации ВОЗ, Европейская серия, № 87. Копенгаген: ВОЗ.
27. Корчагин В. 1995. Здоровье населения и здравоохранение России. В: Российский экономический журнал, № 4. С. 63–73.
28. Кузьменко М.М., Баранов В.В. 1995. Финансовый менеджмент в здравоохранении России. М.: Медицина. 272 с.
29. Насилие и его влияние на здоровье. Доклад о ситуации в мире. 2003. Под ред. Этьенна Г. Круга и др. М.: Весь мир. 376 с. <Пер. с англ.>.Нищета переходного периода? 1998. ПРООН.
30. Основы законодательства РФ об охране здоровья граждан. Перфильева Г.М. 1996. Проблема кадрового дисбаланса в здравоохранении и его последствия. В: Проблемы социальной гигиены и история медицины, № 2,1996.
31. Поляков И.В. 1996. Актуальные проблемы развития системы охраны здоровья населения России (Реформа: имитация или реальность?). В: Проблемы социальной гигиены и история медицины, № 1. С. 16–22.
32. Прохоров Б.Б. 1999. Экология человека: понятийно-терминологический словарь. М.: МНЭПУ. Росстат. 2005. Здравоохранение в России. Стат. сб. М.Социально-экономическое развитие и демографические процессы в СССР.1972. М.: ЦСУ СССР
33. Цели развития тысячелетия и национальные проекты – стратегический выбор. России. 2006. М.: ИКСИ. 33 с.
34. Exploring health policy development in Europe. 2000. WHO regional publications. European series, No 86. Copenhagen: WHO.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
География факультеті
Экономикалық, әлеуметтік және саяси географиясы кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Адам даму индексі Алматы облысы мысалында
Орындаған:
4 курс студенті ___________________________
(қолы, күні)
Ғылыми жетекші:
г.ғ.к., доцент ___________________________
(қолы, күні)
Норма бақылаушы:
г.ғ.к., доцент ___________________________
(қолы, күні)
Қорғауға жіберілді:
“ 09 ” 06 2010ж.
Кафедра меңгерушісі:
г.ғ.к., доцент ___________________________
Алматы , 2010
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы Алматы облысы мысалында Адам даму индексі.
Бұл жұмыста жалпы Адам даму концепциясына түсінік беріле отырып, оның
теориялық негізі, сондай-ақ көрсеткіштері, соның ішінде Адам аму индексіне
кеңіне талдау жүргізілді. Жұмыста Қазақстандағы Адам дамуының мәселелері де
кеңінен талқыға салынады. Нақты БҰҰ-нің мәліметтеріне сүйене отырып дүние
жүзінің дамыған мемлекеттерімен салыстырылады.
Дүние жүзінде Адам даму концепциясының пайда болғанына көп уақыт өткен
жоқ, алайда қазір ол кез-келген мемлекеттің жалпы ахуалын анықтайтын ең
танымал индекс десек қателеспейміз. Соның ішінде 1995 жылдан бастап жыл
сайын есептеліп келе жатқан еліміз үшін де бұл индекс өте маңызды. Негізгі
акцент Алматы облысына аударылады.
Отандық білім беру, денсаулық сақтау және елдегі маңыздылығы жоғары
тұрмыс жағдайына сипаттама беріледі. Кемшіліктері мен артықшылары туралы
пікір айтылады.
Түйінді сөздер: экономика, жан басына шаққандағы Жалпы ішкі
өнім(ЖІӨ), күтіліп отырған өмір ұзақтығы, білім беру, оқумен қамтылу,
Сатып алу парутеті(САП), Халық кедейлік индексі(ХКИ), Гендрлік факторларды
ескеретін даму индексі(ГФДИ), адам капиталы, БҰҰ .
Бітіру жұмысыныңң өзектілігі Қазақстан Республикасында Адам даму
коннцепциясының, оның ішінде Адам даму индексін барынша жақсартудың
маңыздылығы.
Тақырыптың зерттеу мақсаты Адам даму индексіне кіретін үш көрсеткішті
Қазақстанда жақсарту арқылы , мемлекеттегі адамдарға барынша кең таңдау
мүмкіндігін ұсына отырып, олардың ұзақ әрі сау, білім алып және қалыпты
өмір сүру үшін қажетті ресурстарға қолын жеткізуге мүмкіндік беру болып
табылады.
Жұмысқа келесідей тәсілдер қолданылды: ғылымми ізденістер,
ақпаратты жинақтап, сұрыптап, анализдеу тәсілі, түрлі әдебиетпен танысу.
ГЛОСАРИЙ:
Адам даму индексі-мемлекеттің жеткен жетістігін үш -күтіліп отырған өмір
ұзақтығы, сауаттылық деңгейі және жан басына шаққандағы Жалпы ішкі
өнім(ЖІӨ) көрсеткіштерінің көмегімен бағалау болып табылады.
Депопуляция-халық санының азаюы.
Сауаттылық- бұл адамның күнделікті өмірде қысқа мәтін оқып, түсініп, оны
қысқаша жазып беру мүмкіндігін айтады.
Оқумен қамтылу-5-пен 24 жас аралығындағылардың оқу үрдістерімен
қамтылуы.
Жұмыссыздық(unemployment)- халықтың экокномикалық белесенді бөлігінің
еңбек нарығында сұранысқа ие болмау деңгейін көрсететін әлеуметтік-
экономикалық үрдіс.
Жалпы ішкі өнім-жыл ішінде мемелекеттегі барлық өндірілген тауар мен
қызметтердің жиынтық құндылығы.
Жалпы ұлттық өнім-ол да жалпы ішкі өнім секілді, тек мұнда шет
мемлекеттерден алған табысы қосылып, шет мемлекетке алып кеткен табыс
алынады.
Халықтың кедейлік индексі(ХКИ-1, ХКИ-2)-таза ауыз суға қолы жетпейтін
халықтың үлесі; 5 жасқа дейінгі салмағы жетпейтін балаларың үлесі; ересек
халықтың сауатсызық көрсеткіші.
Адам дамуы-адам өмірінің барлық аспектісінде адамды неғұрлым үлкен
таңддаумен қамтамасыз ету. Ең бастысы ұзақ әрі сау өмір сүру, білім алу
және қалыпты өмір сүру үшін қажетті материальдық ресуррсарға қол жетімді
болу.
Білім алу – Адам даму концепциясы тұрғысынан қарағанда адам өмрінің көп
бөлігін қамтитын күрделі, әрі ұзақ процесс.
Білім беру даму индексі(БДИ)- халықтың жалпылама бастауыш оқу үрдісімен
қамтылуы, ересек халықтың сауаттылық көрсеткіші, орта мектепті бітірушілер
үлесі мен гендрлік паритет секілді көрсеткіштердің жиіні.
Жоспар:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1. Адамзат даму потенциалының мәні және мазмұны (теориялық
негіздері) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 6
1.1 Адамзат дамуына концептуальды
көзқарас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Адамзат дамуының негізгі көрсеткіштері және олардың
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Адам даму индексінің есептеуіштері және құрамдас
бөлшектері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.4 Адамзат дамуының Қазақстандағы
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... .20
2. Қазақстандағы адамзат дамуының жалпы сипаттамасы және
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.1. Халық. Денсаулық, өмірдің ұзақтығы, өлім-жітім, сәбилік өлімді қоса
есептегенде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2. Білім беру және оның
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.3. Халықтың тұрмыс
жағайы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
2
3. Алматы облысы бойынша АДИ. Алматы облысы халқына жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.1. Денсаулық және өмірдің
ұзақтығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3.2. Білім беру және адамзат
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 41
3.3. Тұрмыс жағдайы және адамзат
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 47
Кіріспе
Соңғы он жылдықта бүкіл әлемде адам даму концепциясы терминінің өте
танымал болып бара жатқаны байқалуда. Ұлттың ең басты байлығы-ол оның
адамдары. Дамудың мақсаты – бұл адамдардың ұзақ, сау әрі шығармашылық
өмір сүретін ортаны қалыптастыру болып табылады. Бұл қарапайым, алайда
басты шындық материалдық және қаржылық игіліктерге жету процесінде жиі
ұмытылып жатады. Бұл 1990 жылы шыққан адамзат дамуының бірінші есебінің
алғашқы қатарларында айтылады. Концепция адамды саяси, экономикалық және
әлеуметтік үрдістердің басты мақсаты қылып қояды. Ал көптеген экономикалық
теорияларда адам капиталға, яғни байлыққа жететін құрал ретінде ғана
қарастырылған.
Осы концепцияның қарапайымдылығы мен тиімділігі халықаралық
қауымдастықтың көңілінен шығып, қазіргі уақытта кеңінен қолданып келеді.
Бұл мемлекетттердің өздерінің ұлттық есептерін жасай оырып, мемелекет
ішіндегі кейбір даму мәселелерін шешуге септігін тигізуде.
Адам дамуы есептері кедейлік, мемлекеттік дұрыс басқару, білім алу ,
денсаулық, теңдік және тағы басқа осы сияқты өзекті мәселелерге көңіл
аудартты.
Жалпы бұл анализ Адам даму индексін (АДИ) есептеу арқылы мүмкін болды.
Осы индекс арқылы дұрыс саяси шешімдер қабылдау үшін қажетті мемлекеттегі
жалпы ішкі ахуалды анализдеуге болады. АДИ-мен мемлекеттерді бір-бірімен
салыстыруға өте қолайы. Алайда тек АДИ-ге сүйене отырып мемлекеттегі адам
дамуы туралы пікір айту дұрыс емес.
Осы себептен біздің елде халықтың кең ауқымын осы концепциямен
таныстыру мәселесі тұр. Қазіргі уақытта елімізде адам дамуына арналған
әдебиеттер өте аз. Ал мемелекеттік тілде жоқ десек те қателеспейміз.
Осы бітіру жұмысымда Адам даму концепциясын ашып сипаттауға тырыстым,
әрине, Адам аму индексіне акцент қоя отырып. Қазақстандағы АДИ-нің негізгі
көрсеткіштері мен олардың даму тенденциялары кеңінен талқыа салынады.
Елдегі есептеудің осал жерлері сөз болады.
1. Адамзат даму потенциалының мәні және мазмұны (теориялық негіздері)
1.1 Адамзат дамуына концептуальды көзқарас
Адам дамуы (ағылшын сөзінен Human development) кей кездерде адам даму
потенциалының дамуы ретінде аударылады. Бұл адамдарды кең ауқымды
таңдаумен қамтамасыз ететін үрдіс. Ұстанымды, бұл таңдаулар уақыт ағымына
сәйкес өзгеріп отыруы мүмкін. Алайда адам дамуының барлық кезеңінде басты
аспекті болып ұзақ әрі сау өмір сүріп, білім алу және қалыпты өмір
деңгейінде ғұмыр кешу үшін керекті ресурстарға қол жетімді болуы болып
қала береді. Егер адамда осы негізгі таңдауларға қолы жетпесе, онда
адамның басқа мүмкіндіктерге жолы болмайды.
Алайда адам дамуы осыменен ғана шектеліп қоймайды. Қосымша аспектілер
саяси, экономикалық және әлеуметтік дербестіктен мүмкіндігіне , өзіндік
адамдық қасиетке ие болу және кепілденген адам құқығына иемденуге дейін
құбылып тұрады.
Концепция адам дамуының екі жағын бөліп қарайды. Біріншісі-
денсаулықты және білімді жақсарту секілді адам қасиеттерінің қалыптасуын
қарастырса, ал екіншісі- осы қасиеттерді жұмыста, мәдени, әлеуметтік және
саяси өмірде пайдалануын қарастырады. Егер адам даму деңгейі осы екі
жақтың тепе-теңдігін қамтамасыз ете алмаса, онда ол өз кезегінде адамда өз
өміріне деген қанағаттанбауына әкелуі мүмкін.
1980 жылдың ортасынан бастап адамзат және адамзат дамуы қоғамық
прогрестің мақстаты туралы идеялар экономикалық зерттеулерде,
дүниежүзілік қоғамдастық проектілерінде және ұлттық даму бағдармаларында
қолдау таба бастады(Haq and Kirdar, 1986, 1987, 1988, 1989).
1987 жылы БҰҰ дамуды жоспарлау комитеті өзінің 1988 жылғы есебін
экономиканы құрылымдық қайты құрудың гуманитарлық аспектілеріне арнауға
шешім қабылдады. Адам дамуының концептуальды көзқарас негізіне Махбуб аль-
Хак, К. Гриффин және Дж. Найта жасалған зерттеу нәтижелері жатты(VN
Committee for Deveopment Planning, 1988; Griffin, Knight 1989, 1990).
БҰҰ-нің даму программасы бойынша жұмыс жасайтын эксперттер құрастырған
адам дамуына концептуалды көзқарас адам таңдау мүмкіндігін ұлғайтумен
қатар, адам жеткен ауқаттылық деңгейін көрсетеді(VNDP, 1990:10).
Таңдау мүмкіндігінің ұлғаюын айтқан кезде, бұл таңдау уақыт өте келе
өзгеретін адамды толғандыратын мәселелерді қамтитінің ескеруіміз керек.
Адамдарды саяси, экономикалық-әлеуметтік дербестік, көшу және тұрақтау
еркіндігі, жанұя құру, өзінің шығармашылық қасиетін таңыту, адам құқығына
кепілдік, сыйластық сияқты құқықтар тізімі жоғары бағаланады. Қоғам
дамуының басты мақсаты,- деп жазады өзінің бірінші 1990 жылғы Адам даму
есебінде Махбуб уль-Хак – бұл адам ұзақ, сау, әрі қалыпты өмір сүретін
ортаны қалыптастыру. Халықтардың шынайы байлығы-адамдар. Бұл қарапайым
шындықты кейде ұмытып жатады.
Аристотель: Байлық- бұл біз өмірде іздейтін игілік емес, ол тек
пайдалы және басқа мақсаттарға жету үшін қажет
деп жазғандай(БҰҰ-ң 1994 жылғы Адамзат дамуы есебінде айтылып өтті).
Адам өз потенциалын ашу үшін таңдау мүмкінігіне ие болу керек. 2001
жылғы Адам дамуы бойынша есебінде ... .. - бұл адамдар өздерінің
қызығушылығы мен қажеттілікткріне сай өздерінің толық потенциалын
дамытатын, шығармашылық, продуктивтік салтын жүргізетін орта қалыпттастыру
болып табылады . Адам дамуының басты шарты болып ұзақ әрі сау өмір сүру,
жақсы хабардар болу, қоғам өміріне қатысу болып табылады. Осылардың
барлығы болмаса, басқа мүмкіндіктер қол жетімсіз болады.
Алдыңдағы даму концепциялар материальдық байлықтың дамуына негізделді.
Шынымен де, материальдық байлық адамдар өмірінде үлкен маңызға ие, дегенмен
бұл маңызыдылықты асыра сілтеуге болмайды:
1. Байлық демократия, әйелдер мен ерлердің тең құқығының, ұлттық
дәстүрдің сақталуына алғышарт бола алмайды;
2. Байлық өздігінен құқықтық тәртіпке және әлеуметтік өмірге
кепілдік бере алмайды;
3. Адамның барлық қажеттіліктері материальдық баюға келіп
тірелмейді. Мәселен, ұзақ және сау өмір салты, мәдениетке және
ғылымға қатысу, шығармашылық және қоғамдық белсенділік қоршаған
ортаның сақталуы байлықтың көбеюіне қарағанда маңыздырақ
құдылыққа айналып келе жатыр.
Адам даму концепциясы экономикалық және адам дамуын төрт түрлі жолмен
оптимизациялауды ұсынады:
• Білімге, денсаулық сақтауға, кәсіби дайындыққа инвистицияны көбейту ;
Адам дамуының материалдық негізін қамтамасыз ете отырып, байлық пен
табыстың барынша адал таралуына қол жеткізу;
• Дүние жүзілік әлеуметтік сфераның экономикалық базасын нығайта отырып,
әлеуметтік шығындарды теңестіруге жету.
Адамдардың таңдау мүмкіндіктері, соның ішінде белгілі жағдайларға
байланысты мүмкіндіктері шектеліп келген топтарға (әйелдерге) ерекше назар
аудара отырып, саяси, экономикалық және әлеуметтк сфераларда іске асыру.
Негізінен Адам дамуы идеясы жаңа емес, ол тек ескі қалған мұраға жаңа
көзқарас болып табылады. Адам дамуының ең алғашқы көріністерін адамзат
тарихының алғашқы кезеңдерінде байқауға болады. Осылайша, Аристотель атап
өтті, байлық- бұл біз өмірде іздейтін игілік емес, ол тек
пайдалы және басқа мақсаттарға жету үшін қажет(БҰҰ-ң 1994
жылғы адамзат дамуы есебінде айтылады).
Ең бірінші экономикалық дамуда адамның ролін қарастырған экономикалық
теория классиктері. А.Смитт және оның ізін жалғастырушылар адамды тек
байлықтың шығар көзі ғана емес, сонымен қатар қоғамдық байлықтың бөлігі
ретінде ретінде қарастырады.
ХХ-ғысырдың аяғына дейін негізінен экономикалық ой капиталдың жиналуы
аналысында қалыптасқан. Прогресті анықтайтын әмбебап факторлар болып,
капиталдың жиналуы және материальдық-тауарлық факторлар есептелінді. Алайда
материальдық байлықтың шығу тегін анализдеу адамның экокномикадағы роліне
деген жаңа көзқарасқа алып келді.
Бұндай түсінік Т. Шульцтің(Shulz T.W.) адам каптиталы теориясымен
келді. ХХ-ғасырдың басында өндірістік еңбекті көтерудің мақсатымен ол
қалдықты фактор сияқты белгісіз факторды анықтап берді. Одан кейін бұл
факторлар осы ғалымның білім алу арқылы капиталдың жиналуы, адам
капиталына инвестициясияқты атақты жұмыстарында адам қалыптастыратын және
дамытатын еңбекке деген мүмкіндіктің артуына өзгертілді.
Осы теорияның бөлек қаралуы өндірістік емес сфера болып қарастырылып
келген білім алу, ғылым мен денсаулық сақтаудың экономикадағы дұрыс ролін
анықтауға мүмкіндік берді.
Кесте – 1
Негізгі экономикалық теориялардың адам даму концепциясынан айырмашылығы
Экономикалық өсу ЖІӨ-нің өсуі маңызды, алайда адамзат дамуына
теориясы жеткіліксіз. Кейбір қоғамда жалпы табыс көзінің жоғары
болғанына қарамастан, жалпы даму мардымсыз. Өйткені
кейбір құндылықтар ескерілмеген.
Адам капиталы Адам капиталы және адам ресурстарының дамуы теориялары
теориясы адамды даму мақсаты емес, тек құрал ретінде
қарастырады. Бұл теориялар көбінесе дамудың ресурстық
жағын қарастырады. Бұл теорияларда адам тауардың
өндірісін қолдап отыратын құрал ретінде ғана
қарастырылады. Алайда адам-бұл тек өндіріс құралы ғана
емес, сонымен қатар бұл процесстің соңғы мақсаты және
бенефициариі. Адам капиталы теориясы адамзат дамуының
бір бөлігі ғана.
Ауқаттылық Бұл теория адамды даму үрдісіне қатысатын белсенді
теориясы мүшесі ретінде емес, тек даму бенефецариясы ретіне
қарасырады. Теорида көңіл көбінесе өндірістік
құрылымына емес, таралуына аударылады.
Негізгі Негізгі қажеттіліктер концепциясында тамақ, су,
қажеттіліктер киім, үй, денсаулық сақтау сияқты елдің кедей бөлігіне
теориясы керекті тауар мен қызмет көлеміне назар аударылады.
Концепцияда адамға таңдау мүмкіндігі емес, жоғары
айтылып кеткен тауарлар мен қызметтерді халыққа жеткізу
болып табылады.
Адам даму Адам даму концепциясы осы барлық теорияларға
концепциясы қарама-қарсы. Адам мүмкіндіктерін ұлайту мен
пайадлануды және өндірістік таралуды қосып қарайды.
Теорияда адам қажетті тұрмыс деңгейінде өмір сүру үшін
керекті ресурсарға қол жеткізу керектігі сипатталады.
Жалпы Адам даму концепциясы-кешендік және динамикалық
процесс.
2. Адам дамуының негізгі көрсеткіштері және олардың сипаттамасы
Адам даму потенциалының көрсеткіштері үш топқа бөлінеді:
1. Адамзат дамуына интегральды баға беретін;
2. Адамзат дамуы интегральды бағалаудың негізгі құраушыларын
сипаттайтын;
3. Адамзат дамуының басқа аспектілерін сипаттайтын.
1. Адам дамуына интегральды баға беретін көрсеткіштерге:
- адам даму индексі(АДИ);
- гендерлік факторларды ескеретін даму индексі(ГФДН);
- әйел мүмкіндіктерінің ұлғаю көрсеткіші(ӘМҰК);
Адам даму индексі (АДИ) төменде нақты сипатталады.
Келесі көрсеткіш –гендерлік факторларды ескеретін даму индексі. Бұл
көрсеткіш АДИ-ға корректировка ретінде қолданылады. Өйткені бұл
көрсеткіштің құрамдас бөліктері АДИ-дан айырмашылығы жоқ, тек екі жынысты
бөліп,бөлек-бөлек есептейді.
Бұл көрсеткіш әйелдер мен ерлердің қоғамдағы теңсіздігін анықтау үшін
қолданылады.
Әйел мүмкіндіктерінің ұлғаю коэффициенті (ӘМҰК)- әйелдердің саяси және
экономикалық өмірге белсенді қатысу мүмкіндіктерін сипаттайды. ГФДИ-дан
айырмашылығы –ӘМҒК жекелеген салаларда теңсіздікті анықтайды.
Келесі көрсеткіштің бірі, бұл-халық кедейлік индексі(ХКИ-1, ХКИ-
2) Егер АДИ жалпы прогресты анықтайтын болса, ХКИ прогрестің таралуын
және халықтағы мұқтажддықтың сақталуын өлшейді. Дамушы елдердегі кедейлік
деңгейін өлшеу үшін халық кедейлік индексі ХКИ-1, ал дамыған елдерде ХКИ-2
қолданылады.
Кесте – 2
Адам дамуын көрсететін индекстер
Күтіліп отырған Білім беру Қалыпты өмір сүру Қоғамдық
өмірдің ұзақтығы өмірге қатысу
немесе
әлеуметтік
шектелу
1 - 3 4 5
АДИ Туылғандағы 1)Ересек Жан басына
болжанып отырған халықтың шаққандағы Ж1Ө
өмір ұзақ-ы сауаттылық (САП АҚШ долл)
көрсеткіші
2) Балалардың
мектептік
біліммен
қамтылу
қосындысы
ХКИ-1 Адам Ересек Экономикалық
туылғандағы,оның халықтың мұқтаждық:
40жасқа дейін сауатсыздық өлшенетіндер
жетпей ықтималдығыкөрсеткіші қауіпсіз суға қолы
жетпей жүрген
пайызбен
шаққандағы
халықтың үлесі,
қалыпты салмаққа
жетпейтін 5жасқы
дейінгі балалардың
үлесі.
ХКИ-2 Адам туылғандағы, Ересек Кедейлік сызығынанҰзақ мерзімді
оның 60жасқа халықтың төмен өмір сүретінжұмыссыздық
жетпеу ықтималдығытолығымен жәнехалықтың үлесі. деңгейі(12 ай
бөліктік және одан да
функциясы көп)
сауатсыз
ересек
халықтың
пайыздық
үлесі.
Еркектер мен 1)Еркектер менӘйелде мен
әйелдер әйелдердің еркектердің еңбек
туылғандағы сауаттылық табысының бағалау
болжанып отырған коэффициенті көрсеткіші.
өмір ұзақтығы. 2)Ұлдар мен
қыздардың 1,2
және 3деңгейлі
білім алумен
қамтылу
коэффициенті
2 . Адам дамуына интегральды баға беретін көрсеткіштерге адам
дамуының негізгі(базалық) көрсеткіштері жатады. Осыларға қос
жыныстағыларға да бірдей келесі көрсеткіштер жатады.
- Туылғандағы болжанып отырған өмірдің ұзақтығы , белгілі жасқа дейін
жетпеген халық үлесі (40 және 60 жасқа дейін);
- Ересек жастағы халықтың сауаттылық көрсеткіші (15 және одан жоғары
жастағылардағы сауатты адамдардың үлесі ), ересек халықты сауатсыздық
деңгейі (немесе функционалдық сауаттылық);
- 5-24 жас аралығындағыларда оқып жатқандардың үлесі (5-24 жылғы
оқумен қамтылуы);
-Жан басына шаққандағы табыс (сатып алу мүмкіндігі бойынша, ЖІӨ
доллармен жан басына шаққанда) .
Адам дамуының базалық көрсеткіштері адам дамуының үш компонентіне
сәйкес келеді, олар ұзақ өмір сүру, білімділік және тұрмыс деңгейі. Осы
компоненттердің әрқайсысы адам мүмкіндіктерінің негізгілерін қамтиды.
Осылайша, ұзақ өмір сүру –ұзақ әрі сау өмір сүруді білдірсе, білімділік-
білім алу, қоғамдық өмірге араласуды, өмір сүру деңгейі-қалыпты өмір сүруге
қажетті ресурстарға қол жеткізуді білдіреді.
Адамзат даму потенциалының көрсеткіштері. Ұзақ өмірді сипатттайтын
көрсеткіштер. Ұзақ өмірді сипаттайтын көрсеткіш ретінде туылғандағы күтіліп
отырған орташа өмір ұзақтығы алынған. Қысқаша көбінесе күтіліп отырған өмір
ұзақтығы деп айтылады. Осы көрсеткіш дүние жүзілік статистикада кеңінен
қолданылады.
Бұл көрсеткішті толықтыратын қосымша ретінде белгілі жасқа дейін өмір
жасы жетпеген халықтың үлесі көрсеткіші бар. Бұл көрсеткіш Халықтың
кедейлік индексін (ХКИ) қолданады және халықтың ұзақ әрі сау өмір сүру
мүмкіндігін есептеуде шектелуін сипаттайды.
Білімділікті сипатттайтын көрсеткіштер. Білімділік-15 және одан
жоғары сауатты халықтың үлесі мен 5 және 24 жастың аралығындағылардың
оқумен қамтылу көрсеткішімен сипатталады.
Сауаттылық-бұл күнделікті өмірге байланысты мәтінді оқып, түсініп және
соны қысқаша жазу мүмкіндігі.
Дамушы елдерге сауаттылық-бұл білімділіктің ең басты көрсеткіші.
Өйткені оған Адам даму индексін есептегенде оқумен қамтылу индексіне
қарағанда көп көңіл аударылады. Дамыған елдерде сауаттылық көрсеткіші 100%-
ға жақындап келе жақандықтан, бірінші дүние жүзілік адам дамуы есебінде
прогресті бағалау үшін білім алудың жоғары сатыларын есептеу ұсынылған.
Ескеретін бір жәйт ересек халықтың сауаттылық көрсеткіші, белгілі
уақыт аралығында қалыптасатын жағдай (10-20 жыл). Сондықтан соңғы жылдары
қалыптасып жатқан білімділік деңгейінің көтерілу тенденцияларын есептеу
үшін, білімділік екінші халықаралық есебінен кейін екі негізгі базалық
көрсеткіш комбинациясы арқылы бағаланатын болды: ересек халықтың сауаттылық
деңгейі мен 25 және одан жоғары тұлғалардың орташа оқу мерзімімен.
Алайда бұл көрсеткішті есептеудің индустриальды дамыған елдердің
өзінде қиын болғандықтан оны толығымен оқумен қамту көрсеткішімен
ауыстырды.
Оқумен қамту-білім алудың барлық сатысында жас айырмашылығына
қарамастан оқып жатқандардың 5-24 жас аралығындағы халық санына қатынасы.
Өмір сүру деңгейін сипаттайтын көрсеткіштер. Өмір сүру деңгейі қалыпты
өмір сүру үшін қажет материальды ресурстарға қол жетімділік болып табылады.
Қалыпты өмір сүру түсінігіне салауатты өмір салты, ақпарат алмасу және
қоғамдық өмірге белсене араласу қосылады. Бұл аспект адам таңдау
мүмкіндігін ұлғайтатын құрал, алайда таңдаудың өзі емес.
Өмір сүру деңгейін сипаттайтын идеалды сипаттама адам мүмкіндіктерінің
даму және іске асыруын көрсететін барлық факторларды ескеруі қажет. Осыдан
оны есептеу өте күрделі мәселеге айналып отыр.
Өмір сүрудің материалдық деңгейін есептейтін тура көрсеткішті таңдау
қиындығына байланысты жаңа базалық көрсеткіш ойлап табылды. Ол жан басына
шақққандағы жалпы ішкі өнім (ЖІӨ). Жалпы ішкі өнім халықаралық деңгейде
есептелу үшін АҚШ долларына конвертациялануы керек. Ол сатып алу
парутетімен есептеледі(САП(парутет покупательской способности)).
Адам даму индексі(АДИ)-бұл қоғамның прогресті дамуын көрсететін шама.
Алайда бұл көрсеткіш мемлекеттегі барлық мәселелерді ескере алмайды.
Мысалы, АДИ көрсеткіші жоғары елдердің көбісінің туу көрсеткіші мемлекеттің
қаапайым өзінің санын толықтыруға жепейді. Ол мемлекеттердің саны көбінесе
халықаралық миграция үлесінен көтерілуде.
АДИ жоғары отыз елдің алтауында (Германия, Италия, Австрия, Словения,
Греция, Жапония) өлім-жітім көрсеткіші туу көрсеткішінен асты немесе
теңесті. Сонымен қатар жеті ел халықтың азая бастауы табалдырығына жақындай
түсуде. Ал қарапайым бала туу коэффициенті (бір әйелге екі баладан) АДИ
жоғары елдердің арасында тек Израль(2,8), Исландия(2,1), АҚШ(2,0) және Жаңа
Зеландияда(2,0) бар. Осыларға жаңадан азаю көрсеткішінен қарпайым қайта
өндірс деңгейіне жеткен Францияны қосуға болады(2,0).
АДИ көрсеткішінің және мемлекет рейтингінің өсуі жанұя дағдарысы, бір
балалықтың және мүлдем баласыздық(чайлдфри, ағылшынның child free-
балалардан бос), сонымен қатар депопуляция-хаық санының азаюы және
өлімнің туудан жоғары болуы(халықаралық миграция ноль немесе теріс баланс
болғанда) секілді жағымсыз процестермен ілесіп отыруы мүмкін. Осы
мәселелерге халықтың қартаюы, туу көрсеткіші төмен елдердің шет
мемлекеттен келетін еңбек ресурстарға тәуелді болуы.
Қазір демографиялық процестерді, яғни халықтың азаюы немесе жай ғана
бір қалыпта сақталуын көрсететін индикаторларды адам дамуына қосу
қажеттілігі тұр.
Қазірдің өзінде дүние жүзі халқының жартысынан көбісінің туу
көрсеткіші қарапайым қайта өндіріс көрсеткішінен төмен мемлекеттерде
тұруда. Осы мемлекеттердің көбісін депопуляция задаптары ойланддыруда. Олар
бұл мәселені ұлттық қауіпсіздік және ұлт ретінде сақталу дәрежесінде
қарастыруда.
2000-2005 жылдардағы дамыған елдердегі туу коэффициенті бір әйелге
1,6 деңгейіне түсіп кетті. Сондықтан да, 1976 жылы дамыған елдердің 21%-да
бала туу өте төмен деңгейде есептелсе, 2005 жылы ондай елердің саны 65%-ға
жетті(United Nations, 2006).
2005 жылы бала туу көрсеткіші өте төмен бағаланған елдің 45 бала
тууды көтеретін саясат жүргізді. Демографиялық саясатқа, оның
теориясына(принциптері, эффективность) және практикасына(нақты
бағдармаларды құру және іске асыру), жаңа заман жағдайындағы демографиялық
үрдіске әсер ететін факторларға және тарихи тәжірибені анализдеуге
қызығушылық артуда.
Жұмыспен қамтылу, жұмыссыздық. Экономикалық өсу адам іс-әрекетінің
нәтижесі болып табылады. Сонымен қатар қосымша жаңа жұмыс орындарының
ашылуы және жаңа жұмыс түрлері ретінде жұмыспен қамтылуға негіз жасайды.
Егер Жалпы ішкі өнім адам дамуында жақсы қалыпты өмір сүру көрсеткіші
ретінде көрініс тапса, онда тиімді, жемісті және жұмыс жағдайына лайықты
төлем-ақы тек табыс көзі ғана емес, сонымен қатар оның шығармашылық
қасиеттерінің қарапайым сөзбен айтқанда адам дамуы сөзінің толық
мағынасында іске асыру болып табылады.
3. Адам даму индексінің есептеуіштері және құрамдас бөлшектері
Адам даму индексі-бұл ЖІӨ(жалпы ішкі өнім) сауаттылық және өмір
ұзақтығы сияқты үш түрлі көрсеткішті қосатын адам дамуының көрсеткіші.
Бұл индекс 1990 жылы пәкістандық экономист Махбуб уль-Хакпен
құрастырылды. 1993 жылдан бастап БҰҰ-нің адам даму потенциалы бойынша
ессебінде қолданып келеді.
Соннымен қатар адам даму индексі әйелдер мен еркектерге, этникалық
және әлеуметтік топтарға және географиялық аудандарға бөлек есептеледі.
Индексті есептегенде үш түрлі көрсеткіш ескеріледі:
• Туылғандағы күтіліп отырған өмір ұзақтығы-өмірдің ұзақтығын
бағалайды;
• Ересек халықтың сауаттылығы және бастауыш, орта және жоғарғы оқу
орындарына түскендердің жалпы жиынтық коэффициенті;
• Жалпы ішкім өнім арқылы көрініс табатын өмірдің материальдық деңгейі.
Ол сатып алу парутеті арқылы есептеледі(АҚШ долларымен).
Индекс осы үш басты адам дамуының аспектісінде мемлекеттердің
жетістігін есептейді.
Осы үш көрсеткіш бойынша жетістікті, бұл мемлекеттің ешқайсысы
жетпеген деңгейге пайыздық мөлшерде бағаланады:
• Күтіліп отырған өмір ұзақтығы- 85 жасқа тең;
• Оқумен қамтылу және сауаттылық деңгейі – 100% мөлшермен;
• Жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнім- 40000$.
Одан кейін осы үшеуінің орташа индексі есептеліп шығарылады.
Күтіліп отырған өмір ұзақтығы (БҰҰ-нің даму бағдарламасымен
анықталған):
Максимальді-85
Минимальді-25
Формула ;
2. Сауаттылық индексі (15 жас және одан жоғары)
максимальді-100%
минимальді -0%
Формула ;
3. 6-24 жас аралығындағы тұрғындарың оқумен қамтылғандардың жиынтық
индексі, оқумен қатылу %
максимальді-100%
минимаьді -0%
Формула ;
4. Білім алудың қол жетімділік индексі:
Қол жекізілген білім алу деңгейі= + ;
5. Жан басын шаққандағы ЖІӨ индексі(АҚШ долларымен САП бойынша):
Максимальді -40000%
Минимальді -100%
Формула ;
6. Адам даму потенциалының индексі:
АДИ=
Максимальді АДИ болуы мүмкін мәні-1, минимальді-0.
АДИ көрсеткіші 1-ге тең болып халықтың өмір ұзақтығы 85 жасқа
тең(бұл барлық мемлекетке бірдей тұрақты мән), жан басына шаққандағы жалпы
ішкі өнім 40000% долларына және 6-24 жасқа дейіңгі адамдардың барлығы
сәйкесінше бастауыш, орта және жоғарғы оқу орындарында оқып, халықтың
сауаттылық көрсеткіші 100%-ға(бұл да барлық мемлекетке тән көрсеткіш) тең
мемлекет ие болады. Қазір бұл көрсеткішке ең жақын АДИ-і 0,944-ке тең
Норвегия орналасқан. АДИ-і нольге тең халықтың өмір сүру ұзақтығы 25
жасқа(бұл тұрақты ең минимальді көрсеткіш), жан басына шаққандағы ЖІӨ(Жалпы
ішкі өнім) 100 АҚШ долларына, мүлдем ешкім оқымайды және сауатсыз болған
мемлекет ие болады. Бұл көрсеткішке адам даму индексі 0,275-ке тең Сьерра-
Леоне жақын.
Жаһандық есептеулерде статистика үш негізгі мәліметтер көзінен
жиналады, ол-Біріккен Ұлтттар Ұйымының халықтың қоныстануы бойынша бөлімі,
ЮНЕСКО мен дүние жүзілік банктің статистика институты.
Осыдан кейін осылардың жай ғана орташа индексі есептеледі.
0,5-тен төмен Адам даму индексін төмен деп есептеу, ал 0,8-ден жоғарыны
жоғарғы даму болып есептеу болып қабылданған.
Бұл көрсеткіштің осал жерлері де баршылық. Мысалы, мемлекет өзінің
тізімдегі орнының қандай факторларға байланысты өзгергенің нақты көре
алмайды(ЖІӨ артуы немесе сауаттылық көрсеткішінен).
Мемлекеттің Адам даму индексі бойынша алатын орны, оның жекелеген
көрсеткіштері бойынша орнымен қатты өзгешеленуі мүмкін. Бұған дәлел ретінде
Жалпы ішкі өнімін жан басына шаққандағы көрсеткіш пен Адам даму индексі
бойынша кейбір мемлекеттердегі үлкен айырма. Мысалы, АҚШ- Адам даму
индексі бойынша 13 орында, ал ЖІӨ жан басына шаққандағы бойынша -6 орында
(Материал из Википедии — свободной энциклопедии, интернет).
Кесте -3
Адам даму индексі бойынша мемлекеттердің орны
Орны
Мемлекет
АДИ
2007 жылы
2006 ж. қар. өзгеруі
2007 ж. мәл.(2009 бас)
2006 ж. қар. өзгеруі
1
▲ (1)
Норвегия
0.971
▲ 0.001
2
▲ (2)
Австралия
0.970
▲ 0.002
3
▼ (2)
Исландия
0.969
▲ 0.002
4
▼ (1)
Канада
0.966
▲ 0.001
5
▬
Ирландия
0.965
▲ 0.001
6
▬
Нидерланды
0.964
▲ 0.003
7
▬
Швеция
0.963
▲ 0.002
8
▲ (3)
Франция
0.961
▲ 0.003
9
▲ (1)
Швейцария
0.960
▲ 0.001
10
▼ (2)
Жапония
0.960
▲ 0.002
11
▼ (2)
Люксембург
0.960
▲ 0.001
12
▬
Финляндия
0.959
▲ 0.004
13
▲ (2)
АҚШ
0.956
▲ 0.001
14
▬
Австрия
0.955
▲ 0.003
15
▲ (1)
Испания
0.955
▲ 0.003
16
▼ (2)
Дания
0.955
▲ 0.002
17
▬
Бельгия
0.953
▲ 0.002
18
▲ (1)
Италия
0.951
▲ 0.001
19
x
Лихтенштейн
0.951
▲ 0.001
Жоғарғы АДИ
Орны
Мемлекет
АДИ
2007 жылы
2006 ж. қар. өзгеруі
2007 ж. мәл.(2009 бас)
2006 ж. қар. өзгеруі
39
▼ (7)
Бахрейн
0.895
▲ 0.001
40
▲ (2)
Эстония
0.883
▲ 0.005
41
▼ (3)
Польша
0.880
▲ 0.004
42
▼ (1)
Словакия
0.880
▲ 0.007
43
▼ (5)
Венгрия
0.879
▲ 0.001
44
▼ (4)
Чили
0.878
▲ 0.004
45
▬
Хорватия
0.871
▲ 0.004
46
▼ (3)
Литва
0.870
▲ 0.005
47
▲ (12)
Антигуа және Барбуда
0.868
▲ 0.008
48
▼ (4)
Латвия
0.866
▲ 0.007
49
▼ (3)
Аргентина
0.866
▲ 0.005
50
▼ (3)
Уругвай
0.865
▲ 0.005
51
▼ (3)
Куба
0.863
▲ 0.007
52
▼ (6)
Багамы
0.856
▲ 0.002
53
▼ (2)
Мексика
0.854
▲ 0.005
54
▼ (4)
Коста-Рика
0.854
▲ 0.005
55
▼ (3)
Ливия
0.847
▲ 0.005
56
▼ (3)
Оман
0.846
▲ 0.003
57
▼ (3)
Сейшель Аралдары
0.845
▲ 0.004
58
▲ (3)
Венесуэла
0.844
▲ 0.011
59
▼ (4)
Сауд Арабиясы
0.843
▲ 0.003
60
▼ (2)
Панама
0.840
▲ 0.007
61
▼ (5)
Болгария
0.840
▲ 0.005
АДИ-і төмен
Орны
Страна 1
АДИ 6
9
2007 жылы ▲
2006 ж.қар.өзг. (
7
2007 ж. мәл.(2009 бас )
2006 ж. қар. өзгеруі [
p
159 i
▬ c
Того ]
0.499
▲ 0.001 Л
и
160 б
▲ (2) е
Малави р
0.493 и
▲ 0.009 я
0
161 .
▬ 4
Бенин 4
0.492 2
▲ 0.005 ▲
0
162 .
▼ (4) 0
Восточный Тимор 0
0.489 8
▲ 0.005
1
163 7
▲ (3) 0
Кот-д’Ивуар ▼
0.484 (
▲ 0.002 3
)
164 [
▼ (1) p
Замбия i
0.481 c
▲ 0.008 ]
165 Г
▼ (1) в
Эритрея и
0.472 н
▲ 0.005 е
я
166 0
▼ (13) .
Сенегал 4
0.464 3
▲ 0.002 5
▲
167 0
▼ (2) .
Руанда 0
0.460 0
▲ 0.005 2
168
▼ (8)
Гамбия
0.456
▲ 0.003
• ▲ = өсу
• ▬ = қалыпты
• ▼ = азаю
1.4 Адамзат дамуының Қазақстандағы ерекшеліктері
1995 жылы елімізде БҰҰ бағдарламасымен Адам даму бойынша алғаш рет
есеп дайындалды. Осыдан кейін жалпы мемлекет тарапынан Адам даму
концепциясына деген қызығушылық артты.
Қазақстандағы алғаш Адам дамуы бойынша есеп кезіңдегі КСРО елдеріндегі
саяси, экономикалық және әлеуметтік құрылымдаындағы жаһандық өзгерістер
кезеңінде шықты. Сондықтан да бұл есептің негізгі мақсаты еліміз
тәуелсіздік алғаннан бергі жағдайды анализдеу болды. Бірінші есепті
дайындауда басты қиындық негізгі түсініктер мен терминдерді анықтауға
байланысты болды. Осылайша адам дамуы түсінігін әлеуметтік даму, еңбек
ресурстарының дамуы немесе гуманитарлық даму сияқты түсініктерге ауыстру
ұсынылды. Алайда бұл түсінік дүние жүзілік адам даму баяндамаларында
қабылданғандай сақталып қалды.
1996 ылы Адам дамы туралы ұлттық есепте 1995 жылы басталған дәстүр
бойынша адам даму тенденциялары сипатталды. Ал 1997 жылғы ұлттық есепте тек
даму тенциялары ғана емес, сонымен қатар экономикалық-әлеуметтік үрдістерге
кешендік жүйелік зерттеу жүргізілді.
Осылайша 1997 жылдан бастап Адам даму концепциясының мемлекетте
практика жүзінде тиімділігі байқала бастады. Алғашында негізгі көңіл
мемлекет ретінде қалыптасуға бөлінсе, одан кейін әлеуметтік сфераны
көтеруге аударыла бастады.
КСРО-нің құлауы , сәкесінше мемлекееттер арасындағы әлеуметтік-
экономикалық байланыстардың үзілуіне байланысты барлық кезіндегі одақтас
республикаларда Адам даму динамикаларының тенденциялары ұқсас болды.
Тәуелсіздігінің бірінші он жылдығында бұл мемлекеттердің экономикалық,
қаржылық көрсеткіштерімен қоса, адам даму деңгейі де күрт төмеңдеп кетті.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі бірінші кезеңде мемлекеттер ең бастысы
мемлекеттік билікті күшейтуге көптеп назар аударды. Ал Адам дамуын екінші
орынға ысырып тастады немесе мүлдем ескермеді. Тек 1995 жылы жалпы
ахуалдары түзеле бастады, мемлекеттер нарықтық қатынастарды реттей
бастағаннан кейін ғана Адам дамуы көтеріле бастады.
1996 жыдан бастап ТМД елдеріндегі экономиканың көтерілуі жан басындағы
шаққандағы ЖІӨ-нің көтерілуіне, ал ол сәйкесінше АДИ-дің көтерілуіне
септігін тигізді. Алайда көптеген шешілмеген әлеуметтік мәселелер қалып
отырды. Осы мәселелерге назар аудармау жұмыссыздық, халықтың тұрмыс
жағдайының төмендеуі секілді жағымсыз үрддістерге алып келді.
Беларусь, Ресей, Қазақстан, Украина және Түркменстан күтіліп отырғанн
өмір сүру ұзақтығының төмеңгі деңгейіне қарамастан, жан басына шаққандағы
ЖІӨ-нің салыстырмалы түрде жоғары болу себебімен Адам даму индексі
көрсеткіші салыстырмалы түрде жоғары.
Ал Армения, Грузия және Әзірбайжан, керісінше, жан басына шаққандағы
ЖІӨ үлкен емес, алайда салыстырмалы түрде туылғандағы күтіліп отырған өмір
сүру ұзақтығы жоғары болғандықтан, бұл мемелекеттер жалпы рейтингте
салыстырмалы түрде жоғары орналасқан.
Өзбектсан, Қырғызтан, Молдова және Тәжікстанға жан басына шаққандағы
ЖІӨ де, туылғандағы күтіліп отырға өмірдің ұзақтығы көрсеткіштерінің де
төмен болуы тән, сондықтан да олар ТМД-да Адам даму индексі бойынша ең
соңғы орындарда.
Осылайша біз еллдерді үш топқа бөлуге болады. Сол үш топтың өзінің
алдында Адам дамуы бойынша өз қоятын мақсаттары бар.
Кесте – 4
Қазақстандағы адам даму балансы
Прогресс Қажеттіліктер
1 2
Адам даму индексі
1995 жылы 0,768(1991ж)-ден 0,726 Алайда региондық айырмашылық өте
түсуінен кейін АДИ ,1996 дылдан үлкен. 2002 жылы Жамбыл облысындағы
бастап түзеле бастады. 2002 жылы 0,708-ден Атыраудағы 0,869-ға
0,777 жетсе, 2009 жылы 0,804 дейін.
дәрежесінде.
Өмірдің ұзақтығы
Күтіліп отырған өмір ұзақтығының Алайда сонымен қатар бұл
1991-жылдан(67,6) 1995 жылға (63,5)көрсеткіштің әйелдер мен ерлер
дейін азаюынан кейін бұл арасында үлкен айырмасы байқалады.
көрстеткіштің көтерілгенің Ерлер-62,58, әйелдер-73,47(2009)
байқаймыз(2009 жылы-67,87жас)(ҚР
статистика бойынша агентігі).
Білім беру
Оқудың бастапқы сатысымен Региональдық оқумен қамтылу деңгейі
балаларддың қамтылуы жоғары. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
География факультеті
Экономикалық, әлеуметтік және саяси географиясы кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Адам даму индексі Алматы облысы мысалында
Орындаған:
4 курс студенті ___________________________
(қолы, күні)
Ғылыми жетекші:
г.ғ.к., доцент ___________________________
(қолы, күні)
Норма бақылаушы:
г.ғ.к., доцент ___________________________
(қолы, күні)
Қорғауға жіберілді:
“ 09 ” 06 2010ж.
Кафедра меңгерушісі:
г.ғ.к., доцент ___________________________
Алматы , 2010
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы Алматы облысы мысалында Адам даму индексі.
Бұл жұмыста жалпы Адам даму концепциясына түсінік беріле отырып, оның
теориялық негізі, сондай-ақ көрсеткіштері, соның ішінде Адам аму индексіне
кеңіне талдау жүргізілді. Жұмыста Қазақстандағы Адам дамуының мәселелері де
кеңінен талқыға салынады. Нақты БҰҰ-нің мәліметтеріне сүйене отырып дүние
жүзінің дамыған мемлекеттерімен салыстырылады.
Дүние жүзінде Адам даму концепциясының пайда болғанына көп уақыт өткен
жоқ, алайда қазір ол кез-келген мемлекеттің жалпы ахуалын анықтайтын ең
танымал индекс десек қателеспейміз. Соның ішінде 1995 жылдан бастап жыл
сайын есептеліп келе жатқан еліміз үшін де бұл индекс өте маңызды. Негізгі
акцент Алматы облысына аударылады.
Отандық білім беру, денсаулық сақтау және елдегі маңыздылығы жоғары
тұрмыс жағдайына сипаттама беріледі. Кемшіліктері мен артықшылары туралы
пікір айтылады.
Түйінді сөздер: экономика, жан басына шаққандағы Жалпы ішкі
өнім(ЖІӨ), күтіліп отырған өмір ұзақтығы, білім беру, оқумен қамтылу,
Сатып алу парутеті(САП), Халық кедейлік индексі(ХКИ), Гендрлік факторларды
ескеретін даму индексі(ГФДИ), адам капиталы, БҰҰ .
Бітіру жұмысыныңң өзектілігі Қазақстан Республикасында Адам даму
коннцепциясының, оның ішінде Адам даму индексін барынша жақсартудың
маңыздылығы.
Тақырыптың зерттеу мақсаты Адам даму индексіне кіретін үш көрсеткішті
Қазақстанда жақсарту арқылы , мемлекеттегі адамдарға барынша кең таңдау
мүмкіндігін ұсына отырып, олардың ұзақ әрі сау, білім алып және қалыпты
өмір сүру үшін қажетті ресурстарға қолын жеткізуге мүмкіндік беру болып
табылады.
Жұмысқа келесідей тәсілдер қолданылды: ғылымми ізденістер,
ақпаратты жинақтап, сұрыптап, анализдеу тәсілі, түрлі әдебиетпен танысу.
ГЛОСАРИЙ:
Адам даму индексі-мемлекеттің жеткен жетістігін үш -күтіліп отырған өмір
ұзақтығы, сауаттылық деңгейі және жан басына шаққандағы Жалпы ішкі
өнім(ЖІӨ) көрсеткіштерінің көмегімен бағалау болып табылады.
Депопуляция-халық санының азаюы.
Сауаттылық- бұл адамның күнделікті өмірде қысқа мәтін оқып, түсініп, оны
қысқаша жазып беру мүмкіндігін айтады.
Оқумен қамтылу-5-пен 24 жас аралығындағылардың оқу үрдістерімен
қамтылуы.
Жұмыссыздық(unemployment)- халықтың экокномикалық белесенді бөлігінің
еңбек нарығында сұранысқа ие болмау деңгейін көрсететін әлеуметтік-
экономикалық үрдіс.
Жалпы ішкі өнім-жыл ішінде мемелекеттегі барлық өндірілген тауар мен
қызметтердің жиынтық құндылығы.
Жалпы ұлттық өнім-ол да жалпы ішкі өнім секілді, тек мұнда шет
мемлекеттерден алған табысы қосылып, шет мемлекетке алып кеткен табыс
алынады.
Халықтың кедейлік индексі(ХКИ-1, ХКИ-2)-таза ауыз суға қолы жетпейтін
халықтың үлесі; 5 жасқа дейінгі салмағы жетпейтін балаларың үлесі; ересек
халықтың сауатсызық көрсеткіші.
Адам дамуы-адам өмірінің барлық аспектісінде адамды неғұрлым үлкен
таңддаумен қамтамасыз ету. Ең бастысы ұзақ әрі сау өмір сүру, білім алу
және қалыпты өмір сүру үшін қажетті материальдық ресуррсарға қол жетімді
болу.
Білім алу – Адам даму концепциясы тұрғысынан қарағанда адам өмрінің көп
бөлігін қамтитын күрделі, әрі ұзақ процесс.
Білім беру даму индексі(БДИ)- халықтың жалпылама бастауыш оқу үрдісімен
қамтылуы, ересек халықтың сауаттылық көрсеткіші, орта мектепті бітірушілер
үлесі мен гендрлік паритет секілді көрсеткіштердің жиіні.
Жоспар:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1. Адамзат даму потенциалының мәні және мазмұны (теориялық
негіздері) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 6
1.1 Адамзат дамуына концептуальды
көзқарас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Адамзат дамуының негізгі көрсеткіштері және олардың
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Адам даму индексінің есептеуіштері және құрамдас
бөлшектері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.4 Адамзат дамуының Қазақстандағы
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... .20
2. Қазақстандағы адамзат дамуының жалпы сипаттамасы және
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.1. Халық. Денсаулық, өмірдің ұзақтығы, өлім-жітім, сәбилік өлімді қоса
есептегенде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2. Білім беру және оның
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.3. Халықтың тұрмыс
жағайы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
2
3. Алматы облысы бойынша АДИ. Алматы облысы халқына жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.1. Денсаулық және өмірдің
ұзақтығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3.2. Білім беру және адамзат
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 41
3.3. Тұрмыс жағдайы және адамзат
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 47
Кіріспе
Соңғы он жылдықта бүкіл әлемде адам даму концепциясы терминінің өте
танымал болып бара жатқаны байқалуда. Ұлттың ең басты байлығы-ол оның
адамдары. Дамудың мақсаты – бұл адамдардың ұзақ, сау әрі шығармашылық
өмір сүретін ортаны қалыптастыру болып табылады. Бұл қарапайым, алайда
басты шындық материалдық және қаржылық игіліктерге жету процесінде жиі
ұмытылып жатады. Бұл 1990 жылы шыққан адамзат дамуының бірінші есебінің
алғашқы қатарларында айтылады. Концепция адамды саяси, экономикалық және
әлеуметтік үрдістердің басты мақсаты қылып қояды. Ал көптеген экономикалық
теорияларда адам капиталға, яғни байлыққа жететін құрал ретінде ғана
қарастырылған.
Осы концепцияның қарапайымдылығы мен тиімділігі халықаралық
қауымдастықтың көңілінен шығып, қазіргі уақытта кеңінен қолданып келеді.
Бұл мемлекетттердің өздерінің ұлттық есептерін жасай оырып, мемелекет
ішіндегі кейбір даму мәселелерін шешуге септігін тигізуде.
Адам дамуы есептері кедейлік, мемлекеттік дұрыс басқару, білім алу ,
денсаулық, теңдік және тағы басқа осы сияқты өзекті мәселелерге көңіл
аудартты.
Жалпы бұл анализ Адам даму индексін (АДИ) есептеу арқылы мүмкін болды.
Осы индекс арқылы дұрыс саяси шешімдер қабылдау үшін қажетті мемлекеттегі
жалпы ішкі ахуалды анализдеуге болады. АДИ-мен мемлекеттерді бір-бірімен
салыстыруға өте қолайы. Алайда тек АДИ-ге сүйене отырып мемлекеттегі адам
дамуы туралы пікір айту дұрыс емес.
Осы себептен біздің елде халықтың кең ауқымын осы концепциямен
таныстыру мәселесі тұр. Қазіргі уақытта елімізде адам дамуына арналған
әдебиеттер өте аз. Ал мемелекеттік тілде жоқ десек те қателеспейміз.
Осы бітіру жұмысымда Адам даму концепциясын ашып сипаттауға тырыстым,
әрине, Адам аму индексіне акцент қоя отырып. Қазақстандағы АДИ-нің негізгі
көрсеткіштері мен олардың даму тенденциялары кеңінен талқыа салынады.
Елдегі есептеудің осал жерлері сөз болады.
1. Адамзат даму потенциалының мәні және мазмұны (теориялық негіздері)
1.1 Адамзат дамуына концептуальды көзқарас
Адам дамуы (ағылшын сөзінен Human development) кей кездерде адам даму
потенциалының дамуы ретінде аударылады. Бұл адамдарды кең ауқымды
таңдаумен қамтамасыз ететін үрдіс. Ұстанымды, бұл таңдаулар уақыт ағымына
сәйкес өзгеріп отыруы мүмкін. Алайда адам дамуының барлық кезеңінде басты
аспекті болып ұзақ әрі сау өмір сүріп, білім алу және қалыпты өмір
деңгейінде ғұмыр кешу үшін керекті ресурстарға қол жетімді болуы болып
қала береді. Егер адамда осы негізгі таңдауларға қолы жетпесе, онда
адамның басқа мүмкіндіктерге жолы болмайды.
Алайда адам дамуы осыменен ғана шектеліп қоймайды. Қосымша аспектілер
саяси, экономикалық және әлеуметтік дербестіктен мүмкіндігіне , өзіндік
адамдық қасиетке ие болу және кепілденген адам құқығына иемденуге дейін
құбылып тұрады.
Концепция адам дамуының екі жағын бөліп қарайды. Біріншісі-
денсаулықты және білімді жақсарту секілді адам қасиеттерінің қалыптасуын
қарастырса, ал екіншісі- осы қасиеттерді жұмыста, мәдени, әлеуметтік және
саяси өмірде пайдалануын қарастырады. Егер адам даму деңгейі осы екі
жақтың тепе-теңдігін қамтамасыз ете алмаса, онда ол өз кезегінде адамда өз
өміріне деген қанағаттанбауына әкелуі мүмкін.
1980 жылдың ортасынан бастап адамзат және адамзат дамуы қоғамық
прогрестің мақстаты туралы идеялар экономикалық зерттеулерде,
дүниежүзілік қоғамдастық проектілерінде және ұлттық даму бағдармаларында
қолдау таба бастады(Haq and Kirdar, 1986, 1987, 1988, 1989).
1987 жылы БҰҰ дамуды жоспарлау комитеті өзінің 1988 жылғы есебін
экономиканы құрылымдық қайты құрудың гуманитарлық аспектілеріне арнауға
шешім қабылдады. Адам дамуының концептуальды көзқарас негізіне Махбуб аль-
Хак, К. Гриффин және Дж. Найта жасалған зерттеу нәтижелері жатты(VN
Committee for Deveopment Planning, 1988; Griffin, Knight 1989, 1990).
БҰҰ-нің даму программасы бойынша жұмыс жасайтын эксперттер құрастырған
адам дамуына концептуалды көзқарас адам таңдау мүмкіндігін ұлғайтумен
қатар, адам жеткен ауқаттылық деңгейін көрсетеді(VNDP, 1990:10).
Таңдау мүмкіндігінің ұлғаюын айтқан кезде, бұл таңдау уақыт өте келе
өзгеретін адамды толғандыратын мәселелерді қамтитінің ескеруіміз керек.
Адамдарды саяси, экономикалық-әлеуметтік дербестік, көшу және тұрақтау
еркіндігі, жанұя құру, өзінің шығармашылық қасиетін таңыту, адам құқығына
кепілдік, сыйластық сияқты құқықтар тізімі жоғары бағаланады. Қоғам
дамуының басты мақсаты,- деп жазады өзінің бірінші 1990 жылғы Адам даму
есебінде Махбуб уль-Хак – бұл адам ұзақ, сау, әрі қалыпты өмір сүретін
ортаны қалыптастыру. Халықтардың шынайы байлығы-адамдар. Бұл қарапайым
шындықты кейде ұмытып жатады.
Аристотель: Байлық- бұл біз өмірде іздейтін игілік емес, ол тек
пайдалы және басқа мақсаттарға жету үшін қажет
деп жазғандай(БҰҰ-ң 1994 жылғы Адамзат дамуы есебінде айтылып өтті).
Адам өз потенциалын ашу үшін таңдау мүмкінігіне ие болу керек. 2001
жылғы Адам дамуы бойынша есебінде ... .. - бұл адамдар өздерінің
қызығушылығы мен қажеттілікткріне сай өздерінің толық потенциалын
дамытатын, шығармашылық, продуктивтік салтын жүргізетін орта қалыпттастыру
болып табылады . Адам дамуының басты шарты болып ұзақ әрі сау өмір сүру,
жақсы хабардар болу, қоғам өміріне қатысу болып табылады. Осылардың
барлығы болмаса, басқа мүмкіндіктер қол жетімсіз болады.
Алдыңдағы даму концепциялар материальдық байлықтың дамуына негізделді.
Шынымен де, материальдық байлық адамдар өмірінде үлкен маңызға ие, дегенмен
бұл маңызыдылықты асыра сілтеуге болмайды:
1. Байлық демократия, әйелдер мен ерлердің тең құқығының, ұлттық
дәстүрдің сақталуына алғышарт бола алмайды;
2. Байлық өздігінен құқықтық тәртіпке және әлеуметтік өмірге
кепілдік бере алмайды;
3. Адамның барлық қажеттіліктері материальдық баюға келіп
тірелмейді. Мәселен, ұзақ және сау өмір салты, мәдениетке және
ғылымға қатысу, шығармашылық және қоғамдық белсенділік қоршаған
ортаның сақталуы байлықтың көбеюіне қарағанда маңыздырақ
құдылыққа айналып келе жатыр.
Адам даму концепциясы экономикалық және адам дамуын төрт түрлі жолмен
оптимизациялауды ұсынады:
• Білімге, денсаулық сақтауға, кәсіби дайындыққа инвистицияны көбейту ;
Адам дамуының материалдық негізін қамтамасыз ете отырып, байлық пен
табыстың барынша адал таралуына қол жеткізу;
• Дүние жүзілік әлеуметтік сфераның экономикалық базасын нығайта отырып,
әлеуметтік шығындарды теңестіруге жету.
Адамдардың таңдау мүмкіндіктері, соның ішінде белгілі жағдайларға
байланысты мүмкіндіктері шектеліп келген топтарға (әйелдерге) ерекше назар
аудара отырып, саяси, экономикалық және әлеуметтк сфераларда іске асыру.
Негізінен Адам дамуы идеясы жаңа емес, ол тек ескі қалған мұраға жаңа
көзқарас болып табылады. Адам дамуының ең алғашқы көріністерін адамзат
тарихының алғашқы кезеңдерінде байқауға болады. Осылайша, Аристотель атап
өтті, байлық- бұл біз өмірде іздейтін игілік емес, ол тек
пайдалы және басқа мақсаттарға жету үшін қажет(БҰҰ-ң 1994
жылғы адамзат дамуы есебінде айтылады).
Ең бірінші экономикалық дамуда адамның ролін қарастырған экономикалық
теория классиктері. А.Смитт және оның ізін жалғастырушылар адамды тек
байлықтың шығар көзі ғана емес, сонымен қатар қоғамдық байлықтың бөлігі
ретінде ретінде қарастырады.
ХХ-ғысырдың аяғына дейін негізінен экономикалық ой капиталдың жиналуы
аналысында қалыптасқан. Прогресті анықтайтын әмбебап факторлар болып,
капиталдың жиналуы және материальдық-тауарлық факторлар есептелінді. Алайда
материальдық байлықтың шығу тегін анализдеу адамның экокномикадағы роліне
деген жаңа көзқарасқа алып келді.
Бұндай түсінік Т. Шульцтің(Shulz T.W.) адам каптиталы теориясымен
келді. ХХ-ғасырдың басында өндірістік еңбекті көтерудің мақсатымен ол
қалдықты фактор сияқты белгісіз факторды анықтап берді. Одан кейін бұл
факторлар осы ғалымның білім алу арқылы капиталдың жиналуы, адам
капиталына инвестициясияқты атақты жұмыстарында адам қалыптастыратын және
дамытатын еңбекке деген мүмкіндіктің артуына өзгертілді.
Осы теорияның бөлек қаралуы өндірістік емес сфера болып қарастырылып
келген білім алу, ғылым мен денсаулық сақтаудың экономикадағы дұрыс ролін
анықтауға мүмкіндік берді.
Кесте – 1
Негізгі экономикалық теориялардың адам даму концепциясынан айырмашылығы
Экономикалық өсу ЖІӨ-нің өсуі маңызды, алайда адамзат дамуына
теориясы жеткіліксіз. Кейбір қоғамда жалпы табыс көзінің жоғары
болғанына қарамастан, жалпы даму мардымсыз. Өйткені
кейбір құндылықтар ескерілмеген.
Адам капиталы Адам капиталы және адам ресурстарының дамуы теориялары
теориясы адамды даму мақсаты емес, тек құрал ретінде
қарастырады. Бұл теориялар көбінесе дамудың ресурстық
жағын қарастырады. Бұл теорияларда адам тауардың
өндірісін қолдап отыратын құрал ретінде ғана
қарастырылады. Алайда адам-бұл тек өндіріс құралы ғана
емес, сонымен қатар бұл процесстің соңғы мақсаты және
бенефициариі. Адам капиталы теориясы адамзат дамуының
бір бөлігі ғана.
Ауқаттылық Бұл теория адамды даму үрдісіне қатысатын белсенді
теориясы мүшесі ретінде емес, тек даму бенефецариясы ретіне
қарасырады. Теорида көңіл көбінесе өндірістік
құрылымына емес, таралуына аударылады.
Негізгі Негізгі қажеттіліктер концепциясында тамақ, су,
қажеттіліктер киім, үй, денсаулық сақтау сияқты елдің кедей бөлігіне
теориясы керекті тауар мен қызмет көлеміне назар аударылады.
Концепцияда адамға таңдау мүмкіндігі емес, жоғары
айтылып кеткен тауарлар мен қызметтерді халыққа жеткізу
болып табылады.
Адам даму Адам даму концепциясы осы барлық теорияларға
концепциясы қарама-қарсы. Адам мүмкіндіктерін ұлайту мен
пайадлануды және өндірістік таралуды қосып қарайды.
Теорияда адам қажетті тұрмыс деңгейінде өмір сүру үшін
керекті ресурсарға қол жеткізу керектігі сипатталады.
Жалпы Адам даму концепциясы-кешендік және динамикалық
процесс.
2. Адам дамуының негізгі көрсеткіштері және олардың сипаттамасы
Адам даму потенциалының көрсеткіштері үш топқа бөлінеді:
1. Адамзат дамуына интегральды баға беретін;
2. Адамзат дамуы интегральды бағалаудың негізгі құраушыларын
сипаттайтын;
3. Адамзат дамуының басқа аспектілерін сипаттайтын.
1. Адам дамуына интегральды баға беретін көрсеткіштерге:
- адам даму индексі(АДИ);
- гендерлік факторларды ескеретін даму индексі(ГФДН);
- әйел мүмкіндіктерінің ұлғаю көрсеткіші(ӘМҰК);
Адам даму индексі (АДИ) төменде нақты сипатталады.
Келесі көрсеткіш –гендерлік факторларды ескеретін даму индексі. Бұл
көрсеткіш АДИ-ға корректировка ретінде қолданылады. Өйткені бұл
көрсеткіштің құрамдас бөліктері АДИ-дан айырмашылығы жоқ, тек екі жынысты
бөліп,бөлек-бөлек есептейді.
Бұл көрсеткіш әйелдер мен ерлердің қоғамдағы теңсіздігін анықтау үшін
қолданылады.
Әйел мүмкіндіктерінің ұлғаю коэффициенті (ӘМҰК)- әйелдердің саяси және
экономикалық өмірге белсенді қатысу мүмкіндіктерін сипаттайды. ГФДИ-дан
айырмашылығы –ӘМҒК жекелеген салаларда теңсіздікті анықтайды.
Келесі көрсеткіштің бірі, бұл-халық кедейлік индексі(ХКИ-1, ХКИ-
2) Егер АДИ жалпы прогресты анықтайтын болса, ХКИ прогрестің таралуын
және халықтағы мұқтажддықтың сақталуын өлшейді. Дамушы елдердегі кедейлік
деңгейін өлшеу үшін халық кедейлік индексі ХКИ-1, ал дамыған елдерде ХКИ-2
қолданылады.
Кесте – 2
Адам дамуын көрсететін индекстер
Күтіліп отырған Білім беру Қалыпты өмір сүру Қоғамдық
өмірдің ұзақтығы өмірге қатысу
немесе
әлеуметтік
шектелу
1 - 3 4 5
АДИ Туылғандағы 1)Ересек Жан басына
болжанып отырған халықтың шаққандағы Ж1Ө
өмір ұзақ-ы сауаттылық (САП АҚШ долл)
көрсеткіші
2) Балалардың
мектептік
біліммен
қамтылу
қосындысы
ХКИ-1 Адам Ересек Экономикалық
туылғандағы,оның халықтың мұқтаждық:
40жасқа дейін сауатсыздық өлшенетіндер
жетпей ықтималдығыкөрсеткіші қауіпсіз суға қолы
жетпей жүрген
пайызбен
шаққандағы
халықтың үлесі,
қалыпты салмаққа
жетпейтін 5жасқы
дейінгі балалардың
үлесі.
ХКИ-2 Адам туылғандағы, Ересек Кедейлік сызығынанҰзақ мерзімді
оның 60жасқа халықтың төмен өмір сүретінжұмыссыздық
жетпеу ықтималдығытолығымен жәнехалықтың үлесі. деңгейі(12 ай
бөліктік және одан да
функциясы көп)
сауатсыз
ересек
халықтың
пайыздық
үлесі.
Еркектер мен 1)Еркектер менӘйелде мен
әйелдер әйелдердің еркектердің еңбек
туылғандағы сауаттылық табысының бағалау
болжанып отырған коэффициенті көрсеткіші.
өмір ұзақтығы. 2)Ұлдар мен
қыздардың 1,2
және 3деңгейлі
білім алумен
қамтылу
коэффициенті
2 . Адам дамуына интегральды баға беретін көрсеткіштерге адам
дамуының негізгі(базалық) көрсеткіштері жатады. Осыларға қос
жыныстағыларға да бірдей келесі көрсеткіштер жатады.
- Туылғандағы болжанып отырған өмірдің ұзақтығы , белгілі жасқа дейін
жетпеген халық үлесі (40 және 60 жасқа дейін);
- Ересек жастағы халықтың сауаттылық көрсеткіші (15 және одан жоғары
жастағылардағы сауатты адамдардың үлесі ), ересек халықты сауатсыздық
деңгейі (немесе функционалдық сауаттылық);
- 5-24 жас аралығындағыларда оқып жатқандардың үлесі (5-24 жылғы
оқумен қамтылуы);
-Жан басына шаққандағы табыс (сатып алу мүмкіндігі бойынша, ЖІӨ
доллармен жан басына шаққанда) .
Адам дамуының базалық көрсеткіштері адам дамуының үш компонентіне
сәйкес келеді, олар ұзақ өмір сүру, білімділік және тұрмыс деңгейі. Осы
компоненттердің әрқайсысы адам мүмкіндіктерінің негізгілерін қамтиды.
Осылайша, ұзақ өмір сүру –ұзақ әрі сау өмір сүруді білдірсе, білімділік-
білім алу, қоғамдық өмірге араласуды, өмір сүру деңгейі-қалыпты өмір сүруге
қажетті ресурстарға қол жеткізуді білдіреді.
Адамзат даму потенциалының көрсеткіштері. Ұзақ өмірді сипатттайтын
көрсеткіштер. Ұзақ өмірді сипаттайтын көрсеткіш ретінде туылғандағы күтіліп
отырған орташа өмір ұзақтығы алынған. Қысқаша көбінесе күтіліп отырған өмір
ұзақтығы деп айтылады. Осы көрсеткіш дүние жүзілік статистикада кеңінен
қолданылады.
Бұл көрсеткішті толықтыратын қосымша ретінде белгілі жасқа дейін өмір
жасы жетпеген халықтың үлесі көрсеткіші бар. Бұл көрсеткіш Халықтың
кедейлік индексін (ХКИ) қолданады және халықтың ұзақ әрі сау өмір сүру
мүмкіндігін есептеуде шектелуін сипаттайды.
Білімділікті сипатттайтын көрсеткіштер. Білімділік-15 және одан
жоғары сауатты халықтың үлесі мен 5 және 24 жастың аралығындағылардың
оқумен қамтылу көрсеткішімен сипатталады.
Сауаттылық-бұл күнделікті өмірге байланысты мәтінді оқып, түсініп және
соны қысқаша жазу мүмкіндігі.
Дамушы елдерге сауаттылық-бұл білімділіктің ең басты көрсеткіші.
Өйткені оған Адам даму индексін есептегенде оқумен қамтылу индексіне
қарағанда көп көңіл аударылады. Дамыған елдерде сауаттылық көрсеткіші 100%-
ға жақындап келе жақандықтан, бірінші дүние жүзілік адам дамуы есебінде
прогресті бағалау үшін білім алудың жоғары сатыларын есептеу ұсынылған.
Ескеретін бір жәйт ересек халықтың сауаттылық көрсеткіші, белгілі
уақыт аралығында қалыптасатын жағдай (10-20 жыл). Сондықтан соңғы жылдары
қалыптасып жатқан білімділік деңгейінің көтерілу тенденцияларын есептеу
үшін, білімділік екінші халықаралық есебінен кейін екі негізгі базалық
көрсеткіш комбинациясы арқылы бағаланатын болды: ересек халықтың сауаттылық
деңгейі мен 25 және одан жоғары тұлғалардың орташа оқу мерзімімен.
Алайда бұл көрсеткішті есептеудің индустриальды дамыған елдердің
өзінде қиын болғандықтан оны толығымен оқумен қамту көрсеткішімен
ауыстырды.
Оқумен қамту-білім алудың барлық сатысында жас айырмашылығына
қарамастан оқып жатқандардың 5-24 жас аралығындағы халық санына қатынасы.
Өмір сүру деңгейін сипаттайтын көрсеткіштер. Өмір сүру деңгейі қалыпты
өмір сүру үшін қажет материальды ресурстарға қол жетімділік болып табылады.
Қалыпты өмір сүру түсінігіне салауатты өмір салты, ақпарат алмасу және
қоғамдық өмірге белсене араласу қосылады. Бұл аспект адам таңдау
мүмкіндігін ұлғайтатын құрал, алайда таңдаудың өзі емес.
Өмір сүру деңгейін сипаттайтын идеалды сипаттама адам мүмкіндіктерінің
даму және іске асыруын көрсететін барлық факторларды ескеруі қажет. Осыдан
оны есептеу өте күрделі мәселеге айналып отыр.
Өмір сүрудің материалдық деңгейін есептейтін тура көрсеткішті таңдау
қиындығына байланысты жаңа базалық көрсеткіш ойлап табылды. Ол жан басына
шақққандағы жалпы ішкі өнім (ЖІӨ). Жалпы ішкі өнім халықаралық деңгейде
есептелу үшін АҚШ долларына конвертациялануы керек. Ол сатып алу
парутетімен есептеледі(САП(парутет покупательской способности)).
Адам даму индексі(АДИ)-бұл қоғамның прогресті дамуын көрсететін шама.
Алайда бұл көрсеткіш мемлекеттегі барлық мәселелерді ескере алмайды.
Мысалы, АДИ көрсеткіші жоғары елдердің көбісінің туу көрсеткіші мемлекеттің
қаапайым өзінің санын толықтыруға жепейді. Ол мемлекеттердің саны көбінесе
халықаралық миграция үлесінен көтерілуде.
АДИ жоғары отыз елдің алтауында (Германия, Италия, Австрия, Словения,
Греция, Жапония) өлім-жітім көрсеткіші туу көрсеткішінен асты немесе
теңесті. Сонымен қатар жеті ел халықтың азая бастауы табалдырығына жақындай
түсуде. Ал қарапайым бала туу коэффициенті (бір әйелге екі баладан) АДИ
жоғары елдердің арасында тек Израль(2,8), Исландия(2,1), АҚШ(2,0) және Жаңа
Зеландияда(2,0) бар. Осыларға жаңадан азаю көрсеткішінен қарпайым қайта
өндірс деңгейіне жеткен Францияны қосуға болады(2,0).
АДИ көрсеткішінің және мемлекет рейтингінің өсуі жанұя дағдарысы, бір
балалықтың және мүлдем баласыздық(чайлдфри, ағылшынның child free-
балалардан бос), сонымен қатар депопуляция-хаық санының азаюы және
өлімнің туудан жоғары болуы(халықаралық миграция ноль немесе теріс баланс
болғанда) секілді жағымсыз процестермен ілесіп отыруы мүмкін. Осы
мәселелерге халықтың қартаюы, туу көрсеткіші төмен елдердің шет
мемлекеттен келетін еңбек ресурстарға тәуелді болуы.
Қазір демографиялық процестерді, яғни халықтың азаюы немесе жай ғана
бір қалыпта сақталуын көрсететін индикаторларды адам дамуына қосу
қажеттілігі тұр.
Қазірдің өзінде дүние жүзі халқының жартысынан көбісінің туу
көрсеткіші қарапайым қайта өндіріс көрсеткішінен төмен мемлекеттерде
тұруда. Осы мемлекеттердің көбісін депопуляция задаптары ойланддыруда. Олар
бұл мәселені ұлттық қауіпсіздік және ұлт ретінде сақталу дәрежесінде
қарастыруда.
2000-2005 жылдардағы дамыған елдердегі туу коэффициенті бір әйелге
1,6 деңгейіне түсіп кетті. Сондықтан да, 1976 жылы дамыған елдердің 21%-да
бала туу өте төмен деңгейде есептелсе, 2005 жылы ондай елердің саны 65%-ға
жетті(United Nations, 2006).
2005 жылы бала туу көрсеткіші өте төмен бағаланған елдің 45 бала
тууды көтеретін саясат жүргізді. Демографиялық саясатқа, оның
теориясына(принциптері, эффективность) және практикасына(нақты
бағдармаларды құру және іске асыру), жаңа заман жағдайындағы демографиялық
үрдіске әсер ететін факторларға және тарихи тәжірибені анализдеуге
қызығушылық артуда.
Жұмыспен қамтылу, жұмыссыздық. Экономикалық өсу адам іс-әрекетінің
нәтижесі болып табылады. Сонымен қатар қосымша жаңа жұмыс орындарының
ашылуы және жаңа жұмыс түрлері ретінде жұмыспен қамтылуға негіз жасайды.
Егер Жалпы ішкі өнім адам дамуында жақсы қалыпты өмір сүру көрсеткіші
ретінде көрініс тапса, онда тиімді, жемісті және жұмыс жағдайына лайықты
төлем-ақы тек табыс көзі ғана емес, сонымен қатар оның шығармашылық
қасиеттерінің қарапайым сөзбен айтқанда адам дамуы сөзінің толық
мағынасында іске асыру болып табылады.
3. Адам даму индексінің есептеуіштері және құрамдас бөлшектері
Адам даму индексі-бұл ЖІӨ(жалпы ішкі өнім) сауаттылық және өмір
ұзақтығы сияқты үш түрлі көрсеткішті қосатын адам дамуының көрсеткіші.
Бұл индекс 1990 жылы пәкістандық экономист Махбуб уль-Хакпен
құрастырылды. 1993 жылдан бастап БҰҰ-нің адам даму потенциалы бойынша
ессебінде қолданып келеді.
Соннымен қатар адам даму индексі әйелдер мен еркектерге, этникалық
және әлеуметтік топтарға және географиялық аудандарға бөлек есептеледі.
Индексті есептегенде үш түрлі көрсеткіш ескеріледі:
• Туылғандағы күтіліп отырған өмір ұзақтығы-өмірдің ұзақтығын
бағалайды;
• Ересек халықтың сауаттылығы және бастауыш, орта және жоғарғы оқу
орындарына түскендердің жалпы жиынтық коэффициенті;
• Жалпы ішкім өнім арқылы көрініс табатын өмірдің материальдық деңгейі.
Ол сатып алу парутеті арқылы есептеледі(АҚШ долларымен).
Индекс осы үш басты адам дамуының аспектісінде мемлекеттердің
жетістігін есептейді.
Осы үш көрсеткіш бойынша жетістікті, бұл мемлекеттің ешқайсысы
жетпеген деңгейге пайыздық мөлшерде бағаланады:
• Күтіліп отырған өмір ұзақтығы- 85 жасқа тең;
• Оқумен қамтылу және сауаттылық деңгейі – 100% мөлшермен;
• Жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнім- 40000$.
Одан кейін осы үшеуінің орташа индексі есептеліп шығарылады.
Күтіліп отырған өмір ұзақтығы (БҰҰ-нің даму бағдарламасымен
анықталған):
Максимальді-85
Минимальді-25
Формула ;
2. Сауаттылық индексі (15 жас және одан жоғары)
максимальді-100%
минимальді -0%
Формула ;
3. 6-24 жас аралығындағы тұрғындарың оқумен қамтылғандардың жиынтық
индексі, оқумен қатылу %
максимальді-100%
минимаьді -0%
Формула ;
4. Білім алудың қол жетімділік индексі:
Қол жекізілген білім алу деңгейі= + ;
5. Жан басын шаққандағы ЖІӨ индексі(АҚШ долларымен САП бойынша):
Максимальді -40000%
Минимальді -100%
Формула ;
6. Адам даму потенциалының индексі:
АДИ=
Максимальді АДИ болуы мүмкін мәні-1, минимальді-0.
АДИ көрсеткіші 1-ге тең болып халықтың өмір ұзақтығы 85 жасқа
тең(бұл барлық мемлекетке бірдей тұрақты мән), жан басына шаққандағы жалпы
ішкі өнім 40000% долларына және 6-24 жасқа дейіңгі адамдардың барлығы
сәйкесінше бастауыш, орта және жоғарғы оқу орындарында оқып, халықтың
сауаттылық көрсеткіші 100%-ға(бұл да барлық мемлекетке тән көрсеткіш) тең
мемлекет ие болады. Қазір бұл көрсеткішке ең жақын АДИ-і 0,944-ке тең
Норвегия орналасқан. АДИ-і нольге тең халықтың өмір сүру ұзақтығы 25
жасқа(бұл тұрақты ең минимальді көрсеткіш), жан басына шаққандағы ЖІӨ(Жалпы
ішкі өнім) 100 АҚШ долларына, мүлдем ешкім оқымайды және сауатсыз болған
мемлекет ие болады. Бұл көрсеткішке адам даму индексі 0,275-ке тең Сьерра-
Леоне жақын.
Жаһандық есептеулерде статистика үш негізгі мәліметтер көзінен
жиналады, ол-Біріккен Ұлтттар Ұйымының халықтың қоныстануы бойынша бөлімі,
ЮНЕСКО мен дүние жүзілік банктің статистика институты.
Осыдан кейін осылардың жай ғана орташа индексі есептеледі.
0,5-тен төмен Адам даму индексін төмен деп есептеу, ал 0,8-ден жоғарыны
жоғарғы даму болып есептеу болып қабылданған.
Бұл көрсеткіштің осал жерлері де баршылық. Мысалы, мемлекет өзінің
тізімдегі орнының қандай факторларға байланысты өзгергенің нақты көре
алмайды(ЖІӨ артуы немесе сауаттылық көрсеткішінен).
Мемлекеттің Адам даму индексі бойынша алатын орны, оның жекелеген
көрсеткіштері бойынша орнымен қатты өзгешеленуі мүмкін. Бұған дәлел ретінде
Жалпы ішкі өнімін жан басына шаққандағы көрсеткіш пен Адам даму индексі
бойынша кейбір мемлекеттердегі үлкен айырма. Мысалы, АҚШ- Адам даму
индексі бойынша 13 орында, ал ЖІӨ жан басына шаққандағы бойынша -6 орында
(Материал из Википедии — свободной энциклопедии, интернет).
Кесте -3
Адам даму индексі бойынша мемлекеттердің орны
Орны
Мемлекет
АДИ
2007 жылы
2006 ж. қар. өзгеруі
2007 ж. мәл.(2009 бас)
2006 ж. қар. өзгеруі
1
▲ (1)
Норвегия
0.971
▲ 0.001
2
▲ (2)
Австралия
0.970
▲ 0.002
3
▼ (2)
Исландия
0.969
▲ 0.002
4
▼ (1)
Канада
0.966
▲ 0.001
5
▬
Ирландия
0.965
▲ 0.001
6
▬
Нидерланды
0.964
▲ 0.003
7
▬
Швеция
0.963
▲ 0.002
8
▲ (3)
Франция
0.961
▲ 0.003
9
▲ (1)
Швейцария
0.960
▲ 0.001
10
▼ (2)
Жапония
0.960
▲ 0.002
11
▼ (2)
Люксембург
0.960
▲ 0.001
12
▬
Финляндия
0.959
▲ 0.004
13
▲ (2)
АҚШ
0.956
▲ 0.001
14
▬
Австрия
0.955
▲ 0.003
15
▲ (1)
Испания
0.955
▲ 0.003
16
▼ (2)
Дания
0.955
▲ 0.002
17
▬
Бельгия
0.953
▲ 0.002
18
▲ (1)
Италия
0.951
▲ 0.001
19
x
Лихтенштейн
0.951
▲ 0.001
Жоғарғы АДИ
Орны
Мемлекет
АДИ
2007 жылы
2006 ж. қар. өзгеруі
2007 ж. мәл.(2009 бас)
2006 ж. қар. өзгеруі
39
▼ (7)
Бахрейн
0.895
▲ 0.001
40
▲ (2)
Эстония
0.883
▲ 0.005
41
▼ (3)
Польша
0.880
▲ 0.004
42
▼ (1)
Словакия
0.880
▲ 0.007
43
▼ (5)
Венгрия
0.879
▲ 0.001
44
▼ (4)
Чили
0.878
▲ 0.004
45
▬
Хорватия
0.871
▲ 0.004
46
▼ (3)
Литва
0.870
▲ 0.005
47
▲ (12)
Антигуа және Барбуда
0.868
▲ 0.008
48
▼ (4)
Латвия
0.866
▲ 0.007
49
▼ (3)
Аргентина
0.866
▲ 0.005
50
▼ (3)
Уругвай
0.865
▲ 0.005
51
▼ (3)
Куба
0.863
▲ 0.007
52
▼ (6)
Багамы
0.856
▲ 0.002
53
▼ (2)
Мексика
0.854
▲ 0.005
54
▼ (4)
Коста-Рика
0.854
▲ 0.005
55
▼ (3)
Ливия
0.847
▲ 0.005
56
▼ (3)
Оман
0.846
▲ 0.003
57
▼ (3)
Сейшель Аралдары
0.845
▲ 0.004
58
▲ (3)
Венесуэла
0.844
▲ 0.011
59
▼ (4)
Сауд Арабиясы
0.843
▲ 0.003
60
▼ (2)
Панама
0.840
▲ 0.007
61
▼ (5)
Болгария
0.840
▲ 0.005
АДИ-і төмен
Орны
Страна 1
АДИ 6
9
2007 жылы ▲
2006 ж.қар.өзг. (
7
2007 ж. мәл.(2009 бас )
2006 ж. қар. өзгеруі [
p
159 i
▬ c
Того ]
0.499
▲ 0.001 Л
и
160 б
▲ (2) е
Малави р
0.493 и
▲ 0.009 я
0
161 .
▬ 4
Бенин 4
0.492 2
▲ 0.005 ▲
0
162 .
▼ (4) 0
Восточный Тимор 0
0.489 8
▲ 0.005
1
163 7
▲ (3) 0
Кот-д’Ивуар ▼
0.484 (
▲ 0.002 3
)
164 [
▼ (1) p
Замбия i
0.481 c
▲ 0.008 ]
165 Г
▼ (1) в
Эритрея и
0.472 н
▲ 0.005 е
я
166 0
▼ (13) .
Сенегал 4
0.464 3
▲ 0.002 5
▲
167 0
▼ (2) .
Руанда 0
0.460 0
▲ 0.005 2
168
▼ (8)
Гамбия
0.456
▲ 0.003
• ▲ = өсу
• ▬ = қалыпты
• ▼ = азаю
1.4 Адамзат дамуының Қазақстандағы ерекшеліктері
1995 жылы елімізде БҰҰ бағдарламасымен Адам даму бойынша алғаш рет
есеп дайындалды. Осыдан кейін жалпы мемлекет тарапынан Адам даму
концепциясына деген қызығушылық артты.
Қазақстандағы алғаш Адам дамуы бойынша есеп кезіңдегі КСРО елдеріндегі
саяси, экономикалық және әлеуметтік құрылымдаындағы жаһандық өзгерістер
кезеңінде шықты. Сондықтан да бұл есептің негізгі мақсаты еліміз
тәуелсіздік алғаннан бергі жағдайды анализдеу болды. Бірінші есепті
дайындауда басты қиындық негізгі түсініктер мен терминдерді анықтауға
байланысты болды. Осылайша адам дамуы түсінігін әлеуметтік даму, еңбек
ресурстарының дамуы немесе гуманитарлық даму сияқты түсініктерге ауыстру
ұсынылды. Алайда бұл түсінік дүние жүзілік адам даму баяндамаларында
қабылданғандай сақталып қалды.
1996 ылы Адам дамы туралы ұлттық есепте 1995 жылы басталған дәстүр
бойынша адам даму тенденциялары сипатталды. Ал 1997 жылғы ұлттық есепте тек
даму тенциялары ғана емес, сонымен қатар экономикалық-әлеуметтік үрдістерге
кешендік жүйелік зерттеу жүргізілді.
Осылайша 1997 жылдан бастап Адам даму концепциясының мемлекетте
практика жүзінде тиімділігі байқала бастады. Алғашында негізгі көңіл
мемлекет ретінде қалыптасуға бөлінсе, одан кейін әлеуметтік сфераны
көтеруге аударыла бастады.
КСРО-нің құлауы , сәкесінше мемлекееттер арасындағы әлеуметтік-
экономикалық байланыстардың үзілуіне байланысты барлық кезіндегі одақтас
республикаларда Адам даму динамикаларының тенденциялары ұқсас болды.
Тәуелсіздігінің бірінші он жылдығында бұл мемлекеттердің экономикалық,
қаржылық көрсеткіштерімен қоса, адам даму деңгейі де күрт төмеңдеп кетті.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі бірінші кезеңде мемлекеттер ең бастысы
мемлекеттік билікті күшейтуге көптеп назар аударды. Ал Адам дамуын екінші
орынға ысырып тастады немесе мүлдем ескермеді. Тек 1995 жылы жалпы
ахуалдары түзеле бастады, мемлекеттер нарықтық қатынастарды реттей
бастағаннан кейін ғана Адам дамуы көтеріле бастады.
1996 жыдан бастап ТМД елдеріндегі экономиканың көтерілуі жан басындағы
шаққандағы ЖІӨ-нің көтерілуіне, ал ол сәйкесінше АДИ-дің көтерілуіне
септігін тигізді. Алайда көптеген шешілмеген әлеуметтік мәселелер қалып
отырды. Осы мәселелерге назар аудармау жұмыссыздық, халықтың тұрмыс
жағдайының төмендеуі секілді жағымсыз үрддістерге алып келді.
Беларусь, Ресей, Қазақстан, Украина және Түркменстан күтіліп отырғанн
өмір сүру ұзақтығының төмеңгі деңгейіне қарамастан, жан басына шаққандағы
ЖІӨ-нің салыстырмалы түрде жоғары болу себебімен Адам даму индексі
көрсеткіші салыстырмалы түрде жоғары.
Ал Армения, Грузия және Әзірбайжан, керісінше, жан басына шаққандағы
ЖІӨ үлкен емес, алайда салыстырмалы түрде туылғандағы күтіліп отырған өмір
сүру ұзақтығы жоғары болғандықтан, бұл мемелекеттер жалпы рейтингте
салыстырмалы түрде жоғары орналасқан.
Өзбектсан, Қырғызтан, Молдова және Тәжікстанға жан басына шаққандағы
ЖІӨ де, туылғандағы күтіліп отырға өмірдің ұзақтығы көрсеткіштерінің де
төмен болуы тән, сондықтан да олар ТМД-да Адам даму индексі бойынша ең
соңғы орындарда.
Осылайша біз еллдерді үш топқа бөлуге болады. Сол үш топтың өзінің
алдында Адам дамуы бойынша өз қоятын мақсаттары бар.
Кесте – 4
Қазақстандағы адам даму балансы
Прогресс Қажеттіліктер
1 2
Адам даму индексі
1995 жылы 0,768(1991ж)-ден 0,726 Алайда региондық айырмашылық өте
түсуінен кейін АДИ ,1996 дылдан үлкен. 2002 жылы Жамбыл облысындағы
бастап түзеле бастады. 2002 жылы 0,708-ден Атыраудағы 0,869-ға
0,777 жетсе, 2009 жылы 0,804 дейін.
дәрежесінде.
Өмірдің ұзақтығы
Күтіліп отырған өмір ұзақтығының Алайда сонымен қатар бұл
1991-жылдан(67,6) 1995 жылға (63,5)көрсеткіштің әйелдер мен ерлер
дейін азаюынан кейін бұл арасында үлкен айырмасы байқалады.
көрстеткіштің көтерілгенің Ерлер-62,58, әйелдер-73,47(2009)
байқаймыз(2009 жылы-67,87жас)(ҚР
статистика бойынша агентігі).
Білім беру
Оқудың бастапқы сатысымен Региональдық оқумен қамтылу деңгейі
балаларддың қамтылуы жоғары. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz