Ұйым сипаттамасы және табыстар есебі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҰЙЫМ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ТАБЫСТАР ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.1 Табыстар түсінігі, танылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Ұйымның есеп саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.3 Ұйымның технико . экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2 ТАБЫСТЫЛЫҚТЫ ҚҰРАСТЫРУШЫ ЭЛЕМЕНТТЕР ЕСЕБІ ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ НӘТИЖЕНІ АНЫҚТАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.1 Табыстар есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.2 Шығыстар есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.3 «ӨЭМ» ұйымының табыстары мен шығыстарының есебі ... ... ... ... ... ..42
3 «ӨЭМ» СІРЕКТЕСТІГІНІҢ ТАБЫСТЫЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАЛДАУ ЖӘНЕ ОНЫ АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
3.1 Абсолютті табыстылықтың көрсетіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.2 Қатысты табыстылықтың көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
3.3 Табыстылықты арттыру жолдарын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..77
ГЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..79
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...80
ҚОСЫМША БЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81
1 ҰЙЫМ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ТАБЫСТАР ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.1 Табыстар түсінігі, танылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Ұйымның есеп саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.3 Ұйымның технико . экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2 ТАБЫСТЫЛЫҚТЫ ҚҰРАСТЫРУШЫ ЭЛЕМЕНТТЕР ЕСЕБІ ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ НӘТИЖЕНІ АНЫҚТАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.1 Табыстар есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.2 Шығыстар есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.3 «ӨЭМ» ұйымының табыстары мен шығыстарының есебі ... ... ... ... ... ..42
3 «ӨЭМ» СІРЕКТЕСТІГІНІҢ ТАБЫСТЫЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАЛДАУ ЖӘНЕ ОНЫ АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
3.1 Абсолютті табыстылықтың көрсетіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.2 Қатысты табыстылықтың көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
3.3 Табыстылықты арттыру жолдарын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..77
ГЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..79
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...80
ҚОСЫМША БЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81
Нарықтық қатынас жағдайында экономикалық қызметтің ортасы – бүкіл экономиканың негізі болып келетін ұйымға аударылды. Нарықтық қатынасқа көшу, жекешелендіру үрдісі, экономиканы басқару құрылымының өзгеруі салалық министрліктердің жойылуы және осыған қатысты бақылау жүйесі ұйымының тәуелсіз өркендеуіне, дамуына үлкен септігін тигізді. Нарықтық жағдайда және нақты бәсекелестікте мемлекеттік органдардың, ұйымның қаржылық жағдайына араласуы шектеулі болып келеді. Ұйымның шаруашылық субъект ретінде статусының күшеюі, ұйымға көптеген қаржылық және өндірістік сұрақтарды өздігінен шешуге мүмкіндік береді. Бұл мәселелерді шешу көбінесе бухгалтерлік есеп пен экономикалық ақпарат негізінде құрылған. Ол міндетті түрде нақты, шынайы болу қажет. Осы ақпарат капитал нарығының жұмысының тиімділігін арттырып, қолданған экономикалық шешімдердің нәтижелерін болжауға мүмкіндік береді. Бухгалтерлік есептің жақсы жүргізілуінің яғни материалдарды ұқыпты жұмсалуы, өндіріс қалдықтарын азайту, ысырапты жою, өзінің өндіріп (дайындап,жасап) шығаратын өнімін халықаралық рыноктағы бәсекелестікке жарамды етіп шығару, өндірісін ұлғайту, өндіретін өнімнің өзіндік құнын төмендетудің негізгі, түпкі мақсаты – табыс табу болып келеді. Нарықтық экономика жағдайында тек нарықтық сұраныстарын нақты және дұрыс анықтап, сұранысқа сай өнімді шығара алатын ұйым ғана жетістікке яғни табысқа жетеді.
Әрбір ұйым өзінің ісі үшін өзі жауап беріп, өзі болашақ даму жөнінде шешім қабылдайды. Ал нарықтық экономикада кім экономикалық қызметтің негізгі мәселелерін шеше отырып, максималды көлемде табыс алу мақсатында өзіндегі ресурстарды тиімді қолданған ғана нарықтық экономика жағдайларында өз қызметін жалғастыра алады.
Нарықтық қатынастар жағдайында әрбір шаруашылық субъектінің яғни ұйымның негізгі мақсаты – пайда табу болып келеді. Сонымен бүкіл дүние жүзінде әрбір ұйымның қызметінің негізгі көрсеткіші – табыс болып есептеледі. Сәйкесінше ұйымның осы көрсеткіш негізінде өндіріс көлемін ұлғайту немесе азайту жөніндегі, осы өнімнің не қызметтің халыққа керектігі жөніндегі шешім қабылданады. Үлкен көлемде табыс алғанда, тек ұйым ғана емес, сонымен қатар халық, бүкіл мемлекет байып, дамиды.
Мемлекеттің экономикасы нарық шаруашылығы негізіне көшу негізінде табыстың көп аспектілі мағынасы күшейе түседі. Ұйымның акционерлік, жалдық, жеке және тағы басқа меншік түрі қаржылық тәуелсіздікті алғаннан кейін, бюджетке салықты және тағы басқа міндетті төлемдерді төлегеннен кейін қалған табысты қандай мақсаттарға және қандай көлемде жұмсау жөнінде шешімді өзі шешуге құқылы. Қазіргі жағдайларда табыс тұтынуға емес, ұйымның экономикалық өсімі мен бәсекелестікті қамтамасыз ететін инвестициялық, инновациялық мақсаттарға жұмсалады.
Әрбір ұйым өзінің ісі үшін өзі жауап беріп, өзі болашақ даму жөнінде шешім қабылдайды. Ал нарықтық экономикада кім экономикалық қызметтің негізгі мәселелерін шеше отырып, максималды көлемде табыс алу мақсатында өзіндегі ресурстарды тиімді қолданған ғана нарықтық экономика жағдайларында өз қызметін жалғастыра алады.
Нарықтық қатынастар жағдайында әрбір шаруашылық субъектінің яғни ұйымның негізгі мақсаты – пайда табу болып келеді. Сонымен бүкіл дүние жүзінде әрбір ұйымның қызметінің негізгі көрсеткіші – табыс болып есептеледі. Сәйкесінше ұйымның осы көрсеткіш негізінде өндіріс көлемін ұлғайту немесе азайту жөніндегі, осы өнімнің не қызметтің халыққа керектігі жөніндегі шешім қабылданады. Үлкен көлемде табыс алғанда, тек ұйым ғана емес, сонымен қатар халық, бүкіл мемлекет байып, дамиды.
Мемлекеттің экономикасы нарық шаруашылығы негізіне көшу негізінде табыстың көп аспектілі мағынасы күшейе түседі. Ұйымның акционерлік, жалдық, жеке және тағы басқа меншік түрі қаржылық тәуелсіздікті алғаннан кейін, бюджетке салықты және тағы басқа міндетті төлемдерді төлегеннен кейін қалған табысты қандай мақсаттарға және қандай көлемде жұмсау жөнінде шешімді өзі шешуге құқылы. Қазіргі жағдайларда табыс тұтынуға емес, ұйымның экономикалық өсімі мен бәсекелестікті қамтамасыз ететін инвестициялық, инновациялық мақсаттарға жұмсалады.
1. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі, алматы, 2007ж.
2. « Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» 2007-жылдың 28-ші ақпандағы Қазақстан Республикасының Заңы
3. Қазақстан Республикасының « Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Салық кодексі (01.01.2008 жылға өзгерістер мен толықтырулар)
4. «Типтік шоттар жоспары:шоттар коррепонденциясын құрастыру жөнінде әдістемелік нұсқаулар» Алматы, 2007ж.
5. Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары, алматы, 2006ж.
6. Ұлттық қаржылық есептілік стандарттары, Алматы, 2007ж.
7. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау / Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001 ж.
8. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа. - М.: ИНФРАМ, 1995.
9. «Финансовый учёт и отчетность в соотоветствии с МСФО» Тулешова Г.А. Алматы-2000
10. Кеулімжаев К.К. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері. Алматы, 2006ж.
11. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп» Радостовец В.К, Габдуллин Т.Ғ. Радостовец В.В. Шмидт О.И.., Қазақстан-орталық аудиті тәуелсіз аудиторлық компаниясы. Алматы – 2003
12. «Аудит и анализ финансовой отчетности» Дюсембаев К.Ш. Егембердиев С.К., Дюсембаев З.К., Алматы 1998. Қаржы-қаражат.
13. «Анализ хозяйственной деятельности предприятия » Ковалев В.В. Волкова О.Н., Москва, Сервис. 2000 жылы
14. «Бухгалтерлік есеп» Баймуханова Алматы- 2005
15. «Бухгалтерский учет в организациях» Козлова Г.Н., Москва,2006
16. Бернстайн Л.А. Анализ финансовой отчетнсоти: теория, практика интерпретация:Пер. с англ. М.:2001.-624с.
17. «Қаржылық есеп» Рахимбекова Алматы-2005
18. Назарова В.Л. Шаруашылық субъектілеріндегі бухгалтерлік есеп. Алматы, 2005ж
19. Сейдахметова Ф.С. Қазіргі замандағы бухгалтерлік есеп. Алматы, 2008.-500б.
20. Б. Нидлз, Х.Андерсон, Д. Колдуэлл Принципы бухгалтерского учета.М.:Финансы и статистика,2002.-496с.
21. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятий АПК:учебник.Минск:Новое знание,2004.-736с.
22. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансовой отчетности. Алматы:Экономика, 2009.
2. « Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» 2007-жылдың 28-ші ақпандағы Қазақстан Республикасының Заңы
3. Қазақстан Республикасының « Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Салық кодексі (01.01.2008 жылға өзгерістер мен толықтырулар)
4. «Типтік шоттар жоспары:шоттар коррепонденциясын құрастыру жөнінде әдістемелік нұсқаулар» Алматы, 2007ж.
5. Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары, алматы, 2006ж.
6. Ұлттық қаржылық есептілік стандарттары, Алматы, 2007ж.
7. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау / Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001 ж.
8. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа. - М.: ИНФРАМ, 1995.
9. «Финансовый учёт и отчетность в соотоветствии с МСФО» Тулешова Г.А. Алматы-2000
10. Кеулімжаев К.К. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері. Алматы, 2006ж.
11. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп» Радостовец В.К, Габдуллин Т.Ғ. Радостовец В.В. Шмидт О.И.., Қазақстан-орталық аудиті тәуелсіз аудиторлық компаниясы. Алматы – 2003
12. «Аудит и анализ финансовой отчетности» Дюсембаев К.Ш. Егембердиев С.К., Дюсембаев З.К., Алматы 1998. Қаржы-қаражат.
13. «Анализ хозяйственной деятельности предприятия » Ковалев В.В. Волкова О.Н., Москва, Сервис. 2000 жылы
14. «Бухгалтерлік есеп» Баймуханова Алматы- 2005
15. «Бухгалтерский учет в организациях» Козлова Г.Н., Москва,2006
16. Бернстайн Л.А. Анализ финансовой отчетнсоти: теория, практика интерпретация:Пер. с англ. М.:2001.-624с.
17. «Қаржылық есеп» Рахимбекова Алматы-2005
18. Назарова В.Л. Шаруашылық субъектілеріндегі бухгалтерлік есеп. Алматы, 2005ж
19. Сейдахметова Ф.С. Қазіргі замандағы бухгалтерлік есеп. Алматы, 2008.-500б.
20. Б. Нидлз, Х.Андерсон, Д. Колдуэлл Принципы бухгалтерского учета.М.:Финансы и статистика,2002.-496с.
21. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятий АПК:учебник.Минск:Новое знание,2004.-736с.
22. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансовой отчетности. Алматы:Экономика, 2009.
Мазмұны:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҰЙЫМ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ТАБЫСТАР ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1. Табыстар түсінігі,
танылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .7
2. Ұйымның есеп
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .13
3. Ұйымның технико – экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2. ТАБЫСТЫЛЫҚТЫ ҚҰРАСТЫРУШЫ ЭЛЕМЕНТТЕР ЕСЕБІ ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ НӘТИЖЕНІ
АНЫҚТАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 7
1. Табыстар
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 27
2. Шығыстар
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 35
3. ӨЭМ ұйымының табыстары мен шығыстарының
есебі ... ... ... ... ... ..42
3. ӨЭМ СІРЕКТЕСТІГІНІҢ ТАБЫСТЫЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАЛДАУ ЖӘНЕ ОНЫ АРТТЫРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
1. Абсолютті табыстылықтың көрсетіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... .47
2. Қатысты табыстылықтың көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ..58
3. Табыстылықты арттыру жолдарын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...73
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
ГЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..80
ҚОСЫМША
БЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...81
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынас жағдайында экономикалық қызметтің ортасы – бүкіл
экономиканың негізі болып келетін ұйымға аударылды. Нарықтық қатынасқа
көшу, жекешелендіру үрдісі, экономиканы басқару құрылымының өзгеруі салалық
министрліктердің жойылуы және осыған қатысты бақылау жүйесі ұйымының
тәуелсіз өркендеуіне, дамуына үлкен септігін тигізді. Нарықтық жағдайда
және нақты бәсекелестікте мемлекеттік органдардың, ұйымның қаржылық
жағдайына араласуы шектеулі болып келеді. Ұйымның шаруашылық субъект
ретінде статусының күшеюі, ұйымға көптеген қаржылық және өндірістік
сұрақтарды өздігінен шешуге мүмкіндік береді. Бұл мәселелерді шешу көбінесе
бухгалтерлік есеп пен экономикалық ақпарат негізінде құрылған. Ол міндетті
түрде нақты, шынайы болу қажет. Осы ақпарат капитал нарығының жұмысының
тиімділігін арттырып, қолданған экономикалық шешімдердің нәтижелерін
болжауға мүмкіндік береді. Бухгалтерлік есептің жақсы жүргізілуінің яғни
материалдарды ұқыпты жұмсалуы, өндіріс қалдықтарын азайту, ысырапты жою,
өзінің өндіріп (дайындап,жасап) шығаратын өнімін халықаралық рыноктағы
бәсекелестікке жарамды етіп шығару, өндірісін ұлғайту, өндіретін өнімнің
өзіндік құнын төмендетудің негізгі, түпкі мақсаты – табыс табу болып
келеді. Нарықтық экономика жағдайында тек нарықтық сұраныстарын нақты және
дұрыс анықтап, сұранысқа сай өнімді шығара алатын ұйым ғана жетістікке
яғни табысқа жетеді.
Әрбір ұйым өзінің ісі үшін өзі жауап беріп, өзі болашақ даму жөнінде
шешім қабылдайды. Ал нарықтық экономикада кім экономикалық қызметтің
негізгі мәселелерін шеше отырып, максималды көлемде табыс алу мақсатында
өзіндегі ресурстарды тиімді қолданған ғана нарықтық экономика жағдайларында
өз қызметін жалғастыра алады.
Нарықтық қатынастар жағдайында әрбір шаруашылық субъектінің яғни
ұйымның негізгі мақсаты – пайда табу болып келеді. Сонымен бүкіл дүние
жүзінде әрбір ұйымның қызметінің негізгі көрсеткіші – табыс болып
есептеледі. Сәйкесінше ұйымның осы көрсеткіш негізінде өндіріс көлемін
ұлғайту немесе азайту жөніндегі, осы өнімнің не қызметтің халыққа керектігі
жөніндегі шешім қабылданады. Үлкен көлемде табыс алғанда, тек ұйым ғана
емес, сонымен қатар халық, бүкіл мемлекет байып, дамиды.
Мемлекеттің экономикасы нарық шаруашылығы негізіне көшу негізінде
табыстың көп аспектілі мағынасы күшейе түседі. Ұйымның акционерлік, жалдық,
жеке және тағы басқа меншік түрі қаржылық тәуелсіздікті алғаннан кейін,
бюджетке салықты және тағы басқа міндетті төлемдерді төлегеннен кейін
қалған табысты қандай мақсаттарға және қандай көлемде жұмсау жөнінде
шешімді өзі шешуге құқылы. Қазіргі жағдайларда табыс тұтынуға емес, ұйымның
экономикалық өсімі мен бәсекелестікті қамтамасыз ететін инвестициялық,
инновациялық мақсаттарға жұмсалады.
Табыстың көлемі ұйымның қаржылық, өндірістік, шаруашлық, қамтамасыз
ету қызметіне тәуелді. Сондықтан жаңа жағдайларда, ұйымның өндірістік
экономикадан нарықтық экономикаға көшуінің тиімділігін бағалаудың ең
маңызды көрсеткіші яғни шаруашылықтың тиімділігін жалпылайтын сапалы
көрсеткіш – табыс болып келеді.
Табыс – бүкіл ұйымның өндірістік-шаруашылық қызметін сипаттайтын яғни
ұйымның экономикалық даму негізін құрайтын қаржылық нәтиже. Табыстың өсуі –
ұйым қызметін өзін қаржыландыру негізін қалап, өндірісті ұлғайту негізін
қалап, өндірісті ұлғайту негізін қалыптастырады.
Шетелдік арнаулы әдебиеттерде "табыстар" ұғымы келесідей түрде
анықталады: "Табыстар дегеніміз - қаржының келуі немесе активтер құнының
өсуі, не болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық
пайданың ұлғаюы болып табылады, бүл акционерлер салымдарының есебінен
өсуден басқа жағдайдағы капиталдың өсуіне әкеледі". Ықшамдалған түрде бүл
түсінік 2007 жылы 28 ақпандағы "Бухгалтерлік есеп туралы" заң күші бар ҚР
Президентінің 243 Жарлығында анықталған. Жарлықтың 13-бабында былай
делінген: "Табыстар – бұл есептік кезеңдегі активтердің ұлғаюы немесе
міндеттемелердің азаюы". Белгілі бір шығындар шығармай әдетте қажетті
табыстарды алу мүмкін емес. Өз кезегінде, табыс алмай кәсіпорынның дамуын
жүзеге асыру және әлеуметтік мәселелерді шешу мүмкін емес.[2]
Табыс табу басқару жұмыстарының тиімділігіне, өндірісті нақты
ұйымдастыруға, ресурстарды үнемдеу саясатының жүргізілуіне одан ары тәуелді
бола бастады.
Сонымен кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің
экономикалық пайдалылығы табыс табумен анықталатыны белгілі. Кәсіпорынның
табыстылығы абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштермен сипатталады.
Табыстылықтың абсолютті көрсеткіші – бұл табыстар немесе пайдалардың
сомасы. Табыстылықтың көрсеткіштер жүйесі ең алдымен қаржылық нәтижелердің
абсолютті көрсеткіштерінен тұрады, олар: өнімді (жұмыс, қызметті) өткізуден
алынатын табыс; жалпы табыс; негізгі қызметтен алынатын табыс; салық
салынғанға дейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; салық салынғаннан
кейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; төтенше жағдайлардан алынған
табыс; кәсіпорын қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі болып табылатын таза
табыс.
Табыс жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанды және
затқа айналған еңбектің өнімділігін көрсетеді. Оны кейбір экономистер
экономикалық тиімділік көрсеткіштері қатарына жатқызса, енді біреулері оны
кәсіпорын жұмысының тиімділігіне жатқызады. Біздің ойымызша, алғашқылардың
айтқаны дұрыс, өйткені табыстың абсолютті сомасы салынған қаржылардың
қайтарымдылығы туралы болжауға мүмкіндік бермейді.
Нарық жағдайында табыстың ролі айтарлықтай артты. Өзіміз білетіндей
жоспарлы-директивті экономика жағдайында оның ролі төмендетілген болатын.
Табыс (пайда) табу кез келген кәсіпорынның мақсатты функциясы (қызметі)
ретінде төмендетілді. Нарықтық экономикаға көшумен табыс (пайда) оның, яғни
кәсіпорынның қозғаушы күшіне айналды. Тек табыс қана өзара байланысқан үш
мәселенің шешімін анықтайды: нені, қалай және кім үшін өндіру керек? Табыс
табу кез келген кәсіпорынның қызмет етуінің мақсаты болып қалыптасты, ал
нарықтық экономика кәсіпорынның негізгі өндірістік және әлеуметтік дамуының
көзі болып табылады. Бұл принцип өнімді өндірудегі шығындардың толық
ақталуын және кәсіпорынның ендірістік-техникалық базасының кеңеюіне
негізделеді. Бұл әр кәсіпорын өзінің ағымдағы және күрделі шығындарын
өзінің меншікті қаржы көздерінен жабатындығын білдіреді. Уақытша қаржы
тапшылығы кезінде, оларға деген қажеттілік, егер бүл ағымдағы шығындар
болса, олар банктің қысқа мерзімді ссудаларымен және коммерциялық
несиелерімен, сонымен қатар капитал салымдары банктің ұзақ мерзімдік
несиелерімен жабылуы мүмкін.
Табыс есебінен, сондай-ақ кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер мен
басқа да кәсіпорындар, ұйым-дар алдындағы міндеттемелері орындалады.
Сонымен, табыс кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызме-тін бағалаудағы
негізгі көрсеткіші болып табылады.
Табыстың өсу есебінен бюджет алдында, банктер және тағы басқа
ұйымдардың алдындағы ұйым өзінің міндеттерін орындайды. Осының негізінде
табыс ұйымның өндірістік және қаржылық қызметін бағалауда өте маңызды болып
келеді. Талдау объектісі ретінде АҚ Бұрғылау Өңдеу (БӨ) ҚазМұнайГаз
ӨзенМұнайГаз филиалы ЖШС ӨЭМ компаниясы алынды. Оның негізгі қызметі
мұнайды бұрғылау және өндеу, мұнай – газ өңдіру скважиналарын жөңдеу және
іске қосуға қажетті құрал жабдықтарды жасау, энергиямен қамтамасыз ету және
жабдықтаумен айналысу болып табылады.
Жұмыстың теориялық бөлімі табыстар есебінің теориялық сұрақтарын ашуға
негізделген. Бұл бөлім өзіне табыстың түсінігі, танылуы, бухгалтер қаржылық
нәтиже қалыптастырудың әр түрлі әдістерін білуді, кәсіпорында қабылданған
қаржылық стратегияны іс жүзіне асыруды камтамасыз ететін есеп саясаты,
ұйымның технико – экономикалық сипаттамасын ұйымның балансы бойынша талдау
туралы ақпараттарды біріктіреді.
Жұмыстың тәжірибелік бөлігі ЖШС Өзен Энергия Мұнай компаниясының
табыстылығын талдауға және оның нәтижелері бойынша қорытынды жасауға,
сонымен қатар кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту бойынша іс-шаралар
ұсынуға негізделген.
Табыс – өндірістің тиімділігін шығарылған өнімнің көлемі мен
сапасын, еңбек өнімділігі жағдайын, өзіндік құн деңгейін толық көрсететін
көрсеткіш болып есептеледі.
Осы дипломдық жұмыстың мақсаты – табыстылық элементтерінің есебі
мен табыстылық көрсеткіштерін талдаудың теориялық және тәжірибелік
аспектілерін зерттеу. Осының негізінде алдымызға келесі міндеттерді қоямыз:
1. Табыстылық элементтері табыстар мен шығыстар түсінігі, танылуын
қарастыру;
2. Есеп саясатының ашылуы, саясатта табыстар есебінің қаралуы;
3. Негізгі табыс: ұйымның өнімді сатумен байланысты есебі;
4. Қызмет көрсетумен байланысты табыстар есебі;
5. Шығыстар есебінің жүргізілуі;
6. Абсолютті және қатысты табыстылық көрсеткіштерін талдау;
7. Ұйымның табыстылығын арттыру жодларын қарастыру.
Жұмысты орындау барысында Қазақстан Республикасының заң актілері,
отандық және шет елдің авторларының оқулықтары, оқу құралдары және “Өзен
Энергия Мұнай” ЖШС-і компаниясының қаржылық есептілігі пайдаланылды.
1 ҰЙЫМ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ТАБЫСТАР ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Табыстар түсінігі, танылуы
Табыс дегеніміз – ұйымның әдеттегі қызметінің нәтижесінде жеке меншік
капиталдың жеке меншіктердің есебінен капиталдың өсуін айтамыз.
Қаржы есептілігін дайындау және таныстыру принциптерінде акционерлердің
салымдарымен қатысы жоқ капиталдың көбеюіне әкеліп соқтырған есепті
кезеңінің ішінде активтердің көбеюі немесе міндеттемелердің азаюы нысанында
табыс экономикалық пайданың ұлғаюы ретінде танылады. Табысқа компанияның
табысы да, басқа табыстар да кіреді. Компанияның табысы – олар қызметтің
әдеттегі түрлерінен келіп түскен қаражаттың түсуі, олар әр түрлі аталады,
оның ішінде сату, сыйақы, пайыздар, дивидендтер және лицензиялық төлемдер.
Табысты есепке алу кезіндегі басты мәселе оны тану кезеңін анықтаудан
тұрады. Табыс компанияның сенімді түрде өлшенетін болашақ пайданы алу
мүмкіндігі болған жағдайда танылады.
Табыс келесі операциялар және жағдайлардан пайда болады:
➢ тауарларды сатудан;
➢ қызметтерді көрсетулерден;
➢ пайыз, лицензияланған төлемдер және дивидендтер әкелетін
компания активтерін басқа жақтарымен пайдаланудан.
Табысқа сонымен қатар ұйымның әдеттегі дайын өнімдерді сатудан түсетін
(тауар, қызмет көрсетуден) пайда кіреді. Дайын өнімдерді сатудан түсетін
табыс дегеніміз ( тауар, жұмыс, қызмет көрсету) – акционерлердің үлесі
есебінен капиталдың өсуін яғни ұйымның жұмыс істеп тұрған кездегі
экономикалық тиімділіктен түскен пайда.
Табыс бухгалтерлік есептілікте мойындалып, қаржылық есептілікте есептеу
қағидасына сүйеніп көрсетіледі. Тауарды сатудан түскен табыс 11 – 14
бухгалтерлік есептің № 18 стандарты орындалған кезде мойындалады.
Табысты танудың талаптары, тауарды сатудан түскен табыс табыс және
шығыс туралы есеп беруде көрсетіледі, тек қана төмендегі мойындаудың
шарттарын қанағаттандырғанда ғана:
➢ өндіріс сатып алушыға тауардың жеке меншіктілігімен байланысты
айтарлықтай тәуекелге баруға итермелесе; өндіріс тауардың
жекеменшілігіне құқығына қатысы жоқ, сатылған товарды бақылауға
қатыспаса;
➢ табыстың ақшасы сенімді түрде бағаланса;
➢ операциямен байланысты келген немесе болады деп күтілген шығын
сенімді түрде бағаланса;
Халықаралық стандартта қаржылық есеп беруде заңдық форманың үстінен
қарайтын экономикалық мазмұндағы үстемдік принціпі бар екенін ескере
отырып, табысты танудың шартын келісіп алу керек.[5]
Басқа да табысқа басқа баптар бейнелейтін ұйымның жұмыс істеу кезіндегі
табыстың анықтамасына сай пайда кіреді.
Әдеттегі қызметке – ұйымның бизнесінің құрамдас бөлігі, ұйымның
жұмысымен байланысты оның жалғасы болып табылатын және соған тікелей
қатынасы бар қызметкерлер кіреді.
Табыс деп мынандай жағдайда танылады, егер активі ұлғайып немесе
міндеттеме азайса. Мысалы, тауарды сату кезеңінде, қызмет көрсету кезінде
қарызды төлеуден бас тартқан жағдайда активтердің таза көбеюі.
Жобаланған операциялар бойынша табыс пен шығын нетто негізге әсерін
тигізеді (мысалы мемлекеттік сатып алу және мемлекеттік шығынды толтыру
жұмыстарының шығындары).
Егерде ұйым алдағы уақытта қанша табыс түсіретініне анық көзі жетіп
тұрған жағдайда, ол сатудан түсетін табыс деп танылады.
Табыс келісім – шарт аяқталу кезеңіне байланысты экономикалық жағынан
тиімді болып, бағаланған жағдайда табыс деп есептелінеді. Келісім – шарттың
кезеңдерінің аяқталуы әр түрлі әдістермен анықталаныды:
➢ Белгілеген күн бойынша есеп беру қызмет көрсету бағасы келісім –
шарт бойынша көрсетілген қызметтің жалпы көлемі пайызбен
көрсетіледі.
➢ Белгіленген күн бойынша берілген есеп беру қызметінің келісім –
шарт бойынша көрсетілген жалпы жұмыс көлеміне пайыздың дұрыс
көрсетілсе;
➢ Көрсетілген қызметтің яғни орындалған жұмыстың талдауы.
Есеп беру мерзімінде қызмет көрсетудің сансыз көп түрі көрсетілсе,
келісім – шарттың аяқталуына әсер еткен бір әдіс анықталмаған жағдайда,
сызықтық бір әдіс есебінде табыс деп танылады.
Егер қызмет көрсету келісім – шарт нәтижесінде сенімді түрде
бағаланбаса, сонымен қатар, шыққан шығынның жабылмайтынына сенімсіз болған
жағдайда табыс жоқ, ал жұмсалған шығын шығын ретінде танылады.
Осындай жолмен шыққан шығын жабылмаған өндірістік тапсырыстар деп
есептелінеді.
Келісім – шарт сенімді түрде бағалануы мүмкін, егер төмендегідей
шарттар орындалса:
1. Табыстан түскен ақшаның бағасы сенімді түрде бағаланса;
2. Келісім – шарттан түскен экономикалық табыс ұйымға түсуі мүмкін болған
жағдайда;
Егер келісім – шарттың нәтижесі бағаланбай, бірақ ұйымның шығыны толық
өтелмейтініне көзі жетіп тұрған жағдайда, сол шығынды жапқан пайданың
көлеміндей табыс болды деп есептелінеді.
Басқа да табыстар табыс деп мына төмендегідей жағдайда танылады:
❖ Келісіммен байланысты экономикалық пайда ұйымға түсу мүмкіндігі
болған жағдайда;
❖ Табыстың ақшасы сенімді түрде бағаланған кезде;
Келісім – шарт бойынша жалға беруден түскен табысты тану (беруден) –
табыстың үнемі кезеңдік нормасына әсерін тигізетін жалға берушінің әлі өтеп
болмаған таза инвестицияның қаржылық жалға берушінің қатынасымен
айқындалады.[1]
Операциялық жалға беруден түскен табыс бүкіл жалға берген мерзімде
біркелкі негізде табыстың құрамына әсерін тигізуі тиіс.
Басқа да табысты тану базасы:
➢ Қызмет көрсетуден түскен табыс мынандай жағдайда табыс деп
мойындалады: Келісім – шарттың мазмұнына сәйкес аудару әдісі
арқылы төленген лицензиялық төлемдер.
➢ Айыппұл, өсімпұл, келісім – шарт бұзылған жағдайда, сонымен
қатар шығынды өндіру жөніндегі есеп беру кезеңіндегі ұйымға шығын
келтіріп, сол шығынды өндіру жөнінде немесе қарыз деп сот шешімі
шығарған жағдайда;
➢ Кредиторлық және депоненттік қарыздың ақшасы, заң бойынша
белгіленген уақыт әлдеқашан өтіп кетсе, егер қарызды қайтару
уақыты әлдеқашан – өтіп кетсе, егер қарыз белгіленген уақыттан
бұрын есептен шығарылған болса, бұндай қарызды есептен шығаруға
қабылданған шешім табысқа әсерін тигізген жағдайда, (басшылық
бұйрығы негізінде);
➢ Алдыңғы есеп беру езеңінде жұмысшылардың өз еркімен шығынды
толтыру жөніндегі өтінішінің көрсетілген уақытына немесе шығында
өндіру жөніндегі соттың шешімінің белгіленген уақытына
байланысты;
➢ Тағы да осындай жайттардың белгілі болуы;
Қаржылық табыстарды тану базасы;
− Пайыздық мөлшердің тиімді әдісін пайдалана отырып, ақшалай
марапаттау және басқа да қаржылық табыс ретінде танылады;
− Хабарландыру берген уақыт аралығы акционерлердің жылдық жиналысын
бекіту – дивиденд болып табылады. Дивидендтің үлестік қатысуы
консолидировалық есептеленетін үлестік қатынасын есептемегенде.
Төленбеген пайыздар және дивиденттер қаржылық құралдарды
пайдаланбас бұрын есептелінеді, келесі пайыздарды алу төмендегідей
екі кезеңге бөлінеді:
1) Алдыңғы пайыздар және дивиденттер алдыңғы қаржылық құралдар
иесіне;
2) Көрсетілген қаржылық иеленген уақыт ішіндегі пайыздар мен
дивиденттер.
Осыларды алуға кеткен уақыт қаржылық инвестицияның құнына басталады.
Алғаннан кейінгі бір бөлігі ғана табыс ретінде танылады.
Сатудан түскен табыс алынған немесе алынуға тиіс заттың әділ бағасымен
өлшенуге тиіс. Сатудан түскен табыс ұйым мен сатушының немесе активті
пайдаланушының арасындағы келісім – шартпен ұйымның берген жеңілдіктерін
ескере отырып анықталады.
Егер ақша немесе оның эквиваленті 1 жылға дейін қалдырылса, оны қалпына
келтірудің әділ бағасы күткендегідей аз болуы мүмкін. Мысалы, ұйым сатып
алушыға пайызсыз қарыз бергенде, немесе одан вексель алғанда, нарықтың
бағасынан төмен пайызбен бергенде, бұндай жағдайда оның қайтарылуы
нарықтық қойылымның пайызының көмегімен дисконттау арқылы анықталады.
Табыстар бөлімі табыстарды есепке алу үшін қажет. Бұл бөлім келесі
бөлімдерден тұрады:
6000 – сатылған өнім мен көрсетілген қызметтен түскен табыс;
6200 – тағы басқа табыстар;
6300 – үлес әдісі бойынша ұйымның табыс үлесі.
Есепті кезең соңында бұл бөлім шоттары 5610 есепті кезең пайдасы
немесе зияны атты шотымен жабылады. Халықаралық бухгалтерлік стандарттарға
сәйкес табыс – капиталдың ұлғаюына алып келетін, активтердің өсуіне немесе
міндеттемелердін азаюы түріндегі есепті кезең ішіндегі экономикалық
пайданың ұлғаюы. Субъектінің негізгі немесе негізгі емес қызметтен алынған
табыс оның біріккен табысын құрайды.[4]
Тауарды сатудан, қызмет көрсетуден табыс субъектілер арасындағы келісім
– шарттағы сату бағасы бойынша анықталады. Табыс халықаралық стандарттарға
сәйкес 2 түрге бөлінеді: қарапайым және басқа да табыстар.
Қызметтің қарапайым түрлерінен түскен табысқа өнім мен тауарды сатудан
түскен ақша және жұмыстың орындалуы мен қызмет көрсетуден түскен ақша
жатады.
Ұйымдарда, қызмет көрсетуіне уақытша пайдалануға берілген төлемақы
(уақытша иелік ету және пайдалану) осы қызмет түрінен (жалға беру ақысы)
түсетін ақша жатады.
Ұйымдардың қызметіне басқа ұйымдардың жарғылық капиталына қатысу және
осы қызметке байланысты түскен ақша кіреді.
Ұйымның уақытша пайдалану үшін төленген төлемақы, патенттің
өнертапқыштығының, өндірісті үлгілер және меншіктің басқа түрлерінен, басқа
мекемелердің жарғылық капиталына қатысқанда, бұл ұйымның қызметіне қатысы
жоқ болса, операциялық кіріске жатады.
Бұдан түскен ақша бухгалтерлік есепке кіреді егер ақшалай түсетін қаржы
дебиторлық қарыздың көлеміндей болса.
Егер түскен қаржы түсуге тиіс қаржының бір бөлігі ғана болса, онда
бухгалтерлердің есебіне дебиторлық қарыз ретінде кіреді (қарыздың
жабылмаған бір бөлігі ретінде).
Түсуге тиісті қаржының көлемі және дебиторлық қарыздың көлемі ұйым мен
сатып алушының (тапсырыс берушінің) немесе ұйым белсенділерін пайдалану
арасындағы келісім – шартпен анықталады. Егер бағасы келісім – шартта
қаралмаған болса, онда түскен қаржы дебиторлық қарыздың бағасын әдетте ұйым
салыстырмалы жағдайларда аналогтық өнімдер (тауар, қызмет көрсету, жұмыс)
бойынша немесе аналогтық белсенділердің уақытша пайдаланғанын көрсету
арқылы анықталады.
Тауар мен өнімді сату кезеңінде коммерциялық кредит жағдайында қызмет
көрсетілсе, түрі одан түскен қаржы бухгалтерлік есепке толық дебиторлық
қарыз ретінде кіреді. Келісім – шарттарға сәйкес ақша құралдармен
өтелмейтін табыстар көлемі мен дебиторлық қарыздар бухгалтерлік есепте
ұйыммен қабылданған немесе қабылданатын тауарлардың (құндылықтардың) құны
бойынша бағаланады. Ұйым қабылданған немесе қабылдануға тиіс тауар құнын
салыстырмалы жағдайда ұқсас тауарлар (құндылықтар) бағасына сәйкес
анықталады. Ұйым қабылданған тауарлардың (құндылықтардың) құнын анықтай
алмаған жағдайда, табыс көлемі мен дебиторлық қарыз көлемі ұйымға берілуі
тиіс немесе берілген тауар, өнім құнымен бағаланады.
Келісім – шартқа сәйкес міндеттемелер өзгергенде табыс көлемі мен
дебиторлық қарыз ұйыммен қабылдануы тиіс актив құны бойынша түзетіледі.
Салыстырмалы жағдайда ұйыммен қабылдануы тиіс актив құны ұқсас
активтердің құнын анықтау кезінде қолданатын баға бойынша анықталады.
Барлық түскен табыстар және дебиторлық қарыздар ұйым ұсынған барлық
жеңілдіктерді ескере отырып бағаланады.
Бухгалтерлік есеп ережелеріне сәйкес күмәнді талаптар қорлары пайда
болуынан табыс көлемі өзгерілмейді.
Операциондық табыстар келесілер болып келеді.
➢ ұйымның активтерін уақытша қолданудан түскен табыстар;
➢ өнертапқышқа берілетін патенттерінен, өндірістік үлгілер мен
тағы басқа интеллектуалдық меншік түрлерінен пайда болатын құқық
үшін төлемдер;
➢ тағы басқа ұйымдардың жарғылық капиталына қатысуынан түскен
табыстар (бағалы қағаздар бойынша пайыздар тағы басқа табыстар);
➢ ұйымның ортақ қызметі нәтижесінде түскен табыстар (жай
серіктестік келісімі бойынша);
➢ ұйымның ақша – қаражаттарын қолдану үшін алынған пайыздар және
банк шотында жатқан ұйымның ақша – қаражаттарын банк ұстаған үшін
банкпен берілген пайыздар;
➢ сатудан тыс табыстар;
➢ келісім – шартты бұзған үшін салынатын айыппұлдар, өсімпұлдар;
➢ қайтарымсыз берілген активтер ( сыйға тарту шарты бойынша);
➢ ұйымға келтірілген заладарды өтеу үшін түскен табыстар;
➢ есепті кезең ішінде анықталған өткен жылдар табысы;
➢ арыздану уақыты өтіп кеткен кредиторлық және депоненттік
қарыздар сомасы;
➢ курстық айырмалар;
➢ активті қайта бағалау сомасы;
➢ тағы басқа табыстар.
Төтенше жағдайлардағы түскен табыстарға – шаруашылық қызметтегі
апаттық жағдайлар нәтижесінде пайда болатын табыстар жатады, (өрт,
ұлтсыздану, апаттық жағдайлар) сақтандыру табысы, енді қолдануға келмейтін,
есептен шығаруға тиісті материалдық құндылықтар.
Негізгі құралдар және тағы басқа активтерді сатудан түскен табыстар,
(тауарды сатудан түскен табыс сомасын басқа жарғылық капиталда қатысуынан
түскен табыс сомасы мен ақша қаражаттарды уақытша қолдануға бергеннен
түсен табысты есептемегенде) берілген стандарттың ХҚЕС 16 бөліміне сәйкес
қарастырылады.
Келісім – шарт шарттарын бұзған үшін төленуге тиіс айыппұлдар,
өсімпұлдар және тағы басқа ұйым залалын өтейтін табыстар көлемі
бухгалтерлік есепте сот шешімі бойынша немесе қарыз деп танылған сома
бойынша анықталады. Өтеусіз келіп түскен активтер бухгалтерлі есепте
нарықтық баға бойынша көрсетіледі. Өтеусіз келіп түскен активтің нарықтық
құнын бухгалтерлік есепке қабылданғандағы активтің бұл түріне берілген
баға бойынша анықталады. Бухгалтерлік есепке қабылданған уақытында баға
бойынша ақпарат талдаудан өтізіліп, құжат түрінде бекітілуі қажет.[1]
Арыздану уақыты өтіп еткен кредиторлық қарыз ұйым табысының құрамына
ұйымның бухгалтерлік есетілігінде көрсетілген сома бойынша кірістіріледі.
Активті қайта бағалау сомасы активті қайта бағалау ережелеріне сәйкес
анықталады.
Басқа табыстар ұйымның табыстар және шығыстарға есептілігінде
есептелінеді (бухгалтерлік есепте басқа ережелер тәртібі қабылданған
жағдайда).
Нағыз есептік принцип жалға беру есебі активтерінің төмендегі барлық
түріне қолдануға тиіс, негзгі құралдар нысанында, материалдық емес
активтерде т.б.
Аталмыш есептік принципте, қабылдауға ыңғайлы болу үшін, есептік
принциптер негізгі құрал нысандарын жалға беру үлгісін есептік беру
принципінде қарастыралады.
Жалға беру – бұл келісім – шарт жалға берушінің жалға алушыға төлем
есебінің орнына келісілген уақыт кезеңіндегі активтерді пайдалану құқығы
және төлемдер сериясы құқығын беруі.
Жалға беру негізгі үш типке бөлінеді:
➢ Қаржылық ( қаржыландырылған) жал;
➢ Операциялық ( ағымдағы) жал;
➢ Керісінше жалға беру мен сату( бұл аталмыш мақсатта құжаттар
қарастырылмайды).
Егер жалға алушы күтпеген бағамен актив сатып алу құқығына ие болса,
бұл құқықты пайдалану мүмкін болса, сонымен бірге жалға берудің алғашқы
мезгілінде бұл құқықтың пайдаланатынына аз мөлшердегі жалға беру төлемдері
аз төлемдерден тұратынына, жалға беру мен оның төлемдерінің төлеу уақытына
жататын, алынған аталмыш активтердің пайдалану құқығы қажет болған жағдайда
белгіленген күнгі әділ бағасынан әлдеқайда төмен болады. Жалға берушімен
байланысты жалға берушімен және қарсы жақпен кепілдендірілген немесе кез
келген тәуелсіз үшінші жақпен, қаржылық қатынас жағынан кепілдік бойынша
жауап беретіндей болса, жалға беруші ең аз мөлшердегі төлемдердің ақшасына,
негізгі құралдар қалған құнын қосып есептейді.
Ең аз мөлшердегі жалға есебінен шығарып тастарда шартты жалға беру
төлемі, қызмет көрсету және жалға берушінің шығынын толтыру үшін алынған
салық есепке алынбайды.
Шартты жалға беру төлемі дегеніміз – бұл әлі ақшасы әлі белгіленбеген
және факторлардың ең жақсыларын (мысалы: сату пайызы, пайдалану дәрежесі,
баға индексі, пайыздың нарықтық бағасы) қамтитын жалға беру төлемдерінің
бір бөлігі.
Әлі түспеген қаржылық табыc;
➢ Жал төлемдерінің, жалға берушінің көзқарасы бойынша, оның кез
келген кепілдендірілмеген жойылу құнының қаржылық жалға берудегі
ең аз мөлшердегі қаржылық төлемі;
➢ Пайыздың мөлшер бойынша дисконтталған, жалға беру келісім –
шартында көрсетілген, жоғарыда көрсетілген ақшаның құнын
арасындағы айырмашылық.
Қаржылық (қаржыландырылған) жалға берудегі орналасқан негізгі құрал
объектілері жалға алушының қаржылық есебінде көрініс табуы тиіс. Жалға
алушы қаржылық жалға алынған негізгі құралды активті есебінде және сонымен
бірге міндеттемелер есебінде көрсетуі тиіс.
Операциялық (ағымдағы) жалға беруден түскен табыс жалға берушінің
табыстар мен шығыстар есебінде жалға беру уақытының ішінде табыстар
құрамында біркелкі негізде көрсетілуі керек. Жалға беру келісімдерінің
орындалу үрдісінде жалға берушіде бастапқы тікелей шығындар болуы мүмкін,
жалға беруші оны алдағы уақытының шығындары есбіне капиталдап және қаржылық
табыстарды мойындаудың шығынына пропорционал көшіріп тастау керек. Негізгі
құралдар есебі принциптері, операциялық ( ағымдағы) жалға беру келісімі
бойынша жалға берілген, Негізгі құралдар тарауларында сипаттағандай,
негізгі құрал есебінің жалпы принциптерімен сәйкес келеді.
1.2 Ұйымның есеп саясаты
Есеп саясаты – бұл нормативті актілермен бақыланатын есеп жолдары мен
тәсілдері, бірінші жағынан, кәсіпорын қызметінің ерекшеліктерін ескеретін,
екіншіден, есептің тәжірибелік ережесінің кіріспесі.[19]
Өзіндік түрлі форма, кәсіпкерліктің ерекшеліктері және басқа да
жағдайлар халықаралық тәжірибедегі секілді, субьектіге өз бетінше есептің
мүмкін тәсілі мен нұсқауларын таңдауға мүмкіндік береді. Бұдан “жорамал”
түсінігі батыс елдеріндегі “бухгалтерлік принципке негіз болатын” түсінікке
сәйкес келеді және есепті бастауға, есеп беруді дайындауға белгілі – бір
ережелерде түсіндіреді.
Құрылған есеп саясаты бухгалтерлік есептің түрлі жақтарын игереді,
келесілерді қоса:
1) Методолгиялық (тәсілдік) – яғни, басты ережелер, есеп жүйесінің
жағдайы және тәртіп, заңды нормативтер, мүлікті бағалау
тәсілдері және міндеттемелер, есеп ерекшеліктері және НҚ, ТМҚ,
НА бағалау, НҚ түрлеріне амортизация есептеуге тәсіл таңдауды
негіздеу, табысты есептеу тәсілдері және т.б.
2) Техникалық – есепті жасау формаларын таңдау және жеке жұмыс шот
жоспарын дайындау, есеп регистрін, олардың құрылуы, жүйелік және
техникалық жазбаларды, олардың өзара байланысы, сонымен қатар,
алдын ала, ағымдағы және соңғы бухгалтерлік бақылау жүйесі.
3) Ұйымдық – бухгалтерлік қызметкерлер субьект регламентіне
қажетті құқықты анықтау және бухгалтерлік аппараттар міндетін,
оның құрылымын, міндетті қызметтерінің таралуын және басқа да
сұрақтарын анықтайды. Басқаша айтқанда, есеп саясатының ұйымдық
аспектісінің құрамдық бөлімі есеп персоналының еңбекті бөлу
шекарасын қою болып табылады.
Қазіргі уақытта көптеген ірі және орташа шаруашылық субьектісін мынадай
үш түрге бөледі:[9]
a) Заттық нұсқау, бухгалтерлік есеп мынадай бөлім атауларына сәйкес
ұйымды ескеретін: еңбекақы төлеу; материалды, өндірістік,
қаржылық, төлем және өткізу, жалпы және т.б. Бұндай ағымдық
есепті жүргізуге қолданылады (құжатты алған сәттен бастап, оның
өңделуі, сәйкес есеп регистріне енгізу (кітаптар, ведомостьтер
және т.б.) экономикалық біртектіліктен шыға отырып, бекітілген
шоттар тобы бойынша есеп беруді құруға дейінгі). Бухгалтер нақты
есеп объектісіне жақын болғандықтан, осы нұсқауда ақпаратты
дайындау сапасы жеткілікті жоғары;
ә) функционалды нұсқау әр орын жеке компьютермен жабдықталған және
толығымен қазіргі заман талабына сай есеп ұйымы үшін сипатталады. Ол есеп
ақпараттарын құру технологиялық үрдіс сатысына сәйкес есеп операцияларының
біртектілігі бойынша бір жұмысшы немесе топпен орындалатын белгілі – бір
мамандануды қарастырады. Бұндай нұсқаудың жағымды ерекшелігі бір жұмыстан
екінші жұмысты атқаруға өту кезінде өндірістік операцияға кететін уақыттың
қысқаруы болып табылады.
б) сызықты нұсқау кәсіпорынның құрылымдық бөлімшесі (участкесі,
өндіріс цехы) үшін еңбек бөлінісі анағұрлым типті. Мұнда есеп үрдісі байқау
басынан, есеп ақпаратын жинау, өңдеу және жалпылау есеп тобына жатқызылады.
Субъектіге аталып кеткен нұсқаулардың түрлі бірлестігі мен ішкі
өндірісті бақылау жүйелерін құруды қарастыратын есеп үрдісінің
қыйыстырылған бөлімшелерін қолдану құқығы берілген. Сонымен қатар қызмет
нұсқауында анықталғандай әр жеке бухгалтердің арнайы жауапкершілігі аса
маңызды орын алады. [10]
Есеп саясатына әсер ететін факторларды және олардың әсер ету дәрежесін
келесі кесте түрінде көрсетуге болады.
Кесте 1
Есеп саясатына әсер ететін негізгі факторлар*
Факторлар Қасиеті
Субъектінің Меншіктің формасы (мемлекеттік, жеке)
құқықтық және Ұйымдық – құқықтық форма (акционерлік қоғам,
ұйымдық – шауапкершілігі шектеулі қоғам)
экономикалық Қызметтің түрі және саласы (сауда, өнеркәсіп, құрылыс,
статусы көлік және т.б.)
Мөлшерлер (қызмет масштабы, қызметші санағы, сату
көлемі және т.б.)
Ағымдағы және Қосымша қаржылық ресурстарды тарту
ұзақ мерзімді Инвестициялық бағдарламаларды жүзеге асыру
мақсаттар Нарықта бәсекені нығайту және т.б.
Қызмет Өндірістік (технологиялық құрылым, қолданыстағы
ерекшеліктері ресурстар) Комерциялық (жабдықтау және өткізу ұйымы,
есептеу формасы және жүйесі, сатып алушылармен өзара
байланыс) Қаржылық (банктермен және
басқа да қаржылық институттармен өзара байланыс, салық
жүйесі)
Басқармалық (құрылым, меншіктен тәуелсіздік, олардың
алдында есеп беру, технологиялық қамтамасыз ету
деңгейі, сонымен қатар компьютерлік техникамен)
Кадрмен Қызметкелердің мамандану деңгейі (тәжірибе, дағдылар,
қамтамасыз ету міндеттер және проблемалар алдында түсінік деңгейі,
оларды шешу қабілеті)
Шаруашылық жағдайНарық инфрақұрылымының дамуы, салықтық және
бухгалтерлік заңнаманың шаруашылық жағдайы,
инвестициялық климаттың қолайлылығы және т.б.
*Кеулімжаев К.К. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері, Алматы, 2006.
Субъектімен қабылданған есеп саясаты ұйымдық – басқарушылық құжаттарға
сәйкес дайындау қажет (бұйрықтармен, жарлықтармен және т.б.). Есепті
жүргізудің мүмкін тәсілдеріне есепті жылдағы бухгалтерлік есеп беру
құрамына кіретін түсінік беру жазбасы жатады.
Есеп саясатының элементтері:
– Жұмыс шот жоспары, есеп және есеп берудің толықтығы және
уақытылы талабына сәйкес бухгалтерлік есепті жүргізуге қажетті
синтетикалық және аналитикалық шоттар жатады;
– Алғашқы есеп құжаттарының формалары, типтік формасы, сонымен
қатар ішкі бухгалтерлік есеп беру құжаттарының формасы (алғашқы
құжаттар, құрама құжаттар, регистрлер) қарастырылмаған шаруашылық
қызметтерінің фактілерін рәсімдеу үшін қолданылады;
– Инвентаризация жүргізу тәртібі. Шаруашылық субъектілерінің
активтерінің және міндеттемелерінің инвентаризацияларын жүргізу
тәртібі;
– Активтер, міндеттемелер және капиталды бағалау тәсілі;
– Бақылауды жүзеге асыру тәртібі. Есеп ұйымы үшін қажетті
шаруашылық операцияларға және басқа да шешімдерге бақылауды
жүзеге асыру тәртібі.
– Құжатты өңдеу ережесі және есеп ақпараттарын өңдеу технологиясы.
Бухгалтерлік есепті жүргізу әдістеріне шаруашылық қызмет фактілерін
топтау мен бағалау әдістері, активтердің құнын есептеу, құжат айналымын
қабылдауды ұйымдастыру, түгендеу (инвентаризациялау), бухгалтерлік
есепшоттарын қолдану әдістері, бухгалтерлік есептің тіркелім жүйесі,
мәліметті өндеу мен басқа да сәйкес әдістер мен амалдар кіреді.
Ұйымның өзінің есеп саясатын өндеу мүмкіндігі мен қажеттілігі
бухгалтарлік есеп пен басқа екінші деңгейлі нормативтік құжаттар бойынша
баптарда (стандарттарда) қарастырылған бухгалтерлік есептің кез келген
мәселелерін шешудің көп түрлілігімен анықталады. Бухгалтерлік есеп және
қаржылық есеп беру туралы Қазақстан Республикасының заңы мен Бухгалтарлік
есеп принциптерінде кәсіпорын өзінің есеп саясатын құруы барысында бұйрық
немесе жарлық бойынша қажетті құжаттар тізімін бекітуі керек екендігі
көрсетілген. Бұл бекітілетін құжаттардың қатарына мыналар жатады:
➢ Бухгалтерлік есептің уақытылы және есеп берудің толық тиісті
талаптарына сәйкес жүргізілуі;
➢ Бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізуде қолданылатын синтетикалық және
аналитикалық шоттарының жұмысын жоспары;
➢ Алғашқы есеп құжаттарының типтік нысандары;
➢ Ұйымның ішкі бухгалтерлік қорытынды есеп құрудағы құжат нысандары;
➢ Актив пен міндеттемелерді бағалау әдістері;
➢ Актив пен міндеттемелер түгендеуін (инвентарзациясын) өткізу тәртібі
(реті)
➢ Құжат айналымы ережелері мен есеп ақпараттарын өндеу технологиясы;
➢ Шаруашылық операциялары бақылау тәртібі;
➢ Бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға қажетті басқа шешімдер.
Кәсіпорының қабылдаған есеп саясатын сол ұйымдағы бухгатерлік есептің
маңызды мәселелерінің бірі.
Ұйымның есеп саясатын таңдауы мен негіздеуіне келесі негізгі факторлар
әсер етеді.
❖ меншік нысанымен құқықтық-ұйымдастырушылық нысаны
(жауапкершілігі шектеулі серіктестік, ашық акционерлік қоғам,
жабық акционерлік қоғам, өндірістік кооператив және тағы басқа);
❖ салалық қызметтің түрі (өнеркәсіп, құрылыс, сауда, көлік, ауыл
шаруашылығы және тағы басқа);
❖ Қызметінің көлемі, жұмысшылары мен қызметкерлерінің орташа
тізімдік саны және тағы басқа);
❖ салық салу жүйесімен арақатынасы (әр түрлі салық түрлері бойынша
жеңілдіктер немесе салық төлеуден босату, салық мөлшері және тағы
басқа);
❖ қаржы-шаруашылық қызметін дамыту стратегиясы (ұйымның
экономикалық дамуының ұзақ мерзімдік перспективасының мақсаттары
мен міндеттері, инвестициялардың жұмсалу бағыты, келешектегі
(перспективалық) мәселелерді шешудің тактикалық тәсілдері);
❖ ұйымның ақпараттық қамсыздандыру жүйесі (оның тиімді әрекетіне
қажетті барлық бағыттары бойынша);
Бағалаудағы есептік өзгеріс – бұл активтің немесе міндеттемелердің
баланстық құнын немесе активті кезең-кезеңмен тұтынуда активтердің және
міндеттемелердің ағымдағы жай-күйін бағалау салдарынан болатын, сондай-ақ
оларға байланысты күтілетін болашақ пайдалар мен міндеттерге байланысты
өлшемін түзету. Бухгалтерлік есеп бағалауларындағы өзгерістер жаңа ақпарат
алу немесе жаңа міндеттемелердің басталу нәтижесі болып табылады және
тиісінше қателерді түзету болып табылмайды.
Есеп саясаты қаржы есептілігінде берілетін бизнестік операциялар
барысы, басқа жағдайлар мен шарттар жөнінде маңызды және сенімді ақпарат
беруде қолданылады. Егер бұл саясатты қолданудың маңыздылығы болмаса, онда
оны қолданудың қажеті жоқ. Дегенмен, ұйымның қаржы жағдай жөнінде белгілі
бір есептілік тапсыруы үшін ХҚЕС-тан маңызсыз ауытқуларды жасау немесе сол
күйінде түзетпестен қалдырып қою дұрыс болып табылмайды.
Операцияларға, басқа оқиғаларға немесе жағдайларға нақты қолданылатын
осындай ХҚЕС (IFRS) болмағанда, ұйымның басшылығы мынадай ақпараттың пайда
болуына әкеп соғатын есеп саясатын жасау және қолдану үшін өзінің
пайымдауын қолдануы міндетті:
✓ экономикалық шешімдер қабылдаған кезде пайдаланушылардың
қажеттілігі тұрғысынан алғанда маңызды;
✓ қаржы есептілігінің ұйымның қаржылық жай-күйін, қызметінің
қаржылық нәтижелерін және ақша қаражатының қозғалысын шынайы
беретіні;
✓ операциялардың, басқа оқиғалардың және жағдайлардың тек заңды
нысанын ғана емес, экономикалық маңызын көрсететіні;
✓ тура, яғни біржақты болмауы;
✓ тиянақты болуы және барлық материалды ескере отырып, толық
болуы.
Ұйым өзінің есеп саясатын ХҚЕС басқа есеп саясаты қолданылу мүмкін
баптарды санаттауды нақты талап еткен немесе рұқсат еткен жағдайларды
қоспағанда, ұқсас операциялар, басқа оқиғалар және жағдайлар үшін жүйелі
таңдауға және қолдануға міндетті. Егер ХҚЕС баптарын осылай категориялау
талап етілсе немесе рұқсат етсе, тиісті есеп саясаты міндетті түрде әрбір
санатқа қатысты жүйелі таңдалуы және қолданылуы тиіс.
Ұйым өзінің есеп саясатын ХҚЕС басқа есеп саясаты қолданылу мүмкін
баптарды санаттауды нақты талап еткен немесе рұқсат еткен жағдайларды
қоспағанда, ұқсас операциялар, басқа оқиғалар және жағдайлар үшін жүйелі
таңдауға және қолдануға міндетті. Егер ХҚЕС баптарын осылай категориялау
талап етілсе немесе рұқсат етсе, тиісті есеп саясаты міндетті түрде әрбір
санатқа қатысты жүйелі таңдалуы және қолданылуы тиіс.
Ұйым өзінің есеп саясатын ХҚЕС-мен талап етілген немесе қаржы
есептілігі операцияның, басқа оқиғалардың немесе жағдайлардың ұйымның
қаржылық жай-күйіне, оның қызметінің қаржылық нәтижелеріне немесе ақша
қаражатының қозғалысына әсер етуі туралы сенімді және неғұрлым маңызды
ақпарат беруіне әкеп соғатын болса ғана өзгертуге міндетті.
Қаржы есептілігін пайдаланушыларда ұйымның қаржы жағдайындағы,
қызметінің қаржылық нәтижелеріндегі және ақша қаражаттарының қозғалысындағы
үрдістерді айқындау үшін белгілі бір уақыт кезеңінде ұйымның қаржы
есептілігін салыстыру мүмкіндігі болуы тиіс. Осылайша, әрбір кезеңде және
бір кезеңнен келесі кезеңге дейін есеп саясатындағы өзгеріс бірдей есеп
саясаты қолданылады.
Мынадай іс-әрекеттер есеп саясатының өзгерістері болып табылмайды:
➢ есеп саясатын бұрын болғандардан мәні бойынша айырмашылығы бар
операцияларға, басқа оқиғаларға немесе жағдайларға қолдану;
➢ жаңа есеп саясатын бұрын болмаған немесе маңызды болмаған
операцияларға, басқа оқиғаларға немесе жағдайларға қолдану.
Ұйым есеп саясатындағы қандай да болмасын ХҚЕС есеп саясатындағы, егер
олар бар болса, сәйкес алғашқы қолдану салдарынан болған өзгерісті, осы
ХҚЕС-тың өзінде ескеруге міндетті және ұйым осы өзгеріске қолданылатын
нақты өтпелі ережелер жоқ қандай да болмасын ХҚЕС алғашқы қолданған кезде
есеп саясатын ауыстырады немесе ол есеп саясатын ауыстырған кезде ол осы
өзгерісті ретроспективалық түрде қолдануға міндетті.
Есеп саясатындағы өзгерістің есептілікте бір немесе одан көп ұсынылған
өткен кезеңдерді қамтитын салыстырмалы ақпаратқа нақты кезеңге қатысты әсер
ету аспектілерін айқындауға шын мәнінде мүмкін болмаған кезде, ұйым жаңа
есеп саясатын ретроспективалық қолдануға мүмкін болып табылатын, ағымдағы
кезең болуы мүмкін ең ерте кезеңнің басындағы жағдай бойынша активтер мен
міндеттемелердің баланстық құнына қолдануға міндетті және осы кезеңдегі
меншікті капиталдың қозғалған әрбір құрамдас бөлігінің кіріс сальдосына
тиісті түзету жүргізуге міндетті. Ағымдағы кезеңнің басында жаңа есеп
саясатын алдыңғы барлық өткен кезеңге қолданудың кумулятивтік әсер етуін
айқындауға шын мәнінде мүмкін болмағанда, ұйым тиісті салыстыру ақпаратын
жаңа есеп саясатын неғұрлым ерте шын мәніндегі ықтимал күнмен перспективалы
түрде қолдану үшін түзетуге міндетті. Ұйым жаңа есеп саясатын
ретроспективалы түрде қолданған кезде, ол осы жаңа саясатты қаншалықты
нақты жүзеге асырылатындай уақыт бойынша арттағы алыс өткен кезеңдердің
салыстырмалы ақпаратына қолданады. Қандай да болмасын өткен кезеңге
ретроспективалық түрде қолдану, егер осы кезеңнің кіріс және сол сияқты
шығыс балансындағы сомасына тиісті кумулятивтік әсер етудегі мүмкін
болмаса, шын мәнінде жүзеге асырылмайтын болып табылады. Қаржы
есептілігінде ұсынылғандықтан өткен болып табылатын кезеңге қатысты жиынтық
түзетудің сомасы ең ерте ұсынылған кезеңдердің меншікті капиталының
қозғалған әрбір құрамдас бөлігінің кіріс сальдосына қолданылады. Әдетте
түзету бөлінбеген пайдаға қатысты түзетіледі. Сонымен қатар, осы түзету
меншікті капиталдың өзге құрамдас бөлігіне қатысты да түзетіледі (мысалы,
қандай да болмасын ХҚЕС талаптарын сақтау үшін). Өткен кезеңдер туралы,
қаржы көрсеткіштерінің тарихи мәліметтері сияқты кез келген өзге ақпарат та
сондай-ақ қаншалықты нақты жүзеге асырылатындай тым арттағы уақыт бойынша
алыс түзетіледі.
Ұйым үшін қандай да болмасын жаңа есеп саясатын, ол осы саясатты
қолданудың барлық өткен кезеңге тиісті кумулятивтік әсер етуін айқындай
алмағандықтан, ретроспективалық түрде қолдануға шын мәнінде мүмкін болмаған
кезде, жаңа саясатты ол үшін нақты мүмкін болмайтын ең ерте кезеңнің
басынан бері перспективалық түрде қолданады. Осылайша, ол осы күнге дейін
пайда болған активтерді, міндеттемелерді және меншікті капиталды
кумулятивтік түзетудің тиісті бөлігін негізге алады. Есеп саясатына өзгеріс
жасауға, тіпті егер осы саясатты шын мәнінде перспективалық түрде қандай да
болмасын өткен кезеңге қолдануға мүмкін болмаса да, рұқсат етіледі.
Есеп саясатын ерікті түрде өзгерту ағымдағы кезеңге немесе қандай да
болмасын өткен кезеңге әсер еткен не тиісті түзету сомасын айқындауға шын
мәнінде мүмкін болмағанды қоспағанда, осындай әсер еткен не болашақ
кезеңдерге әсер ете алатын кезде, ұйым мынадай ақпаратты ашып көрсетуі
міндетті:
❖ есеп саясатының өзгеру сипаты;
❖ осы жаңа есеп саясатын қолдану сенімді және неғұрлым маңызды
ақпарат беретін себептер;
❖ ағымдағы кезең және есептілікте берілген әрбір өткен кезең
бойынша нақты жүзеге асыруға болатындай дәрежеде – тиісті
түзетулердің сомасын;
❖ қаржылық есепте берілген алдыңғы кезеңдерге қатысты тиісті
түзету сомасын – бұған нақты мүмкін болған дәрежеге дейін;
❖ егер ретроспективалық қолдану қандай да болмасын алдыңғы кезең
бойынша немесе берілген кезеңмен салыстырғанда неғұрлым ерте
кезеңдер бойынша шын мәнінде мүмкін болмаса – осы жағдайдың
болуына әкеп соққан жағдайлар және осы өзгеріс есеп саясатында
қандай түрде және қай уақыттан бері қолданылғанын сипаттау.
Кәсіпкерлік қызметке тән айқындалмау нәтижесінде қаржы есептілігінің
көптеген баптары дәл есептелмейді, тек бағалануы ғана мүмкін. Бағалау ең
жаңа қол жеткізілетін, сенімді ақпаратқа негізделген пайымдауды білдіреді.
Мысалы, мыналарды бағалау қажеттілігі туындауы мүмкін:
➢ сенімсіз борыштарды;
➢ босалқылардың ескіруін;
➢ қаржы активтерінің немесе қаржы міндеттемелерінің әділ құнын;
➢ пайдалы қызмет ету мерзімдерін немесе амортизацияланған
активтерден экономикалық пайда алудың күтілетін сызба нұақасын;
➢ кепілдік берілген міндеттемелерді.
Негізделген есептік бағалауларды пайдалану қаржы есептілігін
дайындаудың маңызды бөлігі болып табылады және оны шынайы жасамайды.
Есептік бағалау, егер ол негізделген жағдай өзгерсе немесе жаңа ақпараттың
пайда болуы немесе тәжірибе жинақтаудың нәтижесінде қайта қаралуы мүмкін.
Бағалауларды қайта қарау өз табиғатында өткен кезеңдерге жатпайды және
түзетілген қателер болып табылмайды. Бағалаудың қолданылатын негізіндегі
өзгеріс – есептік бағалаудағы өзгеріс емес, есеп саясатындағы өзгеріс. Есеп
саясатының өзгерісін есептік бағалаудың өзгерісінен айыру қиын болған
кезде, бұл өзгеріс есептік бағалаудың өзгерісі ретінде қарастырылады.
Есептік бағалаудағы өзгеріс активтердің және міндеттемелердің өзгеруін
туғызғанға дейінгі дәрежеде немесе меншікті капиталдың бабына байланысты
болса, ол міндетті түрде осы өзгеріс кезеңіндегі тиісті активтің,
міндеттемелердің немесе меншікті капитал баптарының баланстық құнын түзету
арқылы танылуы тиіс. Есептік бағалау өзгерісінің әсер етуін перспективалық
тану осы өзгерістің операцияларға, басқа оқиғаларға және жағдайларға
есептік бағалаудағы өзгеріс болған күннен бастап қолданылатынын білдіреді.
Есептік бағалаудағы өзгеріс ағымдағы кезеңнің пайдасына немесе шығынына
ғана не ағымдағы және сол сияқты болашақ кезеңдердің пайдасына және
шығынына әсер етуі мүмкін. Мысалы, сенімсіз борыштардың сомаларын есептік
бағалаудағы өзгеріс ағымдағы кезеңнің пайдасына немесе шығынына ғана әсер
етеді және сондықтан ағымдағы кезеңде танылады. Дегенмен, пайдалы қызмет
етудің бағаланған мерзімінің немесе амортизацияланған активтен экономикалық
пайда алудың жобаланған схемасының өзгерісі ағымдағы кезеңде және активтің
пайдалы қызмет етуінің қалған мерзімінің әрбір келесі кезеңіндегі
амортизациялық шығыстарға әсер етеді. Екі жағдайда да ағымдағы кезеңге
қатысты өзгерістердің әсер етуі ағымдағы кезеңде табыс немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҰЙЫМ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ТАБЫСТАР ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1. Табыстар түсінігі,
танылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .7
2. Ұйымның есеп
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .13
3. Ұйымның технико – экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2. ТАБЫСТЫЛЫҚТЫ ҚҰРАСТЫРУШЫ ЭЛЕМЕНТТЕР ЕСЕБІ ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ НӘТИЖЕНІ
АНЫҚТАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 7
1. Табыстар
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 27
2. Шығыстар
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 35
3. ӨЭМ ұйымының табыстары мен шығыстарының
есебі ... ... ... ... ... ..42
3. ӨЭМ СІРЕКТЕСТІГІНІҢ ТАБЫСТЫЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАЛДАУ ЖӘНЕ ОНЫ АРТТЫРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
1. Абсолютті табыстылықтың көрсетіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... .47
2. Қатысты табыстылықтың көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ..58
3. Табыстылықты арттыру жолдарын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...73
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
ГЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..80
ҚОСЫМША
БЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...81
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынас жағдайында экономикалық қызметтің ортасы – бүкіл
экономиканың негізі болып келетін ұйымға аударылды. Нарықтық қатынасқа
көшу, жекешелендіру үрдісі, экономиканы басқару құрылымының өзгеруі салалық
министрліктердің жойылуы және осыған қатысты бақылау жүйесі ұйымының
тәуелсіз өркендеуіне, дамуына үлкен септігін тигізді. Нарықтық жағдайда
және нақты бәсекелестікте мемлекеттік органдардың, ұйымның қаржылық
жағдайына араласуы шектеулі болып келеді. Ұйымның шаруашылық субъект
ретінде статусының күшеюі, ұйымға көптеген қаржылық және өндірістік
сұрақтарды өздігінен шешуге мүмкіндік береді. Бұл мәселелерді шешу көбінесе
бухгалтерлік есеп пен экономикалық ақпарат негізінде құрылған. Ол міндетті
түрде нақты, шынайы болу қажет. Осы ақпарат капитал нарығының жұмысының
тиімділігін арттырып, қолданған экономикалық шешімдердің нәтижелерін
болжауға мүмкіндік береді. Бухгалтерлік есептің жақсы жүргізілуінің яғни
материалдарды ұқыпты жұмсалуы, өндіріс қалдықтарын азайту, ысырапты жою,
өзінің өндіріп (дайындап,жасап) шығаратын өнімін халықаралық рыноктағы
бәсекелестікке жарамды етіп шығару, өндірісін ұлғайту, өндіретін өнімнің
өзіндік құнын төмендетудің негізгі, түпкі мақсаты – табыс табу болып
келеді. Нарықтық экономика жағдайында тек нарықтық сұраныстарын нақты және
дұрыс анықтап, сұранысқа сай өнімді шығара алатын ұйым ғана жетістікке
яғни табысқа жетеді.
Әрбір ұйым өзінің ісі үшін өзі жауап беріп, өзі болашақ даму жөнінде
шешім қабылдайды. Ал нарықтық экономикада кім экономикалық қызметтің
негізгі мәселелерін шеше отырып, максималды көлемде табыс алу мақсатында
өзіндегі ресурстарды тиімді қолданған ғана нарықтық экономика жағдайларында
өз қызметін жалғастыра алады.
Нарықтық қатынастар жағдайында әрбір шаруашылық субъектінің яғни
ұйымның негізгі мақсаты – пайда табу болып келеді. Сонымен бүкіл дүние
жүзінде әрбір ұйымның қызметінің негізгі көрсеткіші – табыс болып
есептеледі. Сәйкесінше ұйымның осы көрсеткіш негізінде өндіріс көлемін
ұлғайту немесе азайту жөніндегі, осы өнімнің не қызметтің халыққа керектігі
жөніндегі шешім қабылданады. Үлкен көлемде табыс алғанда, тек ұйым ғана
емес, сонымен қатар халық, бүкіл мемлекет байып, дамиды.
Мемлекеттің экономикасы нарық шаруашылығы негізіне көшу негізінде
табыстың көп аспектілі мағынасы күшейе түседі. Ұйымның акционерлік, жалдық,
жеке және тағы басқа меншік түрі қаржылық тәуелсіздікті алғаннан кейін,
бюджетке салықты және тағы басқа міндетті төлемдерді төлегеннен кейін
қалған табысты қандай мақсаттарға және қандай көлемде жұмсау жөнінде
шешімді өзі шешуге құқылы. Қазіргі жағдайларда табыс тұтынуға емес, ұйымның
экономикалық өсімі мен бәсекелестікті қамтамасыз ететін инвестициялық,
инновациялық мақсаттарға жұмсалады.
Табыстың көлемі ұйымның қаржылық, өндірістік, шаруашлық, қамтамасыз
ету қызметіне тәуелді. Сондықтан жаңа жағдайларда, ұйымның өндірістік
экономикадан нарықтық экономикаға көшуінің тиімділігін бағалаудың ең
маңызды көрсеткіші яғни шаруашылықтың тиімділігін жалпылайтын сапалы
көрсеткіш – табыс болып келеді.
Табыс – бүкіл ұйымның өндірістік-шаруашылық қызметін сипаттайтын яғни
ұйымның экономикалық даму негізін құрайтын қаржылық нәтиже. Табыстың өсуі –
ұйым қызметін өзін қаржыландыру негізін қалап, өндірісті ұлғайту негізін
қалап, өндірісті ұлғайту негізін қалыптастырады.
Шетелдік арнаулы әдебиеттерде "табыстар" ұғымы келесідей түрде
анықталады: "Табыстар дегеніміз - қаржының келуі немесе активтер құнының
өсуі, не болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық
пайданың ұлғаюы болып табылады, бүл акционерлер салымдарының есебінен
өсуден басқа жағдайдағы капиталдың өсуіне әкеледі". Ықшамдалған түрде бүл
түсінік 2007 жылы 28 ақпандағы "Бухгалтерлік есеп туралы" заң күші бар ҚР
Президентінің 243 Жарлығында анықталған. Жарлықтың 13-бабында былай
делінген: "Табыстар – бұл есептік кезеңдегі активтердің ұлғаюы немесе
міндеттемелердің азаюы". Белгілі бір шығындар шығармай әдетте қажетті
табыстарды алу мүмкін емес. Өз кезегінде, табыс алмай кәсіпорынның дамуын
жүзеге асыру және әлеуметтік мәселелерді шешу мүмкін емес.[2]
Табыс табу басқару жұмыстарының тиімділігіне, өндірісті нақты
ұйымдастыруға, ресурстарды үнемдеу саясатының жүргізілуіне одан ары тәуелді
бола бастады.
Сонымен кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің
экономикалық пайдалылығы табыс табумен анықталатыны белгілі. Кәсіпорынның
табыстылығы абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштермен сипатталады.
Табыстылықтың абсолютті көрсеткіші – бұл табыстар немесе пайдалардың
сомасы. Табыстылықтың көрсеткіштер жүйесі ең алдымен қаржылық нәтижелердің
абсолютті көрсеткіштерінен тұрады, олар: өнімді (жұмыс, қызметті) өткізуден
алынатын табыс; жалпы табыс; негізгі қызметтен алынатын табыс; салық
салынғанға дейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; салық салынғаннан
кейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; төтенше жағдайлардан алынған
табыс; кәсіпорын қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі болып табылатын таза
табыс.
Табыс жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанды және
затқа айналған еңбектің өнімділігін көрсетеді. Оны кейбір экономистер
экономикалық тиімділік көрсеткіштері қатарына жатқызса, енді біреулері оны
кәсіпорын жұмысының тиімділігіне жатқызады. Біздің ойымызша, алғашқылардың
айтқаны дұрыс, өйткені табыстың абсолютті сомасы салынған қаржылардың
қайтарымдылығы туралы болжауға мүмкіндік бермейді.
Нарық жағдайында табыстың ролі айтарлықтай артты. Өзіміз білетіндей
жоспарлы-директивті экономика жағдайында оның ролі төмендетілген болатын.
Табыс (пайда) табу кез келген кәсіпорынның мақсатты функциясы (қызметі)
ретінде төмендетілді. Нарықтық экономикаға көшумен табыс (пайда) оның, яғни
кәсіпорынның қозғаушы күшіне айналды. Тек табыс қана өзара байланысқан үш
мәселенің шешімін анықтайды: нені, қалай және кім үшін өндіру керек? Табыс
табу кез келген кәсіпорынның қызмет етуінің мақсаты болып қалыптасты, ал
нарықтық экономика кәсіпорынның негізгі өндірістік және әлеуметтік дамуының
көзі болып табылады. Бұл принцип өнімді өндірудегі шығындардың толық
ақталуын және кәсіпорынның ендірістік-техникалық базасының кеңеюіне
негізделеді. Бұл әр кәсіпорын өзінің ағымдағы және күрделі шығындарын
өзінің меншікті қаржы көздерінен жабатындығын білдіреді. Уақытша қаржы
тапшылығы кезінде, оларға деген қажеттілік, егер бүл ағымдағы шығындар
болса, олар банктің қысқа мерзімді ссудаларымен және коммерциялық
несиелерімен, сонымен қатар капитал салымдары банктің ұзақ мерзімдік
несиелерімен жабылуы мүмкін.
Табыс есебінен, сондай-ақ кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер мен
басқа да кәсіпорындар, ұйым-дар алдындағы міндеттемелері орындалады.
Сонымен, табыс кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызме-тін бағалаудағы
негізгі көрсеткіші болып табылады.
Табыстың өсу есебінен бюджет алдында, банктер және тағы басқа
ұйымдардың алдындағы ұйым өзінің міндеттерін орындайды. Осының негізінде
табыс ұйымның өндірістік және қаржылық қызметін бағалауда өте маңызды болып
келеді. Талдау объектісі ретінде АҚ Бұрғылау Өңдеу (БӨ) ҚазМұнайГаз
ӨзенМұнайГаз филиалы ЖШС ӨЭМ компаниясы алынды. Оның негізгі қызметі
мұнайды бұрғылау және өндеу, мұнай – газ өңдіру скважиналарын жөңдеу және
іске қосуға қажетті құрал жабдықтарды жасау, энергиямен қамтамасыз ету және
жабдықтаумен айналысу болып табылады.
Жұмыстың теориялық бөлімі табыстар есебінің теориялық сұрақтарын ашуға
негізделген. Бұл бөлім өзіне табыстың түсінігі, танылуы, бухгалтер қаржылық
нәтиже қалыптастырудың әр түрлі әдістерін білуді, кәсіпорында қабылданған
қаржылық стратегияны іс жүзіне асыруды камтамасыз ететін есеп саясаты,
ұйымның технико – экономикалық сипаттамасын ұйымның балансы бойынша талдау
туралы ақпараттарды біріктіреді.
Жұмыстың тәжірибелік бөлігі ЖШС Өзен Энергия Мұнай компаниясының
табыстылығын талдауға және оның нәтижелері бойынша қорытынды жасауға,
сонымен қатар кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту бойынша іс-шаралар
ұсынуға негізделген.
Табыс – өндірістің тиімділігін шығарылған өнімнің көлемі мен
сапасын, еңбек өнімділігі жағдайын, өзіндік құн деңгейін толық көрсететін
көрсеткіш болып есептеледі.
Осы дипломдық жұмыстың мақсаты – табыстылық элементтерінің есебі
мен табыстылық көрсеткіштерін талдаудың теориялық және тәжірибелік
аспектілерін зерттеу. Осының негізінде алдымызға келесі міндеттерді қоямыз:
1. Табыстылық элементтері табыстар мен шығыстар түсінігі, танылуын
қарастыру;
2. Есеп саясатының ашылуы, саясатта табыстар есебінің қаралуы;
3. Негізгі табыс: ұйымның өнімді сатумен байланысты есебі;
4. Қызмет көрсетумен байланысты табыстар есебі;
5. Шығыстар есебінің жүргізілуі;
6. Абсолютті және қатысты табыстылық көрсеткіштерін талдау;
7. Ұйымның табыстылығын арттыру жодларын қарастыру.
Жұмысты орындау барысында Қазақстан Республикасының заң актілері,
отандық және шет елдің авторларының оқулықтары, оқу құралдары және “Өзен
Энергия Мұнай” ЖШС-і компаниясының қаржылық есептілігі пайдаланылды.
1 ҰЙЫМ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ТАБЫСТАР ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Табыстар түсінігі, танылуы
Табыс дегеніміз – ұйымның әдеттегі қызметінің нәтижесінде жеке меншік
капиталдың жеке меншіктердің есебінен капиталдың өсуін айтамыз.
Қаржы есептілігін дайындау және таныстыру принциптерінде акционерлердің
салымдарымен қатысы жоқ капиталдың көбеюіне әкеліп соқтырған есепті
кезеңінің ішінде активтердің көбеюі немесе міндеттемелердің азаюы нысанында
табыс экономикалық пайданың ұлғаюы ретінде танылады. Табысқа компанияның
табысы да, басқа табыстар да кіреді. Компанияның табысы – олар қызметтің
әдеттегі түрлерінен келіп түскен қаражаттың түсуі, олар әр түрлі аталады,
оның ішінде сату, сыйақы, пайыздар, дивидендтер және лицензиялық төлемдер.
Табысты есепке алу кезіндегі басты мәселе оны тану кезеңін анықтаудан
тұрады. Табыс компанияның сенімді түрде өлшенетін болашақ пайданы алу
мүмкіндігі болған жағдайда танылады.
Табыс келесі операциялар және жағдайлардан пайда болады:
➢ тауарларды сатудан;
➢ қызметтерді көрсетулерден;
➢ пайыз, лицензияланған төлемдер және дивидендтер әкелетін
компания активтерін басқа жақтарымен пайдаланудан.
Табысқа сонымен қатар ұйымның әдеттегі дайын өнімдерді сатудан түсетін
(тауар, қызмет көрсетуден) пайда кіреді. Дайын өнімдерді сатудан түсетін
табыс дегеніміз ( тауар, жұмыс, қызмет көрсету) – акционерлердің үлесі
есебінен капиталдың өсуін яғни ұйымның жұмыс істеп тұрған кездегі
экономикалық тиімділіктен түскен пайда.
Табыс бухгалтерлік есептілікте мойындалып, қаржылық есептілікте есептеу
қағидасына сүйеніп көрсетіледі. Тауарды сатудан түскен табыс 11 – 14
бухгалтерлік есептің № 18 стандарты орындалған кезде мойындалады.
Табысты танудың талаптары, тауарды сатудан түскен табыс табыс және
шығыс туралы есеп беруде көрсетіледі, тек қана төмендегі мойындаудың
шарттарын қанағаттандырғанда ғана:
➢ өндіріс сатып алушыға тауардың жеке меншіктілігімен байланысты
айтарлықтай тәуекелге баруға итермелесе; өндіріс тауардың
жекеменшілігіне құқығына қатысы жоқ, сатылған товарды бақылауға
қатыспаса;
➢ табыстың ақшасы сенімді түрде бағаланса;
➢ операциямен байланысты келген немесе болады деп күтілген шығын
сенімді түрде бағаланса;
Халықаралық стандартта қаржылық есеп беруде заңдық форманың үстінен
қарайтын экономикалық мазмұндағы үстемдік принціпі бар екенін ескере
отырып, табысты танудың шартын келісіп алу керек.[5]
Басқа да табысқа басқа баптар бейнелейтін ұйымның жұмыс істеу кезіндегі
табыстың анықтамасына сай пайда кіреді.
Әдеттегі қызметке – ұйымның бизнесінің құрамдас бөлігі, ұйымның
жұмысымен байланысты оның жалғасы болып табылатын және соған тікелей
қатынасы бар қызметкерлер кіреді.
Табыс деп мынандай жағдайда танылады, егер активі ұлғайып немесе
міндеттеме азайса. Мысалы, тауарды сату кезеңінде, қызмет көрсету кезінде
қарызды төлеуден бас тартқан жағдайда активтердің таза көбеюі.
Жобаланған операциялар бойынша табыс пен шығын нетто негізге әсерін
тигізеді (мысалы мемлекеттік сатып алу және мемлекеттік шығынды толтыру
жұмыстарының шығындары).
Егерде ұйым алдағы уақытта қанша табыс түсіретініне анық көзі жетіп
тұрған жағдайда, ол сатудан түсетін табыс деп танылады.
Табыс келісім – шарт аяқталу кезеңіне байланысты экономикалық жағынан
тиімді болып, бағаланған жағдайда табыс деп есептелінеді. Келісім – шарттың
кезеңдерінің аяқталуы әр түрлі әдістермен анықталаныды:
➢ Белгілеген күн бойынша есеп беру қызмет көрсету бағасы келісім –
шарт бойынша көрсетілген қызметтің жалпы көлемі пайызбен
көрсетіледі.
➢ Белгіленген күн бойынша берілген есеп беру қызметінің келісім –
шарт бойынша көрсетілген жалпы жұмыс көлеміне пайыздың дұрыс
көрсетілсе;
➢ Көрсетілген қызметтің яғни орындалған жұмыстың талдауы.
Есеп беру мерзімінде қызмет көрсетудің сансыз көп түрі көрсетілсе,
келісім – шарттың аяқталуына әсер еткен бір әдіс анықталмаған жағдайда,
сызықтық бір әдіс есебінде табыс деп танылады.
Егер қызмет көрсету келісім – шарт нәтижесінде сенімді түрде
бағаланбаса, сонымен қатар, шыққан шығынның жабылмайтынына сенімсіз болған
жағдайда табыс жоқ, ал жұмсалған шығын шығын ретінде танылады.
Осындай жолмен шыққан шығын жабылмаған өндірістік тапсырыстар деп
есептелінеді.
Келісім – шарт сенімді түрде бағалануы мүмкін, егер төмендегідей
шарттар орындалса:
1. Табыстан түскен ақшаның бағасы сенімді түрде бағаланса;
2. Келісім – шарттан түскен экономикалық табыс ұйымға түсуі мүмкін болған
жағдайда;
Егер келісім – шарттың нәтижесі бағаланбай, бірақ ұйымның шығыны толық
өтелмейтініне көзі жетіп тұрған жағдайда, сол шығынды жапқан пайданың
көлеміндей табыс болды деп есептелінеді.
Басқа да табыстар табыс деп мына төмендегідей жағдайда танылады:
❖ Келісіммен байланысты экономикалық пайда ұйымға түсу мүмкіндігі
болған жағдайда;
❖ Табыстың ақшасы сенімді түрде бағаланған кезде;
Келісім – шарт бойынша жалға беруден түскен табысты тану (беруден) –
табыстың үнемі кезеңдік нормасына әсерін тигізетін жалға берушінің әлі өтеп
болмаған таза инвестицияның қаржылық жалға берушінің қатынасымен
айқындалады.[1]
Операциялық жалға беруден түскен табыс бүкіл жалға берген мерзімде
біркелкі негізде табыстың құрамына әсерін тигізуі тиіс.
Басқа да табысты тану базасы:
➢ Қызмет көрсетуден түскен табыс мынандай жағдайда табыс деп
мойындалады: Келісім – шарттың мазмұнына сәйкес аудару әдісі
арқылы төленген лицензиялық төлемдер.
➢ Айыппұл, өсімпұл, келісім – шарт бұзылған жағдайда, сонымен
қатар шығынды өндіру жөніндегі есеп беру кезеңіндегі ұйымға шығын
келтіріп, сол шығынды өндіру жөнінде немесе қарыз деп сот шешімі
шығарған жағдайда;
➢ Кредиторлық және депоненттік қарыздың ақшасы, заң бойынша
белгіленген уақыт әлдеқашан өтіп кетсе, егер қарызды қайтару
уақыты әлдеқашан – өтіп кетсе, егер қарыз белгіленген уақыттан
бұрын есептен шығарылған болса, бұндай қарызды есептен шығаруға
қабылданған шешім табысқа әсерін тигізген жағдайда, (басшылық
бұйрығы негізінде);
➢ Алдыңғы есеп беру езеңінде жұмысшылардың өз еркімен шығынды
толтыру жөніндегі өтінішінің көрсетілген уақытына немесе шығында
өндіру жөніндегі соттың шешімінің белгіленген уақытына
байланысты;
➢ Тағы да осындай жайттардың белгілі болуы;
Қаржылық табыстарды тану базасы;
− Пайыздық мөлшердің тиімді әдісін пайдалана отырып, ақшалай
марапаттау және басқа да қаржылық табыс ретінде танылады;
− Хабарландыру берген уақыт аралығы акционерлердің жылдық жиналысын
бекіту – дивиденд болып табылады. Дивидендтің үлестік қатысуы
консолидировалық есептеленетін үлестік қатынасын есептемегенде.
Төленбеген пайыздар және дивиденттер қаржылық құралдарды
пайдаланбас бұрын есептелінеді, келесі пайыздарды алу төмендегідей
екі кезеңге бөлінеді:
1) Алдыңғы пайыздар және дивиденттер алдыңғы қаржылық құралдар
иесіне;
2) Көрсетілген қаржылық иеленген уақыт ішіндегі пайыздар мен
дивиденттер.
Осыларды алуға кеткен уақыт қаржылық инвестицияның құнына басталады.
Алғаннан кейінгі бір бөлігі ғана табыс ретінде танылады.
Сатудан түскен табыс алынған немесе алынуға тиіс заттың әділ бағасымен
өлшенуге тиіс. Сатудан түскен табыс ұйым мен сатушының немесе активті
пайдаланушының арасындағы келісім – шартпен ұйымның берген жеңілдіктерін
ескере отырып анықталады.
Егер ақша немесе оның эквиваленті 1 жылға дейін қалдырылса, оны қалпына
келтірудің әділ бағасы күткендегідей аз болуы мүмкін. Мысалы, ұйым сатып
алушыға пайызсыз қарыз бергенде, немесе одан вексель алғанда, нарықтың
бағасынан төмен пайызбен бергенде, бұндай жағдайда оның қайтарылуы
нарықтық қойылымның пайызының көмегімен дисконттау арқылы анықталады.
Табыстар бөлімі табыстарды есепке алу үшін қажет. Бұл бөлім келесі
бөлімдерден тұрады:
6000 – сатылған өнім мен көрсетілген қызметтен түскен табыс;
6200 – тағы басқа табыстар;
6300 – үлес әдісі бойынша ұйымның табыс үлесі.
Есепті кезең соңында бұл бөлім шоттары 5610 есепті кезең пайдасы
немесе зияны атты шотымен жабылады. Халықаралық бухгалтерлік стандарттарға
сәйкес табыс – капиталдың ұлғаюына алып келетін, активтердің өсуіне немесе
міндеттемелердін азаюы түріндегі есепті кезең ішіндегі экономикалық
пайданың ұлғаюы. Субъектінің негізгі немесе негізгі емес қызметтен алынған
табыс оның біріккен табысын құрайды.[4]
Тауарды сатудан, қызмет көрсетуден табыс субъектілер арасындағы келісім
– шарттағы сату бағасы бойынша анықталады. Табыс халықаралық стандарттарға
сәйкес 2 түрге бөлінеді: қарапайым және басқа да табыстар.
Қызметтің қарапайым түрлерінен түскен табысқа өнім мен тауарды сатудан
түскен ақша және жұмыстың орындалуы мен қызмет көрсетуден түскен ақша
жатады.
Ұйымдарда, қызмет көрсетуіне уақытша пайдалануға берілген төлемақы
(уақытша иелік ету және пайдалану) осы қызмет түрінен (жалға беру ақысы)
түсетін ақша жатады.
Ұйымдардың қызметіне басқа ұйымдардың жарғылық капиталына қатысу және
осы қызметке байланысты түскен ақша кіреді.
Ұйымның уақытша пайдалану үшін төленген төлемақы, патенттің
өнертапқыштығының, өндірісті үлгілер және меншіктің басқа түрлерінен, басқа
мекемелердің жарғылық капиталына қатысқанда, бұл ұйымның қызметіне қатысы
жоқ болса, операциялық кіріске жатады.
Бұдан түскен ақша бухгалтерлік есепке кіреді егер ақшалай түсетін қаржы
дебиторлық қарыздың көлеміндей болса.
Егер түскен қаржы түсуге тиіс қаржының бір бөлігі ғана болса, онда
бухгалтерлердің есебіне дебиторлық қарыз ретінде кіреді (қарыздың
жабылмаған бір бөлігі ретінде).
Түсуге тиісті қаржының көлемі және дебиторлық қарыздың көлемі ұйым мен
сатып алушының (тапсырыс берушінің) немесе ұйым белсенділерін пайдалану
арасындағы келісім – шартпен анықталады. Егер бағасы келісім – шартта
қаралмаған болса, онда түскен қаржы дебиторлық қарыздың бағасын әдетте ұйым
салыстырмалы жағдайларда аналогтық өнімдер (тауар, қызмет көрсету, жұмыс)
бойынша немесе аналогтық белсенділердің уақытша пайдаланғанын көрсету
арқылы анықталады.
Тауар мен өнімді сату кезеңінде коммерциялық кредит жағдайында қызмет
көрсетілсе, түрі одан түскен қаржы бухгалтерлік есепке толық дебиторлық
қарыз ретінде кіреді. Келісім – шарттарға сәйкес ақша құралдармен
өтелмейтін табыстар көлемі мен дебиторлық қарыздар бухгалтерлік есепте
ұйыммен қабылданған немесе қабылданатын тауарлардың (құндылықтардың) құны
бойынша бағаланады. Ұйым қабылданған немесе қабылдануға тиіс тауар құнын
салыстырмалы жағдайда ұқсас тауарлар (құндылықтар) бағасына сәйкес
анықталады. Ұйым қабылданған тауарлардың (құндылықтардың) құнын анықтай
алмаған жағдайда, табыс көлемі мен дебиторлық қарыз көлемі ұйымға берілуі
тиіс немесе берілген тауар, өнім құнымен бағаланады.
Келісім – шартқа сәйкес міндеттемелер өзгергенде табыс көлемі мен
дебиторлық қарыз ұйыммен қабылдануы тиіс актив құны бойынша түзетіледі.
Салыстырмалы жағдайда ұйыммен қабылдануы тиіс актив құны ұқсас
активтердің құнын анықтау кезінде қолданатын баға бойынша анықталады.
Барлық түскен табыстар және дебиторлық қарыздар ұйым ұсынған барлық
жеңілдіктерді ескере отырып бағаланады.
Бухгалтерлік есеп ережелеріне сәйкес күмәнді талаптар қорлары пайда
болуынан табыс көлемі өзгерілмейді.
Операциондық табыстар келесілер болып келеді.
➢ ұйымның активтерін уақытша қолданудан түскен табыстар;
➢ өнертапқышқа берілетін патенттерінен, өндірістік үлгілер мен
тағы басқа интеллектуалдық меншік түрлерінен пайда болатын құқық
үшін төлемдер;
➢ тағы басқа ұйымдардың жарғылық капиталына қатысуынан түскен
табыстар (бағалы қағаздар бойынша пайыздар тағы басқа табыстар);
➢ ұйымның ортақ қызметі нәтижесінде түскен табыстар (жай
серіктестік келісімі бойынша);
➢ ұйымның ақша – қаражаттарын қолдану үшін алынған пайыздар және
банк шотында жатқан ұйымның ақша – қаражаттарын банк ұстаған үшін
банкпен берілген пайыздар;
➢ сатудан тыс табыстар;
➢ келісім – шартты бұзған үшін салынатын айыппұлдар, өсімпұлдар;
➢ қайтарымсыз берілген активтер ( сыйға тарту шарты бойынша);
➢ ұйымға келтірілген заладарды өтеу үшін түскен табыстар;
➢ есепті кезең ішінде анықталған өткен жылдар табысы;
➢ арыздану уақыты өтіп кеткен кредиторлық және депоненттік
қарыздар сомасы;
➢ курстық айырмалар;
➢ активті қайта бағалау сомасы;
➢ тағы басқа табыстар.
Төтенше жағдайлардағы түскен табыстарға – шаруашылық қызметтегі
апаттық жағдайлар нәтижесінде пайда болатын табыстар жатады, (өрт,
ұлтсыздану, апаттық жағдайлар) сақтандыру табысы, енді қолдануға келмейтін,
есептен шығаруға тиісті материалдық құндылықтар.
Негізгі құралдар және тағы басқа активтерді сатудан түскен табыстар,
(тауарды сатудан түскен табыс сомасын басқа жарғылық капиталда қатысуынан
түскен табыс сомасы мен ақша қаражаттарды уақытша қолдануға бергеннен
түсен табысты есептемегенде) берілген стандарттың ХҚЕС 16 бөліміне сәйкес
қарастырылады.
Келісім – шарт шарттарын бұзған үшін төленуге тиіс айыппұлдар,
өсімпұлдар және тағы басқа ұйым залалын өтейтін табыстар көлемі
бухгалтерлік есепте сот шешімі бойынша немесе қарыз деп танылған сома
бойынша анықталады. Өтеусіз келіп түскен активтер бухгалтерлі есепте
нарықтық баға бойынша көрсетіледі. Өтеусіз келіп түскен активтің нарықтық
құнын бухгалтерлік есепке қабылданғандағы активтің бұл түріне берілген
баға бойынша анықталады. Бухгалтерлік есепке қабылданған уақытында баға
бойынша ақпарат талдаудан өтізіліп, құжат түрінде бекітілуі қажет.[1]
Арыздану уақыты өтіп еткен кредиторлық қарыз ұйым табысының құрамына
ұйымның бухгалтерлік есетілігінде көрсетілген сома бойынша кірістіріледі.
Активті қайта бағалау сомасы активті қайта бағалау ережелеріне сәйкес
анықталады.
Басқа табыстар ұйымның табыстар және шығыстарға есептілігінде
есептелінеді (бухгалтерлік есепте басқа ережелер тәртібі қабылданған
жағдайда).
Нағыз есептік принцип жалға беру есебі активтерінің төмендегі барлық
түріне қолдануға тиіс, негзгі құралдар нысанында, материалдық емес
активтерде т.б.
Аталмыш есептік принципте, қабылдауға ыңғайлы болу үшін, есептік
принциптер негізгі құрал нысандарын жалға беру үлгісін есептік беру
принципінде қарастыралады.
Жалға беру – бұл келісім – шарт жалға берушінің жалға алушыға төлем
есебінің орнына келісілген уақыт кезеңіндегі активтерді пайдалану құқығы
және төлемдер сериясы құқығын беруі.
Жалға беру негізгі үш типке бөлінеді:
➢ Қаржылық ( қаржыландырылған) жал;
➢ Операциялық ( ағымдағы) жал;
➢ Керісінше жалға беру мен сату( бұл аталмыш мақсатта құжаттар
қарастырылмайды).
Егер жалға алушы күтпеген бағамен актив сатып алу құқығына ие болса,
бұл құқықты пайдалану мүмкін болса, сонымен бірге жалға берудің алғашқы
мезгілінде бұл құқықтың пайдаланатынына аз мөлшердегі жалға беру төлемдері
аз төлемдерден тұратынына, жалға беру мен оның төлемдерінің төлеу уақытына
жататын, алынған аталмыш активтердің пайдалану құқығы қажет болған жағдайда
белгіленген күнгі әділ бағасынан әлдеқайда төмен болады. Жалға берушімен
байланысты жалға берушімен және қарсы жақпен кепілдендірілген немесе кез
келген тәуелсіз үшінші жақпен, қаржылық қатынас жағынан кепілдік бойынша
жауап беретіндей болса, жалға беруші ең аз мөлшердегі төлемдердің ақшасына,
негізгі құралдар қалған құнын қосып есептейді.
Ең аз мөлшердегі жалға есебінен шығарып тастарда шартты жалға беру
төлемі, қызмет көрсету және жалға берушінің шығынын толтыру үшін алынған
салық есепке алынбайды.
Шартты жалға беру төлемі дегеніміз – бұл әлі ақшасы әлі белгіленбеген
және факторлардың ең жақсыларын (мысалы: сату пайызы, пайдалану дәрежесі,
баға индексі, пайыздың нарықтық бағасы) қамтитын жалға беру төлемдерінің
бір бөлігі.
Әлі түспеген қаржылық табыc;
➢ Жал төлемдерінің, жалға берушінің көзқарасы бойынша, оның кез
келген кепілдендірілмеген жойылу құнының қаржылық жалға берудегі
ең аз мөлшердегі қаржылық төлемі;
➢ Пайыздың мөлшер бойынша дисконтталған, жалға беру келісім –
шартында көрсетілген, жоғарыда көрсетілген ақшаның құнын
арасындағы айырмашылық.
Қаржылық (қаржыландырылған) жалға берудегі орналасқан негізгі құрал
объектілері жалға алушының қаржылық есебінде көрініс табуы тиіс. Жалға
алушы қаржылық жалға алынған негізгі құралды активті есебінде және сонымен
бірге міндеттемелер есебінде көрсетуі тиіс.
Операциялық (ағымдағы) жалға беруден түскен табыс жалға берушінің
табыстар мен шығыстар есебінде жалға беру уақытының ішінде табыстар
құрамында біркелкі негізде көрсетілуі керек. Жалға беру келісімдерінің
орындалу үрдісінде жалға берушіде бастапқы тікелей шығындар болуы мүмкін,
жалға беруші оны алдағы уақытының шығындары есбіне капиталдап және қаржылық
табыстарды мойындаудың шығынына пропорционал көшіріп тастау керек. Негізгі
құралдар есебі принциптері, операциялық ( ағымдағы) жалға беру келісімі
бойынша жалға берілген, Негізгі құралдар тарауларында сипаттағандай,
негізгі құрал есебінің жалпы принциптерімен сәйкес келеді.
1.2 Ұйымның есеп саясаты
Есеп саясаты – бұл нормативті актілермен бақыланатын есеп жолдары мен
тәсілдері, бірінші жағынан, кәсіпорын қызметінің ерекшеліктерін ескеретін,
екіншіден, есептің тәжірибелік ережесінің кіріспесі.[19]
Өзіндік түрлі форма, кәсіпкерліктің ерекшеліктері және басқа да
жағдайлар халықаралық тәжірибедегі секілді, субьектіге өз бетінше есептің
мүмкін тәсілі мен нұсқауларын таңдауға мүмкіндік береді. Бұдан “жорамал”
түсінігі батыс елдеріндегі “бухгалтерлік принципке негіз болатын” түсінікке
сәйкес келеді және есепті бастауға, есеп беруді дайындауға белгілі – бір
ережелерде түсіндіреді.
Құрылған есеп саясаты бухгалтерлік есептің түрлі жақтарын игереді,
келесілерді қоса:
1) Методолгиялық (тәсілдік) – яғни, басты ережелер, есеп жүйесінің
жағдайы және тәртіп, заңды нормативтер, мүлікті бағалау
тәсілдері және міндеттемелер, есеп ерекшеліктері және НҚ, ТМҚ,
НА бағалау, НҚ түрлеріне амортизация есептеуге тәсіл таңдауды
негіздеу, табысты есептеу тәсілдері және т.б.
2) Техникалық – есепті жасау формаларын таңдау және жеке жұмыс шот
жоспарын дайындау, есеп регистрін, олардың құрылуы, жүйелік және
техникалық жазбаларды, олардың өзара байланысы, сонымен қатар,
алдын ала, ағымдағы және соңғы бухгалтерлік бақылау жүйесі.
3) Ұйымдық – бухгалтерлік қызметкерлер субьект регламентіне
қажетті құқықты анықтау және бухгалтерлік аппараттар міндетін,
оның құрылымын, міндетті қызметтерінің таралуын және басқа да
сұрақтарын анықтайды. Басқаша айтқанда, есеп саясатының ұйымдық
аспектісінің құрамдық бөлімі есеп персоналының еңбекті бөлу
шекарасын қою болып табылады.
Қазіргі уақытта көптеген ірі және орташа шаруашылық субьектісін мынадай
үш түрге бөледі:[9]
a) Заттық нұсқау, бухгалтерлік есеп мынадай бөлім атауларына сәйкес
ұйымды ескеретін: еңбекақы төлеу; материалды, өндірістік,
қаржылық, төлем және өткізу, жалпы және т.б. Бұндай ағымдық
есепті жүргізуге қолданылады (құжатты алған сәттен бастап, оның
өңделуі, сәйкес есеп регистріне енгізу (кітаптар, ведомостьтер
және т.б.) экономикалық біртектіліктен шыға отырып, бекітілген
шоттар тобы бойынша есеп беруді құруға дейінгі). Бухгалтер нақты
есеп объектісіне жақын болғандықтан, осы нұсқауда ақпаратты
дайындау сапасы жеткілікті жоғары;
ә) функционалды нұсқау әр орын жеке компьютермен жабдықталған және
толығымен қазіргі заман талабына сай есеп ұйымы үшін сипатталады. Ол есеп
ақпараттарын құру технологиялық үрдіс сатысына сәйкес есеп операцияларының
біртектілігі бойынша бір жұмысшы немесе топпен орындалатын белгілі – бір
мамандануды қарастырады. Бұндай нұсқаудың жағымды ерекшелігі бір жұмыстан
екінші жұмысты атқаруға өту кезінде өндірістік операцияға кететін уақыттың
қысқаруы болып табылады.
б) сызықты нұсқау кәсіпорынның құрылымдық бөлімшесі (участкесі,
өндіріс цехы) үшін еңбек бөлінісі анағұрлым типті. Мұнда есеп үрдісі байқау
басынан, есеп ақпаратын жинау, өңдеу және жалпылау есеп тобына жатқызылады.
Субъектіге аталып кеткен нұсқаулардың түрлі бірлестігі мен ішкі
өндірісті бақылау жүйелерін құруды қарастыратын есеп үрдісінің
қыйыстырылған бөлімшелерін қолдану құқығы берілген. Сонымен қатар қызмет
нұсқауында анықталғандай әр жеке бухгалтердің арнайы жауапкершілігі аса
маңызды орын алады. [10]
Есеп саясатына әсер ететін факторларды және олардың әсер ету дәрежесін
келесі кесте түрінде көрсетуге болады.
Кесте 1
Есеп саясатына әсер ететін негізгі факторлар*
Факторлар Қасиеті
Субъектінің Меншіктің формасы (мемлекеттік, жеке)
құқықтық және Ұйымдық – құқықтық форма (акционерлік қоғам,
ұйымдық – шауапкершілігі шектеулі қоғам)
экономикалық Қызметтің түрі және саласы (сауда, өнеркәсіп, құрылыс,
статусы көлік және т.б.)
Мөлшерлер (қызмет масштабы, қызметші санағы, сату
көлемі және т.б.)
Ағымдағы және Қосымша қаржылық ресурстарды тарту
ұзақ мерзімді Инвестициялық бағдарламаларды жүзеге асыру
мақсаттар Нарықта бәсекені нығайту және т.б.
Қызмет Өндірістік (технологиялық құрылым, қолданыстағы
ерекшеліктері ресурстар) Комерциялық (жабдықтау және өткізу ұйымы,
есептеу формасы және жүйесі, сатып алушылармен өзара
байланыс) Қаржылық (банктермен және
басқа да қаржылық институттармен өзара байланыс, салық
жүйесі)
Басқармалық (құрылым, меншіктен тәуелсіздік, олардың
алдында есеп беру, технологиялық қамтамасыз ету
деңгейі, сонымен қатар компьютерлік техникамен)
Кадрмен Қызметкелердің мамандану деңгейі (тәжірибе, дағдылар,
қамтамасыз ету міндеттер және проблемалар алдында түсінік деңгейі,
оларды шешу қабілеті)
Шаруашылық жағдайНарық инфрақұрылымының дамуы, салықтық және
бухгалтерлік заңнаманың шаруашылық жағдайы,
инвестициялық климаттың қолайлылығы және т.б.
*Кеулімжаев К.К. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері, Алматы, 2006.
Субъектімен қабылданған есеп саясаты ұйымдық – басқарушылық құжаттарға
сәйкес дайындау қажет (бұйрықтармен, жарлықтармен және т.б.). Есепті
жүргізудің мүмкін тәсілдеріне есепті жылдағы бухгалтерлік есеп беру
құрамына кіретін түсінік беру жазбасы жатады.
Есеп саясатының элементтері:
– Жұмыс шот жоспары, есеп және есеп берудің толықтығы және
уақытылы талабына сәйкес бухгалтерлік есепті жүргізуге қажетті
синтетикалық және аналитикалық шоттар жатады;
– Алғашқы есеп құжаттарының формалары, типтік формасы, сонымен
қатар ішкі бухгалтерлік есеп беру құжаттарының формасы (алғашқы
құжаттар, құрама құжаттар, регистрлер) қарастырылмаған шаруашылық
қызметтерінің фактілерін рәсімдеу үшін қолданылады;
– Инвентаризация жүргізу тәртібі. Шаруашылық субъектілерінің
активтерінің және міндеттемелерінің инвентаризацияларын жүргізу
тәртібі;
– Активтер, міндеттемелер және капиталды бағалау тәсілі;
– Бақылауды жүзеге асыру тәртібі. Есеп ұйымы үшін қажетті
шаруашылық операцияларға және басқа да шешімдерге бақылауды
жүзеге асыру тәртібі.
– Құжатты өңдеу ережесі және есеп ақпараттарын өңдеу технологиясы.
Бухгалтерлік есепті жүргізу әдістеріне шаруашылық қызмет фактілерін
топтау мен бағалау әдістері, активтердің құнын есептеу, құжат айналымын
қабылдауды ұйымдастыру, түгендеу (инвентаризациялау), бухгалтерлік
есепшоттарын қолдану әдістері, бухгалтерлік есептің тіркелім жүйесі,
мәліметті өндеу мен басқа да сәйкес әдістер мен амалдар кіреді.
Ұйымның өзінің есеп саясатын өндеу мүмкіндігі мен қажеттілігі
бухгалтарлік есеп пен басқа екінші деңгейлі нормативтік құжаттар бойынша
баптарда (стандарттарда) қарастырылған бухгалтерлік есептің кез келген
мәселелерін шешудің көп түрлілігімен анықталады. Бухгалтерлік есеп және
қаржылық есеп беру туралы Қазақстан Республикасының заңы мен Бухгалтарлік
есеп принциптерінде кәсіпорын өзінің есеп саясатын құруы барысында бұйрық
немесе жарлық бойынша қажетті құжаттар тізімін бекітуі керек екендігі
көрсетілген. Бұл бекітілетін құжаттардың қатарына мыналар жатады:
➢ Бухгалтерлік есептің уақытылы және есеп берудің толық тиісті
талаптарына сәйкес жүргізілуі;
➢ Бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізуде қолданылатын синтетикалық және
аналитикалық шоттарының жұмысын жоспары;
➢ Алғашқы есеп құжаттарының типтік нысандары;
➢ Ұйымның ішкі бухгалтерлік қорытынды есеп құрудағы құжат нысандары;
➢ Актив пен міндеттемелерді бағалау әдістері;
➢ Актив пен міндеттемелер түгендеуін (инвентарзациясын) өткізу тәртібі
(реті)
➢ Құжат айналымы ережелері мен есеп ақпараттарын өндеу технологиясы;
➢ Шаруашылық операциялары бақылау тәртібі;
➢ Бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға қажетті басқа шешімдер.
Кәсіпорының қабылдаған есеп саясатын сол ұйымдағы бухгатерлік есептің
маңызды мәселелерінің бірі.
Ұйымның есеп саясатын таңдауы мен негіздеуіне келесі негізгі факторлар
әсер етеді.
❖ меншік нысанымен құқықтық-ұйымдастырушылық нысаны
(жауапкершілігі шектеулі серіктестік, ашық акционерлік қоғам,
жабық акционерлік қоғам, өндірістік кооператив және тағы басқа);
❖ салалық қызметтің түрі (өнеркәсіп, құрылыс, сауда, көлік, ауыл
шаруашылығы және тағы басқа);
❖ Қызметінің көлемі, жұмысшылары мен қызметкерлерінің орташа
тізімдік саны және тағы басқа);
❖ салық салу жүйесімен арақатынасы (әр түрлі салық түрлері бойынша
жеңілдіктер немесе салық төлеуден босату, салық мөлшері және тағы
басқа);
❖ қаржы-шаруашылық қызметін дамыту стратегиясы (ұйымның
экономикалық дамуының ұзақ мерзімдік перспективасының мақсаттары
мен міндеттері, инвестициялардың жұмсалу бағыты, келешектегі
(перспективалық) мәселелерді шешудің тактикалық тәсілдері);
❖ ұйымның ақпараттық қамсыздандыру жүйесі (оның тиімді әрекетіне
қажетті барлық бағыттары бойынша);
Бағалаудағы есептік өзгеріс – бұл активтің немесе міндеттемелердің
баланстық құнын немесе активті кезең-кезеңмен тұтынуда активтердің және
міндеттемелердің ағымдағы жай-күйін бағалау салдарынан болатын, сондай-ақ
оларға байланысты күтілетін болашақ пайдалар мен міндеттерге байланысты
өлшемін түзету. Бухгалтерлік есеп бағалауларындағы өзгерістер жаңа ақпарат
алу немесе жаңа міндеттемелердің басталу нәтижесі болып табылады және
тиісінше қателерді түзету болып табылмайды.
Есеп саясаты қаржы есептілігінде берілетін бизнестік операциялар
барысы, басқа жағдайлар мен шарттар жөнінде маңызды және сенімді ақпарат
беруде қолданылады. Егер бұл саясатты қолданудың маңыздылығы болмаса, онда
оны қолданудың қажеті жоқ. Дегенмен, ұйымның қаржы жағдай жөнінде белгілі
бір есептілік тапсыруы үшін ХҚЕС-тан маңызсыз ауытқуларды жасау немесе сол
күйінде түзетпестен қалдырып қою дұрыс болып табылмайды.
Операцияларға, басқа оқиғаларға немесе жағдайларға нақты қолданылатын
осындай ХҚЕС (IFRS) болмағанда, ұйымның басшылығы мынадай ақпараттың пайда
болуына әкеп соғатын есеп саясатын жасау және қолдану үшін өзінің
пайымдауын қолдануы міндетті:
✓ экономикалық шешімдер қабылдаған кезде пайдаланушылардың
қажеттілігі тұрғысынан алғанда маңызды;
✓ қаржы есептілігінің ұйымның қаржылық жай-күйін, қызметінің
қаржылық нәтижелерін және ақша қаражатының қозғалысын шынайы
беретіні;
✓ операциялардың, басқа оқиғалардың және жағдайлардың тек заңды
нысанын ғана емес, экономикалық маңызын көрсететіні;
✓ тура, яғни біржақты болмауы;
✓ тиянақты болуы және барлық материалды ескере отырып, толық
болуы.
Ұйым өзінің есеп саясатын ХҚЕС басқа есеп саясаты қолданылу мүмкін
баптарды санаттауды нақты талап еткен немесе рұқсат еткен жағдайларды
қоспағанда, ұқсас операциялар, басқа оқиғалар және жағдайлар үшін жүйелі
таңдауға және қолдануға міндетті. Егер ХҚЕС баптарын осылай категориялау
талап етілсе немесе рұқсат етсе, тиісті есеп саясаты міндетті түрде әрбір
санатқа қатысты жүйелі таңдалуы және қолданылуы тиіс.
Ұйым өзінің есеп саясатын ХҚЕС басқа есеп саясаты қолданылу мүмкін
баптарды санаттауды нақты талап еткен немесе рұқсат еткен жағдайларды
қоспағанда, ұқсас операциялар, басқа оқиғалар және жағдайлар үшін жүйелі
таңдауға және қолдануға міндетті. Егер ХҚЕС баптарын осылай категориялау
талап етілсе немесе рұқсат етсе, тиісті есеп саясаты міндетті түрде әрбір
санатқа қатысты жүйелі таңдалуы және қолданылуы тиіс.
Ұйым өзінің есеп саясатын ХҚЕС-мен талап етілген немесе қаржы
есептілігі операцияның, басқа оқиғалардың немесе жағдайлардың ұйымның
қаржылық жай-күйіне, оның қызметінің қаржылық нәтижелеріне немесе ақша
қаражатының қозғалысына әсер етуі туралы сенімді және неғұрлым маңызды
ақпарат беруіне әкеп соғатын болса ғана өзгертуге міндетті.
Қаржы есептілігін пайдаланушыларда ұйымның қаржы жағдайындағы,
қызметінің қаржылық нәтижелеріндегі және ақша қаражаттарының қозғалысындағы
үрдістерді айқындау үшін белгілі бір уақыт кезеңінде ұйымның қаржы
есептілігін салыстыру мүмкіндігі болуы тиіс. Осылайша, әрбір кезеңде және
бір кезеңнен келесі кезеңге дейін есеп саясатындағы өзгеріс бірдей есеп
саясаты қолданылады.
Мынадай іс-әрекеттер есеп саясатының өзгерістері болып табылмайды:
➢ есеп саясатын бұрын болғандардан мәні бойынша айырмашылығы бар
операцияларға, басқа оқиғаларға немесе жағдайларға қолдану;
➢ жаңа есеп саясатын бұрын болмаған немесе маңызды болмаған
операцияларға, басқа оқиғаларға немесе жағдайларға қолдану.
Ұйым есеп саясатындағы қандай да болмасын ХҚЕС есеп саясатындағы, егер
олар бар болса, сәйкес алғашқы қолдану салдарынан болған өзгерісті, осы
ХҚЕС-тың өзінде ескеруге міндетті және ұйым осы өзгеріске қолданылатын
нақты өтпелі ережелер жоқ қандай да болмасын ХҚЕС алғашқы қолданған кезде
есеп саясатын ауыстырады немесе ол есеп саясатын ауыстырған кезде ол осы
өзгерісті ретроспективалық түрде қолдануға міндетті.
Есеп саясатындағы өзгерістің есептілікте бір немесе одан көп ұсынылған
өткен кезеңдерді қамтитын салыстырмалы ақпаратқа нақты кезеңге қатысты әсер
ету аспектілерін айқындауға шын мәнінде мүмкін болмаған кезде, ұйым жаңа
есеп саясатын ретроспективалық қолдануға мүмкін болып табылатын, ағымдағы
кезең болуы мүмкін ең ерте кезеңнің басындағы жағдай бойынша активтер мен
міндеттемелердің баланстық құнына қолдануға міндетті және осы кезеңдегі
меншікті капиталдың қозғалған әрбір құрамдас бөлігінің кіріс сальдосына
тиісті түзету жүргізуге міндетті. Ағымдағы кезеңнің басында жаңа есеп
саясатын алдыңғы барлық өткен кезеңге қолданудың кумулятивтік әсер етуін
айқындауға шын мәнінде мүмкін болмағанда, ұйым тиісті салыстыру ақпаратын
жаңа есеп саясатын неғұрлым ерте шын мәніндегі ықтимал күнмен перспективалы
түрде қолдану үшін түзетуге міндетті. Ұйым жаңа есеп саясатын
ретроспективалы түрде қолданған кезде, ол осы жаңа саясатты қаншалықты
нақты жүзеге асырылатындай уақыт бойынша арттағы алыс өткен кезеңдердің
салыстырмалы ақпаратына қолданады. Қандай да болмасын өткен кезеңге
ретроспективалық түрде қолдану, егер осы кезеңнің кіріс және сол сияқты
шығыс балансындағы сомасына тиісті кумулятивтік әсер етудегі мүмкін
болмаса, шын мәнінде жүзеге асырылмайтын болып табылады. Қаржы
есептілігінде ұсынылғандықтан өткен болып табылатын кезеңге қатысты жиынтық
түзетудің сомасы ең ерте ұсынылған кезеңдердің меншікті капиталының
қозғалған әрбір құрамдас бөлігінің кіріс сальдосына қолданылады. Әдетте
түзету бөлінбеген пайдаға қатысты түзетіледі. Сонымен қатар, осы түзету
меншікті капиталдың өзге құрамдас бөлігіне қатысты да түзетіледі (мысалы,
қандай да болмасын ХҚЕС талаптарын сақтау үшін). Өткен кезеңдер туралы,
қаржы көрсеткіштерінің тарихи мәліметтері сияқты кез келген өзге ақпарат та
сондай-ақ қаншалықты нақты жүзеге асырылатындай тым арттағы уақыт бойынша
алыс түзетіледі.
Ұйым үшін қандай да болмасын жаңа есеп саясатын, ол осы саясатты
қолданудың барлық өткен кезеңге тиісті кумулятивтік әсер етуін айқындай
алмағандықтан, ретроспективалық түрде қолдануға шын мәнінде мүмкін болмаған
кезде, жаңа саясатты ол үшін нақты мүмкін болмайтын ең ерте кезеңнің
басынан бері перспективалық түрде қолданады. Осылайша, ол осы күнге дейін
пайда болған активтерді, міндеттемелерді және меншікті капиталды
кумулятивтік түзетудің тиісті бөлігін негізге алады. Есеп саясатына өзгеріс
жасауға, тіпті егер осы саясатты шын мәнінде перспективалық түрде қандай да
болмасын өткен кезеңге қолдануға мүмкін болмаса да, рұқсат етіледі.
Есеп саясатын ерікті түрде өзгерту ағымдағы кезеңге немесе қандай да
болмасын өткен кезеңге әсер еткен не тиісті түзету сомасын айқындауға шын
мәнінде мүмкін болмағанды қоспағанда, осындай әсер еткен не болашақ
кезеңдерге әсер ете алатын кезде, ұйым мынадай ақпаратты ашып көрсетуі
міндетті:
❖ есеп саясатының өзгеру сипаты;
❖ осы жаңа есеп саясатын қолдану сенімді және неғұрлым маңызды
ақпарат беретін себептер;
❖ ағымдағы кезең және есептілікте берілген әрбір өткен кезең
бойынша нақты жүзеге асыруға болатындай дәрежеде – тиісті
түзетулердің сомасын;
❖ қаржылық есепте берілген алдыңғы кезеңдерге қатысты тиісті
түзету сомасын – бұған нақты мүмкін болған дәрежеге дейін;
❖ егер ретроспективалық қолдану қандай да болмасын алдыңғы кезең
бойынша немесе берілген кезеңмен салыстырғанда неғұрлым ерте
кезеңдер бойынша шын мәнінде мүмкін болмаса – осы жағдайдың
болуына әкеп соққан жағдайлар және осы өзгеріс есеп саясатында
қандай түрде және қай уақыттан бері қолданылғанын сипаттау.
Кәсіпкерлік қызметке тән айқындалмау нәтижесінде қаржы есептілігінің
көптеген баптары дәл есептелмейді, тек бағалануы ғана мүмкін. Бағалау ең
жаңа қол жеткізілетін, сенімді ақпаратқа негізделген пайымдауды білдіреді.
Мысалы, мыналарды бағалау қажеттілігі туындауы мүмкін:
➢ сенімсіз борыштарды;
➢ босалқылардың ескіруін;
➢ қаржы активтерінің немесе қаржы міндеттемелерінің әділ құнын;
➢ пайдалы қызмет ету мерзімдерін немесе амортизацияланған
активтерден экономикалық пайда алудың күтілетін сызба нұақасын;
➢ кепілдік берілген міндеттемелерді.
Негізделген есептік бағалауларды пайдалану қаржы есептілігін
дайындаудың маңызды бөлігі болып табылады және оны шынайы жасамайды.
Есептік бағалау, егер ол негізделген жағдай өзгерсе немесе жаңа ақпараттың
пайда болуы немесе тәжірибе жинақтаудың нәтижесінде қайта қаралуы мүмкін.
Бағалауларды қайта қарау өз табиғатында өткен кезеңдерге жатпайды және
түзетілген қателер болып табылмайды. Бағалаудың қолданылатын негізіндегі
өзгеріс – есептік бағалаудағы өзгеріс емес, есеп саясатындағы өзгеріс. Есеп
саясатының өзгерісін есептік бағалаудың өзгерісінен айыру қиын болған
кезде, бұл өзгеріс есептік бағалаудың өзгерісі ретінде қарастырылады.
Есептік бағалаудағы өзгеріс активтердің және міндеттемелердің өзгеруін
туғызғанға дейінгі дәрежеде немесе меншікті капиталдың бабына байланысты
болса, ол міндетті түрде осы өзгеріс кезеңіндегі тиісті активтің,
міндеттемелердің немесе меншікті капитал баптарының баланстық құнын түзету
арқылы танылуы тиіс. Есептік бағалау өзгерісінің әсер етуін перспективалық
тану осы өзгерістің операцияларға, басқа оқиғаларға және жағдайларға
есептік бағалаудағы өзгеріс болған күннен бастап қолданылатынын білдіреді.
Есептік бағалаудағы өзгеріс ағымдағы кезеңнің пайдасына немесе шығынына
ғана не ағымдағы және сол сияқты болашақ кезеңдердің пайдасына және
шығынына әсер етуі мүмкін. Мысалы, сенімсіз борыштардың сомаларын есептік
бағалаудағы өзгеріс ағымдағы кезеңнің пайдасына немесе шығынына ғана әсер
етеді және сондықтан ағымдағы кезеңде танылады. Дегенмен, пайдалы қызмет
етудің бағаланған мерзімінің немесе амортизацияланған активтен экономикалық
пайда алудың жобаланған схемасының өзгерісі ағымдағы кезеңде және активтің
пайдалы қызмет етуінің қалған мерзімінің әрбір келесі кезеңіндегі
амортизациялық шығыстарға әсер етеді. Екі жағдайда да ағымдағы кезеңге
қатысты өзгерістердің әсер етуі ағымдағы кезеңде табыс немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz