ҚР Салық жүйесі: қалыптасу кезеңдері мен қызмет ету мәселелері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Қазақстан Республикасы салық жүйесінің теориялық ерекшеліктері
1.1 ҚР салықтың экономикалық мәні, ерекшеліктері және элементтері ... ... ... ...8
1.2 ҚР салық жүйесінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2 Қазақстан Республикасы салық жүйесінің қызмет ету механизмін талдау
2.1 ҚР бюджетіне салық түсімдерінің механизмі бойынша талдау ... ... ... ... ... .30
2.2 Алматы облысы бойынша салық түсімдерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
3 ҚР салық салу жүйесін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
1 Қазақстан Республикасы салық жүйесінің теориялық ерекшеліктері
1.1 ҚР салықтың экономикалық мәні, ерекшеліктері және элементтері ... ... ... ...8
1.2 ҚР салық жүйесінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2 Қазақстан Республикасы салық жүйесінің қызмет ету механизмін талдау
2.1 ҚР бюджетіне салық түсімдерінің механизмі бойынша талдау ... ... ... ... ... .30
2.2 Алматы облысы бойынша салық түсімдерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
3 ҚР салық салу жүйесін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
Мемлекет экономикасының тұрақтылығын қамтамасыз етуде салықтар маңызды орын алады. Экономикалық мазмұн тұрғысынан салық дегеніміз жеке тұлғалардан, кәсіпорын мен ұйымдардан заңға негізделіп алынатын міндетті төлем жүйесі. Салық және салық салу мәселесінің тамыры ғасырларға тереңдеп бойлаған.
Салық – нарықтық қатынастардың бір бөлігі, оның қызмет етуі елдегі экономикалық реформалардың нәтижелігімен тығыз байланысты. Өз кезегінде жүргізілген салықтық реформаның тиімділігі мемлекеттің экономикалық дағдарыстан шығуына және экономиканың қалыпты қызмет етуі үшін шешуші роль атқаруда. Яғни салық – бұл белгілі бір көлемде, белгілі бір мерзімде жалпы мемлекеттік қажеттіліктер үшін өкілетті мемлекеттік органдардың актілері негізінде бюджетке төленетін заңды және жеке тұлғалардың қайтарымсыз төлемдері.
Салықтар – мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі болып табылады. Мемлекет салықтық түсімдерді экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады. Салықтар мемлекеттің егемендігінің бір көрінісі.
Мемлекеттің қаржы және салық саясатын жетілдіру мәселелерін зерттеуге өз еңбектерін арнап, сол арқылы экономика ғылымына айтарлықтай үлес қосқан төмендегідей экономистер мен заңгерлерді айтуға болады: А. Герун, А.И. Худяков, А.К. Арыстанова, Б.Б. Шермухаметова, Б.Ж. Ермекбаева, В.Д. Мельников, Г.К. Жакупова, Г.М. Бродский, Е. Калюжанова, Е.Х. Сигаев, З. Атығаева, К.А. Сержантов, М.Т. Оспанов, М.Х. Тусеева, С.С. Сатубалдин, А.А. Нурумов, А.Б. Зейнельгабдин, А. Смит, А. Соколов, А. Тривус, В.Д. Ли, Г.А. Лесбеков, Г. Қарағұсова, Е.В. Порохов, К.А. Аттапханов, К.Ә. Сағадиев, К.К. Ильясов, М.Б. Кенжегузин, О. Тимофеева, С.Г. Пепеляев, С.М. Мусин, Ф.С. Сейдахметова және тағы басқалары.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының салық жүйесі жайлы жан-жақты мағлұмат беру, оның қалыптасу кезеңдерін, қағидаларын қарастырып, қазіргі заманғы салық жүйесіндегі орын алып отырған мәселелерді зерттеу және оларды шешу жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың міндеті – қойылған мақсатқа жету, ол үшін салықтың мәнін, мазмұнын, атқаратын қызметін, салық салу механизмінің даму жағдайын, оны жетілдіру жолдарын теориялық тұрғыда зерттей отырып, оны тәжірибиемен ұштастыру, қорытынды жасау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде салықтың мәні, мазмұны, атқаратын қызметтері, түрлері және ұлттық салық жүйесінің қалыптасу кезеңдері мен қызмет ету механизмі қарастырылған.
Екінші бөлімінде Қазақстан Республикасы, Алматы облысы бойынша бюджетке түскен салық түсімдерінің 2007-2009 жылдар аралығындағы көрсеткіштеріне экономикалық талдау жасалған және Алматы облысы салық департаментінің бақылау-экономикалық қызметі туралы қарастырылған.
Салық – нарықтық қатынастардың бір бөлігі, оның қызмет етуі елдегі экономикалық реформалардың нәтижелігімен тығыз байланысты. Өз кезегінде жүргізілген салықтық реформаның тиімділігі мемлекеттің экономикалық дағдарыстан шығуына және экономиканың қалыпты қызмет етуі үшін шешуші роль атқаруда. Яғни салық – бұл белгілі бір көлемде, белгілі бір мерзімде жалпы мемлекеттік қажеттіліктер үшін өкілетті мемлекеттік органдардың актілері негізінде бюджетке төленетін заңды және жеке тұлғалардың қайтарымсыз төлемдері.
Салықтар – мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі болып табылады. Мемлекет салықтық түсімдерді экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады. Салықтар мемлекеттің егемендігінің бір көрінісі.
Мемлекеттің қаржы және салық саясатын жетілдіру мәселелерін зерттеуге өз еңбектерін арнап, сол арқылы экономика ғылымына айтарлықтай үлес қосқан төмендегідей экономистер мен заңгерлерді айтуға болады: А. Герун, А.И. Худяков, А.К. Арыстанова, Б.Б. Шермухаметова, Б.Ж. Ермекбаева, В.Д. Мельников, Г.К. Жакупова, Г.М. Бродский, Е. Калюжанова, Е.Х. Сигаев, З. Атығаева, К.А. Сержантов, М.Т. Оспанов, М.Х. Тусеева, С.С. Сатубалдин, А.А. Нурумов, А.Б. Зейнельгабдин, А. Смит, А. Соколов, А. Тривус, В.Д. Ли, Г.А. Лесбеков, Г. Қарағұсова, Е.В. Порохов, К.А. Аттапханов, К.Ә. Сағадиев, К.К. Ильясов, М.Б. Кенжегузин, О. Тимофеева, С.Г. Пепеляев, С.М. Мусин, Ф.С. Сейдахметова және тағы басқалары.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының салық жүйесі жайлы жан-жақты мағлұмат беру, оның қалыптасу кезеңдерін, қағидаларын қарастырып, қазіргі заманғы салық жүйесіндегі орын алып отырған мәселелерді зерттеу және оларды шешу жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың міндеті – қойылған мақсатқа жету, ол үшін салықтың мәнін, мазмұнын, атқаратын қызметін, салық салу механизмінің даму жағдайын, оны жетілдіру жолдарын теориялық тұрғыда зерттей отырып, оны тәжірибиемен ұштастыру, қорытынды жасау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде салықтың мәні, мазмұны, атқаратын қызметтері, түрлері және ұлттық салық жүйесінің қалыптасу кезеңдері мен қызмет ету механизмі қарастырылған.
Екінші бөлімінде Қазақстан Республикасы, Алматы облысы бойынша бюджетке түскен салық түсімдерінің 2007-2009 жылдар аралығындағы көрсеткіштеріне экономикалық талдау жасалған және Алматы облысы салық департаментінің бақылау-экономикалық қызметі туралы қарастырылған.
1. Құлпыбаев С. «Қаржы» - Алматы 2007ж.
2. Ермекбаева Б.Ж., «Салықтар және салық салу», - Алматы: «Қазақ Университеті», 2003ж.
3. Искакова З.Д. “Реформирование налоговой системы в разрешении проблемы формирования доходов государственного бюджета Казахстана”,- Вестник. Серия экономика. Алматы: №3(43) 2004ж.
4. З.Кәкімжанов. «Салық кодексіндегі соңғы өзгерістер еліміздің экономикасына оң әсер ететін болады» // Егемен Қазақстан // 2009 ж., 22-қаңтар.
5. С.Т.Жақыпбеков «Салықтық бақылау» Алматы, 2010ж.
6. Алибеков М.О. «О главном налоговом реформировании»,- // Аль-Пари, №9, 2008ж.
7. ҚР ҚМ Салық комитетінің арнайы www.salyk.kz веб-сайты.
8. ҚР ҚМ арнайы www.minfin.kz веб-сайты.
9. «Қаржы қаражат» экономикалық журналы. 12/08 «Салық жүйесін жандандыру жолдары».
10. Найманбаев С.М. «Салықтық құқық», - Алматы: “Жеті жарғы” 2005ж.
11. «Қаржы қаражат» экономикалық журналы 5/2008 “Налоговые проблемы”.
12. Ермекбаева Б.Ж. «Проблемы развития налоговой системы Республики Казахстан в условиях глоболизации экономики», Алматы 2007.
13. Туралыкова Е. «Совершенствование налоговой системы РК»,- // Бухгалтер и налоги №6-2007.
14. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер» туралы Қазақстан Республикасының Салық Кодексі,- Алматы: 2008.
15. Статистичиский ежегодник под ред . Ж.А.Кулелесова.- Алматы: Қаржы-қаражат, 2007.
16. Е.Смайлов. «Салық мәдениеті – салықты дұрыс төлеп, адал өмір сүру» //Егемен Қазақстан // 2007 ж., 7 маусым.
17. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. «Шет мемлекеттердің салықтары» Алматы, 2004.
18. «Салықтық бақылауды ұйымдастырудың экономикалық маңызы, объективтік қажеттілігі».// ҚазҰУ Хабаршысы, Экономика сериясы, Алматы, “Қазақ университеті” баспасы, 2004 ж.-№5(45).
19. Ермекбаева Б.Ж. «Салық салу негіздері», Алматы, 2006ж.
20. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. //Егемен Қазақстан. - 2009.
21. Салық және бюджетне төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі), Алматы: Юрист, 2009.
22. А.Исаева «Мемлекеттің дамуына әсер ету тұрғысындағы Қазақстанның қазіргі кездегі салық жүйесінің ерекшеліктері» // Қаржы-Қаражат, 2009, №2.
2. Ермекбаева Б.Ж., «Салықтар және салық салу», - Алматы: «Қазақ Университеті», 2003ж.
3. Искакова З.Д. “Реформирование налоговой системы в разрешении проблемы формирования доходов государственного бюджета Казахстана”,- Вестник. Серия экономика. Алматы: №3(43) 2004ж.
4. З.Кәкімжанов. «Салық кодексіндегі соңғы өзгерістер еліміздің экономикасына оң әсер ететін болады» // Егемен Қазақстан // 2009 ж., 22-қаңтар.
5. С.Т.Жақыпбеков «Салықтық бақылау» Алматы, 2010ж.
6. Алибеков М.О. «О главном налоговом реформировании»,- // Аль-Пари, №9, 2008ж.
7. ҚР ҚМ Салық комитетінің арнайы www.salyk.kz веб-сайты.
8. ҚР ҚМ арнайы www.minfin.kz веб-сайты.
9. «Қаржы қаражат» экономикалық журналы. 12/08 «Салық жүйесін жандандыру жолдары».
10. Найманбаев С.М. «Салықтық құқық», - Алматы: “Жеті жарғы” 2005ж.
11. «Қаржы қаражат» экономикалық журналы 5/2008 “Налоговые проблемы”.
12. Ермекбаева Б.Ж. «Проблемы развития налоговой системы Республики Казахстан в условиях глоболизации экономики», Алматы 2007.
13. Туралыкова Е. «Совершенствование налоговой системы РК»,- // Бухгалтер и налоги №6-2007.
14. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер» туралы Қазақстан Республикасының Салық Кодексі,- Алматы: 2008.
15. Статистичиский ежегодник под ред . Ж.А.Кулелесова.- Алматы: Қаржы-қаражат, 2007.
16. Е.Смайлов. «Салық мәдениеті – салықты дұрыс төлеп, адал өмір сүру» //Егемен Қазақстан // 2007 ж., 7 маусым.
17. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. «Шет мемлекеттердің салықтары» Алматы, 2004.
18. «Салықтық бақылауды ұйымдастырудың экономикалық маңызы, объективтік қажеттілігі».// ҚазҰУ Хабаршысы, Экономика сериясы, Алматы, “Қазақ университеті” баспасы, 2004 ж.-№5(45).
19. Ермекбаева Б.Ж. «Салық салу негіздері», Алматы, 2006ж.
20. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. //Егемен Қазақстан. - 2009.
21. Салық және бюджетне төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі), Алматы: Юрист, 2009.
22. А.Исаева «Мемлекеттің дамуына әсер ету тұрғысындағы Қазақстанның қазіргі кездегі салық жүйесінің ерекшеліктері» // Қаржы-Қаражат, 2009, №2.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Диплом жұмысы
ҚР Салық жүйесі: қалыптасу кезеңдері мен қызмет ету мәселелері.
Орындаушы: Сағымбаева А.Қ.
Ғылыми жетекші: Жылжақсынова Ш.
Норма бақылаушы:
Кафедра меңгерушісі: Арзаева М.Ж.
Қорғауға жіберілді:
Алматы, 2010
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Қаржы мамандығы
Диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Сағымбаева Ардақ Қанатбекқызы
студентіне
ҚР Салық жүйесі: қалыптасу кезеңдері мен қызмет ету мәселелері жұмыс
тақырыбы
23 12.09 № 04 – 2841 бұйрығымен бекітілді.
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 26 04.10._____________________________ _
Жұмыстың бастапқы мәліметтері отандық әдебиеттер, Алматы облысы бойынша
салық департаментінің салықтық түсімдер есебі, интернеттен алынған
мәліметтер.________________________ __________________________________
Диплом жұмысындағы толықтырылуы қажет сұрақтар тізімі немесе жұмыстың
қысқаша мазмұны:
а) 1-ші тарау бойынша грамматикалық және техникалық қателер бойынша
ескертулер болды;_____________________________ ________________________
б) 2-ші тарау бойынша статистикалық мәліметтерді жаңарту жайлы ескертулер
айтылды;___________________________ _________________________________
в) пайдаланылған әдебиеттердің тізімін толықтыру жайында айтылды._______
___________________________________ _________________________________
Диплом жұмысын дайындау
Реттік Бөлімдер атауы, қарастырылатынҒылыми жетекшіге Ескертулер
№ сұрақтар тізімі тапсыру мерзімі
1. Әдебиеттерді таңдау, оларды 12.01.10 Отандық
зерттеу мен өңдеу. Негізгі авторлардың
көздер бойынша библиография әдебиеттерін
жасау таңдау
2. Диплом жұмысының жоспарын 19.01.10 Жоспарға
жасау және оны жетекшімен ескертулер
қарастыру жасалды
3. Бірінші бөлімді жазу және оны 26.01.10 І тарау бойынша
тексеруге ұсыну кемшіліктер бар
4. Практикалық материалдарды және16.02.10 Артық
т.б. жинақтау, жүйелеу және мәліметтер
талдау. алынып тасталды
5. Қорытынды мен ұсыныстарды 16.03.10 Ұсыныстарды
ғылыми жетекшімен келісу. қайта қарау
6. Ескертуге сәйкес диплом 30.03.10 Қайта өңделіп,
жұмысын қайта өңдеу толықтырылды
(толықтыру). Аяқталған жұмысты
кафедраға ұсыну.
7. Рецензия мен пікірлермен 05.04.10 Қол қойылды
танысу
8. Рецензия мен пікірлерді ескере15.04.10 Жұмыс қорғауға
отырып,қорғауға дайындықты дайын
аяқтау.
ГРАФИГІ
Тапсырманың берілген күні 29.12.2009 ж________________________________
Кафедра меңгерушісі _______________________ Арзаева М.Ж.
(қолы)
Жұмыс жетекшісі ______________________ Жылжақсынова Ш.П.
(қолы)
Тапсырманы орындауға алған студент ______________Сағымбаева А.Қ.
(қолы)
РЕФЕРАТ
Салықтар барлық елдерде, олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан, ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық
құралы, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың
шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны
нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың
түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен
және функцияларымен айқындалады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық
нысандары мен әдістері өзгерді, жетілдірілді, мемлекеттің қажеттіліктері
мен сұрау салуына бейімделді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына
әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Бұл
К.Маркске сол кездегі капиталистік қоғам салықтарының мәнін былайша
білдіруге негіздеме берді: Салық – бұл меншікпен, отбасымен, тәртіппен
және дінмен қатар бесінші құдай; одан әрі: Салықтарда мемлекеттің
экономикалық тұрғыдан айтылған өмір сүруі жүзеге асады. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен,
жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Салық жүйесі де өз алдына сала болып қалыптасуы үшін, біршама
қиындықтарды бастан кешіре отырып, көптеген өзгерістер мен толықтырулар
жасалынып, қазіргі кезде тұрақты жүйеге түсті. Еліміздің салық жүйесінің
дамуының 5 кезеңі бар:
1 кезең. 1992ж 1 қаңтарынан 1995ж 31 маусымына дейін жалғасты;
2 кезең. 1995ж 1 шілдесінен 1998ж аралығын қамтиды;
3 кезең. 1999-2001жж. қамтиды;
4 кезең. 2002-2008жж қамтиды;
5 кезең. 2009 жылдан бастап қазіргі кезге дейін.
Кез келген салық реформасын жүргізудің, соңғы нәтижесі ел экономикасын
дамытудың басым міндеттерін шешуге бағытталған. Ол- мемлекеттік бюджеттің
кіріс бөлігін толтыру үшін салық түсімдерінің қажетті деңгейін қамтамасыз
ете отырып, ұлттық экономиканы көтеру.
Өркениеттi iрi мемлекеттердiң экономикалық даму деңгейлерi олардың жан-
жақты жетiлдiрiлген, тиянақты да, қолданбалы салық заңдары жүйесiне -
“күштi салық заңы - күштi мемлекет” қағидасына байланысты екенi белгiлi.
Біздің республикамызда күннен-күнге салық реформасы дамуда. Салық
реформасы республикада халықтың әл-аухат жағдайын көтеруі мен бюджеттің
толуына, кәсіпкерліктің дамуына толығымен қатысты. Салық қызметі қайта
ұйымдастырылып, әдістері күшейсе де салықтың бюджетке құйылуы әлі де өзекті
мәселелердің бірі болып табылады. Демек, елiмiздiң экономикасын дамытудың
басты тетiктерiнiң бiрi – салық жүйесі.
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Қазақстан Республикасы салық жүйесінің теориялық ерекшеліктері
1.1 ҚР салықтың экономикалық мәні, ерекшеліктері және
элементтері ... ... ... ...8
1.2 ҚР салық жүйесінің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..24
2 Қазақстан Республикасы салық жүйесінің қызмет ету механизмін талдау
2.1 ҚР бюджетіне салық түсімдерінің механизмі бойынша
талдау ... ... ... ... ... .30
2.2 Алматы облысы бойынша салық түсімдерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...37
3 ҚР салық салу жүйесін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
КІРІСПЕ
Мемлекет экономикасының тұрақтылығын қамтамасыз етуде салықтар маңызды
орын алады. Экономикалық мазмұн тұрғысынан салық дегеніміз жеке
тұлғалардан, кәсіпорын мен ұйымдардан заңға негізделіп алынатын міндетті
төлем жүйесі. Салық және салық салу мәселесінің тамыры ғасырларға тереңдеп
бойлаған.
Салық – нарықтық қатынастардың бір бөлігі, оның қызмет етуі елдегі
экономикалық реформалардың нәтижелігімен тығыз байланысты. Өз кезегінде
жүргізілген салықтық реформаның тиімділігі мемлекеттің экономикалық
дағдарыстан шығуына және экономиканың қалыпты қызмет етуі үшін шешуші роль
атқаруда. Яғни салық – бұл белгілі бір көлемде, белгілі бір мерзімде жалпы
мемлекеттік қажеттіліктер үшін өкілетті мемлекеттік органдардың актілері
негізінде бюджетке төленетін заңды және жеке тұлғалардың қайтарымсыз
төлемдері.
Салықтар – мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі болып табылады.
Мемлекет салықтық түсімдерді экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында
қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады. Салықтар мемлекеттің
егемендігінің бір көрінісі.
Мемлекеттің қаржы және салық саясатын жетілдіру мәселелерін зерттеуге
өз еңбектерін арнап, сол арқылы экономика ғылымына айтарлықтай үлес қосқан
төмендегідей экономистер мен заңгерлерді айтуға болады: А. Герун, А.И.
Худяков, А.К. Арыстанова, Б.Б. Шермухаметова, Б.Ж. Ермекбаева, В.Д.
Мельников, Г.К. Жакупова, Г.М. Бродский, Е. Калюжанова, Е.Х. Сигаев, З.
Атығаева, К.А. Сержантов, М.Т. Оспанов, М.Х. Тусеева, С.С. Сатубалдин, А.А.
Нурумов, А.Б. Зейнельгабдин, А. Смит, А. Соколов, А. Тривус, В.Д. Ли, Г.А.
Лесбеков, Г. Қарағұсова, Е.В. Порохов, К.А. Аттапханов, К.Ә. Сағадиев, К.К.
Ильясов, М.Б. Кенжегузин, О. Тимофеева, С.Г. Пепеляев, С.М. Мусин, Ф.С.
Сейдахметова және тағы басқалары.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының салық жүйесі
жайлы жан-жақты мағлұмат беру, оның қалыптасу кезеңдерін, қағидаларын
қарастырып, қазіргі заманғы салық жүйесіндегі орын алып отырған мәселелерді
зерттеу және оларды шешу жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың міндеті – қойылған мақсатқа жету, ол үшін салықтың
мәнін, мазмұнын, атқаратын қызметін, салық салу механизмінің даму жағдайын,
оны жетілдіру жолдарын теориялық тұрғыда зерттей отырып, оны тәжірибиемен
ұштастыру, қорытынды жасау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде салықтың мәні, мазмұны,
атқаратын қызметтері, түрлері және ұлттық салық жүйесінің қалыптасу
кезеңдері мен қызмет ету механизмі қарастырылған.
Екінші бөлімінде Қазақстан Республикасы, Алматы облысы бойынша бюджетке
түскен салық түсімдерінің 2007-2009 жылдар аралығындағы көрсеткіштеріне
экономикалық талдау жасалған және Алматы облысы салық департаментінің
бақылау-экономикалық қызметі туралы қарастырылған.
Үшінші бөлімінде Қазақстан Республикасының салық саясатының даму
жағдайы, салық жүйесін реформалау мәселелері, салық жүйесінің даму
перспективалары және салық салу қызметінің даму стратегиясының жетілдіру
жолдары талданды.
Қазіргі кездегі салықтардың маңызы мен рөлі мемлекеттік органдарды
қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді. Салықтар ұлттық табысты
мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық рөлі артып
келеді, мұны ЖҰӨ-нің көлеміндегі салық үлесінің ұлғаюынан көруге болады.
Салықтар экономикалық белсенділікті арттырудың, ұдайы өндіріс процесіне
әрекет етудің басты бір тұтқасы ретінде – жаңа сипатқа ие болуда.
Сонымен, елдің нарықтық экономикасын құруға әсер етуіне көмектесетін
экономикалық тетіктердің ішіндегі салықтың мәні зор.
1. Қазақстан Республикасы салық жүйесінің теориялық ерекшеліктері
1.1 ҚР салықтың экономикалық мәні, ерекшеліктері және элементтері
Салық ұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салық түрлерінің, оларды құрудың және алудың нысандары мен
әдістерінің, салық службасы органдарының жиынтығы мемлекеттің салық жүйесін
құрайды. Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі салықтарды құру мен
алудың нақтылы әдістерін белгілейтін, яғни салықтардың нақтылы элементтерін
анықтайтын тиісті заңнамаларға негізделеді.
Экономикалық жағынан салық жүйесі мемлекеттің, аймақтардың және
жергілікті құрылымдардың қызметін қаржылай қамтамасыз етуге байланысты әр
түрлі мемлекеттер, мемлекет пен салық төлеуші арасындағы, әр түрлі салық
төлеушілер арасындағы, сондай-ақ оған тікелей қатысушы заңды және жеке
тұлғалар арасындағы күрделі өзара байланысты әлеуметтік-экономикалық
қатынастардың жиынтығын құрайды.
Салық жүйесіне қажетті негізгі талаптар мыналар:
- салық құрамы дәл анықталуы қажет. Ол үшін салық заңдылығында
мемлекетте алынатын салықтардың толық тізімі мазмұндалуы керек;
- салық жүйесі салық төлеушілер үшін салықтан жалтару тиімсіз
болатындай етіп жасалуы тиіс;
- салық жүйесінің қарапайымдылығы. Бұл әсіресе, салықтың дұрыс
төленуі үшін бақылауды жүзеге асыруда маңызды;
- салық жүйесі салық төлеушінің өз қаражатын өндіріске салуына ықпал
етуі керек.
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң
жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін
қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің қызметтері мен міндеттерін
жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып
табылатындығында [ 1, 236 б. ].
Салықтар барлық елдерде, олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан, ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық
құралы, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың
шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны
нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың
түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен
және функцияларымен айқындалады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық
нысандары мен әдістері өзгерді, жетілдірілді, мемлекеттің қажеттіліктері
мен сұрау салуына бейімделді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына
әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Бұл
К.Маркске сол кездегі капиталистік қоғам салықтарының мәнін былайша
білдіруге негіздеме берді: Салық – бұл меншікпен, отбасымен, тәртіппен
және дінмен қатар бесінші құдай; одан әрі: Салықтарда мемлекеттің
экономикалық тұрғыдан айтылған өмір сүруі жүзеге асады. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен,
жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Салық – заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын
бюджетке төленетін міндетті төлем.
Салық – белгілі бір объектілерден төленетін төлем.
Салық дегеніміз – белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде
алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Салықты материалдық тұрғыдан алғанда – бұл, салық төлеушінің белгілі
бір мерзімде және белгіленген тәртіпте мемлекетке беретін белгілі бір ақша
сомасы болып табылады.
Салықтың материалдық белгісі – салық төлеуші белгілі бір соманы
мемлекетке міндетті түрде беруі болып келеді.
Материалдық салықтық қатынастар – ақшалай қатынастар, өйткені ол ақша
қаржыларының салық төлеушіден мемлекеттік ақша қорларына жылжуы дегенді
білдіреді [ 2, 8 б. ].
Экономикалық категория тұрғысынан қарағанда салық – салық төлеушілерден
мемлекетке қарай белгілі бір мөлшерде, белгілі бір мерзімде және
белгіленген тәртіпте бір бағыттағы ақшаның қозғалысы болып саналады.
Ал құқықтық тұрғыдан қарайтын болсақ, бұл мемлекеттік бекітілім, яғни
тұлғалардың мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін көздейтін
міндеттеме.
Салық құқығы – мемлекеттің салықтық әрекеті процесінде пайда болатын
қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Сонымен салықтардың мазмұны мынандай:
• материалдық категория жағынан – бұл белгілі бір ақша сомасы болса;
• экономикалық категория ретінде – бұл мемлекеттің табысы;
• заңдық категория жағынан, бұл заң жүзінде белгіленген міндеттеме
болып табылады.
Салықтың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетілгендерді атауға
болады:
• салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;
• салық – ақшалай нысанда төленеді;
• салық – қайтарылмайтын төлем болып саналады;
• салық – баламасыз сипатта болады;
• салық – салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;
• салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Ал, енді осы белгілердің мазмұнын тереңірек қарастырсақ:
1. Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі.
Мемлекеттік аппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өңдірмейді.
Сондықтан мемлекет жеке және заңды тұлғаларға салық салу арқылы қажетті
соманы өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет
салықты белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық
өнімнің бір бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде
салық қатынасы бөлуші сипатта болады.
2. Салық – ақшалай нысанда төленеді.
Натуралдық нысанда төленуі де мүмкін. Мәселен, ауыл шарушылығы
саласында жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретінде төленеді.
Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап
көрсетілген.
3. Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады.
Салықты төлеген кезде ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни салық
төлеушіден мемлекетке бағытталады.
Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлекеттік қарыз) айырмашылығы:
• біріншіден, ақша салық төлеушілерден мемлекетке қарай қозғалады;
• екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге
бағытталады.
Ал, қайтарымсыздық дегеніміз – ақшаны мерзімсіз алуды білдіреді, яғни
ол соманың қашан қайтатыны белгісіз.
4. Салық – баламасыз сипатта болады.
Салық құнның ақшалай нысанда бір бағытта қозғалысын айқындайды, төлеген
салықа қарсы тауар түрінде болса да қозғалыс жоқ. Толығырақ айтқанда, салық
қандай да бір тауарға, немесе мемлекеттік қызметке төлем болып
есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынуын көрсетеді. Сондықтан салық –
баламасыз төлем болып табылады.
5. Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады.
Салықты төлеген кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына, немесе
материалдық құндылықтарда жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді.Анығын,
айтқанда, салық салу мемлекетке тиесілі меншіктерді иеліктен шығарады, ал
меншік иелері арасындағы туындайтын салық қатынастарында мемлекет жеке
меншіктен мемекеттік меншікке салық төлемдерінде өзгерте алады.
6. Салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады. Тұрақтылықты
мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес, нормативті құқықтық
актілермен белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты салық салу объектісі
бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып табылады.
Салық қатынастарының тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі төлемдерге
алып бармауы тиіс. Кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық төлеу жеке
төлемдік сипатта болады немесе кейде кенеттен салық төлеу сипаты пайда
болады [ 2, 10 б. ].
Сонымен қатар салықтың құқықтық бірнеше белгілері бар, атап айтқанда:
• салықты – мемлекет немесе уәкілдік берілген мемлекеттік орган
белгілейді;
• салық – құқықтық нысанда жүзеге асады;
• салық – мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады;
• салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды;
• салық – мәжбүрлеме сипатта болады;
• салық төлеу арқылы алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Салықтың осы құқықтық белгілеріне кеңірек тоқтатылып өтсек:
1. Салықты тек мемлекет қана белгілейді.
Мемлекеттік органның ешбірі салықты бекітуге және енгізуге құқы жоқ.
Салық – бұл мемлекеттің белгіленімі болып саналады.
Салық – осы белгісі арқылы басқа да міндетті төлемдерден ерекшелінеді.
Сондықтан көптеген мемлекеттің салық заңдылықтарында салықты былайша
қарастырады:
• біріншіден, салықты уәкілдік берілген мемлекеттік орган ғана
бекіте алады;
• екіншіден, салықты белгілеу белгілі бір заң немесе нормативтік –
құқықтық актілермен қатаң түрде жүзеге асырылады;
• үшіншіден, осы қабылданған құқықтық акт белгілі бір тіртіпке
сәйкес жүргізіледі.
2. Салық құқықтық нысанда жүзеге асады.
Мемлекет салықты бекіту және енгізу үшін құқықтық акт қабылдайды.
Мемлекеттің салық қызметін жүзеге асырудағы негізгі әдісі болып
нормативті актілерді шығару табылады.
Салықтың құқықтық негізі ретінде – мемлекет шығарған нормативті акт
қабылданады.
Салық элементтері және салық салудың шарттары осы құқықтық актіге
сәйкес белгіленеді, өзгертіледі және жүзеге асырылады.
3. Салық мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады.
Салық ұлт (халық, қоғам, азамат) және мемлекет арасындағы еркін түрде
келісілген келісімнен кейін пайда болады. Мемлекет салықты белгілеуде
барлық салық төлеушілермен келісімге келмейді, яғни олардың белгілі бір
топтармен немесе өкілдерімен ғана келісімге келуі мүмкін. Кейбір кездерде
салықтық сувернитет жүзеге асырылады.
Салықтық сувернитет (егемендік) – мемлекеттің өзінің аймағындағы кейбір
салық түрлерін кез келген мөлшерде өзгертуге және салық салу объектілерін
белгілеуге, салық саясатын жүзеге асыруға құқы бар.
4. Салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды.
Қабылданған құқықтық акт негізінде белгіленген салық жеке және заңды
тұлғаларға салық төлеуші ретінде салық міндеттемелерін жүктейді.
Салық төлеуші тұлғалар салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеуге міндетті болып саналады.
Қазақстан Республикасының Салық кодексінде салық міндеттемесіне былайша
түсініктеме берілген: Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет
алдында туындаған міндеттемесі салық міндеттемесі деп танылады, оған сәйкес
салық төлеуші салық органына тіркеу есебіне тұруға, салық салу объектілері
мен салық салуға байланысты объектілерді айқындауға, салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеуге, салық есептілігін
жасауға, оны белгіленген мерзімде табыс етуге, салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуге міндетті
5. Салық мәжбүрлеме сипатта болады.
Салықтың мәжбүрлеме сипаты 3 кезеңде байқалады:
• бірінші кезең, мемлекет салықты салық төлеушілердің еркінен тыс
белгілейді және енгізеді, яғни мәжбүрлі түрде;
• екінші кезең, салықты төлеген кезде салық төлеуші өзінің
меншігінің бір бөлігінен мәжбүрлі түрде айырылып отырады;
• үшінші кезең, салық төлеуші өзінің салық міндеттемелерін
орындамаған жағдайда, мемлекет береселі соманы мәжбүрлі түрде
өндіріп алады.
6. Салық төлеу арқылы ақшаны құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Бір жағынан алғанда, салықтарды салық төлеушілерден еркінен тыс өндіріп
алынады, ал екінші жағынан мемлекетті басқа да ақшалармен қамтамасыз етеді,
ал бұл құқықтық негізде мемлекеттің меншігі болып саналады. Айта кету керек
Салық - салық төлеушілердің құқық бұзушылықтары немесе құқыққа қарсы
тәртіпсіздіктері үшін шараларға төлем ретінде қарастырылмайды [ 2, 13 б.
].
Салықтың жиналатын орындары:
• нарықтарда;
• сатушы мен сатып алушылардан;
• үй шаруашылығынан;
• табыс көзінен, шығын статьяларынан.
Салықты реттеудің тетіктері:
• салық түрлері;
• салық ставкалары;
• салық жеңілдіктері;
• салық салу әдістері;
Салық төлеуден қашу себептері:
• елеулі салық ауыртпалығы;
• салық заңының айқынсыздығы;
• субъектілердің саналы түрде алдын – ала салық мөлшерін
төлемеуге ұмтылуы;
• салық қызметін ұйымдастырудағы кемшіліктер болуы мүмкін.
Салықтардың алымнан айырмашылығына тоқталып өтетін болсақ, алымдар
салық төлеушілерге белгілі бір құқықтық мәртебе берілгенде немесе белгілі
бір қызмет түрін бастар алдында төленеді.
Алым да төлем болып табылады. Ал, енді алымдардың салықтардан
айырмашылықтары бар, атап айтқанда:
• біріншіден, алым мемлекеттік аппараттың шығындарын жабады, яғни
мемлекет заңды іс - әрекет түрінде тұлғаларға қызмет ұсына
отырып, сол қызметіне төлем қабылдайды. Ал салықтар мемлекетті
толығымен қаржыландыруға жұмсалады;
• екіншіден, салықтың өтеусіз және баламасыз белгілері болады. Ал,
алым баламалы төлем болып саналады, яғни алымды төлеу арқылы
мемлекеттен белгілі бір құқық, мәртебе немесе рұқсат алынады.
Мысалы, заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алымды
алсақ, салық төлеуші осы алымды төлеу арқылы өзіне белгілі бір
қызмет түрін ашуға рұқсат алады немесе лицензиялық алым белгілі
бір қызметпен айналысу үшін алынатын рұқсат қағаз, яғни салық
төлеушіге белгілі бір қызмет түрімен айналысуға құқық беріледі.
Сонымен салық жай ғана төлем ретінде төленеді, одан салық
төлеуші төлеуіне айырбасқа ешнәрсе ала алмайды, ал алымда салық
төлеуші мемлекеттік органмен байланысты жетілдіре отырып, өзіне
басқа да заңды іс - әрекеттер жасайды;
• үшіншіден, алым бір жолғы төлем болып табылады, яғни бір рет
қана төленеді. Ал,салық ұзақ мерзімді және тұрақты түрде төленіп
отырады, қашан салық міндеттемесі тоқтағанға дейін жалғаса
береді;
• төртіншіден, салықты төлеуде күштеу әдісі қолданылады, яғни
салық төлеуші салық міндеттемесін орындамаған жағдайда, мәжбүрлі
түрде өндіріп алу іс – шаралары қолданылады. Салық төлеуші
алымды ерікті түрде төлеп отырады. Мысалы, бір тұлға мемлекеттік
оранға келіп, кәсіпкерлік қызметпен айналысуға өтініш береді.
Берілген рұқсат негізінде кез келегн қызмет түрімен айналысуға
құқылы. Бұл жерде тұлға алымды өз еркімен төлейді [ 2, 14 б. ].
Салықтың төлемақыдан айырмашылығын қарастыратын болсақ, төлемақы
дегеніміз – мемлекет меншігіндегі объектілерді пайдаланған кезде төленетін
төлем.
Салық пен төлемақының бірнеше айырмашылықтары бар:
• біріншіден, төлемақы өтеулі және баламалы төлем, яғни төлемақыны
белгілі бір объектілерді пайдаланған кезде төлейді;
• екіншіден, төлемақы мемлекеттің азаматтық құқыққа сәйкес
азаматтық – құқықтық қатынастары кезінде туындайды;
• үшіншіден, тұлғалар төлемақы төлеу арқылы баламалы түрде осы
және басқа да объектілерді пайдалануға құқық алады.
Салықтың мемлекеттік баждан айырмашылығына тоқталып өтсек, мемлекеттік
бажда төлем болып саналады.
Мемлекеттік баж – уәкілдік берілген мемлекеттік органдардың, немесе
лауазымды адамдардың заңдық мәні бар іс – қимылдар жасағаны үшін және
құжаттарды бергені үшін алынатын міндетті төлем.
Мемлекеттік баждың салықтан айырмашылығы мынада:
• мемлекет тарапынан берілетін қызметке байланысты болады,
сондықтан бұл баламалы төлем болып саналады;
• мемлекеттік бажды мемлекет қызметіне төлем ретінде емес,
мемлекеттің қызметіне байланысты төлем ретінде қарау керек. Айта
кету керек, бажды төлеген кезде тауар – ақша қатынастары жүзеге
асады.
Салықтық жарналар арқылы да мемлекеттік қаржы қорлары құрылады. Олар
мемлекеттің бюджеттік және бюджеттен тыс қорларында (әлеуметтік сақтандыру
қорлары, зейнетақы қорлары, жұмыспен қамту қоры, жол жөндеу қоры) жиналады
[ 2, 15 б. ].
Салықтың экономикалық мазмұны былайша көрсетіледі: шаруашылық
субъектілермен азаматтық қарым – қатынас бір жағынан және мемлекет екінші
жағынан қор құрастыру негізінде мемлекеттік қаржылардың 4 көзі қолданылады:
• салық салу;
• облигацияларды сату;
• шетелдік қарыздардың тегін көмектері;
• ақша бірліктерін шығарудан түскен монополиялық кіріс.
Салық салу – мемлекеттің салықтарды бекітуде, енгізуде және оларды алу
жөніндегі қызметтерінің жиынтығы.
Салық салуда қолданылатын негізгі құжаттар:
• декларация;
• салық органдары жүргізген жеке тұлғалар қызметін тексеру
материалдары;
• табыс салығын төлеушілердің салықты төлегені туралы кәсіпорын
ақпараты;
• ағымдағы төлемдерді төлегені туралы құжат.
Салықтарды салу объектісі бойынша салықтар тікелей және жанама болып
бөлінеді.
Тікелей салықтар – салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей
төленген салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі.
Нақты салықтар салық төлеушілердің мүлкінің кейбір түрлеріне (үй, жер,
кәсіп, ақша капиталы және т.с.с) салынады. Жеке тура салықтар – бұл жеке
адамдар заңи ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын салықтар. Нақты
салықтардан айырмашылығы – жеке салық салу әрбір салық төлеушінің жеке
табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да ескереді.
Жанама салықтар – бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген
салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар.
Жанама салықтарға қосылған құн салығы, акциздер жатады. Жанама салықтарға
сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де (кеден баждары
түріндегі, экспортқа және импортқа салынатын салық түріндегі кеден
кірістері, ішкі рынокта сатылатын тауарлар бағасы мен олардың фактуралық
құнының айырмасы) жатады.
Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді. Оларды
саналы қолдану баға белгілеудің үдерісіне жағымды ықпал жасауы және
тұтынудың құрылымына әсер етуі мүмкін [ 1, 243 б. ].
Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына қосылатындығында.
Бұл жағдайда салықты тауардың нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен
мемлекет арасында тікелей байланыс болмайды.
Салық экономикалық категория ретінде және өзінің қалыптасуы барысында
мынадай үш қызметті атқарады:
1) салықтың ең бірінші кезектегі атқаратын қызметі, бұл – қазыналық.
Мемлекет өз қазынасын толықтыру мақсатында табыс көздерін жасайды.
Салық төлеушілерге нормативтік құқықтық актілер негізінде салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептейді, салық ставкалары
мен төлеу мерзімін белгілейді. Салықтардың қазыналық қызметі – түрлі
субъектілер табысының бір бөлігі мемлекет пайдасына өтеді. Салықтың
қазыналық қызметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі құралып,
салықтың қоғамдық міндеті артады. Қорыта айтқанда, мемлекеттің бюджет
саясаты жүзеге асырылады.
2) салықтың келесі қызметтерінің бірі – бақылау (реттеу).
Мемлекет экономиканы дамыту жолында салықтық реттеу процессі арқылы
экономиканың кейбір салаларын дамытуды ынталандырады және қажет жағдайда
тежеп отырады. Бюджетке түскен салық түсімдерін реттейді және бақылап
отырады. Кез келген қызмет түріне бақылау жасау қажет. Ал енді салық
түсімдеріне бақылау өте қажет екені даусыз. Мемлекет бюджеттің кірісі мен
шығысын есептейді, соған сәйкес өз қызметін атқарады.
Салықтардың бақылау қызметінің арқасында салық жүйесінің тиімділігі
бағаланады, қаржы ағымдары мен қызмет түрлеріне бақылау қамтамасыз етіледі.
3) салықтың келесі атқаратын қызметтерінің бірі – қайта бөлу.
Бюджетке түскен салық түсімдерін қаржыландыруды қажет ететін
бағдарламалар жобасына сәйкес және әр салаларға мақсатқа сай бөлінуін
қарастырады. Салық түсімдердің мақсатқа сай және де өз уақтысында
жұмсалуына қадағалау жасайды.
Салықтың қайта бөлу қызметі мемлекетке салықты қоғамдағы экономикалық
және әлеуметтік процестерге әсер ету құралы ретінде қолдануға мүмкіндік
береді [ 2, 5 б. ].
Салықтардың қайта бөлу қызметінің көмегімен бюджетте ақша қаражаттары
жиналады, осыдан кейін жалпы мемлекеттік мәселелерді шешуге бағытталады,
әлеуметтік топтардың табыстары арасындағы қатынастарды өзгерту жолымен
әлеуметтік тепе – теңдікті ұстап тұрады.
Салық және салық салу ұғымдарын ажырата білген жөн: бірінші
жағдайда – бұл экономикалық және қаржы категориясы, екіншісінде –
экономикалық-құқықтық механизмді пайдалана отырып салық төлемдерін өндіріп
алу (есептеу және алу) үдерісі.
Салықтар көптеген елдерде әр түрлі аталғанымен, кейде оларға салық салу
және алыну жолдары ұқсас болып келеді. Салық төлеуші ретінде салық төлеу
жауапкершілігі жүктелген заңды және жеке тұлғалар танылса, ал салық салу
объектілері болып салық төлеушінің есепті кезенде алған табыстары,
тауарлары, мүліктері, көлік құралдары, пайдасы және тағы да басқалар
табылады. Салық ақшалай және заттай түрде әділеттілік, теңдік және
тұрақтылық тәрізді салық салу принциптері негізінде құрылған салық
ставкаларын қолдану арқылы алынады. Салық ставкалары тұрақты немесе пайыз
түрінде тағайындылады. Пайыздық ставкалар үйлесімді, үдемелі және кемімелі
болып бөлінеді. Ал салық жеңілдіктері сол мемлекеттің қазыналық саясатының
бағыттары мен бағдарламаларын ескере отырып жүзеге асырылады.
Сонымен қатар салық алудың мынадай негізгі тәсілдері бар:
• төлем көзінен, яғни салық табыс алынған кезде ұсталып қалады;
• декларация негізінде, яғни салық салық төлеушінің деклорация
көрсеткен табыстарды, шегерімдері мен жеңілдіктерін ескере отырып,
анықталады;
• кадастр бойынша (салық салу объектілерін тіркеу арқылы, одан түсетін
табыстың нақты мөлшеріне байланыссыз алынады).
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының негізгі
бағыты – салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік
беретін салық механизмін іске асыру.
Салық салуды ұйымдастыру салықтық қатынастар нысандарының элементтерін,
яғни салық түрлерінің нақты атауларын, сондай-ақ оларды қолданудың тәртібі
мен әдістерін, іс-қимылының тәсілдерін қамтитын салық механизмін құруға
және оның жұмыс істеуіне саяды.
Салық механизмінде өзара байланысты элементтерден тұратын арнаулы салық
нұсқаулығы қолданылады (1 суретті қараңыз).
1 – сурет. Салық механизмінің элементтері.
Дерек көзі: Құлпыбаев С., Қаржы. Алматы, 2007. 248 бет.
Қандай да бір механизмінің құрамында бірнеше тетіктер мен элементтер
болады. Сол сияқты салық механизмі де белгілі бір салық элементтерінен
тұрады [ 1, 248 б. ].
Салық элементтері – салық заңы регламенттелген салықтың қолданылу
жағдайын анықтайтын құрамдас бөліктерінің жиынтығы ( 2 суретті қараңыз ).
2 – сурет. Салық элементтерінің жіктелуі.
Дерек көзі: Ермекбаева Б.Ж., Салық және салық алу, Алматы, 2002, 10
бет.
1. Салық субъектісі – заңды немесе жеке тұлға, яғни салықты төлеушілерді
айтамыз.
Салықты төлеушілер:
• қызметкерлер - өз еңбегімен материалдық және материалдық емес
игілік жасайтын, сонымен бірге бір түсім алатындар, яғни жеке
тұлғалар;
• шаруашылық субъектілері – капитал иелері,яғни заңды тұлғалар.
Салық төлеуші – салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеуші болып табылатын тұлға.
2. Салық объектісі – салық есептелетін база, яғни салық не үшін
төленетінін қарастырады, мәселен: табыс, мүлік, тауар, мұра, жер және
т.б. Осы аталғандардан салық төленеді.
3. Салық көзі – салық төлеу үшін белгіленген және қолданылатын ақша
қаражаттары, бұл – жалақы, кіріс, дивиденттер, яғни салық неден
төленетіндігін анықтау.
Салықтың займдық қаржылар көзі тек мәселесінің қысқа мерзімде шешілуін
көрсетеді.
Макроэкономикалық деңгейде салық төлеудің негізгі көзі ретінде – ұлттық
табыс қатысады.
Салық төлеушілердің салық төлеу үшін негізінен 5 көзі бар:
• табыс;
• қор және жинақ;
• өндірістік капиталдың ақша бөлігі, айналым қаражаттары қорын
қоса алғанда;
• қаражаттар, мүлікті өткізуден түскен, оның ішінде өндірістік
капиталдың мүліктік бөлігі, негізгі қорды қосқанда;
• қарыз қаражаттары.
4. Салық мөлшері – салық төлеушінің табысына қарай алынатын салық сомасын
білдіреді және ол шекті, жеңілдікпен, орташа, нөлдік болып бөлінеді.
Салықтың шекті мөлшері – табыстың әр қосымша бірлігінен түсетін үстеме
салықты білдіреді, мәселен жеке табыс салығы, әлеуметтік салық, жеке
тұлғалардың мүлік салығы.
Салықтың жеңілдік мөлшері болады, оны мемлекет өз тарапынан белгілі бір
салық төлеушілерге әлеуметтік жағдайын ескере отырып, салық ставкалары
бойынша жеңілдік жасайды.
Салықтың орташа мөлшері деп салық төлеушінің табыстарын орта есппен
алады да, сол сомадан салық төлейді. Мысал ретінде патентті алуға болады.
Бюджетке түсетін салық түсімдерін есептеу үшін салықтың орташа мөлшері
қолданылады [ 2, 15-16 бб. ].
5. Салық жеңілдіктері – төлем қабілетін, қоғамдық өндіріске қатысу және
басқа да факторларды ескеріп заңмен қарастырылған жалпы ережеден
шығару.
Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе
салық төлеуден түгел босату.
Салық жеңілдіктерін бірнеше белгілер бойынша топтауға болады:
1. салық субъектілері бойынша жеңілдіктер.
Салық төлеушілердің өзіне салық жеңілдіктері беріледі. Жеке тұлғалардың
мүлік салығында мерзімді қызметтеге әскери қызметшілер мерзімді қызметтен
өту кезеңінде салық төлеуден босатылады.
2. салық объектісі бойынша жеңілдіктер.
Бұл жерде салық салу объектілеріне жеңілдік беріледі. Мысалы: көлік
құралдары салығында мамандандырылған медициналық көлік құралдары салық
төлеуден босатылған.
1. Салық базасы бойынша жеңілдіктер.
Мәселен, жеке табыс салығы бойынша салық базасына мемлекеттік бағалы
қағаздармен және агенттік облигациялармен жасалған операциялардан түскен
табыс қосылмайды.
2. Салық ставкасы бойынша жеңілдіктер.
3. Салық кезеңдері бойынша жеңілдіктер.
Мәселен, қосылған құн салығы бойынша салық кезеңі - күнтізбелік ай
болса, ал ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруші заңды тұлғалар үшін салық
кезеңі бір жыл болып табылады.
4. Салықты есептеу тәртібі бойынша жеңілдіктер.
Шағын бизнес субъектілерінің белгілі бір бөлігі оңайлатылған деклорация
негізінде салық төлейді.
5. Салық төлеу тәртібі бойынша жеңілдіктер.
Мәселен, шағын бизнестің кейбір субъектілері салықты бір жолғы талон
немесе патент негізінде төлейді.
6. Салық ставкасы.
Салық ставкасы – салық базасының өлшем бірлігіне салық есептеулерінің
шамасын білдіреді.
Салық ставкасы – салық салу объектісіне пайызбен бекітілген салық
мөлшері. Салық ставкасы – салық өлшемі ретінде қарастырылады.
Салық ставкасы салық базасының өлшем бірлігіне пайызбен немесе
абсолютті сомамен белгіленеді.
Салық ставкасы бірнеше белгілер бойынша жіктеледі:
1. Салық сомасын анықтау тәсілі бойынша:
• тең;
• тұрлаулы;
• пайызды.
Тең ставка – кез келген салық төлеушіге бірдей мөлшерде салық сомасы
белгіленеді.
Тұрлаулы ставка – салық салудың әрбір бірлігіне бекітілген салық
мөлшері. Мысалы, өндірілген акцизделетін тауарлардың әрбір литріне
1теңгеден.
Пайызды ставка – салық базасының құндық шамасынан белгілі бір пайыз
түріндегі салық мөлшері. Мысалы, адвокаттар мен жеке нотариустардың
табыстарына салық салынатын табысына 10 пайыз салық салынады.
2. Салық ставкаларын қолдану сипатына қарай:
• жалпы;
• жоғарылатылған;
• төмендетілген.
Жалпы ставка – салық салудың жалпы режимінде көрініс табады. Салықтың
барлық түрі бойынша салық ставкаларын қамтиды.
Жоғарылатылған ставка – мемлекеттің өндіріс саласында қолданылады.
Табысы жоғары салық ставкасын жүзеге асыру.
Төмендетілген ставка - әлеуметтік жағдайларға байланысты реттеліп
отырады. Салық салуда салық жеңілдіктері беріледі.
3. Салық ставкасының мазмұнына байланысты:
• маргинальды;
• нақты;
• экономикалық болып бөлінеді.
Маргинальды ставка – (marginal, латын сөзінің margo – аймақ, шекара) –
салық заңдылықтарына байланысты бекітілген салық ставкаларын атаймыз.
Нақты ставка – төленетін салықтың салық базасына қатынасы ретінде
анықталады.
Экономикалық қойылым – төленетін салықтың сомасы алынған жалпы табысқа
қатынасы ретінде анықталады.
Салық салу процесінде көбіне маргинальды ставка қолданылады, ол салық
төлеушілердің салық міндеттемелерінің мөлшерін анықтайды.
Салық базасы дегеніміз салық салу объектісі мен салық салуға байланысты
объектінің құн, физикалық немесе өзге де сипаттамалары, олардың негізінде
бюджетке тиіс салық және басқа да міндетті төлемдер сомасы айқындалады.
7. Салық кезеңдері.
Салық базасын анықтап және салық сомасын есептеп, төленуге тиісті
салықтарды төлеудің белгілі бір кезеңдері болады.
Салық кезеңі – салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерге қатысты белгіленген уақыт кезеңі, ол аяқталған соң салық базасы
айқындалады және бюджетке төленуге тиіс салық және басқа да міндетті
төлемдер сомасы есептеледі.
Көптеген салықтар үшін салық кезеңі – күнтізбелік жыл болып саналады.
Сонымен қатар мынадай салық кезеңдері бар:
• бір күндік – салық кезеңі – күнтізбелік күн болып саналады, бір
жолғы талон негізнде салық төлеушілер;
• он күндік (декада) – салық кезеңі – күнтізбелік он күн болып
табылады, акйиз салығында он күн ішінде жасалған операциялар
бойынша салықты есептейді;
• айлық – салық кезеңі – күнтізбелік ай болып саналады, қосылған
құн салығы бойынша кейбір салық төлеушілер, жеке табыс және
әлеуметтік салығын төлеушілер, патент негізінде салық
төлеушілер;
• тоқсандық – салық кезеңі – күнтізбелік тоқсан болып есептеледі,
қосылған құн салығын төлеушілер, оңайлатылған деклорация
негізінде, корпорациялық табыс салығы бойынша аванс төлеушілер;
• жылдық – салық кезеңі – күнтізбелік жыл болып саналады, мәселен,
корпорациялық табыс салығы, жер салығы, мүлік салығы, көлік
құралдары салығын төлеушілер.
Салық жылы – күнтізбелік жыл болып табылады.
Жеңілдік кезеңі – салық бойынша заңмен бекітілген жеңілдік берілген
уақыт мерзімі.
8. Салықты есептеу тәртібі.
Негізінде салықты есептеудің 5 кезеңі бар:
• бірінші – салық салынатын объектіні есепке алу;
• екінші – салық салу объектісінен салық базасын есептеу;
• үшінші – салық ставкаларын қолдану;
• төртінші – салық жеңілдіктерін қолдану;
• бесінші – салық сомасын есептеу.
Салық сомасын есептеуде мыналарға міндеттілік жүктеледі:
• біріншіден, салық төлеушілердің өзіне (мәселен, корпорациялық
табыс салығын төлеген кезде);
• екіншіден, салық органдарына (жеке тұлғалардың жер салығын
төлеуі);
• үшіншіден, салық агенттеріне (жеке табыс салығы).
Салық есептеуді жүзеге асыруға байланысты салық қызметақылы (салық
органдары есептейді) және қызметақысыз (салық төлеушілердің өздері немесе
басқа тұлғалар есептейді) болып бөлінеді.
Қызметақылы салықты есептеу салық төлеушіге жіберілген салық
хабарламасы арқылы асырылады.
Салық кодексінде көрсетілгендей салық хабарламасында:
• салық төлеушілердің тегі, аты, әексінің аты немесе толық атауы;
• салық төлеушілердің тіркеу нөмірі;
• салық міндеттемесінің орындалуы жөнінде талаптар;
• шағым беру тәртібі көрсетілуі тиіс.
Қызметақылы салықты есептеуде салықты есептеудің кадастр тәсілі
қолданылуы мүмкін.
Қазіргі кезенде кадастрлық тәсіл жер салығын, жеке тұлғалардың мүлік
салығын (тұрғын үй, пәтер, саяжай, гараж) төлеу кезінде қолданылады, яғни
салық базасы объектілердің сыртқы белгілеріне емес, оның түгенделген құнына
орай есептеледі.
Қызметақысыз салықта салық төлеушілердің өздері төлеуге тиісті салық
сомасын есептейді.
Салық алу бірлігі – салық объектісін өлшеу бірлігі болып табылады.
Салық алудан толығымен босатылатын салық объектісінің ең аз бөлігі –
салық алынбайтын минимум болып саналады.
9. Салық есептілігі – салық төлеуші және салық агенті салық органдарына
табыс ететін, салық міндеттемелерін есептеу туралы ақпаратты бар
құжаттама.
Салық төлеушілер салық салу объектілері мен салық салуға байланысты
объектілерді Қазақстан Республикасының Салық кодексінде белгіленген тәртіп
пен шарттар бойынша есептеу әдісімен айқындайды.
Салық есептілігінде салық объектілерін анықтауда және салық базасын
есептеуде, негізінен, екі әдіс қолданылады:
• есептеу әдісі;
• кассалық әдіс.
Салық базасын есептеудің әдісі – табыстар мен шегерімдер жұмыстар
орындалғанда, қызметтер көрсетілгенде, сатып алушыларға тауарларды
жеткізген кезде есепке алынады.
Есептеу әдісінде салық міндеттемесінің пайда болуы негізінде салық
төлеушіде табысқа құқықтық пайда болу фактісі жүзеге асады.
Кассалық әдіс кезінде салық базасы табыстар мен шегерімдер салық
төлеушілердің орындалған жұмысына, көрсетілген қызметтерде, сатып
алушыларға тауарлар жеткізуде нақты төлем төленген кезде есепке алынады.
Кассалық әдісте салық салудың пайда болу негізінде табысты нақты алу
фактісі жүзеге асады.
Кемітуге қатысты нақта табысты алу немесе шығынды жүзеге асыру факті
салықты кассалық есептеу әдісі негізінде жатыр.
Салықты есептеудің кассалық әдісі ақша қаржылары мен материалдық
құныдылықтардың іс жүзінде қозғалуына негізделеді.
Салық заңдарында: бұл – жұмыстың орындалған, қызметтің көрсетілген,
мүліктің түсірілген және кіріске алынған әрі оларға төлем жасалған сәтінен
бастап табыс пен ұстап қалу есепке алынатын есептеу әдісі.
10. Салықты төлеу тәртібі – салық төлеушінің мемлекетке салық
төлемдерін төлеуде жүзеге асырылатын салық заңдылықтарында бекітілген
ереже.
Салық төлемі – салықтық қатынас объектісі ақша қатынастарының бір түрі
ретінде қатысады және салық төлеушінің белгілі бір салық объектісінен
төлейтін салық сомасы.
Салық ақшалай нысанда болса, онда салық төлеуші салықты ақшалай
төлейді. Ал, салық тауарлы – заттай нысанда болса, онда салық заттай
төленеді.
Мемлекеттің салық төлеушіден салықтық төлем сомасын мәжбүрлі түрде алуы
салық төлеу тәсілі болып табылады.
Салық төлеу тәртібінің салық төлеушілерден мемлекетке өтуінде негізінде
үш элементі бар:
• әдісі;
• мерзімі;
• нысандары.
Салық міндеттемелерін орындауға жауапты тұлғаларға байланысты,салық
төлеудің 2 әдісі қолданылады:
• дербес табыстау жолдары;
• мәжбүрлеп алу жолдары.
Қазіргі кезде салықты дербес төлеуде мынадай негізгі әдістер
қолданылады:
1) декларация негізінде.
Салық деклорациясы – салық кезеңіндегі салық төлеушілердің салық салу
объектілерінің саны, салық базасының шамасы және төленетін салық
төлемдерінің мөлшері көрсетілген ресми өтінімі.
Салық алудың салық төлеушінің деклорациясы бойынша тәсілінде салық
төлеуші табыс мөлшерін, қажетті жеңілдіктерді, шегерімдерді көрсетеді және
салық сомасын есептейді.
Бүгінгі таңда салық деклорациясы негізінде корпорациялық табыс салығы,
жеке табыс салығының кейбір төлемдері, қосылған құн салығы, жер салығы,
әлеуметтік салық төленеді.
2) салық хабарламасы негізінде.
Салық органдары салықты есептейді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Диплом жұмысы
ҚР Салық жүйесі: қалыптасу кезеңдері мен қызмет ету мәселелері.
Орындаушы: Сағымбаева А.Қ.
Ғылыми жетекші: Жылжақсынова Ш.
Норма бақылаушы:
Кафедра меңгерушісі: Арзаева М.Ж.
Қорғауға жіберілді:
Алматы, 2010
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Қаржы мамандығы
Диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Сағымбаева Ардақ Қанатбекқызы
студентіне
ҚР Салық жүйесі: қалыптасу кезеңдері мен қызмет ету мәселелері жұмыс
тақырыбы
23 12.09 № 04 – 2841 бұйрығымен бекітілді.
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 26 04.10._____________________________ _
Жұмыстың бастапқы мәліметтері отандық әдебиеттер, Алматы облысы бойынша
салық департаментінің салықтық түсімдер есебі, интернеттен алынған
мәліметтер.________________________ __________________________________
Диплом жұмысындағы толықтырылуы қажет сұрақтар тізімі немесе жұмыстың
қысқаша мазмұны:
а) 1-ші тарау бойынша грамматикалық және техникалық қателер бойынша
ескертулер болды;_____________________________ ________________________
б) 2-ші тарау бойынша статистикалық мәліметтерді жаңарту жайлы ескертулер
айтылды;___________________________ _________________________________
в) пайдаланылған әдебиеттердің тізімін толықтыру жайында айтылды._______
___________________________________ _________________________________
Диплом жұмысын дайындау
Реттік Бөлімдер атауы, қарастырылатынҒылыми жетекшіге Ескертулер
№ сұрақтар тізімі тапсыру мерзімі
1. Әдебиеттерді таңдау, оларды 12.01.10 Отандық
зерттеу мен өңдеу. Негізгі авторлардың
көздер бойынша библиография әдебиеттерін
жасау таңдау
2. Диплом жұмысының жоспарын 19.01.10 Жоспарға
жасау және оны жетекшімен ескертулер
қарастыру жасалды
3. Бірінші бөлімді жазу және оны 26.01.10 І тарау бойынша
тексеруге ұсыну кемшіліктер бар
4. Практикалық материалдарды және16.02.10 Артық
т.б. жинақтау, жүйелеу және мәліметтер
талдау. алынып тасталды
5. Қорытынды мен ұсыныстарды 16.03.10 Ұсыныстарды
ғылыми жетекшімен келісу. қайта қарау
6. Ескертуге сәйкес диплом 30.03.10 Қайта өңделіп,
жұмысын қайта өңдеу толықтырылды
(толықтыру). Аяқталған жұмысты
кафедраға ұсыну.
7. Рецензия мен пікірлермен 05.04.10 Қол қойылды
танысу
8. Рецензия мен пікірлерді ескере15.04.10 Жұмыс қорғауға
отырып,қорғауға дайындықты дайын
аяқтау.
ГРАФИГІ
Тапсырманың берілген күні 29.12.2009 ж________________________________
Кафедра меңгерушісі _______________________ Арзаева М.Ж.
(қолы)
Жұмыс жетекшісі ______________________ Жылжақсынова Ш.П.
(қолы)
Тапсырманы орындауға алған студент ______________Сағымбаева А.Қ.
(қолы)
РЕФЕРАТ
Салықтар барлық елдерде, олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан, ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық
құралы, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың
шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны
нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың
түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен
және функцияларымен айқындалады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық
нысандары мен әдістері өзгерді, жетілдірілді, мемлекеттің қажеттіліктері
мен сұрау салуына бейімделді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына
әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Бұл
К.Маркске сол кездегі капиталистік қоғам салықтарының мәнін былайша
білдіруге негіздеме берді: Салық – бұл меншікпен, отбасымен, тәртіппен
және дінмен қатар бесінші құдай; одан әрі: Салықтарда мемлекеттің
экономикалық тұрғыдан айтылған өмір сүруі жүзеге асады. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен,
жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Салық жүйесі де өз алдына сала болып қалыптасуы үшін, біршама
қиындықтарды бастан кешіре отырып, көптеген өзгерістер мен толықтырулар
жасалынып, қазіргі кезде тұрақты жүйеге түсті. Еліміздің салық жүйесінің
дамуының 5 кезеңі бар:
1 кезең. 1992ж 1 қаңтарынан 1995ж 31 маусымына дейін жалғасты;
2 кезең. 1995ж 1 шілдесінен 1998ж аралығын қамтиды;
3 кезең. 1999-2001жж. қамтиды;
4 кезең. 2002-2008жж қамтиды;
5 кезең. 2009 жылдан бастап қазіргі кезге дейін.
Кез келген салық реформасын жүргізудің, соңғы нәтижесі ел экономикасын
дамытудың басым міндеттерін шешуге бағытталған. Ол- мемлекеттік бюджеттің
кіріс бөлігін толтыру үшін салық түсімдерінің қажетті деңгейін қамтамасыз
ете отырып, ұлттық экономиканы көтеру.
Өркениеттi iрi мемлекеттердiң экономикалық даму деңгейлерi олардың жан-
жақты жетiлдiрiлген, тиянақты да, қолданбалы салық заңдары жүйесiне -
“күштi салық заңы - күштi мемлекет” қағидасына байланысты екенi белгiлi.
Біздің республикамызда күннен-күнге салық реформасы дамуда. Салық
реформасы республикада халықтың әл-аухат жағдайын көтеруі мен бюджеттің
толуына, кәсіпкерліктің дамуына толығымен қатысты. Салық қызметі қайта
ұйымдастырылып, әдістері күшейсе де салықтың бюджетке құйылуы әлі де өзекті
мәселелердің бірі болып табылады. Демек, елiмiздiң экономикасын дамытудың
басты тетiктерiнiң бiрi – салық жүйесі.
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Қазақстан Республикасы салық жүйесінің теориялық ерекшеліктері
1.1 ҚР салықтың экономикалық мәні, ерекшеліктері және
элементтері ... ... ... ...8
1.2 ҚР салық жүйесінің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..24
2 Қазақстан Республикасы салық жүйесінің қызмет ету механизмін талдау
2.1 ҚР бюджетіне салық түсімдерінің механизмі бойынша
талдау ... ... ... ... ... .30
2.2 Алматы облысы бойынша салық түсімдерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...37
3 ҚР салық салу жүйесін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
КІРІСПЕ
Мемлекет экономикасының тұрақтылығын қамтамасыз етуде салықтар маңызды
орын алады. Экономикалық мазмұн тұрғысынан салық дегеніміз жеке
тұлғалардан, кәсіпорын мен ұйымдардан заңға негізделіп алынатын міндетті
төлем жүйесі. Салық және салық салу мәселесінің тамыры ғасырларға тереңдеп
бойлаған.
Салық – нарықтық қатынастардың бір бөлігі, оның қызмет етуі елдегі
экономикалық реформалардың нәтижелігімен тығыз байланысты. Өз кезегінде
жүргізілген салықтық реформаның тиімділігі мемлекеттің экономикалық
дағдарыстан шығуына және экономиканың қалыпты қызмет етуі үшін шешуші роль
атқаруда. Яғни салық – бұл белгілі бір көлемде, белгілі бір мерзімде жалпы
мемлекеттік қажеттіліктер үшін өкілетті мемлекеттік органдардың актілері
негізінде бюджетке төленетін заңды және жеке тұлғалардың қайтарымсыз
төлемдері.
Салықтар – мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі болып табылады.
Мемлекет салықтық түсімдерді экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында
қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады. Салықтар мемлекеттің
егемендігінің бір көрінісі.
Мемлекеттің қаржы және салық саясатын жетілдіру мәселелерін зерттеуге
өз еңбектерін арнап, сол арқылы экономика ғылымына айтарлықтай үлес қосқан
төмендегідей экономистер мен заңгерлерді айтуға болады: А. Герун, А.И.
Худяков, А.К. Арыстанова, Б.Б. Шермухаметова, Б.Ж. Ермекбаева, В.Д.
Мельников, Г.К. Жакупова, Г.М. Бродский, Е. Калюжанова, Е.Х. Сигаев, З.
Атығаева, К.А. Сержантов, М.Т. Оспанов, М.Х. Тусеева, С.С. Сатубалдин, А.А.
Нурумов, А.Б. Зейнельгабдин, А. Смит, А. Соколов, А. Тривус, В.Д. Ли, Г.А.
Лесбеков, Г. Қарағұсова, Е.В. Порохов, К.А. Аттапханов, К.Ә. Сағадиев, К.К.
Ильясов, М.Б. Кенжегузин, О. Тимофеева, С.Г. Пепеляев, С.М. Мусин, Ф.С.
Сейдахметова және тағы басқалары.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының салық жүйесі
жайлы жан-жақты мағлұмат беру, оның қалыптасу кезеңдерін, қағидаларын
қарастырып, қазіргі заманғы салық жүйесіндегі орын алып отырған мәселелерді
зерттеу және оларды шешу жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың міндеті – қойылған мақсатқа жету, ол үшін салықтың
мәнін, мазмұнын, атқаратын қызметін, салық салу механизмінің даму жағдайын,
оны жетілдіру жолдарын теориялық тұрғыда зерттей отырып, оны тәжірибиемен
ұштастыру, қорытынды жасау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде салықтың мәні, мазмұны,
атқаратын қызметтері, түрлері және ұлттық салық жүйесінің қалыптасу
кезеңдері мен қызмет ету механизмі қарастырылған.
Екінші бөлімінде Қазақстан Республикасы, Алматы облысы бойынша бюджетке
түскен салық түсімдерінің 2007-2009 жылдар аралығындағы көрсеткіштеріне
экономикалық талдау жасалған және Алматы облысы салық департаментінің
бақылау-экономикалық қызметі туралы қарастырылған.
Үшінші бөлімінде Қазақстан Республикасының салық саясатының даму
жағдайы, салық жүйесін реформалау мәселелері, салық жүйесінің даму
перспективалары және салық салу қызметінің даму стратегиясының жетілдіру
жолдары талданды.
Қазіргі кездегі салықтардың маңызы мен рөлі мемлекеттік органдарды
қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді. Салықтар ұлттық табысты
мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық рөлі артып
келеді, мұны ЖҰӨ-нің көлеміндегі салық үлесінің ұлғаюынан көруге болады.
Салықтар экономикалық белсенділікті арттырудың, ұдайы өндіріс процесіне
әрекет етудің басты бір тұтқасы ретінде – жаңа сипатқа ие болуда.
Сонымен, елдің нарықтық экономикасын құруға әсер етуіне көмектесетін
экономикалық тетіктердің ішіндегі салықтың мәні зор.
1. Қазақстан Республикасы салық жүйесінің теориялық ерекшеліктері
1.1 ҚР салықтың экономикалық мәні, ерекшеліктері және элементтері
Салық ұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салық түрлерінің, оларды құрудың және алудың нысандары мен
әдістерінің, салық службасы органдарының жиынтығы мемлекеттің салық жүйесін
құрайды. Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі салықтарды құру мен
алудың нақтылы әдістерін белгілейтін, яғни салықтардың нақтылы элементтерін
анықтайтын тиісті заңнамаларға негізделеді.
Экономикалық жағынан салық жүйесі мемлекеттің, аймақтардың және
жергілікті құрылымдардың қызметін қаржылай қамтамасыз етуге байланысты әр
түрлі мемлекеттер, мемлекет пен салық төлеуші арасындағы, әр түрлі салық
төлеушілер арасындағы, сондай-ақ оған тікелей қатысушы заңды және жеке
тұлғалар арасындағы күрделі өзара байланысты әлеуметтік-экономикалық
қатынастардың жиынтығын құрайды.
Салық жүйесіне қажетті негізгі талаптар мыналар:
- салық құрамы дәл анықталуы қажет. Ол үшін салық заңдылығында
мемлекетте алынатын салықтардың толық тізімі мазмұндалуы керек;
- салық жүйесі салық төлеушілер үшін салықтан жалтару тиімсіз
болатындай етіп жасалуы тиіс;
- салық жүйесінің қарапайымдылығы. Бұл әсіресе, салықтың дұрыс
төленуі үшін бақылауды жүзеге асыруда маңызды;
- салық жүйесі салық төлеушінің өз қаражатын өндіріске салуына ықпал
етуі керек.
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң
жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін
қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің қызметтері мен міндеттерін
жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып
табылатындығында [ 1, 236 б. ].
Салықтар барлық елдерде, олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан, ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық
құралы, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың
шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны
нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың
түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен
және функцияларымен айқындалады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық
нысандары мен әдістері өзгерді, жетілдірілді, мемлекеттің қажеттіліктері
мен сұрау салуына бейімделді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына
әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Бұл
К.Маркске сол кездегі капиталистік қоғам салықтарының мәнін былайша
білдіруге негіздеме берді: Салық – бұл меншікпен, отбасымен, тәртіппен
және дінмен қатар бесінші құдай; одан әрі: Салықтарда мемлекеттің
экономикалық тұрғыдан айтылған өмір сүруі жүзеге асады. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен,
жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Салық – заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын
бюджетке төленетін міндетті төлем.
Салық – белгілі бір объектілерден төленетін төлем.
Салық дегеніміз – белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде
алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Салықты материалдық тұрғыдан алғанда – бұл, салық төлеушінің белгілі
бір мерзімде және белгіленген тәртіпте мемлекетке беретін белгілі бір ақша
сомасы болып табылады.
Салықтың материалдық белгісі – салық төлеуші белгілі бір соманы
мемлекетке міндетті түрде беруі болып келеді.
Материалдық салықтық қатынастар – ақшалай қатынастар, өйткені ол ақша
қаржыларының салық төлеушіден мемлекеттік ақша қорларына жылжуы дегенді
білдіреді [ 2, 8 б. ].
Экономикалық категория тұрғысынан қарағанда салық – салық төлеушілерден
мемлекетке қарай белгілі бір мөлшерде, белгілі бір мерзімде және
белгіленген тәртіпте бір бағыттағы ақшаның қозғалысы болып саналады.
Ал құқықтық тұрғыдан қарайтын болсақ, бұл мемлекеттік бекітілім, яғни
тұлғалардың мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін көздейтін
міндеттеме.
Салық құқығы – мемлекеттің салықтық әрекеті процесінде пайда болатын
қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Сонымен салықтардың мазмұны мынандай:
• материалдық категория жағынан – бұл белгілі бір ақша сомасы болса;
• экономикалық категория ретінде – бұл мемлекеттің табысы;
• заңдық категория жағынан, бұл заң жүзінде белгіленген міндеттеме
болып табылады.
Салықтың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетілгендерді атауға
болады:
• салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;
• салық – ақшалай нысанда төленеді;
• салық – қайтарылмайтын төлем болып саналады;
• салық – баламасыз сипатта болады;
• салық – салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;
• салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Ал, енді осы белгілердің мазмұнын тереңірек қарастырсақ:
1. Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі.
Мемлекеттік аппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өңдірмейді.
Сондықтан мемлекет жеке және заңды тұлғаларға салық салу арқылы қажетті
соманы өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет
салықты белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық
өнімнің бір бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде
салық қатынасы бөлуші сипатта болады.
2. Салық – ақшалай нысанда төленеді.
Натуралдық нысанда төленуі де мүмкін. Мәселен, ауыл шарушылығы
саласында жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретінде төленеді.
Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап
көрсетілген.
3. Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады.
Салықты төлеген кезде ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни салық
төлеушіден мемлекетке бағытталады.
Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлекеттік қарыз) айырмашылығы:
• біріншіден, ақша салық төлеушілерден мемлекетке қарай қозғалады;
• екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге
бағытталады.
Ал, қайтарымсыздық дегеніміз – ақшаны мерзімсіз алуды білдіреді, яғни
ол соманың қашан қайтатыны белгісіз.
4. Салық – баламасыз сипатта болады.
Салық құнның ақшалай нысанда бір бағытта қозғалысын айқындайды, төлеген
салықа қарсы тауар түрінде болса да қозғалыс жоқ. Толығырақ айтқанда, салық
қандай да бір тауарға, немесе мемлекеттік қызметке төлем болып
есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынуын көрсетеді. Сондықтан салық –
баламасыз төлем болып табылады.
5. Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады.
Салықты төлеген кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына, немесе
материалдық құндылықтарда жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді.Анығын,
айтқанда, салық салу мемлекетке тиесілі меншіктерді иеліктен шығарады, ал
меншік иелері арасындағы туындайтын салық қатынастарында мемлекет жеке
меншіктен мемекеттік меншікке салық төлемдерінде өзгерте алады.
6. Салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады. Тұрақтылықты
мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес, нормативті құқықтық
актілермен белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты салық салу объектісі
бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып табылады.
Салық қатынастарының тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі төлемдерге
алып бармауы тиіс. Кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық төлеу жеке
төлемдік сипатта болады немесе кейде кенеттен салық төлеу сипаты пайда
болады [ 2, 10 б. ].
Сонымен қатар салықтың құқықтық бірнеше белгілері бар, атап айтқанда:
• салықты – мемлекет немесе уәкілдік берілген мемлекеттік орган
белгілейді;
• салық – құқықтық нысанда жүзеге асады;
• салық – мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады;
• салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды;
• салық – мәжбүрлеме сипатта болады;
• салық төлеу арқылы алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Салықтың осы құқықтық белгілеріне кеңірек тоқтатылып өтсек:
1. Салықты тек мемлекет қана белгілейді.
Мемлекеттік органның ешбірі салықты бекітуге және енгізуге құқы жоқ.
Салық – бұл мемлекеттің белгіленімі болып саналады.
Салық – осы белгісі арқылы басқа да міндетті төлемдерден ерекшелінеді.
Сондықтан көптеген мемлекеттің салық заңдылықтарында салықты былайша
қарастырады:
• біріншіден, салықты уәкілдік берілген мемлекеттік орган ғана
бекіте алады;
• екіншіден, салықты белгілеу белгілі бір заң немесе нормативтік –
құқықтық актілермен қатаң түрде жүзеге асырылады;
• үшіншіден, осы қабылданған құқықтық акт белгілі бір тіртіпке
сәйкес жүргізіледі.
2. Салық құқықтық нысанда жүзеге асады.
Мемлекет салықты бекіту және енгізу үшін құқықтық акт қабылдайды.
Мемлекеттің салық қызметін жүзеге асырудағы негізгі әдісі болып
нормативті актілерді шығару табылады.
Салықтың құқықтық негізі ретінде – мемлекет шығарған нормативті акт
қабылданады.
Салық элементтері және салық салудың шарттары осы құқықтық актіге
сәйкес белгіленеді, өзгертіледі және жүзеге асырылады.
3. Салық мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады.
Салық ұлт (халық, қоғам, азамат) және мемлекет арасындағы еркін түрде
келісілген келісімнен кейін пайда болады. Мемлекет салықты белгілеуде
барлық салық төлеушілермен келісімге келмейді, яғни олардың белгілі бір
топтармен немесе өкілдерімен ғана келісімге келуі мүмкін. Кейбір кездерде
салықтық сувернитет жүзеге асырылады.
Салықтық сувернитет (егемендік) – мемлекеттің өзінің аймағындағы кейбір
салық түрлерін кез келген мөлшерде өзгертуге және салық салу объектілерін
белгілеуге, салық саясатын жүзеге асыруға құқы бар.
4. Салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды.
Қабылданған құқықтық акт негізінде белгіленген салық жеке және заңды
тұлғаларға салық төлеуші ретінде салық міндеттемелерін жүктейді.
Салық төлеуші тұлғалар салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеуге міндетті болып саналады.
Қазақстан Республикасының Салық кодексінде салық міндеттемесіне былайша
түсініктеме берілген: Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет
алдында туындаған міндеттемесі салық міндеттемесі деп танылады, оған сәйкес
салық төлеуші салық органына тіркеу есебіне тұруға, салық салу объектілері
мен салық салуға байланысты объектілерді айқындауға, салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеуге, салық есептілігін
жасауға, оны белгіленген мерзімде табыс етуге, салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуге міндетті
5. Салық мәжбүрлеме сипатта болады.
Салықтың мәжбүрлеме сипаты 3 кезеңде байқалады:
• бірінші кезең, мемлекет салықты салық төлеушілердің еркінен тыс
белгілейді және енгізеді, яғни мәжбүрлі түрде;
• екінші кезең, салықты төлеген кезде салық төлеуші өзінің
меншігінің бір бөлігінен мәжбүрлі түрде айырылып отырады;
• үшінші кезең, салық төлеуші өзінің салық міндеттемелерін
орындамаған жағдайда, мемлекет береселі соманы мәжбүрлі түрде
өндіріп алады.
6. Салық төлеу арқылы ақшаны құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Бір жағынан алғанда, салықтарды салық төлеушілерден еркінен тыс өндіріп
алынады, ал екінші жағынан мемлекетті басқа да ақшалармен қамтамасыз етеді,
ал бұл құқықтық негізде мемлекеттің меншігі болып саналады. Айта кету керек
Салық - салық төлеушілердің құқық бұзушылықтары немесе құқыққа қарсы
тәртіпсіздіктері үшін шараларға төлем ретінде қарастырылмайды [ 2, 13 б.
].
Салықтың жиналатын орындары:
• нарықтарда;
• сатушы мен сатып алушылардан;
• үй шаруашылығынан;
• табыс көзінен, шығын статьяларынан.
Салықты реттеудің тетіктері:
• салық түрлері;
• салық ставкалары;
• салық жеңілдіктері;
• салық салу әдістері;
Салық төлеуден қашу себептері:
• елеулі салық ауыртпалығы;
• салық заңының айқынсыздығы;
• субъектілердің саналы түрде алдын – ала салық мөлшерін
төлемеуге ұмтылуы;
• салық қызметін ұйымдастырудағы кемшіліктер болуы мүмкін.
Салықтардың алымнан айырмашылығына тоқталып өтетін болсақ, алымдар
салық төлеушілерге белгілі бір құқықтық мәртебе берілгенде немесе белгілі
бір қызмет түрін бастар алдында төленеді.
Алым да төлем болып табылады. Ал, енді алымдардың салықтардан
айырмашылықтары бар, атап айтқанда:
• біріншіден, алым мемлекеттік аппараттың шығындарын жабады, яғни
мемлекет заңды іс - әрекет түрінде тұлғаларға қызмет ұсына
отырып, сол қызметіне төлем қабылдайды. Ал салықтар мемлекетті
толығымен қаржыландыруға жұмсалады;
• екіншіден, салықтың өтеусіз және баламасыз белгілері болады. Ал,
алым баламалы төлем болып саналады, яғни алымды төлеу арқылы
мемлекеттен белгілі бір құқық, мәртебе немесе рұқсат алынады.
Мысалы, заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алымды
алсақ, салық төлеуші осы алымды төлеу арқылы өзіне белгілі бір
қызмет түрін ашуға рұқсат алады немесе лицензиялық алым белгілі
бір қызметпен айналысу үшін алынатын рұқсат қағаз, яғни салық
төлеушіге белгілі бір қызмет түрімен айналысуға құқық беріледі.
Сонымен салық жай ғана төлем ретінде төленеді, одан салық
төлеуші төлеуіне айырбасқа ешнәрсе ала алмайды, ал алымда салық
төлеуші мемлекеттік органмен байланысты жетілдіре отырып, өзіне
басқа да заңды іс - әрекеттер жасайды;
• үшіншіден, алым бір жолғы төлем болып табылады, яғни бір рет
қана төленеді. Ал,салық ұзақ мерзімді және тұрақты түрде төленіп
отырады, қашан салық міндеттемесі тоқтағанға дейін жалғаса
береді;
• төртіншіден, салықты төлеуде күштеу әдісі қолданылады, яғни
салық төлеуші салық міндеттемесін орындамаған жағдайда, мәжбүрлі
түрде өндіріп алу іс – шаралары қолданылады. Салық төлеуші
алымды ерікті түрде төлеп отырады. Мысалы, бір тұлға мемлекеттік
оранға келіп, кәсіпкерлік қызметпен айналысуға өтініш береді.
Берілген рұқсат негізінде кез келегн қызмет түрімен айналысуға
құқылы. Бұл жерде тұлға алымды өз еркімен төлейді [ 2, 14 б. ].
Салықтың төлемақыдан айырмашылығын қарастыратын болсақ, төлемақы
дегеніміз – мемлекет меншігіндегі объектілерді пайдаланған кезде төленетін
төлем.
Салық пен төлемақының бірнеше айырмашылықтары бар:
• біріншіден, төлемақы өтеулі және баламалы төлем, яғни төлемақыны
белгілі бір объектілерді пайдаланған кезде төлейді;
• екіншіден, төлемақы мемлекеттің азаматтық құқыққа сәйкес
азаматтық – құқықтық қатынастары кезінде туындайды;
• үшіншіден, тұлғалар төлемақы төлеу арқылы баламалы түрде осы
және басқа да объектілерді пайдалануға құқық алады.
Салықтың мемлекеттік баждан айырмашылығына тоқталып өтсек, мемлекеттік
бажда төлем болып саналады.
Мемлекеттік баж – уәкілдік берілген мемлекеттік органдардың, немесе
лауазымды адамдардың заңдық мәні бар іс – қимылдар жасағаны үшін және
құжаттарды бергені үшін алынатын міндетті төлем.
Мемлекеттік баждың салықтан айырмашылығы мынада:
• мемлекет тарапынан берілетін қызметке байланысты болады,
сондықтан бұл баламалы төлем болып саналады;
• мемлекеттік бажды мемлекет қызметіне төлем ретінде емес,
мемлекеттің қызметіне байланысты төлем ретінде қарау керек. Айта
кету керек, бажды төлеген кезде тауар – ақша қатынастары жүзеге
асады.
Салықтық жарналар арқылы да мемлекеттік қаржы қорлары құрылады. Олар
мемлекеттің бюджеттік және бюджеттен тыс қорларында (әлеуметтік сақтандыру
қорлары, зейнетақы қорлары, жұмыспен қамту қоры, жол жөндеу қоры) жиналады
[ 2, 15 б. ].
Салықтың экономикалық мазмұны былайша көрсетіледі: шаруашылық
субъектілермен азаматтық қарым – қатынас бір жағынан және мемлекет екінші
жағынан қор құрастыру негізінде мемлекеттік қаржылардың 4 көзі қолданылады:
• салық салу;
• облигацияларды сату;
• шетелдік қарыздардың тегін көмектері;
• ақша бірліктерін шығарудан түскен монополиялық кіріс.
Салық салу – мемлекеттің салықтарды бекітуде, енгізуде және оларды алу
жөніндегі қызметтерінің жиынтығы.
Салық салуда қолданылатын негізгі құжаттар:
• декларация;
• салық органдары жүргізген жеке тұлғалар қызметін тексеру
материалдары;
• табыс салығын төлеушілердің салықты төлегені туралы кәсіпорын
ақпараты;
• ағымдағы төлемдерді төлегені туралы құжат.
Салықтарды салу объектісі бойынша салықтар тікелей және жанама болып
бөлінеді.
Тікелей салықтар – салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей
төленген салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі.
Нақты салықтар салық төлеушілердің мүлкінің кейбір түрлеріне (үй, жер,
кәсіп, ақша капиталы және т.с.с) салынады. Жеке тура салықтар – бұл жеке
адамдар заңи ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын салықтар. Нақты
салықтардан айырмашылығы – жеке салық салу әрбір салық төлеушінің жеке
табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да ескереді.
Жанама салықтар – бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген
салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар.
Жанама салықтарға қосылған құн салығы, акциздер жатады. Жанама салықтарға
сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де (кеден баждары
түріндегі, экспортқа және импортқа салынатын салық түріндегі кеден
кірістері, ішкі рынокта сатылатын тауарлар бағасы мен олардың фактуралық
құнының айырмасы) жатады.
Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді. Оларды
саналы қолдану баға белгілеудің үдерісіне жағымды ықпал жасауы және
тұтынудың құрылымына әсер етуі мүмкін [ 1, 243 б. ].
Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына қосылатындығында.
Бұл жағдайда салықты тауардың нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен
мемлекет арасында тікелей байланыс болмайды.
Салық экономикалық категория ретінде және өзінің қалыптасуы барысында
мынадай үш қызметті атқарады:
1) салықтың ең бірінші кезектегі атқаратын қызметі, бұл – қазыналық.
Мемлекет өз қазынасын толықтыру мақсатында табыс көздерін жасайды.
Салық төлеушілерге нормативтік құқықтық актілер негізінде салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептейді, салық ставкалары
мен төлеу мерзімін белгілейді. Салықтардың қазыналық қызметі – түрлі
субъектілер табысының бір бөлігі мемлекет пайдасына өтеді. Салықтың
қазыналық қызметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі құралып,
салықтың қоғамдық міндеті артады. Қорыта айтқанда, мемлекеттің бюджет
саясаты жүзеге асырылады.
2) салықтың келесі қызметтерінің бірі – бақылау (реттеу).
Мемлекет экономиканы дамыту жолында салықтық реттеу процессі арқылы
экономиканың кейбір салаларын дамытуды ынталандырады және қажет жағдайда
тежеп отырады. Бюджетке түскен салық түсімдерін реттейді және бақылап
отырады. Кез келген қызмет түріне бақылау жасау қажет. Ал енді салық
түсімдеріне бақылау өте қажет екені даусыз. Мемлекет бюджеттің кірісі мен
шығысын есептейді, соған сәйкес өз қызметін атқарады.
Салықтардың бақылау қызметінің арқасында салық жүйесінің тиімділігі
бағаланады, қаржы ағымдары мен қызмет түрлеріне бақылау қамтамасыз етіледі.
3) салықтың келесі атқаратын қызметтерінің бірі – қайта бөлу.
Бюджетке түскен салық түсімдерін қаржыландыруды қажет ететін
бағдарламалар жобасына сәйкес және әр салаларға мақсатқа сай бөлінуін
қарастырады. Салық түсімдердің мақсатқа сай және де өз уақтысында
жұмсалуына қадағалау жасайды.
Салықтың қайта бөлу қызметі мемлекетке салықты қоғамдағы экономикалық
және әлеуметтік процестерге әсер ету құралы ретінде қолдануға мүмкіндік
береді [ 2, 5 б. ].
Салықтардың қайта бөлу қызметінің көмегімен бюджетте ақша қаражаттары
жиналады, осыдан кейін жалпы мемлекеттік мәселелерді шешуге бағытталады,
әлеуметтік топтардың табыстары арасындағы қатынастарды өзгерту жолымен
әлеуметтік тепе – теңдікті ұстап тұрады.
Салық және салық салу ұғымдарын ажырата білген жөн: бірінші
жағдайда – бұл экономикалық және қаржы категориясы, екіншісінде –
экономикалық-құқықтық механизмді пайдалана отырып салық төлемдерін өндіріп
алу (есептеу және алу) үдерісі.
Салықтар көптеген елдерде әр түрлі аталғанымен, кейде оларға салық салу
және алыну жолдары ұқсас болып келеді. Салық төлеуші ретінде салық төлеу
жауапкершілігі жүктелген заңды және жеке тұлғалар танылса, ал салық салу
объектілері болып салық төлеушінің есепті кезенде алған табыстары,
тауарлары, мүліктері, көлік құралдары, пайдасы және тағы да басқалар
табылады. Салық ақшалай және заттай түрде әділеттілік, теңдік және
тұрақтылық тәрізді салық салу принциптері негізінде құрылған салық
ставкаларын қолдану арқылы алынады. Салық ставкалары тұрақты немесе пайыз
түрінде тағайындылады. Пайыздық ставкалар үйлесімді, үдемелі және кемімелі
болып бөлінеді. Ал салық жеңілдіктері сол мемлекеттің қазыналық саясатының
бағыттары мен бағдарламаларын ескере отырып жүзеге асырылады.
Сонымен қатар салық алудың мынадай негізгі тәсілдері бар:
• төлем көзінен, яғни салық табыс алынған кезде ұсталып қалады;
• декларация негізінде, яғни салық салық төлеушінің деклорация
көрсеткен табыстарды, шегерімдері мен жеңілдіктерін ескере отырып,
анықталады;
• кадастр бойынша (салық салу объектілерін тіркеу арқылы, одан түсетін
табыстың нақты мөлшеріне байланыссыз алынады).
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының негізгі
бағыты – салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік
беретін салық механизмін іске асыру.
Салық салуды ұйымдастыру салықтық қатынастар нысандарының элементтерін,
яғни салық түрлерінің нақты атауларын, сондай-ақ оларды қолданудың тәртібі
мен әдістерін, іс-қимылының тәсілдерін қамтитын салық механизмін құруға
және оның жұмыс істеуіне саяды.
Салық механизмінде өзара байланысты элементтерден тұратын арнаулы салық
нұсқаулығы қолданылады (1 суретті қараңыз).
1 – сурет. Салық механизмінің элементтері.
Дерек көзі: Құлпыбаев С., Қаржы. Алматы, 2007. 248 бет.
Қандай да бір механизмінің құрамында бірнеше тетіктер мен элементтер
болады. Сол сияқты салық механизмі де белгілі бір салық элементтерінен
тұрады [ 1, 248 б. ].
Салық элементтері – салық заңы регламенттелген салықтың қолданылу
жағдайын анықтайтын құрамдас бөліктерінің жиынтығы ( 2 суретті қараңыз ).
2 – сурет. Салық элементтерінің жіктелуі.
Дерек көзі: Ермекбаева Б.Ж., Салық және салық алу, Алматы, 2002, 10
бет.
1. Салық субъектісі – заңды немесе жеке тұлға, яғни салықты төлеушілерді
айтамыз.
Салықты төлеушілер:
• қызметкерлер - өз еңбегімен материалдық және материалдық емес
игілік жасайтын, сонымен бірге бір түсім алатындар, яғни жеке
тұлғалар;
• шаруашылық субъектілері – капитал иелері,яғни заңды тұлғалар.
Салық төлеуші – салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеуші болып табылатын тұлға.
2. Салық объектісі – салық есептелетін база, яғни салық не үшін
төленетінін қарастырады, мәселен: табыс, мүлік, тауар, мұра, жер және
т.б. Осы аталғандардан салық төленеді.
3. Салық көзі – салық төлеу үшін белгіленген және қолданылатын ақша
қаражаттары, бұл – жалақы, кіріс, дивиденттер, яғни салық неден
төленетіндігін анықтау.
Салықтың займдық қаржылар көзі тек мәселесінің қысқа мерзімде шешілуін
көрсетеді.
Макроэкономикалық деңгейде салық төлеудің негізгі көзі ретінде – ұлттық
табыс қатысады.
Салық төлеушілердің салық төлеу үшін негізінен 5 көзі бар:
• табыс;
• қор және жинақ;
• өндірістік капиталдың ақша бөлігі, айналым қаражаттары қорын
қоса алғанда;
• қаражаттар, мүлікті өткізуден түскен, оның ішінде өндірістік
капиталдың мүліктік бөлігі, негізгі қорды қосқанда;
• қарыз қаражаттары.
4. Салық мөлшері – салық төлеушінің табысына қарай алынатын салық сомасын
білдіреді және ол шекті, жеңілдікпен, орташа, нөлдік болып бөлінеді.
Салықтың шекті мөлшері – табыстың әр қосымша бірлігінен түсетін үстеме
салықты білдіреді, мәселен жеке табыс салығы, әлеуметтік салық, жеке
тұлғалардың мүлік салығы.
Салықтың жеңілдік мөлшері болады, оны мемлекет өз тарапынан белгілі бір
салық төлеушілерге әлеуметтік жағдайын ескере отырып, салық ставкалары
бойынша жеңілдік жасайды.
Салықтың орташа мөлшері деп салық төлеушінің табыстарын орта есппен
алады да, сол сомадан салық төлейді. Мысал ретінде патентті алуға болады.
Бюджетке түсетін салық түсімдерін есептеу үшін салықтың орташа мөлшері
қолданылады [ 2, 15-16 бб. ].
5. Салық жеңілдіктері – төлем қабілетін, қоғамдық өндіріске қатысу және
басқа да факторларды ескеріп заңмен қарастырылған жалпы ережеден
шығару.
Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе
салық төлеуден түгел босату.
Салық жеңілдіктерін бірнеше белгілер бойынша топтауға болады:
1. салық субъектілері бойынша жеңілдіктер.
Салық төлеушілердің өзіне салық жеңілдіктері беріледі. Жеке тұлғалардың
мүлік салығында мерзімді қызметтеге әскери қызметшілер мерзімді қызметтен
өту кезеңінде салық төлеуден босатылады.
2. салық объектісі бойынша жеңілдіктер.
Бұл жерде салық салу объектілеріне жеңілдік беріледі. Мысалы: көлік
құралдары салығында мамандандырылған медициналық көлік құралдары салық
төлеуден босатылған.
1. Салық базасы бойынша жеңілдіктер.
Мәселен, жеке табыс салығы бойынша салық базасына мемлекеттік бағалы
қағаздармен және агенттік облигациялармен жасалған операциялардан түскен
табыс қосылмайды.
2. Салық ставкасы бойынша жеңілдіктер.
3. Салық кезеңдері бойынша жеңілдіктер.
Мәселен, қосылған құн салығы бойынша салық кезеңі - күнтізбелік ай
болса, ал ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруші заңды тұлғалар үшін салық
кезеңі бір жыл болып табылады.
4. Салықты есептеу тәртібі бойынша жеңілдіктер.
Шағын бизнес субъектілерінің белгілі бір бөлігі оңайлатылған деклорация
негізінде салық төлейді.
5. Салық төлеу тәртібі бойынша жеңілдіктер.
Мәселен, шағын бизнестің кейбір субъектілері салықты бір жолғы талон
немесе патент негізінде төлейді.
6. Салық ставкасы.
Салық ставкасы – салық базасының өлшем бірлігіне салық есептеулерінің
шамасын білдіреді.
Салық ставкасы – салық салу объектісіне пайызбен бекітілген салық
мөлшері. Салық ставкасы – салық өлшемі ретінде қарастырылады.
Салық ставкасы салық базасының өлшем бірлігіне пайызбен немесе
абсолютті сомамен белгіленеді.
Салық ставкасы бірнеше белгілер бойынша жіктеледі:
1. Салық сомасын анықтау тәсілі бойынша:
• тең;
• тұрлаулы;
• пайызды.
Тең ставка – кез келген салық төлеушіге бірдей мөлшерде салық сомасы
белгіленеді.
Тұрлаулы ставка – салық салудың әрбір бірлігіне бекітілген салық
мөлшері. Мысалы, өндірілген акцизделетін тауарлардың әрбір литріне
1теңгеден.
Пайызды ставка – салық базасының құндық шамасынан белгілі бір пайыз
түріндегі салық мөлшері. Мысалы, адвокаттар мен жеке нотариустардың
табыстарына салық салынатын табысына 10 пайыз салық салынады.
2. Салық ставкаларын қолдану сипатына қарай:
• жалпы;
• жоғарылатылған;
• төмендетілген.
Жалпы ставка – салық салудың жалпы режимінде көрініс табады. Салықтың
барлық түрі бойынша салық ставкаларын қамтиды.
Жоғарылатылған ставка – мемлекеттің өндіріс саласында қолданылады.
Табысы жоғары салық ставкасын жүзеге асыру.
Төмендетілген ставка - әлеуметтік жағдайларға байланысты реттеліп
отырады. Салық салуда салық жеңілдіктері беріледі.
3. Салық ставкасының мазмұнына байланысты:
• маргинальды;
• нақты;
• экономикалық болып бөлінеді.
Маргинальды ставка – (marginal, латын сөзінің margo – аймақ, шекара) –
салық заңдылықтарына байланысты бекітілген салық ставкаларын атаймыз.
Нақты ставка – төленетін салықтың салық базасына қатынасы ретінде
анықталады.
Экономикалық қойылым – төленетін салықтың сомасы алынған жалпы табысқа
қатынасы ретінде анықталады.
Салық салу процесінде көбіне маргинальды ставка қолданылады, ол салық
төлеушілердің салық міндеттемелерінің мөлшерін анықтайды.
Салық базасы дегеніміз салық салу объектісі мен салық салуға байланысты
объектінің құн, физикалық немесе өзге де сипаттамалары, олардың негізінде
бюджетке тиіс салық және басқа да міндетті төлемдер сомасы айқындалады.
7. Салық кезеңдері.
Салық базасын анықтап және салық сомасын есептеп, төленуге тиісті
салықтарды төлеудің белгілі бір кезеңдері болады.
Салық кезеңі – салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерге қатысты белгіленген уақыт кезеңі, ол аяқталған соң салық базасы
айқындалады және бюджетке төленуге тиіс салық және басқа да міндетті
төлемдер сомасы есептеледі.
Көптеген салықтар үшін салық кезеңі – күнтізбелік жыл болып саналады.
Сонымен қатар мынадай салық кезеңдері бар:
• бір күндік – салық кезеңі – күнтізбелік күн болып саналады, бір
жолғы талон негізнде салық төлеушілер;
• он күндік (декада) – салық кезеңі – күнтізбелік он күн болып
табылады, акйиз салығында он күн ішінде жасалған операциялар
бойынша салықты есептейді;
• айлық – салық кезеңі – күнтізбелік ай болып саналады, қосылған
құн салығы бойынша кейбір салық төлеушілер, жеке табыс және
әлеуметтік салығын төлеушілер, патент негізінде салық
төлеушілер;
• тоқсандық – салық кезеңі – күнтізбелік тоқсан болып есептеледі,
қосылған құн салығын төлеушілер, оңайлатылған деклорация
негізінде, корпорациялық табыс салығы бойынша аванс төлеушілер;
• жылдық – салық кезеңі – күнтізбелік жыл болып саналады, мәселен,
корпорациялық табыс салығы, жер салығы, мүлік салығы, көлік
құралдары салығын төлеушілер.
Салық жылы – күнтізбелік жыл болып табылады.
Жеңілдік кезеңі – салық бойынша заңмен бекітілген жеңілдік берілген
уақыт мерзімі.
8. Салықты есептеу тәртібі.
Негізінде салықты есептеудің 5 кезеңі бар:
• бірінші – салық салынатын объектіні есепке алу;
• екінші – салық салу объектісінен салық базасын есептеу;
• үшінші – салық ставкаларын қолдану;
• төртінші – салық жеңілдіктерін қолдану;
• бесінші – салық сомасын есептеу.
Салық сомасын есептеуде мыналарға міндеттілік жүктеледі:
• біріншіден, салық төлеушілердің өзіне (мәселен, корпорациялық
табыс салығын төлеген кезде);
• екіншіден, салық органдарына (жеке тұлғалардың жер салығын
төлеуі);
• үшіншіден, салық агенттеріне (жеке табыс салығы).
Салық есептеуді жүзеге асыруға байланысты салық қызметақылы (салық
органдары есептейді) және қызметақысыз (салық төлеушілердің өздері немесе
басқа тұлғалар есептейді) болып бөлінеді.
Қызметақылы салықты есептеу салық төлеушіге жіберілген салық
хабарламасы арқылы асырылады.
Салық кодексінде көрсетілгендей салық хабарламасында:
• салық төлеушілердің тегі, аты, әексінің аты немесе толық атауы;
• салық төлеушілердің тіркеу нөмірі;
• салық міндеттемесінің орындалуы жөнінде талаптар;
• шағым беру тәртібі көрсетілуі тиіс.
Қызметақылы салықты есептеуде салықты есептеудің кадастр тәсілі
қолданылуы мүмкін.
Қазіргі кезенде кадастрлық тәсіл жер салығын, жеке тұлғалардың мүлік
салығын (тұрғын үй, пәтер, саяжай, гараж) төлеу кезінде қолданылады, яғни
салық базасы объектілердің сыртқы белгілеріне емес, оның түгенделген құнына
орай есептеледі.
Қызметақысыз салықта салық төлеушілердің өздері төлеуге тиісті салық
сомасын есептейді.
Салық алу бірлігі – салық объектісін өлшеу бірлігі болып табылады.
Салық алудан толығымен босатылатын салық объектісінің ең аз бөлігі –
салық алынбайтын минимум болып саналады.
9. Салық есептілігі – салық төлеуші және салық агенті салық органдарына
табыс ететін, салық міндеттемелерін есептеу туралы ақпаратты бар
құжаттама.
Салық төлеушілер салық салу объектілері мен салық салуға байланысты
объектілерді Қазақстан Республикасының Салық кодексінде белгіленген тәртіп
пен шарттар бойынша есептеу әдісімен айқындайды.
Салық есептілігінде салық объектілерін анықтауда және салық базасын
есептеуде, негізінен, екі әдіс қолданылады:
• есептеу әдісі;
• кассалық әдіс.
Салық базасын есептеудің әдісі – табыстар мен шегерімдер жұмыстар
орындалғанда, қызметтер көрсетілгенде, сатып алушыларға тауарларды
жеткізген кезде есепке алынады.
Есептеу әдісінде салық міндеттемесінің пайда болуы негізінде салық
төлеушіде табысқа құқықтық пайда болу фактісі жүзеге асады.
Кассалық әдіс кезінде салық базасы табыстар мен шегерімдер салық
төлеушілердің орындалған жұмысына, көрсетілген қызметтерде, сатып
алушыларға тауарлар жеткізуде нақты төлем төленген кезде есепке алынады.
Кассалық әдісте салық салудың пайда болу негізінде табысты нақты алу
фактісі жүзеге асады.
Кемітуге қатысты нақта табысты алу немесе шығынды жүзеге асыру факті
салықты кассалық есептеу әдісі негізінде жатыр.
Салықты есептеудің кассалық әдісі ақша қаржылары мен материалдық
құныдылықтардың іс жүзінде қозғалуына негізделеді.
Салық заңдарында: бұл – жұмыстың орындалған, қызметтің көрсетілген,
мүліктің түсірілген және кіріске алынған әрі оларға төлем жасалған сәтінен
бастап табыс пен ұстап қалу есепке алынатын есептеу әдісі.
10. Салықты төлеу тәртібі – салық төлеушінің мемлекетке салық
төлемдерін төлеуде жүзеге асырылатын салық заңдылықтарында бекітілген
ереже.
Салық төлемі – салықтық қатынас объектісі ақша қатынастарының бір түрі
ретінде қатысады және салық төлеушінің белгілі бір салық объектісінен
төлейтін салық сомасы.
Салық ақшалай нысанда болса, онда салық төлеуші салықты ақшалай
төлейді. Ал, салық тауарлы – заттай нысанда болса, онда салық заттай
төленеді.
Мемлекеттің салық төлеушіден салықтық төлем сомасын мәжбүрлі түрде алуы
салық төлеу тәсілі болып табылады.
Салық төлеу тәртібінің салық төлеушілерден мемлекетке өтуінде негізінде
үш элементі бар:
• әдісі;
• мерзімі;
• нысандары.
Салық міндеттемелерін орындауға жауапты тұлғаларға байланысты,салық
төлеудің 2 әдісі қолданылады:
• дербес табыстау жолдары;
• мәжбүрлеп алу жолдары.
Қазіргі кезде салықты дербес төлеуде мынадай негізгі әдістер
қолданылады:
1) декларация негізінде.
Салық деклорациясы – салық кезеңіндегі салық төлеушілердің салық салу
объектілерінің саны, салық базасының шамасы және төленетін салық
төлемдерінің мөлшері көрсетілген ресми өтінімі.
Салық алудың салық төлеушінің деклорациясы бойынша тәсілінде салық
төлеуші табыс мөлшерін, қажетті жеңілдіктерді, шегерімдерді көрсетеді және
салық сомасын есептейді.
Бүгінгі таңда салық деклорациясы негізінде корпорациялық табыс салығы,
жеке табыс салығының кейбір төлемдері, қосылған құн салығы, жер салығы,
әлеуметтік салық төленеді.
2) салық хабарламасы негізінде.
Салық органдары салықты есептейді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz