Президенттiң құқықтық мәртебесi туралы ақпарат
КIРIСПЕ
1. ПРЕЗИДЕНТТIҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСI
2. ПРЕЗИДЕНТТI САЙЛАУ ЖƏНЕ ОНЫ ЛАУАЗЫМЫНАН КЕТIРУ ТƏРТIБI
3. ПРЕЗИДЕНТТIҢ ӨКIЛЕТТIГI
4. ПРЕЗИДЕНТ АКТIЛЕРI
5. ПРЕЗИДЕНТ ӘКIШIЛIГI ЖӘНЕ БАСҚА ОРГАНДАР
Пайдаланылған әдебиеттер мен деректер тiзiмi.
1. ПРЕЗИДЕНТТIҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСI
2. ПРЕЗИДЕНТТI САЙЛАУ ЖƏНЕ ОНЫ ЛАУАЗЫМЫНАН КЕТIРУ ТƏРТIБI
3. ПРЕЗИДЕНТТIҢ ӨКIЛЕТТIГI
4. ПРЕЗИДЕНТ АКТIЛЕРI
5. ПРЕЗИДЕНТ ӘКIШIЛIГI ЖӘНЕ БАСҚА ОРГАНДАР
Пайдаланылған әдебиеттер мен деректер тiзiмi.
Мемлекеттің жəне атқарушы биліктің басшысы ретінде Пре¬зидент лауазымы бірінші рет Америка Құрама Штаттарында пайда болды. Қазіргі кезде көптеген елдерде ел Президентi орны орнықтырылды. Президенттік қазіргі танда Еуропаның, Азияның, Африканың, Американың көптеген елдерінің саяси жүйесінің элементі болып табылады.
Президенттік институты президенттік, сондай-ақ парламенттік басқару республикаларында құрылып, қызмет етуде. Парламенттік басқару жүйесі кезінде ел басшысы қызметін Пре¬зидент атқарады, ал нақгы атқарушылық билік Парламент ал-дында есеп беретін Үкіметгің қолында болады. Президенттік Республикада Президент кең өкілеттікті жəне ерекше жағдай-ды иеленеді. Президенттік Республика мынадай қырларымен сипатталады:Үкімет Президент алдында жауап береді, Үкімет мүшелерін Президент өз қалауымен қызметке тағайындайды жəне қызметінен босатады; Президент зандар бойынша ұсыныс енгізуге, Парламент қабылдаған заңдарға қол қоюға немесе оларға тыйым салуға құқьшы; Президент өз қалауымен заң күші бар Жарлықтар шығаруға құқылы; Президент лауазымы бойынша Қарулы Күштердің Бас қолбасшысы болып табылады; Прези¬дент Парламенттің кезектен тыс сессиясын шақыруға, Парла-ментті таратуға жəне мезгілінен бүрын Парламент сайлауын тағайындауға құқылы; Президент референдум өткізуге, төтен-ше жағдай енгізуге жəне басқаларына құқылы. Президенттік Республика дүниежүзінің кептеген мемлекеттерінде, оның ішінде АҚШ«та, Францияда, Италияда, Түркияда, Аргентина-да, Мексикада, Сирияда, Филиппинде, Тайваньда, Корей респуб-ликасында жəне басқаларында қызмет етеді1.
Президенттік институты президенттік, сондай-ақ парламенттік басқару республикаларында құрылып, қызмет етуде. Парламенттік басқару жүйесі кезінде ел басшысы қызметін Пре¬зидент атқарады, ал нақгы атқарушылық билік Парламент ал-дында есеп беретін Үкіметгің қолында болады. Президенттік Республикада Президент кең өкілеттікті жəне ерекше жағдай-ды иеленеді. Президенттік Республика мынадай қырларымен сипатталады:Үкімет Президент алдында жауап береді, Үкімет мүшелерін Президент өз қалауымен қызметке тағайындайды жəне қызметінен босатады; Президент зандар бойынша ұсыныс енгізуге, Парламент қабылдаған заңдарға қол қоюға немесе оларға тыйым салуға құқьшы; Президент өз қалауымен заң күші бар Жарлықтар шығаруға құқылы; Президент лауазымы бойынша Қарулы Күштердің Бас қолбасшысы болып табылады; Прези¬дент Парламенттің кезектен тыс сессиясын шақыруға, Парла-ментті таратуға жəне мезгілінен бүрын Парламент сайлауын тағайындауға құқылы; Президент референдум өткізуге, төтен-ше жағдай енгізуге жəне басқаларына құқылы. Президенттік Республика дүниежүзінің кептеген мемлекеттерінде, оның ішінде АҚШ«та, Францияда, Италияда, Түркияда, Аргентина-да, Мексикада, Сирияда, Филиппинде, Тайваньда, Корей респуб-ликасында жəне басқаларында қызмет етеді1.
1. Қазақстан Республикасының Заңы "əлеуметгік, діни, топтық-тектік жəне рулық алауыздық" деп неніңтүсінілетіні туралы сұраққа жауап бермейді.
2. Қазақстан Республшсасы Парламентінің Жаршысы, 1996. №8-9.
3. Сахаров Н.А. Институт президентства в современном мире. М, 1994.
4. Н. Назарбаев. Доклад на IIсессии Ассамблеи народов Казахстана // Политика. 1995. № 2, С. 11; О необходимости "сильной президентской власти, см.: С. Зиманов. Конституция и Парламент Республики Казахстан. Алматы. 1996.
5. Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық мəртебесі былай дамъщы/'Қазақ КСР Президентi орнын бекіту туралы" Қазақ КСР-ының 1990 жылғы 24 сəуірдегі Заңында ... Президент бірінші рет Республика басшы¬сы деп аталды.// Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы, 1990, №18.
6. "Мемлекетгік билік құрьшымын жетілдіру туралы" Қазақ КСР-ының 1990 жылғы 20 қарашадағы заңында... Президент Қазақ КСР-ының, оныңатқа-рушы жəне билік жүрғізуші билігінің басшысы деп атады.
7. Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы бойынша Пре-зидент мемлекет басшысы деп есептелді жəне атқарушы биліктің біртұтас жүйесін басқарды.
8. О положении в стране и основных направлениях внутренней и внеш¬ней политики на 1997 г.// Казахстанская правда, 19% жылғы 8 қдзан. Послание Президента страны народу Казахстана "Казахстан 2030: процветание, безопас¬ность, улучшение благосостояния всех казахстанцев, А., 1997.
9. Мухамеджанов Б. А. Полномочия Президента Республики Казахстан в области законодательства в кн: "Законотворческий процесс в Республике Казах¬стан: состояние и проблемы11 Алматы. 1997. С. 3.
10. Указ Президента Республики Казахстан "Об актах Президента Рес-публики Казахстан" //Собрание актов Президента Республики Казахстан, 1994, № 44, с. 469.
11. Қараңыз: Президентгің "Қазақстан Республикасы Презвденті жаны-нан Жоғары экономикалық Кеңес құру туралы" 1996 жылғы 1 сөуірдегі Жар-лығы // Казахстанская правда, 1996 жылғы 13 сөуір.
12. Положение об Ассамблее народов Казахстана, утвержденное Указом Президента Республики Казахстан от 1 марта 1995 г. //Собрание актов Прези¬дента Республики Казахстан и Правительство Республики Казахстан, 1995. №8. С. 84.
2. Қазақстан Республшсасы Парламентінің Жаршысы, 1996. №8-9.
3. Сахаров Н.А. Институт президентства в современном мире. М, 1994.
4. Н. Назарбаев. Доклад на IIсессии Ассамблеи народов Казахстана // Политика. 1995. № 2, С. 11; О необходимости "сильной президентской власти, см.: С. Зиманов. Конституция и Парламент Республики Казахстан. Алматы. 1996.
5. Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық мəртебесі былай дамъщы/'Қазақ КСР Президентi орнын бекіту туралы" Қазақ КСР-ының 1990 жылғы 24 сəуірдегі Заңында ... Президент бірінші рет Республика басшы¬сы деп аталды.// Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы, 1990, №18.
6. "Мемлекетгік билік құрьшымын жетілдіру туралы" Қазақ КСР-ының 1990 жылғы 20 қарашадағы заңында... Президент Қазақ КСР-ының, оныңатқа-рушы жəне билік жүрғізуші билігінің басшысы деп атады.
7. Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы бойынша Пре-зидент мемлекет басшысы деп есептелді жəне атқарушы биліктің біртұтас жүйесін басқарды.
8. О положении в стране и основных направлениях внутренней и внеш¬ней политики на 1997 г.// Казахстанская правда, 19% жылғы 8 қдзан. Послание Президента страны народу Казахстана "Казахстан 2030: процветание, безопас¬ность, улучшение благосостояния всех казахстанцев, А., 1997.
9. Мухамеджанов Б. А. Полномочия Президента Республики Казахстан в области законодательства в кн: "Законотворческий процесс в Республике Казах¬стан: состояние и проблемы11 Алматы. 1997. С. 3.
10. Указ Президента Республики Казахстан "Об актах Президента Рес-публики Казахстан" //Собрание актов Президента Республики Казахстан, 1994, № 44, с. 469.
11. Қараңыз: Президентгің "Қазақстан Республикасы Презвденті жаны-нан Жоғары экономикалық Кеңес құру туралы" 1996 жылғы 1 сөуірдегі Жар-лығы // Казахстанская правда, 1996 жылғы 13 сөуір.
12. Положение об Ассамблее народов Казахстана, утвержденное Указом Президента Республики Казахстан от 1 марта 1995 г. //Собрание актов Прези¬дента Республики Казахстан и Правительство Республики Казахстан, 1995. №8. С. 84.
КIРIСПЕ
Мемлекеттің жəне атқарушы биліктің басшысы ретінде Президент лауазымы бірінші рет Америка Құрама Штаттарында пайда болды. Қазіргі кезде көптеген елдерде ел Президентi орны орнықтырылды. Президенттік қазіргі танда Еуропаның, Азияның, Африканың, Американың көптеген елдерінің саяси жүйесінің элементі болып табылады.
Президенттік институты президенттік, сондай-ақ парламенттік басқару республикаларында құрылып, қызмет етуде. Парламенттік басқару жүйесі кезінде ел басшысы қызметін Президент атқарады, ал нақгы атқарушылық билік Парламент ал-дында есеп беретін Үкіметгің қолында болады. Президенттік Республикада Президент кең өкілеттікті жəне ерекше жағдай-ды иеленеді. Президенттік Республика мынадай қырларымен сипатталады:Үкімет Президент алдында жауап береді, Үкімет мүшелерін Президент өз қалауымен қызметке тағайындайды жəне қызметінен босатады; Президент зандар бойынша ұсыныс енгізуге, Парламент қабылдаған заңдарға қол қоюға немесе оларға тыйым салуға құқьшы; Президент өз қалауымен заң күші бар Жарлықтар шығаруға құқылы; Президент лауазымы бойынша Қарулы Күштердің Бас қолбасшысы болып табылады; Президент Парламенттің кезектен тыс сессиясын шақыруға, Парла-ментті таратуға жəне мезгілінен бүрын Парламент сайлауын тағайындауға құқылы; Президент референдум өткізуге, төтен-ше жағдай енгізуге жəне басқаларына құқылы. Президенттік Республика дүниежүзінің кептеген мемлекеттерінде, оның ішінде АҚШта, Францияда, Италияда, Түркияда, Аргентина-да, Мексикада, Сирияда, Филиппинде, Тайваньда, Корей респуб-ликасында жəне басқаларында қызмет етеді1.
1. ПРЕЗИДЕНТТIҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСI
Мемлекеттік органның Конституциямен белгіленетін құқықтық мəртебесі мемлекеттік билік органдары жүйесінде бөлінетін орнымен анықталады. Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясында Президент туралы тарау Жоғарғы Кеңес туралы тараудан кейін орналастырылды. Ол Жоғарғы Кеңестің кең өкілеттік берілген бірденбір заң шығарушы жəне жоғары уəкілетті орган ретінде танылғандығын білдіреді. Конституция мемлекетті парламенттік республика құруға бағыттады. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы мемлекеттік билік органдары жүйесінде бірінші орынға Президентті қойды. Сөйтіп, Қазақстан Республикасында президенттік басқару жүйесінің орнықтырылғаны туралы Конституциялық қағиданы бекітті.
Н.Ə.Назарбаев басқарудың президенттік жүйесін: "мемлекеттің бүгінгі таңдағы басшыларының қайсыбір мүдделері мен амбициялары емес, объективті факторлар тудырды. Жəне бұл, біздің еліміз үшін айтарлықтай ұзақ мерзімді болашақ үшін қажет"1 деп жазды. 12-шақырылған Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі өзінен-өзі тарқағаннан жəне Президентке заң шығару органының кейбір өкілеттігі уақытша берілгеннен кейін Президент мемлекеттік өмірдің маңызды мəселелері бойынша жедел жəне сапалық деңгейі айтарлықтай жоғары Конституциялық жəне жай заңдық күші бар жүздеген Жарлықтар шығарды. Бұл заң шығармашылық салада президенттік қабілеттілік пен мүмкіндікті көрсетті жəне оның басқарудың президенттік жүйесін нығайтуда айтарлықтай мəні болды. Конституцияның Президенттің мемлекеттік билік органдары жүйесіндегі орнын белгілейтін 40-бабы Президенттің мəртебесін сипаттаудың негізі болып табылады. Конституцияның көрсетілген бабына сəйкес Президент мемлекет басшысы болып табылады2. Мемлекет уəкілдігі ел ішіндегі сияқты, халықаралық қатынастарда да Президент атынан бағаланады. Сонымен бірге Президент мемлекеттің жоғары лауазымы болып танылады. Заң шығарушының ойынша, Президенттің осындай сипаттамасы оның бір де бір билік тармағына жатпайтындығын жəне Қазақстанның мемлекеттік билік органдары жүйесінде ерекше орын алатындығын білдіреді. Конституция Президенттің ерекше жағдайын тани келіп, Президенттің мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының келісімді түрде жұмыс істеуін жəне билік органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз ететіндігін орнықтырды. Бұл конституциялық қағида Президент мемлекеттік биліктің барлық тармақтарынан жоғары тұрады деуге негіз бола ма? Президенттік мəртебені талдау мұндай пікірдің негізсіздігін көрсетеді. Қазақстан Республикасының Конституциясында мемлекеттік билікті заң шығарушылық, атқарушылық жəне сот тармақтарына бөлу орнықгырылған. Осы принципке орай биліктің әр тармағына өз қызметтерін орындау үшін қажетті деңгейде жеткілікті түрде өкілеттіктер берілген. Тек Парламент заң шығару өкілеттігін берген жағдайда ғана шектеулі уақыт ішінде Президент заң қабылдай алады. Сот билігін жүргізуге Президенттің құқығы жоқ. Сондай-ақ атқарушы билікке қатысты да Президент занда көзделген шараларды ғана қолдана алады. Одан əрі, Қазақстан Республикасы Конституциясында көзделғен тежеу-шілік жəне тепе-тендік жүйесі Президенттік биліктің барлық билік тармақтарынан жоғары тұруына мүмкіндік бермейді. Президентке Парламенттің жəне сот билігінің қызметін бақылау құқығы берілмеген. Оның үстіне, мəртебесі бойынша ол атқарушы билікке жақын. Алайда, Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясында болғандай Президент атқарушы билік жүйесін басқармайды. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясына сəйкес атқарушы билікті Үкімет жүзеғе асы-рады жəне ол атқарушы орғандарды басқарады. Сонымен бірге өз қызметі үшін Президент алдында Үкіметтің өзі жауап береді.
Көрсетілгендерден басқа, Қазақстан Республикасының Конституциясы Президенттің мемлекеттегі авторитарлық басшыға айналуына тосқауыл қоятындай басқа да кепілдіктер келтіреді. Президентті жабық дауыс беру жолымен бес жылға тікелей сай-лау негізінде халық сайлайды. Жəне сайлау баламалы сипатта өтеді. Конституция бір адамның Президенттік лауазымға қатарынан екі мерзімнен артық сайлануына жол бермейді. Президент өзінің норма шығармашылық өкілеттігін шеңберінен артық пайдаланған жағдайда Конституциялық Кеңес оның нормативтік актілерін заңсыз деп тани алады.
Қазақстан Республикасы Президентi халық пен мемлекеттік биліктің, Конституцияның мызғымастығының, адам мен азамат-тың құқықтары мен бостандықтарының рəмізі жəне кепілі болып табылады. Президенттің халық бірлігінің рəмізі болып та-былатынының себебі, оны мемлекет басшылығына көпұлтты халық сайлайды. Президент халық еркінің бірлігін білдіреді. Сондықтан Президент халық атынан сөйлеуге құқылы. Президенттің мемлекет билігінің кепілі болып табылатынының себебі, ол билік тармақтарының бірде-біріне жатпай, оның барлық тармақтарының келісіммен қызмет етуін қамтамасыз етуі тиіс. Президент Конституцияның, мемлекеттің басқа зандарының сақталуында мемлекеттік билік органдарының жауапкершілігін қам-тамасыз етуі тиіс1.
2. ПРЕЗИДЕНТТI САЙЛАУ ЖƏНЕ ОНЫ ЛАУАЗЫМЫНАН КЕТIРУ ТƏРТIБI
Қазақстан Республикасының Президентін сайлау Конституцияға (41-бап) жəне Президенттің "Сайлау туралы" Жарлығына сəйкес белгіленген.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сəйкес Президент болып жалпыға ортақ, тең жəне төте сайлау құқығымен жабық дауыс беру негізінде бес жыл мерзімге кəмелетке жет-кен азаматтар сайланады. Президент сайлауының баламалығын Конституция көрсетпейді. Бұл принцип Президенттің "Сайлау туралы" заң күші бар Жарлығында бекітіледі.
Конституция Президенттікке кандидат алдына қойылатын негізгі талаптарды белгілеп берді. Мемлекеттің басшысы жəне жоғары лауазымды тұлғаның қызметін тиісті деңгейде атқару үшін Президенттікке кандидат кемелденген жасқа келген, өмірлік мол тəжірибе жинақгаған болуы керек. Осыны ескере келе, Президенттікке Қазақстан Республикасының кемінде 35 жасқа толған азаматының сайлана алатындығы белгіленді. Көптеген елдерде Президенттікке кандидатқа жас шектеуі қойылмаған. Барынша кеңтараған норма бойынша, Президенттікке 35 жасқа толғандар сайлана алады. Президенттікке тілек білдіргендерге АҚIП-та, Мексикада, Австрияда, Венгрияда, Португалияда, Ирландияда2 осындай жас шектеуі қойылған.
Қазақстан Республикасы Конституциясымен рұқсат етілетін ең жоғары жас шегі де белгіленген. Қазақстан Республикасының 65 жастан аспаған азаматы Президент бола алады. Жастың жоғары шегін белгілеудің бір ғана себебі бар: қабілетсіздігіне қарамастан, адамдардың əбден қартайғанша билік басынан кетпейтін кеңестік кезең тəжірибесін қайталаудан сақгану. Прези-денттік лауазымға кірісу үшін ең аз жас деңгейі белгіленген елдерде жастың рұқсат етілетін ең жоғары деңгейі белгіленбейді. Мысалы, Индиада мемлекет басшысы орнына кəртаң, беделді адамдарды сайлау тəртібі қабылданған. Ресей Федерациясының Конституциясы да Презвдент үшін мүмкіндігінше рұқсат етілетін жас деңгейін белгілемейді. Денсаулығы мықгы сақгалған адам-ның жасы ұлғайған сайын саяси тəжірибесі молыға, ұйымдасты-рушылық қабілет ұштала түсетіндіктен жəне басқз қасиеттеріне орай, əлемдік тəжірибе көрсеткендей, мұндай бағыт өзін ақтайды да.
Қазақстан Республикасы Конституциясы Президенттікке үміткер адам, міндетті түрде тумысынан Қазақстан Республикасының азаматы болуы керектігін белгілейді. Мұңцай тəртіп бірқатар елдерде қабылданған. АҚШ-та жəне Францияда тумысынан осы елдің азаматы болып табылатындар ғана Президент бола алады.
Конституцияда Қазақстанда кемінде 15 жыл тұру қажеттігі Қазақстан Республикасының Президентіне қойьшатын талаптар-дың бірі болып табьшады. Мұндай талаптың қойылуы дұрыс, өйткені мемлекет басшысы лауазымына үміткер адам елді, ха-лықты, оның тарихын, экономикасын, ұлттық ерекшеліктерін жəне басқаларын жақсы білуі тиіс. Бұл талапқа орай бір даулы сұрақ тууы мүмкін: адам Қазақстанда қатарынан 15 жьш тұруы керек пе немесе кезең-кезеңімен, бірақ жиналып келгенде 15 жылға толатын болуы керек пе? Болашақта Президенттік лауазымға бірнеше кандидат ұсыньшған кезде осы мəселені анықгау көкейкесті мəнге ие болуы мүмкін.
Конституция Қазақстан Республикасы Президенттігіне мемлекеттік (қазақ) тілді еркін меңгерген азаматтьщ сайлана ала-тындығын белгілейді. Мұндай талап, Қазақстан мемлекеті байыр-ғы қазақ жерінде құрылғандықтан, қазақ ұлты сақталуын қам-тамасыз етудің басты шарттарының бірі - оны сақгау больш табылатындықтан, тілдің өмір сүруін қамтамасыз ететін барлық қызметті атқарудан туындайды. Ел Президенттігіне үміткер аза-мат қазақгармен еркін сөйлесуі үшін, сөз жоқ, мемлекеттік қазақ тілін еркін меңгеруі тиіс. Бұл арада атап көрсеткен жөн, Қазақстан Республикасының Конституциясы Президент лауазымына үміткерге ұлттық шек қойып отырған жоқ. Кез келген ұлттың мемлекеттік тілді еркін меңгерген азаматы Қазақстан Республикасы Президенті бола алады.
3. ПРЕЗИДЕНТТIҢ ӨКIЛЕТТIГI
Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттігі прези-денттік басқару жүйесінің мазмұнымен алдын ала айқындала-ды. Президентам тізілімі Конституцияда жəне Президентгің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы "Қазақстан Республикасының Президент туралы" Конституциялық заң күші бар Жарлығымен белгіленген кең өкілеттіктер берілген.
Президенттің Парламентов қатысты өкілеттігі
Президент Парламенттің кезекті жəне кезектен тыс сайлауын тағайындайды;Парламенттік өкілеттік мерзіміне Сенатқа жеті депутатты тағайындайды; Парламенттің бірінші сессиясын шақырады; Парламент депутаттарының Қазақстан халқына ан-тын қабылдайды; Сенат төрағасы лауазымына кандидат ұсына-ды; Парламент Палаталарының кез келген бірлескен жəне жеке өткізілетін отырыстарына қатысуға жəне сөз сөйлеуге құқьшы; Үкімет мүшесі зандарды орындамаған жағдайда Парламент Се-натының немесе Мəжілісініңоларды юызметінен босату жайьш-дағы өтінішін қарайды; Конституцияда кезделген тəртіппен Парламентті тарата алады.
Президенттің Үкіметке қатысты өкілеттігі
Президент Парламенттің келісімімен Республиканың Пре-мьер-министрін қызметке тағайындайды, оны қызметінен боса-тады; Үкіметтің қүрамына кірмейтін орталық атқару органда-рын құрады, таратады жəне қайта құрады; Үкімет мүшелерінің антын қабылдайды; Премьер-министрдің оның қызметінің негізгі бағыттары туралы баяндамасын тұрақгы түрде тындай-ды; өте маңызды мəселелер бойынша Үкімет отырыстарына төрағалық етеді; Үкімет немесе оның кез келген мүшесі орны-нан түсуі жөнінде мəлімдегенде шешім қабылдайды; Конституцияда жəне зандарда көзделгеннен өзге атқарушылық қызмЪтгі жүзеге асыруды Үкіметке жүктеуге құқьшы.
Президенттің Конституциялық Кеңеске қатысты вкілеттігі
Президент Конституциялық КеңестіңТөрағасын жəне оның екі мүшесін қызметке тағайындайды; Конституциялық заңдарға сəйкес оларды мерзімінен бұрын қызметінен босатады; Президент , Парламент депутаттары сайлауын өткізудің, республика-лық референдум өткізудің дұрыстығы туралы мəселе бойынша; зандардың, халықаралықшарттардьщ Конституцияға сөйкестігі бойынша; Конституция нормаларын ресми түсіндіру мəселесі бойынша; қызметтен босату жəне кетіру мəселесі бойынша Конституциялық Кеңеске жүгінеді.
Президенттің Соттарға жəне судьяларға қатысты өкілеттігі
Президент Жоғары Сот Кеңесінің ұсынысы бойынша қызметке сайлау жəне қызметтен босату үшін Жоғарғы Сот Төраға-сын, Жоғарғы Сот алқалары төрағалары мен судьяларды Сенат-қа ұсынады; облыстың жəне соған теңестірілген соттардың төрағаларын, облыстық жəне соған теңестірілген сот алқалары-ның төрағалары мен судьяларьш қызметке тағайындайды; Əділет министрінің ұсынысы бойынша - республиканың басқа сотта-ры төрағалары мен судьяларьш тағайындайды.
Президенттің Прокуратура органдарына қатысты өкілеттігі
Президент Сенаттың келісімімен Республиканың Бас Про-курорын қызметке тағайындайды; оны кызметінен босатады; Бас Прокурордың ұсынысымен оның орынбасарларын қызметке тағайындайды жəне қызметінен босатады; кем дегенде тоқсаньша бір рет Бас Прокурордың елдегі зандьшықтың жағдайы туралы есебін тындайды.
Президенттің Əкімдерге қатысты өкілеттігі
Премьер-министрдің ұсьшысымен Президент облыстың, рес-публикалық дəрежедегі қалалардың жəне астананың əкімдерін қызметке тағайындайды; өзінің құзыретіндегі мəсе-лелер бойынша əкімдерге тапсырмалар береді жəне оның орын-далуы туралы олардың есептерін тыңдайды; мəслихат депутат-тарының басым көпшілік даусымен сенім көрсетілмеген жағдай-да өз қалауымен облыстың, республикалық дəрежедегі қалалардың жəне астананың əкімдеріи қызметтерінен босатады.
Президенттің республикалық референдумға қатысты өкілеттігі
Президент: 1) жеке бастамасы бойынша; 2) Парламентгің бастамасы бойынша; 3) Үкіметтің бастамасы бойынша; 4) бар-лық облыстардың, астананың жəне республикалық дөрежедегі қалалардың атынан сан жағынан бірдей қатысқан, кем дегенде сайлау құқығына ие екі жүз мың азаматтың бастамасы бойынша республикалық референдум өткізу туралы шешім қабылдайды. Аталған субъектілердің шешімі бойынша Президент: 1) референдум өткізу туралы; 2) референдум өткізбей-ақсод мəнде ұсы-нылатын мəселелер бойынша Конституцияға, Конституциялық заңға, зандарға немесе өзге де шешімдерге өзгерістер мен то-лықтырулар енгізу қажеттігі туралы; 3) референдум өткізу туралы ұсынысты қабылдамай тастау туралы шешімдердің бірін қабылдайды.
Президенттің мемлекеттің қөрганыс қабілеттілігін жəне қауіпсіздігін қамтамасыз ету саласындагы акілеттігі
Президент республиканың Қарулы Күштерінің Бас қолбас-шысы болып табылады. Ол Қарулы Күштердің жоғары коман-далық құрамындағы қызметтерге тағайындайды жəне қызмет-терден босатады. Демократиялықинстатутгарға, республиканың тəуелсіздігі мен аумақтық тұтастығына, республиканың саяси тұрақтылығына, оның азаматтарына елеулі жəне тікелей қауіп төнген жағдайда жəне мемлекеттің конституциялық органдары-ның қалыпты қызметі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мемлекеттің жəне атқарушы биліктің басшысы ретінде Президент лауазымы бірінші рет Америка Құрама Штаттарында пайда болды. Қазіргі кезде көптеген елдерде ел Президентi орны орнықтырылды. Президенттік қазіргі танда Еуропаның, Азияның, Африканың, Американың көптеген елдерінің саяси жүйесінің элементі болып табылады.
Президенттік институты президенттік, сондай-ақ парламенттік басқару республикаларында құрылып, қызмет етуде. Парламенттік басқару жүйесі кезінде ел басшысы қызметін Президент атқарады, ал нақгы атқарушылық билік Парламент ал-дында есеп беретін Үкіметгің қолында болады. Президенттік Республикада Президент кең өкілеттікті жəне ерекше жағдай-ды иеленеді. Президенттік Республика мынадай қырларымен сипатталады:Үкімет Президент алдында жауап береді, Үкімет мүшелерін Президент өз қалауымен қызметке тағайындайды жəне қызметінен босатады; Президент зандар бойынша ұсыныс енгізуге, Парламент қабылдаған заңдарға қол қоюға немесе оларға тыйым салуға құқьшы; Президент өз қалауымен заң күші бар Жарлықтар шығаруға құқылы; Президент лауазымы бойынша Қарулы Күштердің Бас қолбасшысы болып табылады; Президент Парламенттің кезектен тыс сессиясын шақыруға, Парла-ментті таратуға жəне мезгілінен бүрын Парламент сайлауын тағайындауға құқылы; Президент референдум өткізуге, төтен-ше жағдай енгізуге жəне басқаларына құқылы. Президенттік Республика дүниежүзінің кептеген мемлекеттерінде, оның ішінде АҚШта, Францияда, Италияда, Түркияда, Аргентина-да, Мексикада, Сирияда, Филиппинде, Тайваньда, Корей респуб-ликасында жəне басқаларында қызмет етеді1.
1. ПРЕЗИДЕНТТIҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСI
Мемлекеттік органның Конституциямен белгіленетін құқықтық мəртебесі мемлекеттік билік органдары жүйесінде бөлінетін орнымен анықталады. Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясында Президент туралы тарау Жоғарғы Кеңес туралы тараудан кейін орналастырылды. Ол Жоғарғы Кеңестің кең өкілеттік берілген бірденбір заң шығарушы жəне жоғары уəкілетті орган ретінде танылғандығын білдіреді. Конституция мемлекетті парламенттік республика құруға бағыттады. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы мемлекеттік билік органдары жүйесінде бірінші орынға Президентті қойды. Сөйтіп, Қазақстан Республикасында президенттік басқару жүйесінің орнықтырылғаны туралы Конституциялық қағиданы бекітті.
Н.Ə.Назарбаев басқарудың президенттік жүйесін: "мемлекеттің бүгінгі таңдағы басшыларының қайсыбір мүдделері мен амбициялары емес, объективті факторлар тудырды. Жəне бұл, біздің еліміз үшін айтарлықтай ұзақ мерзімді болашақ үшін қажет"1 деп жазды. 12-шақырылған Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі өзінен-өзі тарқағаннан жəне Президентке заң шығару органының кейбір өкілеттігі уақытша берілгеннен кейін Президент мемлекеттік өмірдің маңызды мəселелері бойынша жедел жəне сапалық деңгейі айтарлықтай жоғары Конституциялық жəне жай заңдық күші бар жүздеген Жарлықтар шығарды. Бұл заң шығармашылық салада президенттік қабілеттілік пен мүмкіндікті көрсетті жəне оның басқарудың президенттік жүйесін нығайтуда айтарлықтай мəні болды. Конституцияның Президенттің мемлекеттік билік органдары жүйесіндегі орнын белгілейтін 40-бабы Президенттің мəртебесін сипаттаудың негізі болып табылады. Конституцияның көрсетілген бабына сəйкес Президент мемлекет басшысы болып табылады2. Мемлекет уəкілдігі ел ішіндегі сияқты, халықаралық қатынастарда да Президент атынан бағаланады. Сонымен бірге Президент мемлекеттің жоғары лауазымы болып танылады. Заң шығарушының ойынша, Президенттің осындай сипаттамасы оның бір де бір билік тармағына жатпайтындығын жəне Қазақстанның мемлекеттік билік органдары жүйесінде ерекше орын алатындығын білдіреді. Конституция Президенттің ерекше жағдайын тани келіп, Президенттің мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының келісімді түрде жұмыс істеуін жəне билік органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз ететіндігін орнықтырды. Бұл конституциялық қағида Президент мемлекеттік биліктің барлық тармақтарынан жоғары тұрады деуге негіз бола ма? Президенттік мəртебені талдау мұндай пікірдің негізсіздігін көрсетеді. Қазақстан Республикасының Конституциясында мемлекеттік билікті заң шығарушылық, атқарушылық жəне сот тармақтарына бөлу орнықгырылған. Осы принципке орай биліктің әр тармағына өз қызметтерін орындау үшін қажетті деңгейде жеткілікті түрде өкілеттіктер берілген. Тек Парламент заң шығару өкілеттігін берген жағдайда ғана шектеулі уақыт ішінде Президент заң қабылдай алады. Сот билігін жүргізуге Президенттің құқығы жоқ. Сондай-ақ атқарушы билікке қатысты да Президент занда көзделген шараларды ғана қолдана алады. Одан əрі, Қазақстан Республикасы Конституциясында көзделғен тежеу-шілік жəне тепе-тендік жүйесі Президенттік биліктің барлық билік тармақтарынан жоғары тұруына мүмкіндік бермейді. Президентке Парламенттің жəне сот билігінің қызметін бақылау құқығы берілмеген. Оның үстіне, мəртебесі бойынша ол атқарушы билікке жақын. Алайда, Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясында болғандай Президент атқарушы билік жүйесін басқармайды. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясына сəйкес атқарушы билікті Үкімет жүзеғе асы-рады жəне ол атқарушы орғандарды басқарады. Сонымен бірге өз қызметі үшін Президент алдында Үкіметтің өзі жауап береді.
Көрсетілгендерден басқа, Қазақстан Республикасының Конституциясы Президенттің мемлекеттегі авторитарлық басшыға айналуына тосқауыл қоятындай басқа да кепілдіктер келтіреді. Президентті жабық дауыс беру жолымен бес жылға тікелей сай-лау негізінде халық сайлайды. Жəне сайлау баламалы сипатта өтеді. Конституция бір адамның Президенттік лауазымға қатарынан екі мерзімнен артық сайлануына жол бермейді. Президент өзінің норма шығармашылық өкілеттігін шеңберінен артық пайдаланған жағдайда Конституциялық Кеңес оның нормативтік актілерін заңсыз деп тани алады.
Қазақстан Республикасы Президентi халық пен мемлекеттік биліктің, Конституцияның мызғымастығының, адам мен азамат-тың құқықтары мен бостандықтарының рəмізі жəне кепілі болып табылады. Президенттің халық бірлігінің рəмізі болып та-былатынының себебі, оны мемлекет басшылығына көпұлтты халық сайлайды. Президент халық еркінің бірлігін білдіреді. Сондықтан Президент халық атынан сөйлеуге құқылы. Президенттің мемлекет билігінің кепілі болып табылатынының себебі, ол билік тармақтарының бірде-біріне жатпай, оның барлық тармақтарының келісіммен қызмет етуін қамтамасыз етуі тиіс. Президент Конституцияның, мемлекеттің басқа зандарының сақталуында мемлекеттік билік органдарының жауапкершілігін қам-тамасыз етуі тиіс1.
2. ПРЕЗИДЕНТТI САЙЛАУ ЖƏНЕ ОНЫ ЛАУАЗЫМЫНАН КЕТIРУ ТƏРТIБI
Қазақстан Республикасының Президентін сайлау Конституцияға (41-бап) жəне Президенттің "Сайлау туралы" Жарлығына сəйкес белгіленген.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сəйкес Президент болып жалпыға ортақ, тең жəне төте сайлау құқығымен жабық дауыс беру негізінде бес жыл мерзімге кəмелетке жет-кен азаматтар сайланады. Президент сайлауының баламалығын Конституция көрсетпейді. Бұл принцип Президенттің "Сайлау туралы" заң күші бар Жарлығында бекітіледі.
Конституция Президенттікке кандидат алдына қойылатын негізгі талаптарды белгілеп берді. Мемлекеттің басшысы жəне жоғары лауазымды тұлғаның қызметін тиісті деңгейде атқару үшін Президенттікке кандидат кемелденген жасқа келген, өмірлік мол тəжірибе жинақгаған болуы керек. Осыны ескере келе, Президенттікке Қазақстан Республикасының кемінде 35 жасқа толған азаматының сайлана алатындығы белгіленді. Көптеген елдерде Президенттікке кандидатқа жас шектеуі қойылмаған. Барынша кеңтараған норма бойынша, Президенттікке 35 жасқа толғандар сайлана алады. Президенттікке тілек білдіргендерге АҚIП-та, Мексикада, Австрияда, Венгрияда, Португалияда, Ирландияда2 осындай жас шектеуі қойылған.
Қазақстан Республикасы Конституциясымен рұқсат етілетін ең жоғары жас шегі де белгіленген. Қазақстан Республикасының 65 жастан аспаған азаматы Президент бола алады. Жастың жоғары шегін белгілеудің бір ғана себебі бар: қабілетсіздігіне қарамастан, адамдардың əбден қартайғанша билік басынан кетпейтін кеңестік кезең тəжірибесін қайталаудан сақгану. Прези-денттік лауазымға кірісу үшін ең аз жас деңгейі белгіленген елдерде жастың рұқсат етілетін ең жоғары деңгейі белгіленбейді. Мысалы, Индиада мемлекет басшысы орнына кəртаң, беделді адамдарды сайлау тəртібі қабылданған. Ресей Федерациясының Конституциясы да Презвдент үшін мүмкіндігінше рұқсат етілетін жас деңгейін белгілемейді. Денсаулығы мықгы сақгалған адам-ның жасы ұлғайған сайын саяси тəжірибесі молыға, ұйымдасты-рушылық қабілет ұштала түсетіндіктен жəне басқз қасиеттеріне орай, əлемдік тəжірибе көрсеткендей, мұндай бағыт өзін ақтайды да.
Қазақстан Республикасы Конституциясы Президенттікке үміткер адам, міндетті түрде тумысынан Қазақстан Республикасының азаматы болуы керектігін белгілейді. Мұңцай тəртіп бірқатар елдерде қабылданған. АҚШ-та жəне Францияда тумысынан осы елдің азаматы болып табылатындар ғана Президент бола алады.
Конституцияда Қазақстанда кемінде 15 жыл тұру қажеттігі Қазақстан Республикасының Президентіне қойьшатын талаптар-дың бірі болып табьшады. Мұндай талаптың қойылуы дұрыс, өйткені мемлекет басшысы лауазымына үміткер адам елді, ха-лықты, оның тарихын, экономикасын, ұлттық ерекшеліктерін жəне басқаларын жақсы білуі тиіс. Бұл талапқа орай бір даулы сұрақ тууы мүмкін: адам Қазақстанда қатарынан 15 жьш тұруы керек пе немесе кезең-кезеңімен, бірақ жиналып келгенде 15 жылға толатын болуы керек пе? Болашақта Президенттік лауазымға бірнеше кандидат ұсыньшған кезде осы мəселені анықгау көкейкесті мəнге ие болуы мүмкін.
Конституция Қазақстан Республикасы Президенттігіне мемлекеттік (қазақ) тілді еркін меңгерген азаматтьщ сайлана ала-тындығын белгілейді. Мұндай талап, Қазақстан мемлекеті байыр-ғы қазақ жерінде құрылғандықтан, қазақ ұлты сақталуын қам-тамасыз етудің басты шарттарының бірі - оны сақгау больш табылатындықтан, тілдің өмір сүруін қамтамасыз ететін барлық қызметті атқарудан туындайды. Ел Президенттігіне үміткер аза-мат қазақгармен еркін сөйлесуі үшін, сөз жоқ, мемлекеттік қазақ тілін еркін меңгеруі тиіс. Бұл арада атап көрсеткен жөн, Қазақстан Республикасының Конституциясы Президент лауазымына үміткерге ұлттық шек қойып отырған жоқ. Кез келген ұлттың мемлекеттік тілді еркін меңгерген азаматы Қазақстан Республикасы Президенті бола алады.
3. ПРЕЗИДЕНТТIҢ ӨКIЛЕТТIГI
Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттігі прези-денттік басқару жүйесінің мазмұнымен алдын ала айқындала-ды. Президентам тізілімі Конституцияда жəне Президентгің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы "Қазақстан Республикасының Президент туралы" Конституциялық заң күші бар Жарлығымен белгіленген кең өкілеттіктер берілген.
Президенттің Парламентов қатысты өкілеттігі
Президент Парламенттің кезекті жəне кезектен тыс сайлауын тағайындайды;Парламенттік өкілеттік мерзіміне Сенатқа жеті депутатты тағайындайды; Парламенттің бірінші сессиясын шақырады; Парламент депутаттарының Қазақстан халқына ан-тын қабылдайды; Сенат төрағасы лауазымына кандидат ұсына-ды; Парламент Палаталарының кез келген бірлескен жəне жеке өткізілетін отырыстарына қатысуға жəне сөз сөйлеуге құқьшы; Үкімет мүшесі зандарды орындамаған жағдайда Парламент Се-натының немесе Мəжілісініңоларды юызметінен босату жайьш-дағы өтінішін қарайды; Конституцияда кезделген тəртіппен Парламентті тарата алады.
Президенттің Үкіметке қатысты өкілеттігі
Президент Парламенттің келісімімен Республиканың Пре-мьер-министрін қызметке тағайындайды, оны қызметінен боса-тады; Үкіметтің қүрамына кірмейтін орталық атқару органда-рын құрады, таратады жəне қайта құрады; Үкімет мүшелерінің антын қабылдайды; Премьер-министрдің оның қызметінің негізгі бағыттары туралы баяндамасын тұрақгы түрде тындай-ды; өте маңызды мəселелер бойынша Үкімет отырыстарына төрағалық етеді; Үкімет немесе оның кез келген мүшесі орны-нан түсуі жөнінде мəлімдегенде шешім қабылдайды; Конституцияда жəне зандарда көзделгеннен өзге атқарушылық қызмЪтгі жүзеге асыруды Үкіметке жүктеуге құқьшы.
Президенттің Конституциялық Кеңеске қатысты вкілеттігі
Президент Конституциялық КеңестіңТөрағасын жəне оның екі мүшесін қызметке тағайындайды; Конституциялық заңдарға сəйкес оларды мерзімінен бұрын қызметінен босатады; Президент , Парламент депутаттары сайлауын өткізудің, республика-лық референдум өткізудің дұрыстығы туралы мəселе бойынша; зандардың, халықаралықшарттардьщ Конституцияға сөйкестігі бойынша; Конституция нормаларын ресми түсіндіру мəселесі бойынша; қызметтен босату жəне кетіру мəселесі бойынша Конституциялық Кеңеске жүгінеді.
Президенттің Соттарға жəне судьяларға қатысты өкілеттігі
Президент Жоғары Сот Кеңесінің ұсынысы бойынша қызметке сайлау жəне қызметтен босату үшін Жоғарғы Сот Төраға-сын, Жоғарғы Сот алқалары төрағалары мен судьяларды Сенат-қа ұсынады; облыстың жəне соған теңестірілген соттардың төрағаларын, облыстық жəне соған теңестірілген сот алқалары-ның төрағалары мен судьяларьш қызметке тағайындайды; Əділет министрінің ұсынысы бойынша - республиканың басқа сотта-ры төрағалары мен судьяларьш тағайындайды.
Президенттің Прокуратура органдарына қатысты өкілеттігі
Президент Сенаттың келісімімен Республиканың Бас Про-курорын қызметке тағайындайды; оны кызметінен босатады; Бас Прокурордың ұсынысымен оның орынбасарларын қызметке тағайындайды жəне қызметінен босатады; кем дегенде тоқсаньша бір рет Бас Прокурордың елдегі зандьшықтың жағдайы туралы есебін тындайды.
Президенттің Əкімдерге қатысты өкілеттігі
Премьер-министрдің ұсьшысымен Президент облыстың, рес-публикалық дəрежедегі қалалардың жəне астананың əкімдерін қызметке тағайындайды; өзінің құзыретіндегі мəсе-лелер бойынша əкімдерге тапсырмалар береді жəне оның орын-далуы туралы олардың есептерін тыңдайды; мəслихат депутат-тарының басым көпшілік даусымен сенім көрсетілмеген жағдай-да өз қалауымен облыстың, республикалық дəрежедегі қалалардың жəне астананың əкімдеріи қызметтерінен босатады.
Президенттің республикалық референдумға қатысты өкілеттігі
Президент: 1) жеке бастамасы бойынша; 2) Парламентгің бастамасы бойынша; 3) Үкіметтің бастамасы бойынша; 4) бар-лық облыстардың, астананың жəне республикалық дөрежедегі қалалардың атынан сан жағынан бірдей қатысқан, кем дегенде сайлау құқығына ие екі жүз мың азаматтың бастамасы бойынша республикалық референдум өткізу туралы шешім қабылдайды. Аталған субъектілердің шешімі бойынша Президент: 1) референдум өткізу туралы; 2) референдум өткізбей-ақсод мəнде ұсы-нылатын мəселелер бойынша Конституцияға, Конституциялық заңға, зандарға немесе өзге де шешімдерге өзгерістер мен то-лықтырулар енгізу қажеттігі туралы; 3) референдум өткізу туралы ұсынысты қабылдамай тастау туралы шешімдердің бірін қабылдайды.
Президенттің мемлекеттің қөрганыс қабілеттілігін жəне қауіпсіздігін қамтамасыз ету саласындагы акілеттігі
Президент республиканың Қарулы Күштерінің Бас қолбас-шысы болып табылады. Ол Қарулы Күштердің жоғары коман-далық құрамындағы қызметтерге тағайындайды жəне қызмет-терден босатады. Демократиялықинстатутгарға, республиканың тəуелсіздігі мен аумақтық тұтастығына, республиканың саяси тұрақтылығына, оның азаматтарына елеулі жəне тікелей қауіп төнген жағдайда жəне мемлекеттің конституциялық органдары-ның қалыпты қызметі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz