Қазақстан Республикасында қосылған құн салығының қызмет ету мәселелері

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
1 ТАРАУ. ҚОСЫЛҒАН ҚҰНҒА САЛЫНАТЫН САЛЫҚТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
1.1 Қосылған құнға салынатын салықтардың экономикалық мазмұны және олардың атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... ... .
7
1.2 Қазақстан Республикасында қосылған құнға салынатын салықтардың енгізілуінің алғы шарттары және дамуы ... ... ... ..

17
2 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ҚОСЫЛҒАН ҚҰНҒА САЛЫНАТЫН САЛЫҚТЫҢ ҚҰРЫЛУ НЕГІЗІ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТ ЕТУ МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...

24
2.1 Қазақстан Республикасында қосылған құн салығын есептеу мен төлеу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
24
2.2 Қосылған құнға салынатын салықтың мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастырудағы алатын орны ... ... ... ... ... ... ..
34
2.3

2.4 Қосылған құн салығының бюджетке уақытылы және толықтай түсуін бақылау (Алматы қаласы, Әуезов ауданы бойынша Салық Комитеті мысалында)
Салық қызметі органдарының қосылған құн салығын бақылаудың автоматтандырылған жүйесі
43

47

3 ТАРАУ.
ҚОСЫЛҒАН ҚҰНҒА САЛЫНАТЫН САЛЫҚТЫҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

55
3.1 Қосылған құнға салынатын салықтың қызмет етуінің шет елдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
55
3.2 Қосылған құн салығын салу мәселелерін дамытудың бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
65

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
73

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
76

2008 жылдың 6 ақпандағы Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың "Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың басты мақсаты" атты Қазақстан халқына жолдауында салық жүйесіне қатысты бірқатар өзгерулер мен жетілдірулерді атап көрсетті, яғни «Салық жүйесін Қазақстанның жаңа сатыдағы дамуының міндеттерімен сәйкестендіру қажет.
Қолданыстағы Салық кодексі экономикалық өсуде оң рөл атқарды, дегенмен, қазіргі кезде оның әлеуе¬ті іс жүзінде таусылды. Кодексте үне¬мі және жүйесіз өсіп отыратын 170-тен астам жеңілдіктер мен преференциялар бар.
Үкіметтің жаңа Салық кодексін әзірлеуі қажет. Ол экономиканы жаңғыртуға, әртараптандыруға және бизнестің “көлеңкеден” шығуына жағдай жасауға тиіс.
Жаңа Кодекс салық қызметтерінің оның нормаларын өз қалауларынша түсіндірулерінен қорғайтындай, әкімші¬лендіру сапасы мен салық төлеушілер мүдделері үйлесетіндей тікелей іс-әрекет ету заңы сипатына ие болуы керек.
Бірақ, ең бастысы, ол экономиканың шикізаттық емес секторы, әсіресе, шағын және орта бизнес үшін жалпы салықтық ауыртпалықтардың төмендетілуін қарастыруы керек. Бюджеттің күтілетін шығын¬дары¬ның орны өндіруші сектордың эко¬но¬ми¬калық қайтарымын арттыру есебінен өтелуі тиіс.
Салық жүйесін Қазақстанның жаңа сатыдағы дамуының міндеттерімен сәйкестендіру қажет.
Қолданыстағы Салық кодексі экономикалық өсуде оң рөл атқарды, дегенмен, қазіргі кезде оның әлеуе¬ті іс жүзінде таусылды. Кодексте үне¬мі және жүйесіз өсіп отыратын 170-тен астам жеңілдіктер мен преференциялар барң.
Жалпы салық салудың пайда болуы ең алдымен өзінің шығындарын қаржыландыру үшін фискалды механизмдерді ойластырып, пайдаланып отырған мемлекет пен мемлекеттік аппараттың қалыптасуымен тікелей байланысты. Бірақ, салықтар ең алдымен қаржылық-экономикалық категория болып табылады.
Мемлекет қанша жыл өмір сүріп келе жатса, салықтар да соншалықты уақыт мемлекетпен бірге жасасып келеді. Мемлекет үшін салықтарды бекіту мен оларды жинау - өмір қажеттілігі, өйткені мемлекеттің қаражатсыз өмір сүруі мүмкін емес. Сондықтан, салық салу мәселесі қоғамдық өндірісті жүргізудің әлемдік тәжірибесіндегі негізгі де маңызды, күрделі де қарама қайшылыққа толы мәселелердің бірі болып отыр.
Салық жүйесі шығын немесе табыс сияқты белгілі бір салық объектісіне байланысты, соларға негізделіп құрылады. Өнеркәсібі жан-жақты дамыған, мықты нарықтық экономикаға негізделген мемлекеттер үшін салық салу объектісі ретінде артықшылықтары басым табысқа салық салу тән.

Пән: Салық
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 78 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ

ӘЛ - ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Экономика және бизнес факультеті

“Қаржы” кафедрасы

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

Тақырыбы: Қазақстан Республикасында қосылған құн салығының қызмет ету
мәселелері

Орындаған: Оспанов Ж.
Д.

Ғылыми
жетекшісі: Ермекбаева Б. Ж.

Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
Э.ғ.к. доцент
Ермекбаева Б.Ж.
Хаттама №
“____” _______________2008 жыл.

Алматы, 2008
Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1 Тарау. Қосылған құнға салынатын салықтардың теориялық
аспектлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
...
1.1 Қосылған құнға салынатын салықтардың экономикалық мазмұны
және олардың атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... ... . 7
1.2 Қазақстан Республикасында қосылған құнға салынатын
салықтардың енгізілуінің алғы шарттары және 17
дамуы ... ... ... ..
2 Тарау. Қазақстан Республикасында қосылған құнға салынатын салықтың
құрылу негізі және қызмет ету
механизмі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 24
2.1 Қазақстан Республикасында қосылған құн салығын есептеу мен
төлеу 24
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
2.2 Қосылған құнға салынатын салықтың мемлекеттік бюджеттің
кіріс бөлігін қалыптастырудағы алатын 34
орны ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Қосылған құн салығының бюджетке уақытылы және толықтай
түсуін бақылау (Алматы қаласы, Әуезов ауданы бойынша Салық 43
Комитеті мысалында)
2.4 Салық қызметі органдарының қосылған құн салығын бақылаудың
автоматтандырылған жүйесі 47

3 Тарау. Қосылған құнға салынатын салықтың кейбір мәселелері және
оны жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
... ... ... ... ... ... ...
3.1 Қосылған құнға салынатын салықтың қызмет етуінің шет елдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
... ... ... ... ... ...
3.2 Қосылған құн салығын салу мәселелерін дамытудың
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .65
... ... ... ... ... ... ... ... .

Қорытынды 73
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..

Пайдаланылған 76
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе

2008 жылдың 6 ақпандағы Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә.
Назарбаевтың "Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың
басты мақсаты" атты Қазақстан халқына жолдауында салық жүйесіне қатысты
бірқатар өзгерулер мен жетілдірулерді атап көрсетті, яғни Салық жүйесін
Қазақстанның жаңа сатыдағы дамуының міндеттерімен сәйкестендіру қажет.
Қолданыстағы Салық кодексі экономикалық өсуде оң рөл атқарды, дегенмен,
қазіргі кезде оның әлеуеті іс жүзінде таусылды. Кодексте үнемі және жүйесіз
өсіп отыратын 170-тен астам жеңілдіктер мен преференциялар бар.
Үкіметтің жаңа Салық кодексін әзірлеуі қажет. Ол экономиканы
жаңғыртуға, әртараптандыруға және бизнестің “көлеңкеден” шығуына жағдай
жасауға тиіс.
Жаңа Кодекс салық қызметтерінің оның нормаларын өз қалауларынша
түсіндірулерінен қорғайтындай, әкімшілендіру сапасы мен салық төлеушілер
мүдделері үйлесетіндей тікелей іс-әрекет ету заңы сипатына ие болуы керек.
Бірақ, ең бастысы, ол экономиканың шикізаттық емес секторы, әсіресе,
шағын және орта бизнес үшін жалпы салықтық ауыртпалықтардың төмендетілуін
қарастыруы керек. Бюджеттің күтілетін шығындарының орны өндіруші сектордың
экономикалық қайтарымын арттыру есебінен өтелуі тиіс.
Салық жүйесін Қазақстанның жаңа сатыдағы дамуының міндеттерімен
сәйкестендіру қажет.
Қолданыстағы Салық кодексі экономикалық өсуде оң рөл атқарды, дегенмен,
қазіргі кезде оның әлеуеті іс жүзінде таусылды. Кодексте үнемі және жүйесіз
өсіп отыратын 170-тен астам жеңілдіктер мен преференциялар барң.
Жалпы салық салудың пайда болуы ең алдымен өзінің шығындарын
қаржыландыру үшін фискалды механизмдерді ойластырып, пайдаланып отырған
мемлекет пен мемлекеттік аппараттың қалыптасуымен тікелей байланысты.
Бірақ, салықтар ең алдымен қаржылық-экономикалық категория болып табылады.
Мемлекет қанша жыл өмір сүріп келе жатса, салықтар да соншалықты уақыт
мемлекетпен бірге жасасып келеді. Мемлекет үшін салықтарды бекіту мен
оларды жинау - өмір қажеттілігі, өйткені мемлекеттің қаражатсыз өмір сүруі
мүмкін емес. Сондықтан, салық салу мәселесі қоғамдық өндірісті жүргізудің
әлемдік тәжірибесіндегі негізгі де маңызды, күрделі де қарама қайшылыққа
толы мәселелердің бірі болып отыр.
Салық жүйесі шығын немесе табыс сияқты белгілі бір салық объектісіне
байланысты, соларға негізделіп құрылады. Өнеркәсібі жан-жақты дамыған,
мықты нарықтық экономикаға негізделген мемлекеттер үшін салық салу
объектісі ретінде артықшылықтары басым табысқа салық салу тән.
Ал, нарықтық экономиканың өтпелі кезеңдерін басынан кешіріп отырған,
соған сәйкес ұйымдық-экономикалық мүмкіндігі төмен және осыдан туындайтын,
экономиканың депрессивті жағдайындағы, инфляциялық үрдістердің белең алуы
жағдайында, салықтық базасының ауқымы тар Қазақстан сияқты елдер салық
салу объектісі ретінде көбінесе шығындарды қолданып отыр. Егер, бірінші
жағдайда тікелей салықтар белсенді түрде қолданылатын болса, екінші
жағдайда қосылған құнға салынатын салықтар қолданылады.
Осылайша, қосылған құнға салынатын салықтардың негізгі түрі ретіндегі
қосылған құнға салынатын салық Қазақстанның бюджет жүйесінің негізгі кіріс
көздерінің бірі болып табылады, өйткені, капиталдың ұйымдық құрылымы төмен,
коммерциялық ортасы тез дамып отырған біздің экономикамыз үшін үздіксіз
экономикалық дамуға мүмкіндік бере отырып, қосылған құнға салынатын
салықтар бюджет үшін ең жақсы қаржылық нәтижелер береді.
Қосылған құн салығының қызмет ету механизмі түрлі пікір таластар мен
қызу әңгімелер тудыра отырып, Қазақстанда өмір сүріп, қызмет атқаратын
барлық қауымды бей-жай қалдыра алмайды.
Қосылған құн салығы Батыстың нарықтық экономикасы дамыған елдерде
жемісті түрде қолданылып отырғандығына сүйенетін болсақ, онда олардың қайта
өндіруді дағдарысқа әкелетін және әлсіз өндіріс түрлерін нарықтан
ығыстыруға мүмкіндік беретін, өндірісті тежейтін бірден бір буын ретінде
табылатынын ұмытпауымыз қажет. Ал, біздің елімізде 1992 жылы қосылған құн
салығы (ҚҚС) енгізілгенде мұндай сұрақ туындады ма? Әрине, жоқ. Мұндай
мақсат, бүгінгі күні де, одан он жылдан астам уақыт өткенде де қойылып
отырған жоқ.
Таңдалған дипломдық жұмыстың өзектілігі - біздің республикадағы көпке
таралған, жалпы салықтардың бірі, қосылған құнға салынатын салықтарды салу
Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі күрделі мәселелердің бірі,
сондықтан да, біздің ойымызша қосылған құнға салынатын салықтарды салу
негізгі мәселелердің бірі болмақ.
Салық жүйесі - нарықтық қатынастардың маңызды буындарының бірі, одан
елдегі экономикалық қайта құрушылықтардың басым бөлігі байланысты болып
келеді. Біздің елімізде, көптеген жылдар бойына салықтарға деген, оның
ішінде қосылған құн салығына деген жағымсыз көзқарастар қалыптасып келді.
Сондықтан, аталған салыққа қатысты кез келген шешім мүмкіндігінше
әлеуметтік және саяси салдарларды естен шығармауы тиіс.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың дамуы түрлі меншік
нысандарының және көптеген шаруашылық жүргізуші субъектілер түрлерінің және
бұрынғы айналымға салынатын салықтардың қолдану мүмкіндігі қиындататын
аралас өндіріс нысандарының қызмет етуіне себепкер болды. Құн өсіміне
әкелетін делдалдық қызметтердің дамуы осы құнды мемлекет қазынасын
шоғырландыруға мүмкіндік беретін айналымға салық салудың әмбебап механизмін
қолданылуды талап етті.
Барлық қаржылық саясат сияқты, басқарудың әміршіл - әкімшіл жүйесі
кезінде айналымға салынатын салықтар реттеушілік сипатқа ие болған емес.
Айналымға салынатын салықты қолдану базалық салаларды тежей отырып, тұтыну
заттары бойынша өндірісі дамыған аумақтарға артықшылық беру арқылы,
табыстардың аймақтар бойынша біркелкі түсуіне мүмкіндік жасамады.
Осылайша, айналымға салынатын салықтар аймақтар арасында қарама –
қайшылықтар туғызып, аумақтық еркінділікке шектеу қойды.
Сондықтан, Қазақстанда қосылған құн салығы сияқты негізгі тұтынуға
салынатын салықтың бірін енгізу объективті түрде мәжбүр болған қажеттілік,
уақыт талабы. Сондай-ақ, бұл мелекеттің фискалды мүддесін сипаттайтын
қосылған құнға салынатын салықтар жүйесін құру болып табылады. Бірақ,
қосылған құнға салынатын салықтарды тиімді түрде қолдану арқылы бағаның
қалыптасуы мен тұтыну құрылымына позитивті түрде әсер етуге болады.
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, салық төлеушілердің табысына тікелей
салық салғаннан да, олардың шығындарына салық салу тиімдірек болып келеді
екен.
Жоғарыда атап өткеніміздей, қосылған құнға салынатын салыққа фискалды
қасиет тән болып келеді, сондықтан мемлекет аталған салықтарды салық
жүйесіне енгізе отырып, мемлекеттік бюджетті сенімді де тұрақты табыс
көзімен қамтамысыз етуді көздеген болатын. Сонымен қатар, қосылған құнға
салынатын салықтарға тән нәрсе, олардың салықтық тәртіптің өздігінен
реттеліп отыруы және өндірістік шығындардың автоматты түрде салықтан босап
отыратындығында.
Бірақ, аталған салықтың экономикалық бейтараптылығын Қазақстанда жүзеге
асыру мүмкін болмай отыр, сондықтан да кәсіпкерлер мен шаруашылық жүргізуші
субъектілердің тарапынан салық төңірегінде түрлі пікіталастар туындатып
отыр.
Оптималды түрде салық салу кез келген мемлекет пен кез келген салық
төлеушінің өзекті де өмірлік мәселесі болып келеді, сондықтан Қазақстан
Республикасының салық жүйесінде үлкен роль атқаратын қосылған құнға
салынатын салықтар да бұл мәселеден қалыс қалмаса керек.
Аталған тақырыптағы диплом жұмысының мақсаты - мемлекеттің салық
жүйесінің маңызды бөлігінің бірі ретіндегі қосылған құнға салынатын
салықтардың қызмет ету тиімділігіне баға беру және жетілдіру мәселелерін
қарастыру.
Бұл мақсатқа жету барысында төмендегідей бағыттардағы мәселелерді
қарастыруды дұрыс деп таптық:
- Жалпы қосылған құнға салынатын салықтардың әлеуметтік-экономикалық
мәні мен мазмұны, қалыптасуы мен дамуының теориялық аспектлері;
- Қосылған құн салығының Қазақстан Республикасы салық жүйесіне
енгізіліуінің алғы шарттары;
- Қосылған құн салығының қызмет ету механизмі;
- Республика бойынша қосылған құн салығының бюджеттік түсімдердегі
атқаратын рөлі мен алатын орнына практикалық талдау;
- Зерттеу барысында туындаған салық салу мәселелеріне тоқталып және
олар бойынша жетілдіру жолдарын қарастыру;
Талдау объектісі ретінде Әуезов Салық комитеті таңдалды.
Жұмысты жазу барысында заңдық нормативтік актлер және отандық және шет
елдік экономист – ғалымдардың оқу құралдары, оқулықтары және монографиялары
мен мақалалары қолданылды.

1 Тарау. қосылған құнға салынатын салықтардың теориялық аспектлері

1.1 Қосылған құнға салынатын салықтардың экономикалық мазмұны және
олардың атқаратын қызметтері

Салықтардың тарихы мыңдаған жылдар болып табылады. Олар бұрыннан
бері белгілі адамдар өркениетінен басталады. Олардың пайда болуы
қоғамдық қажеттілікпен байланысты.
Ең бірінші рет салықтар натуралды формада жүйесіз төлемдер ретінде
қолданылды. Салықты осы кезде азық-түлікпен төлеген.
Қосылған құнға салынатын салықтардың даму тарихы ежелгі қосылған құн
алымдарынан басталады, осы салықты саудагерлер мен купецтерден порттарға
кірген кезде және қала есігінде, базарға кірген кезде әкелінген
тауарларына және қызметтерінен, сауда келісім шарттары мен тауар айырбас
болған кезде өндіріліп алынып отырды. Тікелей салықтармен салыстырғанда
қосылған құнға салынатын салықтар ең басынан артықшылықты алым болып
табылды және төлеушісі болып ақшалы сатып алушы мен тұтынушы болып
табылды.
Ежелгі әлемде салық салуға қарама-қарсылықтар өте көп болды. Тәуелсіз
азаматтардың пікірі бойынша, олар мемлекет қазынасына салық төлемеу керек
деп есептеді.
Рим империясында, Афинада соғыс жоқ кезде салықтар болмаған,
сондықтанда олардың енгізілуі мен өндіріп алу себептері соғыс басталу
кезеңдеріне байланысты.
Рим империясында салықтар фискалдық функциясын ғана емес, сонымен
бірге шаруашылықтың дамуында үлкен рөл ойнады, өйткені қаржыландыру
қазынашылықтан жүргізілді. Біздің дәуірімізге дейінгі екінші ғасырдың
жартысындағы Рим империясында, салықтық түсімдер жиынтығының қиындығына
қарамастан, провинцияларда салықты өндіріп алатын және өз ісін білетін,
пара алмайтын мемлекеттің қаржылық органы болған жоқ. Осы күрделі әкімшілік
есепті шешу үшін откупщиктердіңң көмегі қажет болды. Нәтижесінде корупция
басталды. Провинцияның наместнигің атқаратын қызметіне байланысты
откупщикң жұмыстарына бақылау жүргізу қажет болды, бірақта көп жағдайларда
ол өзі откупщиктермен бірге ұрлау мен парақорлыққа аралас болды.
Провинцияның наместнигінің қолындағы билігі шексіз болды, сондықтанда ол
өзінің қалтасын толтырумен айналысты. Наместникң секілді лауазымды орынға
отыру үшін көптеген ақшалар жұмсалынған, бірақта оларды қайтару мүмкіндігі
жоғары болды[1].
Сенат наместникң қызмет бабын артық пайдаланатынын білген және
бірнеше рет заң жүзінде оларға шектеу жасады. Бірақта заңсыз алынған ақшаны
қайтару өте қиын болды, өйткені арызданушы судья және соталушы сенаторлар
мен жоғарғы қоғам адамдары болып табылды.
Біздің дәуірімізге дейінгі бірінші ғасырда Рим мемлекетінде
экономикалық дағдарыс болды. Өте күрделі жағдай туындады және тек қажетті
салық реформасы арқылы ғана шешілуі мүмкін болды. Император Август өз
қолындағы үлкен биліктің көмегімен өз алдында қойған салық реформасын
қайта құруды мақсат етті. Барлық провинцияларда қаржылық мекеме түрінде
ерекше фискң филиалдар құрылды. Осылардың міндеттері салық сомасын
есептеуін және өндіріп алуды қадағалау болып табылды. Бірақ,
откупщиктерменң салықты өндіріп алу тәжірибесі толығымен ауыстырылған жоқ.
Қаржы басқармаларында аз ғана адамдар жұмыс істеді. Сондықтан, мемлекет
откупщиктердіңң қызметіне амалсыз көнуге тура келді, бірақ оларға қатаң
бақылау жүргізіп отырды.
Император Август провинцияның салықтық мүмкіншілігін алдын-ала
зерттеп, салық ауыртпашылығын дұрыс бөлу арқылы салықтан көп
қайтарымдылықты күтті. Азаматтардың мүлкін есептеу арқылы салық салу
көлемін анықтады . Әр тұрғынға община басшыларына декларация тапсыру қажет
болды.
Провинцияның қаржылық басқармасын басқаратын сенімді тұлғасымен
наместникң тығыз қарым-қтынаста болуы қажет болды.
Қаржылық прокурордың қызметіне қосылған құнға салынатын салықтарды
өндіріп алу да кірді: айналымға салынатын салық, құлдарды сатудағы айналым
салығы, құлды босату үшін салық.
Рим салықтарының көлемін анықтаған кезде община органдары үлкен рөл
ойнайды, өйткені мемлекет азғантай салық түсімдері үшін чиновниктердің
еңбегін төлеуге мүмкіндігі жоқ болады. Община органдары салықтардың тізімін
белгілейді және олардың өндіріп алуын бақылайды. Дәлірек айтсақ, мемлекет
салық инспекциясы жұмысына осы тарихи кезеңде көңілді аз бөлді. Жоғарыда
айтылғандай община органдары жергілікті басқарушы органға толық бағынып
отырды, ал басқарушы орган общинаға белгіленген салық ауыртпашылығын жәй
қарапайым халық иықтарына аударуды көздеген.
Ежелгі Вавилонда салықты арнайы чиновниктер жинаған және
салықтардың уақытында түсуіне бақылау жасаған. Осы чиновниктер сарайға
қажетті соманы өз қалталарынан төлеген, содан кейін сол ақшаны
тұрғындардан өндіріп алған. Егер мемлекеттің әр тұрғынына салықты көп
төлету үшін оның жағдайын және табысын салық жинаушылар есептеген.
Хамупани уақытында салық қойылымы тәуелсіз тұрғындарға табысынан 10 % ,
ал жартылай тәуелсіз және тәуелді тұрындарға 13 33 %. Қажетті кездерде
хандар тұрғын табысының жартысын талап еткен, салықтар жартылай
ақшалай, ал жартысы заттай төленетін. Хандары ерекше үлкен құрылыс
кәсіпорындарына тұрғындардың көпшілігін жұмыс істету мүмкін.
Хандар жаңа табыс көзін табуда тапқыршыл болған және халықтан
салықтарды барлық заттарға төлеткізген. Яғни бұл жерде мәселе каналдар және
өзендер арқылы жүктерді тасымалдау немесе белгілі бір сауда жолдары арқылы
тасымалдау, тауарды алып келу және әкету осылардың барлығына хандар
салықты төлеткізетін. Сондықтанда салықтан босату өте маңызды мәселе
болды, осы салықтан босату мәселесін көбінесе чиновниктермен
придворныйлар көп көтерген. Ең бірінші осы жеңілдікке храмдар мен ірі
қалалар ұмтылды, өйткені өздерінің үлкен табысына салық төлегісі келген
жоқ. Өте қиын уақыт кездерінде басқарушылар осындай жалпы жеңілдікке
баруға мәжбүр болады, өйткені қоғамның орта және төменгі деңгейіндегі
халқы қарызға батып, ақшасыз қалмасын деген бағытпен жүрді. Бірақта
осындай жеңілдіктер ұзақ уақытқа созылмайды, өйткені сарайға көптеген
храмдарға қарау қажет болды, сонымен бірге әскери походтарға көптеген
ақша қаражаттар қажет болды және осыған байланысты салықтарды
жоғарлатуды талап етті. Тек ғана жеңіске жеткен походтар біраз уақытқа
дейін салықты төмендетеді, өйткені жаулаған кездегі табыстары көптеген
шығындардың орнын толтырады.
Египет жанама поборларға байланысты классикалық мысал болып
табылады. Фатимид уақытындағы тізім көрсетіп отырғандай , ауадан
басқасының барлығына салық салынған.
Иудей шекарасында экспорт және импорттық баждар өндіріп алынды ,
ал Ирусалимде, Иудей астанасында базар алымы енгізілген. Осы барлық
жанама салықтарды откупщиктерң мен мытарь-грешниктерң өндіріп алатын.
Оларға деген жаман көз - қарастар Иудейдегі, бұрыннан салық жүйесіне
қалыптасқан жаман көз-қарастар болды. Рим мемлекетті баждармен қосылған
құнға салынатын салықтарды өндіріп алуды откупқа беру арқылы, оның орнына
орнына үлкен соманы талап етті. Осындай шаралар арқылы баж жинау
аппаратын ұстауға кететін ақшаны үнемдеді және нақты түсіп отырған
табысы болды. Бұл жағдай откупщиктердіңң мемлекетке төлеген сомасын,
белгілі алымдарды өндіріп алу арқасында өзінің салық аппаратына кеткен
және өз шығындарын жабуға, сонымен бірге пайда табуға мүмкіндік
береді.Осыған байланысты тұтынуға салынатын салықтарды өндіріп алу
мәселесі, өзіне пайда табу мақсатымен тікелей байланысты болды.
Монополияны енгізу мемлекеттік қазынаны толтырудың негізгі көзі
болып табылды. Тұзға, темекіге және герб қағаздарына монополия құқын сату,
жанама қаржыландырудың міндетті салық арқылы жүргізу өте қиын болды.
Тарихшы Петер Клаус Хартман айтуы бойынша Еуропа елдеріне сәйкес
қосылған құнға салынатын салықтардың түрлері және кеден баждары, елдердің
барлығында бір-біріне ұқсас болған деген. Қосылған құнға салынатын
салықтарға келетін болсақ онда мәселе көп жағдайда сусындарға салықтар,
азық-түлік тауарларына және қымбат бағалы заттарға келіп тоқталады. Мысала
гербтік алымдар Францияда, Англияда, Швецияда, Данияда өндіріп алынатын.
Көп мемлекеттерде жалдамалы экипаж салығы, корета және жылқыға салынатын
австрииский салығы бұрынан белгілі болған.ң [2]
Орта ғасырдағы Флоренцияны салық жұмағы деп айтуға болмайды.
Коммуналды жерлерден, жер аударылған режим қарсыластарынның мүлігінен, қала
монополиялары, әсіресе табысы жоғары тұз сату монополиясы, қалалық
қылмыстық құқықпен қаралған көптеген айыптарға, XІІІ ғасырдың ортасында
қосылған құнға салынатын салықтармен қосылды және тікелей алымдарды қоса.
Осы кезеңдерде салықтар жұмыссыздарданда өндіріп алынды. Осының нәтижесінде
дворяндар және раньтелер қол өнер цехтарының мүшесі болуға тырысты, соның
ішінде мамандығы болмасада. Бірақта 1321 жылы Флоренциялық синьория оларды
да нақты есептелген сома ретінде төлеуге міндетті қылды. Айналым салығын
төлейтін тұлғаларды тіркеу және толық қамту үшін 73 салық топтары құрылды.
Сонымен бірге әр топтың жинаған жалпы салық сомасына бағалау жүргізілді.
Бағалаудың мәні болып осының көмегімен салық откупщиктерін тарту болып
табылды. Мәселе мынада, барлық қосылған құнға салынатын салықтардың
алымдары мемлекетпен емес немесе оның салық мекемесімен жиналмады.
Өйткені онымен көптеген откупщиктер айналысты. Қала өздерінің айналым
салықтағы 73 топтарын ашық саудада сатты және әр топты ресми тексерістен
кейін олардың тәртіптілігін тексере отырып, оларға ең жоғарғы баға
бергендерге беретін. Қалаға осы процедураның маңыздылығы ретінде салық
бағалау сомасын тез алу болып табылды. Осымен бірге откупщиктер табыстан
түскен пайыздан қосымша, арендалық сома суда ретінде қаралғандықтан салық
бағалау құнымен нақты салық түсімдері арасындағы айырмасынан пайда табады.
Акциз әкелінетін және шығарылатын тауарларға қала есігінде өндіріп
алынған. Ол тәртіп болған. Бірақта көптеген жеңілдіктер бар. Елге әкелінген
тауарларға салық салынған, ал елден шығатын тауарлар салық төлеуден
босатылады. Отандық дворяндар немесе жергілікті ауыл басқарушысы
чиновниктермен тұтынылатын заттарға салық салынады, яғни қысқа шеңбер
арасында ғана босатылған тұлғаң. Соңғылары қосылған құнға салынатын
салық–акциз төлеушілер тізімінен шығады. Акциз тауарлардың ғылыми
зерттеуінсіз, құнын ескермей-ақ өндіріп алынды, ал салық қойылымы 5 %
тен 25 % өзгеріп отырды.
Ескі Еуропада ақша шаруашылығы біршама дамыған және сондықтанда
салықты натуралды формада ғана алынды. Бірақта XVІІІ ғасырда ауыл
шаруашылығы өніміне деген бағаның өсуі соншалықты болу әсерінен,
мемлекетті ескі натуралды алымдар қанағаттандырмады. Арендаторлармен жер
иелері мүделері әр түрлі болғанымен, олар тек бір жағдайда келісімге келді:
яғни мемлекетке неғұрлым салықты аз төлеу. XVІІІ ғасырда Англия ғана кең
және біртекті салық салу жүйесі ретінде қолданылатын жалғыз ел болды,
әсіресе қосылған құнға салынатын салықтармен қосымша кедейлерді ұстауға
жергілікті салықтар жоғарғы ставкалары қолданылды .
Немістердің ескі қала қабырғалары XVІІІ ғасырда әскери
функцияларын атқармады: есіктер мемлекеттік салық өндіріп алу орнына
айналды. Осы жерде контробанда жақсы дамыды, өйткені тасымалдау өте қымбат
тұрады, жаман жолдар жүкті тасымалдау тәуекелдігін жоғарлатады және
тонап кету ықтималдығы өте жоғары болды. Дәл осыған байланысты сақтандыру
өте қымбат тұратын іс болды. Сондықтанда тауар базарлары жергілікті мінез -
құлықты болды және жәрменке өткізетін кезең болған.
Русьте тұтынуға салынатын салықтар саудалық және соттық формасында
қолданылды. Мытң бажы таулы заставалар арқылы тасымалдау үшін өндіріп
алынды, перевозң бажы өзен арқылы тасымалдау үшін, гостиннаяң бажы қойма
алу құқы үшін, торговаяң бажы базар ұйымдастыру құқы үшін, весң және
мераң баждары тауардың салмағы мен ұзындығын есептеу үшін, ал сол жылдары
ол өте қиын болған.
Ресей империясы мемлекеттік қазынаның табысын құруда қосылған құнға
салынатын салықтар арқылы өндіріп алуға және алкоголь өнімін шығаратын
салаға көп көңіл бөлінген, өйткені сол сала табысты көп әкелетін болған.
Алкоголді бар ішімдіктер өндірісі (нан шарабы, ыстық шарап, сыра)
бұрыннан жақсы дамыған. Ең бірінші арақ дайындау туралы Вятской
қолжазбасында 1147 жылы айтылған. Спирттің тауар өнімі ретінде өндіруі
XІІІ ғасырда Италияда пайда болды. Арақ өнеркәсібі жоғарғы табыс әкелетін
тауарлар қатарына жәй дайындау технологиясына қарамастан, сұранысы көп
және тез сатылатын сала болып табылды. Алкоголь бизнесі айналымы және
табысы жағынан – мұнай бизнесімен бірдей, ал кейбір елдерде жасырын
жасалған және қылмыстығымен наркобизнеспен бірдей. Сонымен қатар, тарихи
қалыптасқан алкоголь өніміне акциз салығы жоғары болуы әр кезең және
халықтың чиновниктерін ойланбай алкоголь ішімдігінің өндіріс өнеркәсібін
жүргізді.
Арақ ішімдігінің өндірісі мен тұтынуы жеке адамға және жалпы
қоғамның дамуына үлкен рөл атқарады. Арақ жақсы дамығаннан кейін
мемлекеттің көңіл бөлетін объектісі болды және мемлекет монополист болуға
тырысты. Көп жылдар мемлекет арақ ішімдіктер өндірісін өз қолына алды
немесе оны откупқа берген, ал сол кезде откупщиктер өз қалтасын толтырумен
айналысқан.
XІX ғасырдың аяғында әр түрлі проблемаларға байланысты және
мемлекеттік қазынаны толтыруға байланысты акциздік реформа жүргізуге шешім
қабылдайды. Реформа жүргізуі басынан аяғына дейін қаралып енгізілді. XX
ғасырда қазыналық монполияны енгізу ішімдік сатуға өз нәтижесін
көрсетеді.
Осының алдын-ала зертелгендігіне мына деректер: Ресейдің батыс
губерниясында қала және аудандарында шарапты тұрғылықты казактар мен казак
армиясы өндіріп өткізуі және осы құқықты қазынашылықтың сатып алуы себебі
ретінде империяның барлық тереториясында спирттік ішімдіктердің саудасын
біртұтас болуын қантамасыз ету болды.
Ресейдің қаржы жүйесі бірінші дүние жүзілік соғысқа дейін, салықпен
ғана емес, салыққа дейінгі түсімдермен толтырылды. Мемлекеттік
шаруашылықтан түскен табысы басым болды (60%), оларға шарап монополиясы,
әсіресе қазынашылық шарап монополиясы мен бюджетке табыстардың 28% беріліп
отырды. Екінші орында (мемлекеттік шаруашылықтан кейін ) қосылған құнға
салынатын салықтар болды (тұзға, шайға, қантқа және жалпы қажеттіліктегі
тауарлар акцизі, яғни оның мағынасы кедейлерге деген салықтар), одан
кейінгі орында кеден алымдары, сыртқы және ішкі займдар.
1917 жылы билік басына келген большевиктердің бірінші кездегі пікірі
бойынша спирттік ішімдіктерін тұтынуын жою керек деп есептеді. Бірақта 1921
жылы наурыз-мамырда жарияланған жаңа экономикалық саясатқа бағытталуына
байланысты, мемлекеттің қаржы жүйесін кезеңдеп құру үрдісі басталды.
Кейінірек салық түсімдерін жоғарлату қажеттілігіне байланысты қосылған
құнға салынатын салықтардың кең дамуына әкелуі акциз мына өнімдерге
енгізілді: табак, қант, сіріңке, спирт ішімдігі, сыра, керосин және майлау
майы, текстильдік бұйым. Осындай акциздік салық салуының кеңеюі ең алдымен
тұрғындардың сатып алу мүмкіндігінің нашар болуымен анықталды, ал өз
кезегінде қосылған құнға салынатын салықтардың кейбір түрлерінің
қойылымының жоғарлатуға мүмкіндік беріледі. Сонымен қатар, мемлекет өзінің
салықтық ортасындағы қысымды дамыту қажеттілігі туындадаы, өйткені
мемлекеттік кәсіпорын басшыларына шаруашылық еркіндігі берілгендіктен
,мемлекетке табыстарды өткізу кезінде жылдам іс-қимыл танытпады. Акциздерді
өндіріп алуда және өз уақытында төлеуді бақылау жұмысын қосылған құнға
салынатын салықтар инспекторлары және олардың көмекшілері жүзеге асырды.
КСРО сол айтылған кезеңдегі салық ставкаларының жоғары болуы
әсерінен жеке сауда және өнеркәсіп біртіндеп қысқаруының бірінші себебі
болды және жеке салық төлеушілердің жаңа салық заңдылығын қабылдамау
әсерінен жалпы салық төлеуден жалтарыну басталды. Мемлекеттің осындай

жағдайларды болдырмауға бағытталған салық бұзушылығына қарсы қылмыстық
репрессия шаралардың қатаң болуына әкелді.
Кейінірек КСРО-ның қаржы жүйесі дүние жүзіндегі даму үрдісіне қарама-
қарсы бағытта дамыды. 1931 жылы мемлекетте өзіндік капитал мүлдем жоқ
болды.
1930 жылы реформа салық жүйесіндегі Жаңа экономикалық саясатты
(ЖЭП) жойды. Салық реформасының негізгі бағыттары мынадай болды.
Біріншіден, акциз және кәсіп салықтары жалпы бір айналым салығына айналды.
Екіншіден, мемлекеттік кәсіпорындар төлейтін салықтар біртұтас төлем болды
– пайдадан аударылды, осы төлем ведомствалық пайда болуымен бірігіп, яғни
салық ретінде болған жоқ. 1930 жылы реформа кезінде қала жерлерінен рента
және ішкі шаруашылық операцияларының гербтік алымдары жойылды.
КСРО-ның салық жүйесінде келесі он жылдықта ешқандай өзгерістер болған
жоқ (егер бойдақтарға салынатын салықты, жаңа деп есептесек). КСРО салық
жүйесі эволюциясы әлем өркениетінде болып жатқан эволюцияға қарама-қарсы
бағытта болды.
Әлем тәжірибиесінде айналымнан алынатын салық қосылған құн салығына
айналды.
ҚҚС, яғни қосылған құн салығын, Еуропа Одағы кеңесі Еуропаның негізгі
(басты) тұтыну салығың деп жариялады, ол шамамен 46 жыл өмір сүруде. Ең
алғаш рет ол 1945 жылы Францияда енгізілді. ҚҚС 1949 жылы Француз
экономисі П. Лоремен ұсынылған, бірақ Франция өкіметі оның дәл сол кезде
өндірістің құлдырауы мен және тауар ашаршылығымен сипатталынатын тарихи
кезеңде оны енгізбеуді ұйғарды. Тек бірнеше жыл өткеннен кейін елдегі
экономикалық жағдайдың жақсарғанынан кейін ҚҚС қайтадан қарастырылып
енгізілді. Дүние жүзінің көптеген елдерінің қосылған құнға салынатын
салықтардың арасынан бюджетте негізгі орын алған және теориядан
практикаға қысқа мерзім ішінде ауысқан салықтың түрі, тарихта бұрын
болмаған жағдай болып табылады. Қазіргі уақытта 42 мемлекеттің салық
жүйесінде ҚҚС негізгі құрлымдық бөлігі болып табылады, сонымен бірге ОЭСР
мүшесіндегі 17 Еуропалық елдерде осы салық мемлекеттің бюджетіне салықтық
түсімдеріндегі үлесі 13,8% және ЖІӨ -де 5,5 % құрайды. ҚҚС дамуына көптеген
себептер әсер етеді, соның ішіндегі ең негізгілері мынадай:
қосылған құнға салынатын салықтар арқылы мемлекеттік табыстарды жоғарылату;

ҚҚС салық салу базасының көлемі үлкен;
өндірушілердің тауар өндірудегі шығындарын емес, керсінше тауарды соңғы
тұтынушылардың шығындарына салық салуды ұйғарады; (тауарды соңғы тұтынушы
- ҚҚС төлеушісі б.т)
ЕЭО кіруіндегі негізгі талабы ретінде, ол салық жүйесіндегі ҚҚС қолданылуы.
Сонымен қатар ҚҚС атағына қарамастан шетел тәжірибиесі көрсетіп
отырғандай, дәлірек айтсақ Ұлыбританияның тәжірибиесі бойынша көптеген
жағдайлар осы салықты қолдану өте күрделі болып табылады және көптеген
қосымша анықтауларды қажет етеді.
ҚҚС енгізілу себебі айналым салығының әкелетін каскадты тиімінң жою
үшін болды. 1968 жылы ғана ҚҚС Францияда толығымен енгізіліп бітті.
Қазірге дейін бұл салық таза күйінде ешқандай мемлекетте қолданылған жоқ,
бірақта 1968 жылдан кейін тез арада дамып кетті. Оған ЕЭО 1967 жылы
қабылдаған 1және 3 директивалар елдерде ҚҚС тұтыну салықтардың ішіндегі ең
негізгісі ретінде қолдануы және осы салықты енгізудің соңғы мерзімін
енгізуі болды (1972 жылға дейін). Европалық одақ болашақта кіргісі келетін
мемлекеттерге ең бірінші талабы салық жүйесінде ҚҚС қолдану болды.
Европалық одақ қабылдағандай ҚҚС қосылған құнға салынатын салықтардың
құрамына кіреді, сонымен бірге олар қатарына көп сатылы және бір сатылы
айналым салығы кіреді .
Көп сатылы айналым салығының салық салу базасы ретінде тауардың
өндірістен бастап, соңғы тұтынушыға дейінгі барлық стадиясы қозғалысындағы
жалпы құны болып табылады. Ал бір сатылы салықтар –тауар қозғалысындағы
жеке стадиясындағы сату салығы: өңдеуші өнеркәсібі көтерме саудада, бөлшек
саудада.
ҚҚС жоғарда айтылған салық түрлерінің орнына енгізілген. ҚҚС айналым
салығы сияқты көп сатылы болып табылады, бірақ бір айырмашылығы ол салық
салық салу базасы ретінде тауардың қозғалысы келесі стадиясында пайда
болған, тек жаңа тауар құнының бір бөлігі болып табылады. Көп сатылығы
тауардың сатып алу–сату актісінің барлығы салық салу болып табылады.
Айналым салығында, көп сатылығы каскадты мінездең болып табылады (салық
тауар қозғалысының барлық стадиясында жиналады), ал ҚҚС аударылған ҚҚС
сомасынан алдыңғы тауар қозғалысының барлық стадиясында төмен төленген ҚҚС
шегеріске жіберіледі. 1967-1991 жылдар аралығында салық европаның 24
елінің 20 елінде енгізілген. Осы елдердің салық жүйесінің өзгеруі мына
бағыттарға байланысты себеп болды:
ҚҚС нақты және тез салық операциясын жаңа техника және құжат айналымы
жүйесі арқылы жүргізуге мүмкіндік береді;
ортақ нарыққа кірудуң негізгі талабы ретінде, ол ҚҚС салық жүйесіне
енгізу болып табылады;
ҚҚС сату салығына қарағанда өте тиімді болып табылады, әсіресе бөлшек
саудада жеке тауарларға салық салуды жеңілдету талаптарын жасайды;
ҚҚС басқа салықтарға қарағанда, бюджетке түсетін түсімдерді жоғарлатады.
Сонымен бірге осы факторлардың ішіндегі ең негізгісі ретінде саяси
міндетті болады, яғни ортақ нарыққа қосылу болып табылады. Дәл осы жағдай
ҚҚС Еуропа елдерінде тез дамуына өз ықпалын тигізді. ЕЭО елдердің барлығы
осы салықты енгізген.
Батыс экономистерінің ойлары бойынша қосылған құнға салынатын
салықтардың түрлерінің ішіндегі, тауарлар және қызметтердің барлық жағынан
толық қамтитын салық түрлері ретінде екі салық болып табылады: ҚҚС және
бөлшек саудадағы сатуға салынатын салық. ҚҚС қолдайтын ОЭСР мемлекеттері,
қолдау себебін олар былай түсіндіреді; осы салық мемлекет табысын
жоғарлатады және тепе-теңдік мінездемесі бар, салық арқылы қызмет және
тауарларды салық салу оңай және өндіріс құралдарын салық салудан босату
жеңіл болып табылады.
Сонымен бірге қосылған құн салығы бойынша қолданатын механизмінен
жалтарыну мүмкін емес, ол бөлшек саудадағы сатуға салынатын салықта мұндай
механизм қолданылмайды. ҚҚС жақсы дамып, тез елдерде тарауына қарамастан,
қазіргі кезде экономикалық және кәсіпкерлік деңгейлерде осы салықтың
артықшылығымен кемшіліктері талқыланып жатыр. Көпшіліктің ойы бойынша
салықты басқаруды қымбат және өз табиғаты бойынша регрессивті болып
табылады. Осы салықты қолданудағы шығындар мынадай себепке байланысты
болып табылады: қызметкерлер сандарын көбейтуге қажеттігіне байланысты;
қымбат бағалы компьютер қолдану қажеттілігіне байланысты; кәсіпкерлердің
накладной шығындарын көбейту үшін. Бірақ бұл шығындарды белгілі шаралар
қолдану арқылы қысқартуға болады. Мысалға осы салықтан кіші тауар айналымы
бар кәсіпкерлер салықтан босатылады және тағыда басқа. Сондықтан, көптеген
елдерде 10-15% тіркелген кәсіпкерлерден салық салу арқылы 60-70% табыс
түседі. Салықтың біріңғай қойылымын қою арқылы ҚҚС қызмет ету жүйесін
жеңілдетеді.Осы арқылы тепе-теңдік мақсатына жетеді және салықтан
жалтарыну болмайды. Осымен қатар әлеуметтік масаттарға байланысты салықтың
қойылымын төмендетуді және азық-түлік тауарына дәрі-дәрімекке, газеттерге,
кітаптарға сонымен бірге бірінші қажеттіліктегі тауарларға нөлдік ставка
қолданылады. Қымбат бағалы заттарға жоғарлатылған ставка қолдануды талап
етеді.Салық жүйесіндегі есептеу тиімділігін бағалау үшін ҚҚС өтудегі
негізгі шешім болды. Сонымен бірге ҚҚС өтудегі негізгі мақсаттары былай
анықталады:
Еуропалық салық жүйелеріне қарап бағыт алу;
Бюджет түсімін көбейту;
Мемлекетте қолданатынсалық салу жүйесін жеңілдету және жүйелеу.
Тәртіп бойынша ҚҚС бүкіл елдерде макроэкономикалық есептерге байланысты
жалпы салық реформасы кезінде өту керек болды.
Жалпы үрдісс мынаны талап етеді:
жаңа жүйенің тиімділігін есептеу;
қолданып жүрген қосылған құнға салынатын салық салудың түпкілікті талдауын;
шетел елінде стажы бар, тәжірибие мамандарды дайындау;
жаңа жүйеге өту кезеңін анықтау;
әр сатуға міндетті түрде шот –фактура жазып беру;
құжаттардың және ақпаратты өңдеудің автоматтандырылған жүйесін құру;
кәсіпкерлерге банк шоттарынан біріңғай жүйесін құру;
ҚҚС жүйесі көрсеткендей бұл қосылған құнға салынатын салық салудың
түрі Еуропа елдерінде және т.б. мемлекеттерінде жақсы дамыды.
Дүние жүзінің салық жүйесінің дамуын 4 қадамға бөлуге болады. Бірінші
қадам – салықтардың пайда болуында дамымағандығымен және құбылмалы
мінезделеді. Бұл ескі әлеммен орта ғасырдың мемлекеттік шаруашылығын
қамтиды. Екінші кезең - XVІ-XVІІІ ғасырлар, бұл кезеңде еуропаның қоғамдық
өміріндегі төтенше өзгерістер болған кездер және ақша шаруашылығы
натуралдық шаруашылықты шығарып тастаған кез, сонымен бірге мемлекет
қажеттілігі біршама өсуімен байланысты жаңа мемлекеттік табыс көздерін
іздеу қажет болды. Жаңа салық түрлері әсіресе қосылған құнға салынатын
салықтар батыс еуропа мемлекеттерінің бюджеттін осы кезеңде толтырып
отырды. Мысалы, Англияда акциздің 200 түрі енгізілді және көптеген салық
салу объектілері болды, мысалға, шай қорабы. Голландияда XVІІ ғасырда
қосылған құнға салынатын салықтардың көп болуы соншама, тарихшы де-Вита
айтуы бойынша қонақ үйде берілген бір порция балыққа 34 түрлі акциз
салынған. Тікелей салықтарда осы кезеңде көп түрлерімен ерекшеленеді және
де өзгешеліктері болды: Англияда өлгендерге салық салынған, бойдақтар
салығы, Вюртембергте әншілерге арнайы салық салынған.
XVІІІ ғасырдың аяғында жаңа салық қадамдары басталды. Осы уақытта
салық салу тәртібі өңделіп үлгерді. Мынадай көз–қарастар қалыптасты , егер
көп салықтардың болуы өзіне жүктелген мақсаты орындамай ғана қоймай,
өнеркәсіп даму үрдісін тежейді және халық шаруашылығына зиян келтіре отырып
қазынаға да зиян әкеледі деген. Үшінші қадам салық салу жүйесінің
дамуындағы тарихында салықтар аз болуымен бірге біртұтастығымен
ерекшеленеді. Салықтардың формасы анық бола бастады, әкімшілік тәртібі
өңделген және таңдау кезінде көп табыс әкелетін көздерге көп көңіл
бөлінеді.
Осы кезеңде қаржының тарихы алдыңғылармен салыстырғанда мемлекеттің
қаржылық саясатында көрсетілген, рельефті экономикалық мүделерге деген
күресімен ерекшеленеді. Англияда болған жер иеленушілермен аристократтар
арасындағы күрес XVІІ ғасырда басталып XVІІІ ғасырдың басында салықтың
төмендеуіне, ал кейінірек мүлде жер салығының болмауына дейін әкелді.
Авторитеттің өсуіне және аристократия капитал ұғымы ең алдымен осылардың
қаржылық мүделеріне бағытталды. Осының нәтижесінде өндірісті тежеген
көптеген қосылған құнға салынатын салықтар жойылды, ұлы еркін сауда
реформасы болды.
XІX ғасырдың басында жоғарғы сынып мүделеріне, жұмысшылар мүделері
қосыла бастайды және олар өздеріне ауыр түсетін және кедей тұрғындарға ауыр
салықтарды жою туралы сұрақтарды көтере бастады:1825 жылы қосылған құнға
салынатын салықтар жойылды және 1845 жылы нанға салынатын салықта. Әртүрлі
класс мүделерінің күресі арқылы еуропа мемлекеттерінің салық жүйесі
құрылды.
XІX ғасырда өнеркәсіптік капитализмнің алғашқы кезеңдерінде салық
жүйесі тікелей салықтардан және көптеген қосылған құнға салынатын
салықтардан құралды. XІX ғасыр аяғында көптеген дамыған капиталистік
елдерде салық жүйесіне табыс салынатын фундамент ретінде және мұрагерлік
салық ретінде қосады. Нақты салықтар артқа қалдырылады. Бірақта біршама
табысты қосылған құнға салынатын салықтар қалдырылды.
Қаржы ғылымы болашақ салық жүйесіне байланысты жауап берді:
азаматтардың қажеттілігіне арналған мемлекетке қызметтер әр қашан өз орнын
табады, сондықтанешқандай қоғам салықтарсыз өмір сүре алмайды.
Төртінші даму қадам – ол жаңа салық жүйесі. Осы қадам спецификалық
талаппен қоғам менталитетін ескере отырып, салық салудың әділдігі мен
тәртіптілігімен мінезделеді. Сонымен бірге кәсіпкерлермен компаниялар
мүмкіншілігі ескеріледі және елдің барлық аумағымен шаруашылық саласыда ,
ал екінші жағынан салық төлеуші мүмкіншілігі де.
Қосылған құнға салынатын салықтардың эволюциясы қала есігіндегі
алымнан бастап, қазіргі кездегі жаңа салықтарға дейін болып табылады.

Қазақстан Республикасында қосылған құнға салынатын салықтардың енгізілуінің
алғы шарттары және дамуы

Қазақстанда ҚҚС енгізу мезетінде ол дүние жүзінің 40-тан астам елдеріне
қолданылды. 1991 ж. бастап ҚҚС ҚР салық жүйесінің ажырамас бөлігі
болды.
Дәл осы кезде Қазақстан ресми түрде тәуелсіз мемлекет мәртебесіне
ие болды. “Одақтық” өткеннен кейінгі мұраға қалған қаржы – несиелік жүйе,
бұрынғы әкімшіл - әміршіл жүйенің ізін алып жүрді және экономикалық дамудың
нарықтық жолында тұрған жас мемлекеттің талаптарына сай келмеді.
Сондықтан, республиканың Жоғары Кеңесімен қабылданған заңды актілердің
алғашқылардың бірі қаржы жүйесімен жай ғана реформаланған жоқ, керісінше
салық салудың әлемдік тәжірибесіндегі прогрессивті тенденцияларды есепке
алатындай “ҚР салық жүйесі туралы” және “Бюджет жүйесі туралы” заңдар болып
табылды.[3]
Осы жүйенің жетілдіруіндегі негізгі мақсат – бұрыңғы айналымнан
алынатын салықтың орнына қосылған құн салығының енгізілуі болды. Ол үшін
көптеген себептер бар.
Нарық қатынастарының дамуы әртүрлі меншік формалары мен
шаруашылық субъектілерінің көбеюіне, айналымдарға салық салудың бұрынғы
критерийларін қолдану қиынға соғатындай өндірістің арнайы формаларының
құрылуы мен жұмыс істеуіне әкелді.
Құнның өсуі құралатындай дедалдық іс-әрекеттің дамуы, осы өнімнің
бір бөлігін мемлекет қазынасына жұмылдыратындай универсалды салықты
қолдануды талап етті.
Әкімшіл-әміршіл басқару жүйесі кезеңдегі бүкіл қаржы саясаты
тәрізді, айналымнан алынатын салық реттеу бастамасына ие болмаған.
Экономикалық жүйенің тиімді жұмыс істеуіне жағымсыз әсер
ететіндей айналымнан алынатын салықты тәжірибиеде қолданудың кемшіліктері
болды. Негізінен олар келесідей жағдайларға әкелетін:
а) Салықты өндіріп алу тәртібі, тауар түріндегі материалды
эквивалент қарсы тұра алмайтындай, ал олардың ары қарай шығындалуы халық
шаруашылығында жалпы төлем- қабілеті бар сұраныстың тауар ұсынысынан асып
түсуіне, нәтижесінде тапшылықтың күшеюіне әкелетіндей, бюджетте қаржы
ресурстарының қалыптасуына көмектесті;
б) айналымнан алынатын салықты төлеу кәсіпорындардың
экономикалық мүдделерімен қажетті түрде әрекеттеседі, ал салық
мөлшерлемесін орнату және алып тастау тәртібі белгілі бір дәрежеде
ынталандырмаушы сипатта болды;
в) ақша жиналымдар айналымынан алынатын салықта шоғырланатын
экономикалық мазмұнның біртексіздігі экономикалық мазмұны ұқсас болатын
ақша жинақтарын алу үшін басқа қайта бөлу түрлерін бір уақытта қолдану
қаржыны-қайта бөлу жүйесінің күрделенуіне әкелген.
Бюджетке айналымнан алынатын салық түріндегі түсетін ақша
ресурстарының материалды қамсызданбауы негізінен екі себеп бойынша болды.
Біріншіден, тауардың өткізілу мерзімінің соңына дейінгі айналымнан алынатын
салықты өндіріп алу нәтижесінде. Бұл жағдайда, уақыт жөнінен алда болу
(озу)ң болды, яғни тауардың соңғы тұтынушыға жетпей жатып салық сомасы
бюджетке түсіп қойды. Екіншіден, тауардың жартысы өткізілмей қалып,
арзандатылуға шалдығып, прейскурантты (бағанама) бағадан төмен бағалар
бойынша өткізіледі. Тауарлардың арзандатылуы бюджетке салықтың түсуіне
әсерін тигізбеген, себебі бұл жағдайды салық салынған айналым осы
тауарларға деген прейскурантты бағадан төленген. Сондықтан осылай есепке
алынған жоғалтулар жылдар бойынша қатты тербелген және потенциалды
жоғалтулардың толық мөлшерін бейнелемеген.
Егер тиісті акциздік және кеден алымдарын енгізуді болжайтындай
айналымнан алынатын салық базасын ырғақты бағалардың жаңа негізіне ауыстыру
мүмкін болмаған жағдайда, бұл бюджет түсімдерінің потенциалды күрт
қысқаруына әкелуші еді.
ҚҚС салық жүйесіне енгізу кезінде мемлекет өз алдында келесідей
мақсаттарды қойды:
бюджеттің табыс бөлігін бір қалыпты қамтамасыз ету мақсатымен байланысты
салық салу базасын кеңейту;
салық түсімдерін инфляциялық құнсызданудан қорғау;
тұрақсыз экономика жағдайында бюджеттің бір қалыпты табыс көзін құрастыру;
шығынды төлем қабілетін төмендету және осының арқасында екі сұрақты шешу:
тауар дефициттін жою және инфляцияның қарқынын төмендету.
Бірінші мақсатқа жету үшін ҚҚС барлық тауар және қызмет түрлерін
толық қамту және нарық экономикасының барлық талабына сай келуі арқасында
жетеді. Екінші мақсатқа былай жетуге болады, ҚҚС баға либерализациясымен
сәйкес келеді, яғни баға жоғарлаған сайын, ставка өзгертілмей-ақ түсімдер
жоғарлайды. Үшіншіден, мемлекетке заңды және жеке тұлғалар табысын есепке
алғанға қарағанда, тауар мен қызмет көрсетулерді есепке алған оңай болады.
Төртінші мақсатқа жетуі былай, ҚҚС енгізу кезінде рубль жалпы
эквивален функциясын орындамады, сондықтан натуралды айырбас үстем болды.
Тауарлардың рубльдік бағасының жоғары болуы соншалықты болу әсерінен,
шығынды сұраныс төлем қабілетінің инфляция өсуінің өзі үлгермеді. Бұл
өндіріс құлдырауына байланысты ұсыныстар қысқаруына әкеліп соқты.
ҚҚС ҚР енгізудің себебі ретінде Еуропа Одағына кірудің ең бірінші
талабы болып, ол ҚҚС салық жүйесінде қолданылуы болды. Ал келесі себеп ол
нарық экономикасына өтуіне байланысты әмбебап салық қажет болды, ал ҚҚС дәл
сол салық болды.

Біздің ойымызша, ҚҚС артықшылықтары келесіден тұрады:
- ҚҚС өнім бағасына енгізілмейді, керісінше баға үстінен қойылады және
сатып алушымен төленеді, бұл өндірістің шығыны мен рентабелдігіне әсерін
жояды;
- салық салу объектісі ретінде бірдей мөлшерлеме бойынша өндірістің
барлық фазаларындағы бүкіл өнім болады, яғни бөлшек сауда және көтерме
сауда бағаларының айырмашылығы бойынша емес, бұл өз кезегінде салықтың
соңғы өнімде жиналмауынан көмектеседі, салық салу үрдүсінде қайталап
есептеуді доғарады;
- реттелген жүйе кезінде, салық органдары мен салық төлеушілерінің
көзқарасы бойынша салық өндіріп алу процедурасы өте оңай. ҚҚС есеп
-айырысуы белгілі бір дәрежеде өзін-өзі бақылайтын үрдіс болып табылады,
себебі әр келесі сатып алушы, оның жеткізушілері олармен төленген салықтың
мөлшерін фактура –шоттарда дұрыс тіркелуінде мүдделі;
- ҚҚС мемлекет табысын үлкейтудің тиімді құралы болып табылады.
Салықтардың кең базасы ҚҚС мөлшерлемесін сәл көтерудің арқасында бюджет
түсімдерін едәуір кеңейтуіне мүмкіндік береді;
- ҚҚС экономикалық іс-әрекетінің барлық салалары мен түрлеріне, олардың
күрделі қаржы сиымдылығына, кәсіпорынның мөлшеріне және тағы басқа
қарамастан салық салудың бірдей нақты деңгейін қантамасыз етеді;
-көптеген елдерде экспорты ынталандыру үшін фирмалар экспортерларға,
экспорт өнімінің бағасына кіретін, айналым салығының бір бөлігін қайтаратын
тәртібі бар. ҚҚС берілген фирманың экспорт өніміне кеткен нақты шығындарды
есептей отырып осы соманы дұрыс анықтауға мүмкіндік береді. Импорт кезінде
ҚҚС протекционистік саясаттың құралы ретінде кеңінен қолданылады. Осыдан,
ҚҚС сыртқы экономикалық байланыстарды реттейтін тәсіл ретінде қолдана
алады.
-әр түрлі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.