Солтүстік Қазақстанның салқын мерзімдегі термикалық режимі туралы

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4

1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5

1.1 Ауа температурасының географиялық таралуы, жарты шарлар
және бүкіл жер шар температурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.2 Атмосферада температураның биіктік бойынша таралуы, температураның вертикальді градиенті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Ауа температурасының өзгерісін анықтайтын факторлар. Жерге
жақын қабаттағы және еркін атмосферадағы ауа
температурасынболжау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.4 Виртуалды температураны және минималды, максималды температураны анықтау тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.5 Әртүрлі айлардағы температура аноматлияларының
арасындағы байланыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16

2 СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАННЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17

3 СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАННЫҢ САЛҚЫН МЕРЗІМДЕГІ ТЕРМИКАЛЫҚ РЕЖИМІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... 20

3.1 Солтүстік Қазақстанның орташа айлық ауа температурасы ... ... ... ... ... 20
3.2 Солтүстік Қазақстандағы салқын мерзімдегі температуралық таралуы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
3.3 Солтүстік Қазақстанның салқын мерзімінің ұзақтылығы ... ... ... ... ... ...29

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31

Температура дегеніміз – атмосфералық ауа бөлшектерінің кинетикалық энергиясының қозғалысы. Негізінен Солтүстік Қазақстан аймағының температуралық режимін зерттеудің маңыздылығы өте зор. Өйткені зерттеуге алынған аймақ мемлекетіміздің ауыл шаруашылық өнімдері мен бидай өндіру жағынан ірі мемлекет болып табылады. Бұл аймақ жылдың салқын мерзімдерінде азиаттық антициклоптың батыс жотасының ықпалының астында қалыптасады. Циркуляцияның мұндай ерекшеліктері мен терең континенталдық орналасу қыстың аязды өтуіне әсерін тигізеді. Сондықтан шаруашылық қызметінің сан алуан жағы салқын мерзімдегі термикалық режиміне байланысты.
Салқын температура астында көлік құралдары және құрылыс механизмдері жойылады, аяз кезінде жылу өткізілмеген құрылыс-монтаждық жұмыстың еңбек өнімділігі төмендейді. Температураның минус 10°С кезінде, басқа метеорологиялық параметрлермен сәйкестіліп, қысқа егілген егіндердің өліміне алып келуі мүмкін.
Солтүстік Қазақстандағы суық кезіндегі термикалық режимін зертеуде 1984-1993 жылдар арасындағы ТММ-1 және 1881-1980 жылдар арасындағы температураның орташа жылдық мәліметтері алынған.

1. ХромовС.П., Мамонтова Л.И. Метеорологический словарь. - Л.: Гидрометеоиздат, 1974. - 567 б.
2. Астапенко П.Д. Ауа райы жайлы әңгіме. –Алматы: Қайнар баспасы, 1989. - 339 б.
3. Климат Казахстана. Под редакцией Утешова А.С. – Л.: Гидрометеоиздат, 1959. - 364 б.
4. Байдал М.Х. К вопросу о зональной циркуляций. //Труды КазНИГМИ, 1954. - Вып. 3. - 385 б.
5. Матвеев Л.Т. Курс общей метеорологий. Физика атмосферы. –Л.: Гидрометеоиздат, 1984. - 751 б.
6. Бугаев В.А., Джорджио В.А., Козик Е.М., Петросянц М.А., Пшеничный А.Я., Романов Н.И., Чернышев О.И. Синоптические процессы Средней Азии. – Ташкент: Издательство Академии наук Узбекской ССР, 1951. - 457 б.
7. Вангенгейм Г.Я. Долгосрочный прогноз температуры воздуха и в крытые рек //Труды ГГИ, 1940. - Вып. 10. - 387 б.

Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

РЕФЕРАТ

Берілген курстық жұмыстың тақырыбы: Солтүстік Қазақстанның салқын
мерзімдегі термикалық режимі. Жұмыс 28 беттен тұрады және 14 кестеден, 3
суреттен құралған және 11 формула қолданған. Қолданған әдебиеттер саны -
7.
Негізгі сөздер: температура, жылдық жүрісі, вертикалды градиент,
температура аномалиясы.

МАЗМҰНЫ

б.

КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4

1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..5

1.1 Ауа температурасының географиялық таралуы, жарты шарлар
және бүкіл жер шар
температурасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... . 6
1.2 Атмосферада температураның биіктік бойынша таралуы,
температураның вертикальді
градиенті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Ауа температурасының өзгерісін анықтайтын факторлар. Жерге
жақын қабаттағы және еркін атмосферадағы ауа
температурасынболжау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...12
1.4 Виртуалды температураны және минималды, максималды температураны
анықтау
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...14
1.5 Әртүрлі айлардағы температура аноматлияларының
арасындағы
байланыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .16

2 СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАННЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..17

3 СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАННЫҢ САЛҚЫН МЕРЗІМДЕГІ ТЕРМИКАЛЫҚ РЕЖИМІНІҢ
ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... 20

3.1 Солтүстік Қазақстанның орташа айлық ауа
температурасы ... ... ... ... ... 20
3.2 Солтүстік Қазақстандағы салқын мерзімдегі температуралық таралуы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
3.3 Солтүстік Қазақстанның салқын мерзімінің ұзақтылығы
... ... ... ... ... ...29

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 0

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31

4
КІРІСПЕ

Температура дегеніміз – атмосфералық ауа бөлшектерінің кинетикалық
энергиясының қозғалысы. Негізінен Солтүстік Қазақстан аймағының
температуралық режимін зерттеудің маңыздылығы өте зор. Өйткені зерттеуге
алынған аймақ мемлекетіміздің ауыл шаруашылық өнімдері мен бидай өндіру
жағынан ірі мемлекет болып табылады. Бұл аймақ жылдың салқын мерзімдерінде
азиаттық антициклоптың батыс жотасының ықпалының астында қалыптасады.
Циркуляцияның мұндай ерекшеліктері мен терең континенталдық орналасу қыстың
аязды өтуіне әсерін тигізеді. Сондықтан шаруашылық қызметінің сан алуан
жағы салқын мерзімдегі термикалық режиміне байланысты.
Салқын температура астында көлік құралдары және құрылыс механизмдері
жойылады, аяз кезінде жылу өткізілмеген құрылыс-монтаждық жұмыстың еңбек
өнімділігі төмендейді. Температураның минус 10°С кезінде, басқа
метеорологиялық параметрлермен сәйкестіліп, қысқа егілген егіндердің
өліміне алып келуі мүмкін.
Солтүстік Қазақстандағы суық кезіндегі термикалық режимін зертеуде
1984-1993 жылдар арасындағы ТММ-1 және 1881-1980 жылдар арасындағы
температураның орташа жылдық мәліметтері алынған.

5

1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ

Негізгі температуралың көрсеткіш болып статистикалық сипаттамалары
болып табылады (орташа квадрадттық аутқу, ассметрия коэфиценті, кореляция
функциясы) айлық, тәуліктік,температураның максималды минималды
көрсеткіштері тәулік бойынша. Салтанатты түрде климатолгиялық өңдеуде
негізгі көрсеткіш ретінде температураның тәуліктік таралуы,
қайталанушылығы пайызбен емес ол бөліктер ретінде, яғни орташа күндер
ұзаңтылығымен сипатталады, сонымен бірге ең шеткі және орташа
температураның тәуліктік жүрісі кезіндегі өзінің шегінен асуы уақытымен
сипатталады, алғашқы және соңғы өту үзіксіз температураның болуы. Осы
айтылған мәліметтер біздің термикалық режим туралы жалпы сол станция
аумағындағы мағлұмат алуға болады.
Көрсетілген температуралық сипаттамаларының бірнеше негізінде
тоқталсақ: айлық температуралық көрсеткіштер өзінің бірқалыпсыздылығымен
сипаталады, себебі орташа тәуліктік температура 4 кезең немесе 3 кезеңдік
болып бақылайды сондықтан олар орташа тәуліктік температуралық
боқылаулардан басқа болып келеді, олар сағат бойына алынатын бақылаулар.
Осы айырмашылықтар маусымға және географиялық жағдайға байланысты болып
келеді. ТМД-ның коныржай ендіктерінде орташа тәуліктіктік температура 3
мерзім бойынша есептелген, әр сағатта алынған жазғы температурадан 0,4-1,0
°C, қыста 1,0-0,3 °C айырмашылығы болды. 8 мерзімде 1 тәулікте алатын
мәліметтер де, әр сағаттық шынайы температуралық өлшем 0,1 °C шамасында
айырмашылығы болады.
Негізінде орташа 3 немесе 4 мерзімдік температуралық бақылауларға
түзетулер енгізеді, себебі оларды шынайы температура деңгейімен
теңестіреді. Шынайы орташа температура 10 жылға есептеледі, олар
термограф бойынша есептелген әр сағаттық орташа температураны береді.
Термографы жоқ станциялар, ландштафты ұқсас станциялардағы термограф
бойынша есептейді.
Орташа көпжылдық декадтың және орташа температураныберілген күннің
графикалық тәсілмен есептеу негізінде алынған. Ал қолымен өңдегенде
гистограммамен, автоматты жағдайда- сплайн интерполяция әдісімен.
Гистограмма бір жыл ішіндегі температуралық орташа мәндері бойынша
жасалады. Горизонталь бойынша жыл күндері, вертикаль бойынша-орташа жылдық
көпжылдық температуралар.
Р.Л. Каган және Е.И. Федорченко температуралық жүрісті сипаттау үшін
келесі интнрполяция кубтық слайн. Ол дегеніміз үшінші деңгейлі полином.
Орташа тәуліктік жүрісі жыл бойына алғанда олар бөліктік кубтық- функция
ретінде алынады

6

1.1 Ауа температурасының географиялық таралуы

Егер, орташа айлық ауа температурасының көпжылдық орташа мәндерiнiң
теңiз дейгейiнде таралуын қарастырсақ, оған географиялық факторлардың әсер
ету заңдылықтарын көремiз. Ең алдымен ендiктiң әсерi байқалады. Жер бетiнде
радиациялық баланстың таралуына байланысты температура экватордан
полюстерге қарай төмендейдi, әсiресе қыс маусымында. Бiрақ та картада
изотерма сызықтары ендiк шеңберлерiмен тура сәйкес келмейдi, әсiресе
солтүстiк жарты шарда. Бұның себебi құрлық пен теңiздердiң әртүрлi
орналасуы, атмосфераның жалпы айналымы, құрлық бетiнiң орографиясы,
мұхиттық жылы және салқын ағыстар, қар жамылғысы т.б. әсер етедi. Мысалы,
Евразия континентiнде ең төменгi температура оның ортасында емес шығыс
бөлiгiнде байқалады. Оған себеп, қоңыржай белдеуде ауаның батыстық
тасымалдануы (батыстан шығысқа қарай). Ал мұхиттарды жеке алып қарасақ,
онда изотерма сызықтары ендiк шеңберлерiне сәйкестеу келедi.
Орташа жылдық ауа температурасының географиялық таралуын
қарастырайық (С.П.Хромов бойынша). Экватордың екi жағында – тропиктерде
орташа жылдық температурасы 25 0С-дан жоғары аймақ жатыр
Ол аймақтың iшiнде изотерма сызығы тұйықталған жылу аралдары
(28 0С-дан жоғары) бар: Солтүстiк Африкада, Үндістан мен Мексикада.
Оңтүстiк Америкада, Оңтүстiк Африкада және Австралияда изотерма сызықтары
биiк ендiкке қарай иiлген жылу тiлдерi бар. Тропиктен тыс ендiктерде
изотерма сызықтары ендiк сызығына жақындау болып келедi, әсiресе бiрiңғай
мұхиттан тұратын оңтүстiк жарты шарда. Солтүстiк жарты шарда изотерма
сызықтары материктер iшiнде экваторға қарай бiршама иiлiп келедi. Яғни, бұл
ендiктерде жыл бойынша орташа алғанда материктер мұхиттарға қарағанда
салқындау болады. Солтүстiк Атлант мұхитында жылы Гольфстрим ағысы жылу
тiлiн құрап тұр (Норвегияның батыс жағалауы).
Жыл бойынша орташа алғанда ең жылы жер Қызыл теңiздiң оңтүстiк
жағалауы. Ходейдеде (Йемен, 14,6 0 с.е., 42,8 0 ш.б.) 32,5 0С, Массауада
(Эритерея, 15,6 0 с.е., 39,4 0 ш.б) 30,0 0С. Ең салқын аудан – Шығыс
Антарктида, жылдық орташа температура минус 55 0С шамасында.
Қаңтар айында солтүстiк шарда қыс, оңтүстiк шарда жаз орнайды.
Солтүстiк жарты шардың тропигiнде температура материктер мен мұхиттарда
бiркелкi келедi, ал тропиктен жоғары жерлерде температура полюске қарай
жылдам төмендейдi. Солтүстiк Америка және Евразия материктерiнде
изотермалар экваторға қарай иiлiп суық тiлдерi байқалады. Солтүстiк Атлант
мұхитының шығыс бөлiгiнде жылы Гольфстрим ағысының арқасында жылу тiлi
айрықша байқалады, нөлдік изотерма поляр шеңберiне кiріп тұр. Ондай жылу
тiлi Тынық мұхитында да бар.

7

Бұл суретте негізіне көпжылдық орташа бүкіл жер шарының
температурасы бейнеленген. Бұл негізгі суретті Хромов С.П. құрастырған.
Мұнда температураның ендік бойынша таралуы карастырлған. (1-сурет)

1-сурет. Орташа жылдық ауа температурасының теңіз деңгейінде таралуы (0С)

Мұнда Қазақстан териториясын алғанда оңтүстік өңірлерде ( плюс 12 °С
плюс 16 °С) ал, солтүстік өңірлерде (плюс 8 °С плюс 6 °С) бұл
температураның ендік бойынша өзгеруін яғни ендік бойынша азятынын көрсетіп
отыр. Азияның солтүстiк-шығысында (Шығыс Сiбiр) және Гренландия үстiнде
тұйықталған изотермалы суық аралдары орнығады. Бiрiншiсi, Лена мен
Индигирка өзендерiнiң арасында қаңтардың орташа температурасы минус 48 0С,
ал абсолюттiк минимум минус 70 0С-ға дейiн төмендейдi. Бұл ауданды Якут
салқындық полюсы деп атайды. Онда ең төменгi температура Верхоянск мен
Оймяконда байқалады. Екiншiсi, Гренландия салқындық полюсында жергiлiктi
беткей деңгейiнде қаңтардың орташа температурасы минус 50 0С, ал абсолюттiк
минимумы минус 70 0С-ға дейiн жетуi мүмкiн (картада теңiз деңгейi
берiлген).
Гренландия үстiртi теңіз деңгейінен біршама биік болғандықтан,
картада Гренландия салқындық полюсы әлсiз бейнеленген. Гренландияның тағы
бір ерекшелiгi - онда жазда да мұз үстiнде температура төмен болады
(шiлдеде

8

минус 15 0С). Сондықтан Гренландия тұрақты салқындық полюсы, ал Якут
салқындық полюсы тек қыстық болып саналады.
Қыста солтүстiк полюс ауданы Якутия мен Гренландиядан жылы болады,
себебi циклондар солтүстік полюске Атлант және Тынық мұхиттарының жылы
ауасын жиi алып келiп тұрады.
Қаңтар айында оңтүстiк шарда жаз болады, сондықтан экваторлық жылу
аралдары оңтүстiк жарты шарға ығысады: Оңтүстiк Америкада Аргентинаның
солтүстiгiнде және Оңтүстiк Африкада (28 0С-дан жоғары), Австралияда (32
0С). Максимальдi температура Австралияда 55 0С-ға дейiн жетедi, ал Оңтүстiк
Африка теңiз деңгейiнен бiршама биiк жатқандықтан жергiлiктi беткей
деңгейiнде температураның абсолюттiк максимумы 45 0С-дан аспайды. Оңтүстiк
Америка мен Оңтүстiк Африканың батыс жағалауы мұхиттарында салқын ағыстарға
байланысты салқындық тiлдерi айқын байқалады.
Оңтүстiк шардың тропиктен тыс ендiктерiнде температура полюске қарай
жайлап төмендейдi, ал 55 параллельден Антарктиданың жағалауына дейiн
бiркелкi болады (0 және минус 5 0С). Антарктида материгiнiң iшiнде
температура (минус 35 0С) дейiн төмендейдi.

9

Мұнда Хромов С.П. бойынша құрастырылған суреттің қаңтар айының
орташа айлық таралуы қарастырылған (2-сурет).

2-сурет. Қаңтардың орташа айлық ауа температурасының таралуы (0С)

Бұл картадан алатынымыз Қазақстан териториясында изотермия
сызықтарының паралелль орналасып, оңтүстікте температура (минус 4 °С )
солтүстікте (минус 16°С) дейін таралған. Сонымен бірге изотермия сызықтары
солтүстік батыстан оңтүстік шығысқа қарай сәл қиғаштау орналасқан

10

Жарты шарлардың және бүкiл Жердiң температурасы. Алдымен ендiк
шеңберлерi бойынша Жер бетiндегi ауа температурасының таралуын
қарастырайық.
Қаңтар айында температурасы ең төмен ендiк 90 0с.е. болса
(минус 41 0С), ең жылы жер экватор маңы (плюс 27 0С). Шiлдеде
температурасы ең төмен параллель 90 0 о.е. (минус 480С), ең жылы параллель
10 0 с.е. (плюс 27 0С). Ал, жылдық орташа температура ең төмен Антарктидада
(минус 30 0С), ең жылы параллель 10 0с.е. (плюс 27 0С). Жыл бойынша ең жылы
10 0с.е. параллелiн жылулық экватор деп атайды. Жылулық экватордың
солтүстiк жарты шарда орналасу себебi, онда құрлықтың басым болуы (1-
кесте).

1-кесте Ауа температурасының ендiк шеңберлерi бойынша таралуы, 0С.

Жарты шарлар
Ендiк Қаңтар Шiлде Жыл
Солтүстiкк 900 –41 –1 –23
жарты шар
600 –16 +13 –1
300 +15 +28 +21
100 +26 +27 +27
Экватор +27 +26 +26
100 +26 +25 +25
оңтүстiк
жарты
шар
шар
300 +23 +16 +19
600 +2 –10 –4
900 –14 –48 –30

Экватордан полюстерге қарай температура орташа алғанда әр ендiк
градусы сайын шашамен 0,5–0,6 0С-ға азайып отырады, ең көп азаюы орта
ендiктерде байқалады. Оңтүстiк шардың орта ендiктерiнде қыс маусымы
солтүстiк шардың қысына қарағанда жылырақ, ал жаз маусымы салқынырақ.
Сондықтан, онда температураның жылдық амплитудасы да кiшiрек болады.
Оңтүстiк шардың биiк ендiктерi солтүстiк шарға қарағанда барлық маусымда да
бiршама салқынырақ. Оның себебi, атмосфералық қысымы жоғары мұзды
Антарктида материгiнiң болуы.
Екi жарты шардың орташа ауа температураларын салыстыратын болсақ,
солтүстiк жарты шардың жылырақ екенiн көремiз. Температураның жылдық
амплитудасы солтүстiк шарда 13,4 0С, оңтүстiк шарда 5,0 0С құрайды, яғни
солтүстiк шардың климатының континентальдiгi жоғары. Себебi, солтүстiк
жарты шарда құрлықтың ауданы оңтүстiк шарға қарағанда үлкен және де
солтүстiк шардың жаз маусымы оңтүстiк шардың жазынан әлдеқайда жылы. Ал
бүкiл Жер шарының орташа жылдық температурасы 14,2 0С тең. Қаңтар айында
Жердiң Күнге жақынырақ орналасуына қарамастан қаңтар (12,7 0С) шiлдеге

11

(16,9 0С) қарағанда бiршама салқын. Оның негiзгi себебi солтүстiк
жарты шар материктерiнiң (әсiресе Азия) қыста қатты салқындауы және жазда
қатты қызуы болып саналады.

2-кесте Жарты шарлардың, Жер шарының орташа ауа температурасы, 0С

Жарты шарлар Қаңтар Шiлде Жыл
9,0 22,4 15,2
солтүстiкк жарты
шар
16,4 11,4 13,8
оңтүстiк жарты
шар
Жер шары 12,7 16,9 14,2

1.2 Атмосферада температураның биiктiк бойынша таралуы

Атмосфераның шекаралық қабатында (температуралық режимi жер бетiнiң
жылу режимiне бағынышты төменгi 1500 метрлiк қабат) ауа температурасының
таралуы тәулiк кезеңiне бағынышты болады. Шекаралық қабаттың ең төменгi
жерге жақын бөлiгiнде температураның вертикальдi градиентi өте жоғары,
күндiз оң таңбалы, түнде терiс таңбалы болады. Шекаралық қабатта орташа
алғанда температураның вертикальдi градиентi 0,3-0,4 0С100м шамасында
болады. Ол ендiкке бағынышты және оның мәнi жыл бойы 30о с.е-тiң
солтүстiгiнде кiшiрек, оңтүстiгiнде үлкенiрек болады. Қоңыржай белдеуде
вертикальдi градиент қыста 0,05-0,1 0С100м, жазда 0,44 0С100м-ге дейiн
өзгерiп тұрады.
Тропосфераның ортаңғы және жоғарғы қабаттарында температураның
вертикальдi градиентi, шекаралық қабатқа қарағанда жоғарылау болады.
Қоңыржай белдеуде ортаңғы қабатта 0,4-0,5 0С100м, жоғарғы қабатта 0,6-0,7
0С100м құрайды. Төменгi ендiктерде ортаңғы қабатта 0,6-0,7 0С100м,
жоғарғы қабатта 0,7-0,8 0С100м құрайды.
Температураның вертикальдi градиентi (). Әрбiр 100 метр биiктiк
сайын температураның өзгеру мәнiн вертикальдi градиент дейдi (0С100м):
= –*100,
(1)
Мұнда: t – екi деңгейдiң температура айырмашылығы (0С);
z – екi деңгейдiң биiктiк айырмашылығы (м).

Ауа температурасы биiктiк бойынша төмендесе, оның вертикальдi
градиентi оң таңбалы болады. Ауа температурасы биiктiк бойынша өссе

12

(инверсиялы), вертикальдi градиент терiс таңбалы болады. Ал изотермия
жағдайында температура биiктiк бойынша өзгермейдi тұрақты болады. Инверсия
және изотермия қабаттарын көбiне тежегiш қабаттар деп атайды. Себебi олар
конвекцияның жоғары дамуын тоқтатады, олардың астында су буы және ауадағы
басқа да қоспалар жиналып қалады. Биiктiк және уақыт бойынша орташа алғанда
тропосферада температураның вертикальдi градиентi 0,65 0С100м тең.
Температураның вертикальдi градиентi мен бiр деңгейдiң
температурасын бiле отырып, екiншi деңгейдiң температура-сын анықтауға
болады (3-cурет).

Ауа температурасының биіктік бойынша таралуы

z, м
3000 —

2500 — (
( 0

2000 — — — — — — — — —
инверсия ( ( 0
1500 — — — — — — — —
изотермия ( ( 0
1000 — — — — — — — —
( ( 0
500 —

-10 -5 0 5 10 15
20 25 t0С

3-сурет

tZ = tO - z,
(2)
немесе tO = tZ + z.
(3)
мұнда: z – биiктiк (м).

1.3 Ауа температурасының өзгеруін анықтайтын факторлар

Жерге жақын қабаты және еркін атмосферадағы ауа температурасын
болжау.
Ауа температурасы мен ылғалдылықтың жергілікті өзгеруін анықтайтын
негізгі факторлар болып келесілер табылады:
1) Адвекция, яғни ауа массаларының горизонтальды тасымалдануы.

13

2) Ауа массаларының трансформациясы, яғни жылы төселме бетке жылжыға
кезде оның жылынуы. Жерге жақын қабатта ауа ылғалдылығының
трансформациялық өзгеруі негізінен тасымалдау траектория бойында
төселме беттің ылғалдану дәрежесінен және вертикальды турбуленттік
алмасудың
қарқындылығынан бағынышты болады. Вертикальды турбуленттік алмасу өз
кезегінде температуралық стратификацияның тұрақсыздығы көбейген сайын және
жел күшейген сайын өседі.
3) Турбуленттік жылуалмасумен қалыптасатын ауа температурасы мен
ылғалдылықтын тәуліктік жүрісі.
Жерге жақын қабатта температура мен ылғалдылықтын болжамы бір
схемамен және бір бастапқы материалдармен құрастырылады. Болжамды
формулалар:

(4)

(5)
Ауа температурасының тәуліктік жүрістің әсерінен өзгеруін болжамды
24 сағаттан басқа уақыт мерзіміне құрған кезде ескереді.
Болжам бөлімдерінде ылғалдылықтын тәуліктік жүрісі туралы мәліметтер
әрқашанда болмағандықтан, келесі формуламен есептесе де жеткілікті болады:

. (6)

Еркін атмосферада ауа температурасын болжау. Жақсы нәтижелерді алу
үшін биіктікте ауа температурасы алдымен температура алабына толық
үшөлшемді талдау жүргізу керек, өйткені изотерма мен шық нүкте
температурасының изосызықтары АТ изогипстерінің бойымен берілген деңгейдегі
желдің жылдамдығымен жылжиды деп алынады. Көптеген жағдайларда мұндай
болжам стратификацияның болжамды қисық сызықтарын тұрғызғанда жасалынады.
850, 700, 500 және 300 гПа деңгейлерінде ауа температурасын 36 сағатқа
дейін болжағанда келесілермен қалыптасқан өзгерулерді ескеру керек: ауа
массаларының адвективті тасымалдануымен, жылудың келуімен байланысты ауаның
трансформациясымен, реттелген вертикалды қозғалыстармен.
Тәуліктік жүріске түзетулер аз және биіктеген сайын ол азаяды, немесе
оны ескермесе де болады. Биіктікте температураның өзгеруіне елеулі үлесін
адвекция мен вертикальды ағындар қосады, сондықтан температураны болжау
үшін қолданылатын формула келесі түрде көрсетіледі:

14

.
(7)

Суық мезгілге 925, 850, 700 және 500 изобарлық беттерінде ауа
температурасының адвективтік өзгерулерінің мәліметтері бойынша анықтау
үшін А.А.Бачурина эмпирикалық графиктерді ұсынған.

Бұлттылықтын қалыптасу, жауынның жауу және конвекциямен байланысты
басқа құбылыстардың пайда болу мүмкіндігі туралы сұрақтарды шешу үшін
стратификацияны есептеу керек, яғни болжам берілетін пунктке температура
мен шық нүктенің вертикальды таралуын.
Т мен Тd есептеулері аэрологиялық диаграмма бланкінде графикалық түрде
жүргізілуі мүмкін.
Болжағанда негізгі факторлар келесі жүйелілікпен есептелінеді:
1)Т мен Тd адвективті өзгерулері,

2) жер бетінде (жылдың суық мезгілінде қосымша биіктіктегі температураның
өзгеруін) Т мен Тd трансформациялық өзгерулері,
3) Т мен Тd реттелген вертикалды қозғалыстардың әсерінен болатын
өзгерулері,
4) конвекция кезінде конденсацияның жасырынған жылынуының бөлінуін
ескеретін, көтеріліп кележатқан ауа көлемінің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.