Кәсіпорындарды қаржылық сауықтырудың әдістері мен нысандары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
I. КӘСІПОРЫНДАРДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ.ТӘЖІРИБЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1 Дағдарысқа қарсы басқару жағдайындағы қаржылық сауықтыру ... ... .8
1.2 Кәсіпорындарды қаржылық сауықтыруды бағалау әдістері ... ... ... ... 14
1.3 Кәсіпорындарды қаржылық сауықтырудың шетелдік тәжірибелері ... 23
II. КӘСІПОРЫНДАРДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТЫРУ
МҮМКІНДІКТЕРІН БАҒАЛАУ ШАРАЛАРЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... .26
2.1 Кәсіпорынның қаржылық қабілетсіздігін бағалау
шараларын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 Қабілетсіздік қатынастары мен қаржылық сауықтыру
процестерін реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.3 Қаржылық сауықтыру жағдайында инвестициялық тартымдылық стратегиясын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
IIІ. КӘСІПОРЫНДАРДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТЫРУДЫ БАСҚАРУ БАСЫМДЫЛЫҚТАРЫ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
3.1 Кәсіпорындарды қаржылық сауықтырудың басымдылықты
нысандары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
3.2 Қаржылық сауықтыру жоспарларының тиімділігін жетілдіру ... ... ... .53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
I. КӘСІПОРЫНДАРДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ.ТӘЖІРИБЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1 Дағдарысқа қарсы басқару жағдайындағы қаржылық сауықтыру ... ... .8
1.2 Кәсіпорындарды қаржылық сауықтыруды бағалау әдістері ... ... ... ... 14
1.3 Кәсіпорындарды қаржылық сауықтырудың шетелдік тәжірибелері ... 23
II. КӘСІПОРЫНДАРДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТЫРУ
МҮМКІНДІКТЕРІН БАҒАЛАУ ШАРАЛАРЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... .26
2.1 Кәсіпорынның қаржылық қабілетсіздігін бағалау
шараларын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 Қабілетсіздік қатынастары мен қаржылық сауықтыру
процестерін реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.3 Қаржылық сауықтыру жағдайында инвестициялық тартымдылық стратегиясын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
IIІ. КӘСІПОРЫНДАРДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТЫРУДЫ БАСҚАРУ БАСЫМДЫЛЫҚТАРЫ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
3.1 Кәсіпорындарды қаржылық сауықтырудың басымдылықты
нысандары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
3.2 Қаржылық сауықтыру жоспарларының тиімділігін жетілдіру ... ... ... .53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
Нарықтық экономикаға ауысу тәжірибесі ұлттық экономикалық жүйелердің күрделі қайта құрылуымен байланысты жүрді. Бұрынғы жүйенің көптеген қайшылықтары нарық заңдарына сәкей келмеді. Шаруашылық субъектілерінің орталықтандырылған жүйеден тәуелділігі экономикалық тұрғыдан негізсіз болды. Кәсіпорындар нарық талаптарына сәйкес дербестікке қол жеткізе бастады.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» атты тақырыбындағы халыққа Жолдауында (2005ж.): «Экономиканы түпкілікті реформалауға бағыт ұстап, біз қысқа мерзімнің ішінде нарықтық реформаларды жүргізе білдік,тиісті заңнамамызды жасауға қол жеткіздік»-деп көрсеткен/1, 7б/
Ғаламдық дамумен қатарласа жүру Қазақстанның міндеті екендігін айқын мақсат етіп ұстаған Н.Назарбаевтың бұл сөздерінен еліміздің тәуелсіздік алғаннан бері жаңарудың қарқынды жолын таңдағандығын көре аламыз. Көптеген дамыған шетелдер тәжірибесі көрсетіп және ол елдердің өкілдері мойындап отырғандай Қазақстанның индустриалды-инновациялық технологияны пайдалану бағытындағы даму қарқыны ерекше. Осы бағытты ұстана негізінен аймақтағы «көш басшыға» айналғандығымыз да белгілі.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2007 жылғы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» халыққа Жолдауында: «Экономиканың тұрлаулы дамуын жай қамтамасыз етіп, ұстап тұру емес, оның өсуін басқару» керектігін баса көрсетті. /2, 6б/ Бұл осыған дейінгі ауыр да, қиын кезеңдерден Қазақстанның үлкен жеңіспен шыққандығын және осы қалыптан таймай, оны ары қарай қарқынды дамыту керектігін білдіретін сөздер. Өйткені, Қазақстанның қазіргі жағдайы Орталық Азия мен ТМД елдерінің арасында саяси тұрақты, экономикалық дамудағы көрсеткіштерді білдіріп тұр. Әлбетте, жетістікке жету салыстырмалы түрде алғанда оңай болғанымен, оны ұстап тұру және ары қарай дамыту өте қиын іс екені белгілі. Осы реттен қарағанда Елбасының саяси-экономикалық көзқарастары да осы жылғы жолдауда негізінен әлеуметтік секторға назар аударудан басталды.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2007 жылдың 28 ақпандағы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына Жолдауында: «Бәсеке қабілеттілік─ Қазақстанның әлемдік экономика мен қоғамдастыққа табысты кірігуінің кілті. Сондықтан да өткен жылдың өзінде біз жалпы қазақстандық жобамызды тұжырымдап, оны іске асыруды қолға алған болатынбыз. Бұл─ біздің әлемнің бәсекеге барынша қабілетті елу елінің қоғамдастығына қарай жедел жылжуымыздың және оның тұрақты мүшесі ретінде Қазақстанның тұғырнамасын нығайту» деген /2, 5-6 б/. Осы орайда, өнеркәсіптің жоғары макроэкономикалық көрсеткіштері және Қазақстанның негізгі өнеркәсіп салалары кәсіпорындарының қаржысының жағымды даму тенденциясы Бүкіләлемдік сауда ұйымына Қазақстанның кірігуі жағдайында импортты ауыстыратын және экспортқа бағытталған тауарлар мен қызметтердің жүзеге асырылуы үшін үлкен мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» атты тақырыбындағы халыққа Жолдауында (2005ж.): «Экономиканы түпкілікті реформалауға бағыт ұстап, біз қысқа мерзімнің ішінде нарықтық реформаларды жүргізе білдік,тиісті заңнамамызды жасауға қол жеткіздік»-деп көрсеткен/1, 7б/
Ғаламдық дамумен қатарласа жүру Қазақстанның міндеті екендігін айқын мақсат етіп ұстаған Н.Назарбаевтың бұл сөздерінен еліміздің тәуелсіздік алғаннан бері жаңарудың қарқынды жолын таңдағандығын көре аламыз. Көптеген дамыған шетелдер тәжірибесі көрсетіп және ол елдердің өкілдері мойындап отырғандай Қазақстанның индустриалды-инновациялық технологияны пайдалану бағытындағы даму қарқыны ерекше. Осы бағытты ұстана негізінен аймақтағы «көш басшыға» айналғандығымыз да белгілі.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2007 жылғы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» халыққа Жолдауында: «Экономиканың тұрлаулы дамуын жай қамтамасыз етіп, ұстап тұру емес, оның өсуін басқару» керектігін баса көрсетті. /2, 6б/ Бұл осыған дейінгі ауыр да, қиын кезеңдерден Қазақстанның үлкен жеңіспен шыққандығын және осы қалыптан таймай, оны ары қарай қарқынды дамыту керектігін білдіретін сөздер. Өйткені, Қазақстанның қазіргі жағдайы Орталық Азия мен ТМД елдерінің арасында саяси тұрақты, экономикалық дамудағы көрсеткіштерді білдіріп тұр. Әлбетте, жетістікке жету салыстырмалы түрде алғанда оңай болғанымен, оны ұстап тұру және ары қарай дамыту өте қиын іс екені белгілі. Осы реттен қарағанда Елбасының саяси-экономикалық көзқарастары да осы жылғы жолдауда негізінен әлеуметтік секторға назар аударудан басталды.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2007 жылдың 28 ақпандағы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына Жолдауында: «Бәсеке қабілеттілік─ Қазақстанның әлемдік экономика мен қоғамдастыққа табысты кірігуінің кілті. Сондықтан да өткен жылдың өзінде біз жалпы қазақстандық жобамызды тұжырымдап, оны іске асыруды қолға алған болатынбыз. Бұл─ біздің әлемнің бәсекеге барынша қабілетті елу елінің қоғамдастығына қарай жедел жылжуымыздың және оның тұрақты мүшесі ретінде Қазақстанның тұғырнамасын нығайту» деген /2, 5-6 б/. Осы орайда, өнеркәсіптің жоғары макроэкономикалық көрсеткіштері және Қазақстанның негізгі өнеркәсіп салалары кәсіпорындарының қаржысының жағымды даму тенденциясы Бүкіләлемдік сауда ұйымына Қазақстанның кірігуі жағдайында импортты ауыстыратын және экспортқа бағытталған тауарлар мен қызметтердің жүзеге асырылуы үшін үлкен мүмкіндік береді.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Л.Н.ГУМИЛЕВ атындағы ЕУРАЗИЯЛЫҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТ
КӘСІПОРЫНДАРДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТЫРУДЫҢ
ӘДІСТЕРІ МЕН НЫСАНДАРЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандық: 522530-Қаржы
Астана 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
I. КӘСІПОРЫНДАРДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ-ТӘЖІРИБЕЛІК
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1 Дағдарысқа қарсы басқару жағдайындағы қаржылық сауықтыру ... ... .8
1.2 Кәсіпорындарды қаржылық сауықтыруды бағалау әдістері
... ... ... ... 14
1.3 Кәсіпорындарды қаржылық сауықтырудың шетелдік тәжірибелері ... 23
II. КӘСІПОРЫНДАРДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТЫРУ
МҮМКІНДІКТЕРІН БАҒАЛАУ ШАРАЛАРЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . 26
2.1 Кәсіпорынның қаржылық қабілетсіздігін бағалау
шараларын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..26
2.2 Қабілетсіздік қатынастары мен қаржылық сауықтыру
процестерін
реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .35
2.3 Қаржылық сауықтыру жағдайында инвестициялық тартымдылық стратегиясын
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .39
IIІ. КӘСІПОРЫНДАРДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТЫРУДЫ БАСҚАРУ БАСЫМДЫЛЫҚТАРЫ МЕН
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
3.1 Кәсіпорындарды қаржылық сауықтырудың басымдылықты
нысандары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 45
3.2 Қаржылық сауықтыру жоспарларының тиімділігін жетілдіру ... ... ... .53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
КІРІСПЕ
Нарықтық экономикаға ауысу тәжірибесі ұлттық экономикалық жүйелердің
күрделі қайта құрылуымен байланысты жүрді. Бұрынғы жүйенің көптеген
қайшылықтары нарық заңдарына сәкей келмеді. Шаруашылық субъектілерінің
орталықтандырылған жүйеден тәуелділігі экономикалық тұрғыдан негізсіз
болды. Кәсіпорындар нарық талаптарына сәйкес дербестікке қол жеткізе
бастады.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев
Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында атты
тақырыбындағы халыққа Жолдауында (2005ж.): Экономиканы түпкілікті
реформалауға бағыт ұстап, біз қысқа мерзімнің ішінде нарықтық реформаларды
жүргізе білдік,тиісті заңнамамызды жасауға қол жеткіздік-деп көрсеткен1,
7б
Ғаламдық дамумен қатарласа жүру Қазақстанның міндеті екендігін айқын мақсат
етіп ұстаған Н.Назарбаевтың бұл сөздерінен еліміздің тәуелсіздік алғаннан
бері жаңарудың қарқынды жолын таңдағандығын көре аламыз. Көптеген дамыған
шетелдер тәжірибесі көрсетіп және ол елдердің өкілдері мойындап отырғандай
Қазақстанның индустриалды-инновациялық технологияны пайдалану бағытындағы
даму қарқыны ерекше. Осы бағытты ұстана негізінен аймақтағы көш басшыға
айналғандығымыз да белгілі.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2007 жылғы Жаңа
әлемдегі жаңа Қазақстан халыққа Жолдауында: Экономиканың тұрлаулы дамуын
жай қамтамасыз етіп, ұстап тұру емес, оның өсуін басқару керектігін баса
көрсетті. 2, 6б Бұл осыған дейінгі ауыр да, қиын кезеңдерден Қазақстанның
үлкен жеңіспен шыққандығын және осы қалыптан таймай, оны ары қарай қарқынды
дамыту керектігін білдіретін сөздер. Өйткені, Қазақстанның қазіргі жағдайы
Орталық Азия мен ТМД елдерінің арасында саяси тұрақты, экономикалық
дамудағы көрсеткіштерді білдіріп тұр. Әлбетте, жетістікке жету салыстырмалы
түрде алғанда оңай болғанымен, оны ұстап тұру және ары қарай дамыту өте
қиын іс екені белгілі. Осы реттен қарағанда Елбасының саяси-экономикалық
көзқарастары да осы жылғы жолдауда негізінен әлеуметтік секторға назар
аударудан басталды.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2007 жылдың 28
ақпандағы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына Жолдауында:
Бәсеке қабілеттілік─ Қазақстанның әлемдік экономика мен қоғамдастыққа
табысты кірігуінің кілті. Сондықтан да өткен жылдың өзінде біз жалпы
қазақстандық жобамызды тұжырымдап, оны іске асыруды қолға алған болатынбыз.
Бұл─ біздің әлемнің бәсекеге барынша қабілетті елу елінің қоғамдастығына
қарай жедел жылжуымыздың және оның тұрақты мүшесі ретінде Қазақстанның
тұғырнамасын нығайту деген 2, 5-6 б. Осы орайда, өнеркәсіптің жоғары
макроэкономикалық көрсеткіштері және Қазақстанның негізгі өнеркәсіп
салалары кәсіпорындарының қаржысының жағымды даму тенденциясы Бүкіләлемдік
сауда ұйымына Қазақстанның кірігуі жағдайында импортты ауыстыратын және
экспортқа бағытталған тауарлар мен қызметтердің жүзеге асырылуы үшін үлкен
мүмкіндік береді.
Атап айтсақ, ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың: 2000 жылға қарағанда ІЖӨ-ні
сеслеу жөніндегі біздің міндетімізгі келесі жылы-ақ қол жеткізуге әбден
болады. Бұл – тар өрісті мақсат емес, экономикалық өсудің жай нанымды
көрсеткіші де емес, бұл – қазақстандықтардың өмірін жақсарта берудің
біздегі нақты мүмкіндіктері,- деген сөздері астарлы саясаттың діңгегі
екені көрініп-ақ тұр. Себебі, әлеуметтік жағдайы түзелмеген халықтың
елбасына да, оның саясатына да сенімі болмайтыны белгілі. Ал, Қазақстанның
қазіргі жағдайы атап кеткеніміздей, бұл аталған істердің тар өрісті мақсаты
еместігін айғақтайды. Сондықтан, әлеуметтік-экономикалық іргесі нық
қаланған қазіргі Қазақстан болашақтағы зайырлы, өркениетті, халқымыздың
рухани, материалдық құндылықтарын толық сақтайтын қоғам құруға негіз бола
алатындығын Елбасы сөздерінен байқаймыз.
Қазақстан өзінің даму стратегиясын өтпелі кезеңдегі ауыр өзгерістерден
аман алып шығып, болашаққа жаңа қарқынмен аяқ басу жолында. Бірақ, оның
барлығы оңайлықпен келетін шаруа емес. Көптеген кәсіпорындар дұрыс
ұйымдастырылмаған менеджменттің салдарынан нарық заңдарына төтеп бере
алмай, бұрынғы стереотипті ұстанып экономикалық дағдарыстарға ұшырауда.
Дағдарыстың негізі қаржылық тұрақтылықтың болмауы. Басқару менеджменті жоқ
кәсіпорындарда “төлемқабілетсіздік” ұғымдары кеңінен пайдаланылатын болды.
Қазақстандық автор Жүйріков К.К. бойынша кәсіпорын қаржылық жағдайының
өзгерісінің күрделі себептерін анықтау үшін кәсіпорын қызметінің барлық
жақтарын сипаттайтын көптеген көрсеткіштерді зерттеу қажет 3, 3-5 б.
Себебі кәсіпорынның тұрықты қаржылық жағдайы - оның үздіксіз және тиімді
қызметінің басты шарты болып табылады. Оған жету үшін субъектінің тұрақты
төлемқабілеттілігін, баланс өтімділігін, қаржылық тәуелсіздігін және
шаруашылықтың жоғары табыстылығын қамтамасыз ету қажет. Кәсіпорын қаржылық
тұрақтылығын кешенді талдау жеке көрсеткіштерді басқару үшін және
сәйкесінше, қаржылық климаттың жақсаруына олардың әсерінің күшеуі үшін
нақты алғышарттарды туғызады.
Қазақстандық автор Мейірбеков А.Қ. бойынша кәсіпорынның қаржылық жағдайы
төлем қабілеттілігі, пайдалылығы, активтерді пайдалану тиімділігі және
меншікті капиталы, өтемпаздылығымен сипатталады. 4,149б.
Сонымен қатар, Дүйсенбаев К.Ш. бойынша банкроттық кәсіпорынның ұдайы
өндіріс капиталының шаруашылық механизімінің балансының бұзылуынан, яғыни
оның қаржылық және инвестициялық саясатының тиімсіз болуынан туындайды.
5,252 б. Бұл жерде, егерде кәсіпорын тұрақсыздық жағдайына ұшырап,
қаржылық сауықтыру әдістері мен нысандарын уақытылы қолданбаса, онда
кәсіпорын банкротқа ұшырауы мүмкін.
Демек, өндірістік процесс дербес қаржы көздерімен байланысты
ұйымдастырыла бастады. Бірақ, көбіне бұрынғы тәртіпті ұстанған немесе нарық
заңдарын бұрыс түсінген көптеген кәсіпорындар өзінің қаржылық тұрақтылығын
сақтап қала алмады. Сол себептен оларды қаржылық сауықтыру жұмыстарын
жүргізу қажеттігі өмір талабына айналды. Осы тұрғыдан келгенде зерттеу
тақырыбының өзектілігі объективті. Ұлттық экономикалық жүйенің
нарық жағдайындағы дағдарысқа қарсы ғылыми теориясы мен практикасы, нақты
кәсіпорын мысалында (“Көктас” АҚ)
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Кәсіпорынды қаржылық сауықтыру
жұмыстарын ұйымдастырудың әдістемелік базасы мен негізгі нышандарын
айқындау дипломдық жұмыстың мақсаты және де осы тақырыпқа сәйкес бірнеше
міндеттер алға қойылып отыр:
- кәсіпорынды қаржылық сауықтыру мәселесінің ғылыми-теориялық
негізін зерттеу және дағдарысқа қарсы басқару жағдайындағы
ксәіпорынды қаржылық сауықтыруды бағалау әдістерін салыстыру;
- шаруашылық субъектілерін қаржылық сауықтыру жұмыстарын
жүргізудің шетелдік тәжірибесін зерттеу;
- нақты субъекті мысалында қаржылық сауықтыру мүмкіндіктерін
бағалау шараларын талдау және кәсіпорындарды қаржылық
сауықтыруды басқару жұмыстарының басымдылықтары мен жетілдіру
жолдарын қарастыру.
Зерттеу жұмысының объектісі ретінде барлық дерлік қазақстандық
кәсіпорындар секілді нарықтық экономикаға өтпелі кезеңдерде қаржылық
дағдарыс жағдайын басынан өткерген, бірақ дұрыс ұйымдастырылған дағдарысқа
басқару менеджменттің арқасында қазір компаниялардың біріне айналып аяғынан
нық тұрған Көктас акционерлік қоғамы.
Зерттеу жұмысының субъектісі ретінде ғылыми зерттеуді жүргізген дипломант
пен оның ғылыми жетекшісін, өндірістік тәжірибеден өту ісі бойынша
жетекшісін атаймыз.
Тақырыптың зерттеліну дәрежесі. Кәсіпорынды қаржылық сауықтыру мәселелері
біздің тәжірибемізде нарықтық экономикаға көшумен байланысты болғанымен, ол
экономикалық ғылымға бұрыннан танымал мәселе. Сондықтан, тақырыптың
зерттеліну дәрежесін экономикалық ғылымның классикалық өкілдерінің
еңбектерінен бастап қазірге дейінгілерді толықтай атай аламыз. Бұл мәселе,
шетелдік ғалымдар Э.Альтмана, И.Лис, Х.Таффлер, М.Тишоу еңбектерінде,
ресейлік Р.С.Сайфуллин, О.П.Зайцева, Г.Г.Кадыков жұмыстарында, отандық Н.К.
Мамыров, Е.Б.Жатқанбаев, Р.Е.Елемесов, А.Е.Есентугелов, Н.С.Ихданов,
У.С.Байжомартов, т.б. еңбектерінде қаралған.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік базасы. Зерттеу жұмысының даярлау
барысында экономикалық ғылымға танымал ғылыми әдістермен қатар шетелдік
және отандық ғалымдар ұсынған қаржылық дағдарысты есептеу модельдері,
Үкімет пен министрлік-ведомостволық заңды-нормативтік құжаттар,
статистикалық-аналитикалық мәліметтер, бұқаралық-ақпарат құралдары мен
интернет желісінің материалдары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы үш тараудан, сегіз бөлімнен
тұрады. Әрбір бөлім ғылыми жұмыстар жазу тәртібіне сәйкес рәсімделген.
Бірінші, Кәсіпорындарды қаржылық сауықтырудың теориялық-тәжірибелік
негіздері тарауында зерттеу проблемасының негізінен ғылыми-теориялық
астары талқыланды. Үш бөлімнен (1.1 Дағдарысқа қарсы басқару жағдайындағы
қаржылық сауықтыру; 1.2 Кәсіпорындарды қаржылық сауықтыруды бағалау
әдістері; 1.3 Кәсіпорындарды қаржылық сауықтырудың шетелдік тәжірибелері)
тұратын бұл тарауда дағдарысқа қарсы менеджмент теорияларына салыстырмалы-
аналитикалық талдау жасалып, олардың артықшылықтары мен кемшіліктері
зерттелді. Кәсіпорынды қаржылық сауықтыру сұрағына ғылыми анықтама беріліп,
оның түрлі тәсілдер бойынша бағалау әдіснамасы қаралды. Қаржылық сауықтыру
мәселесінің экономикалық жүйелер арасындағы айырмашылығы, тек нарықтық
қатынастарға көшумен ғана байланысты еместігі дәлелденді. Сонымен қатар,
дағдарысқа түскен кәсіпорынды қаржылық сауықтыру мәселесінің шетелдік
тәжірибесі зерттеліп, оның артықшылықтары мен кемшіліктері ұсынылды.
Мысалы, барлық дерлік шетелдік модельдер біздің экономикамызға тікелей
көшіріле алмайды, олай болуы мүмкін де емес. Өйткені шетелдерде, ондаған-
жүздеген жылдар бойы қалыптасып, дамып келе жатқан бизнес субъектілерін
қаржылық сауықтыру мен нарыққа көшкен бес-он жылдың ішінде қалыптасқан
отандық кәсіпорындарды сауықытырудың арасындағы айырмашылық өте үлкен.
Сондықтан, бұл жерде экономикалық реформалары мен қалыптасу кезеңдері
Қазақстанға ұқсас немес көршілес елдер тәжірибесін пайдаланған дұрыс.
Екінші, Кәсіпорындарды қаржылық сауықтыру мүмкіндіктерін бағалау
шараларын талдау тарауы да үш бөлімнен (2.1 Кәсіпорынның қаржылық
қабілетсіздігін бағалау шараларын талдау; 2.2 Қабілетсіздік қатынастары мен
қаржылық сауықтыру процестерін реттеу; 2.3 Қаржылық сауықтыру жағдайында
инвестициялық тартымдылық стратегиясын қалыптастыру) тұрады. Бұл тарауда,
жұмыс зерттеу объектісімен тікелей байланыстырыла жасалды. Кәсіпорынның
тарихынан басталып, оның басқарушылық құрылымдары зерделеу жұмыстары
жүргізілді. Жоғарыда атап көрсеткеніміздей, зерттеу объектісі – Көктас
АҚ, барлық дерлік отандық кәсіпорындардай өтпелі кезеңдерде ауыр кездерді
басынан өткерді. Сондықтан, негізгі зерттеу кезең ретінде 1993-1995 жж.
алынды. Дәл осы жылдар кәсіпорын үшін ең дағдарысты жылдар болды. Зерттеу
объектісі кейіннен нық дамушы компаниялар қатарына қосылғанға дейінгі
кезеңдер қаржылық сауықытыруды қажетсіну кезеңдері болды деп санап, зерттеу
жұмысын осы аралыққа арнадық. Сондықтан, төлем қабілетсіздік пен оны реттеу
жолдары да негізінен осы аралықтағы (1993-1995 жж.) қаржылық жағдайды
талдау жұмыстарын қамтыды. Қаржылық сауықтыру жағдайындағы инвестициялық
тартымдылық мәселелерін қарастыру кәсіпорынның нақты қаржылық жағдайына
баланстық талдау жасаумен жүргізілді.
Үшінші тарау, Кәсіпорындарды қаржылық сауықтыруды басқару басымдылықтары
мен жетілдіру жолдары деп аталып, екі бөлімді (3.1 Кәсіпорындарды қаржылық
сауықтырудың басымдылықты нысандары мен әдістері; 3.2 Қаржылық сауықтыру
жоспарларының тиімділігін жетілдіру) құрады. Жүргізілген зерттеу жұмысының
барысында айқындалған басым бағыттарды жетілдіру жұмыстарын әрбір кәспорын
өз стратегиясына жасақтауы тиіс. Сондықтан, біз де зерттеу объектісінің
болашақтағы мүмкін даму жолдарын осы тарауда қарастырып, өз тарапымыздан
ұсыныстар жаздық. Негізгілерінің бірі қайта құрылымдау, санация жасау,
диагностикалық әдіс, кәсіпорынды басқаларымен қосу, бөлу, қайта құру, т.б.
тәсілдеріне түсінік беріліп, олардың артықшылықтары мен кемшіліктері
талданды.
Ғылыми жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады. Барлығы 13 кесте, 6 диаграмма
және қосымшалар пайдаланылған. Мәтін беттерінің жалпы саны компьютерлік
теру бойынша – 75 бет.
Бірінші бөлім КӘСІПОРЫНДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ-ТӘЖІРИБЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
Кәсіпорынды қаржылық сауықтыру – кәсіпорындарды трансформациялау мен оның
басқаруды жақсартуға бағытталған принциптерін өзгерту, өндірістің
тиімділігі мен шығарылатын өнімнің бәсекеқабілеттілігін, еңбек өнімділігін
арттыру, өндіріс шығындарын төмендету, мемлекеттік қолдау, қаржылық
сауықтыру жоспарларын даярлау мен дағдарысқа қарсы кампаниялар ұйымдастыру
іс-әрекеттері арқылы кәсіпорынның қаржы-экономикалық нәтижелерін жетілдіру.
1. Дағдарысқа қарсы басқару жағдайындағы қаржылық сауықтыру
Нарықтық экономиканың салыстырмалы түрде алғанда терең бойлаған бүгінгі
күнгі тәжірибе кәсіпорындар мен компаниялардың дағдарыстан шығу және ұзақ
уақыт бойына бәсекелестікті сақтау үшін жан-жақты қойылатын талаптарды
есепке ала отырып, өз жұмысын үнемі түзетіп отыруы бизнесті жүргізуде
дағдыға айналған бірден-бір құбылыс болып отыр. Өйткені, бизнес жүргізудің
жаңа шарттары өзгерістерге ұдайы дайын болуды қажет етеді.
Ұйымның сыртқы ортасы тез және күтпеген жағынан өзгеріп отыр. Бірақ
әрбір өзгеріс тек қана қауіп емес, болашақ бизнес-табысқа қол жеткізу үшін
жаңа қосымша мүмкіндіктер туғызады. Ұйым өз бизнесінің құрылымының дұрыс
және жаңаша түрленіуіне қабілетті болуына ұдайы баламалы стратегиялық және
оперативті өзгерістер жасауы тиіс 6, 12 б.
Шаруашылық жүргізу жағдайының түбегейлі өзгеруі отандық кәсіпорындардың
көпшілігінде қаржылық сауықтыру қажеттілігін, жұмыс жүргізудегі әміршіл-
әкімшілік әдістерден жаңа нарықтық әдістерге ауысу қажеттігін көрсетті.
Өйткені бұрынғы жүйенің кейбір ретсіз ұйымдастырылған іс-әрекеттерінің
салдарынан экономиканың барлық дерлік салаларында терең бойлаған дағдарысты
жағдай орнықты.
Белсенді стратегия шеңберінде кәсіпорынды қаржылай сауықтырудың негізгі
мақсаты – маркетинг өткізу жөніндегі шараларды қамтамасыз етуде өткізудің
жаңа нарығын игеру. Өткізудің жаңа нарығын игеруді жүзеге асыру дәстүрлі
өнімді жаңа аумақтық нарыққа шығару есебінен, сонымен бірге жаңа өнімді
өнімдік нарыққа шығару үшін игеру жолымен де жүзеге асырылады. Бұл екі
бағыт та шығарылатын өнімнің сапасын көтеру және технологиялық қайта
жабдықтау негізінде ресурс сыйымдылығын түсіру мақсаттарын шешуге әкеледі.
Белсенді стратегияны таратуды қамтамасыз етуші реформалаудың маңызды
бағыты жеткізушіні ауыстыру болып табылады. Бұл бір жағынан, дәстүрлі
өнімнің сапасына, соның ішінде жинақтаушы материалдар мен шикізаттың
сапасына талаптың өсуінің, жаңа өнім өндірісін игеру мен пайдасыз өнім
өндірісін тоқтатудың, ал екінші жағынан өндірістегі энергия сыйымдылығы мен
ресурс сыйымдылығын түсіру шараларын өткізудің салдары. 6, 19 б.
Макроәлем параметрлерінің үнемі өзгеруі жағдайындағы дағдарыстың туындау
ықтималдығы ұлғайған кезде дағдарыстық жағдайлардың, оның себептерін, алдын
алу мүмкіндіктерін, басқару ерекшеліктерін зерттеу маңыздылығы артады.
Дағдарыс ұғымын анықтау тұрғысынан қарағанда (кәсіпорын деңгейінде) екі
көзқарас бөліп көрсетіледі. Кейбір мамандар оны дағдарысты, бірақ
кәсіпорын үшін күтпеген құбылыс деп санайды. Оның алдын алу үшін
кәсіпорындар дағдарыс белгілерінің ізін басу жүйесін қалыптастырулары
қажет. Ал, егерде дағдарыс келсе, басқарудың бастапқы шараларының бірі оның
ұйым ішіне таралмауын шектеу. Басқа мамандар дағдарысты, уақыттық және
кеңістік дәрежелерге созылатын салдары бар процесс деп санайды. Олар
дағдарыстық процесті төрт фазаға бөледі: дағдарыстың алғышарттарының пайда
болуы (кішігірім қателер мен ұйым қызметтерінің бұзылуы); көптеген
факторлардың өзара араласуымен туындаған негізгі құбылыс; дағдарыстың
таратылуы; дағдарыстың шешілуі 6, 12 б.
Өйткені, көптеген ғылыми түпнұсқаларда көрсетіліп жүргендей дағдарысқа
қарсы менеджмент – бұл, ең алдымен, кәсіпорынның бәсекеқабілетті жағдайын
сақтауы мен ірілетуі, банкроттықты болдырмау немесе төлемқабілетсіздік
жағдайда қабілеттілікті қайтару, оны жұмыс жасайтын халге жеткізу.
Кез келген өнімнің (қызметтің) өзіндік өмірлік циклы болады. Оның
шектеулі мүмкіндіктері, бастапқы мүмкіндіктерін белгілі бір уақыт
аралығында сақтап тұрып болашақтағы дамуы осы циклда айқындалған. Кезекті
бәсекеқабілетті артықшылықтың пайда болуы белгілі бір уақытқа дейін
кәсіпорынның өміршеңдігін нығайтады. Бұл, бәсекеқабілетті артықшылықтың
әлсірей бастаған кезін уақытылы анықтап, оның алдын алуға байланысты дұрыс
шешімдер қабылданған кезде жемісті болады.
Белгілі бір уақыт кәсіпорын пайдамен де, пайдасыз да жұмыс жасауы мүмкін.
Бірақ бұлар кәсіпорынның негізгі мәнін тайдырмайтын қысқамерзімді эпизодтық
жағдайлар болып саналады. Ал, егерде кәсіпорын жалпы алғанда тиімсіз жұмыс
жасайтын болса, экономикалық дағдарыс созылмалы ұзақмерзімді сипатталады
және оның салдары кәсіпорынды жабуға, тіптен кредиторлармен есептесу үшін
мүлкін сатуға әкеледі.
Сондықтан, дағдарысты жағдайлар кәсіпорынның өмірлік циклының кез-келген
уақытында туындауы мүмкін және осыны шаруашылық субъектілерінің нарық
жағдайында өмір сүру ерекшелігі болып табылады. Дағдарыстың бірнеше
түрлерін бөліп көрсетуге болады: стратегия дағдарысы; қызмет нәтижелерінің
дағдарысы; өтімділік дағдарысы. Дағдарыс типтерін анықтау бастапқы
шараларды қабылдауға, қайта құру әдістері мен бағыттарын айқындауға жағдай
жасайды. Дағдарысты жағдайлардың уақытылы анықталмауы оларды болдырмау
шараларын шектейді. Дағдарысқа қарсы басқарудың негізгі қызметтері:
кәсәпорынды дағдарысты жағдайдан шығаруға бағытталған басқару; дағдарыс
салдарында болатын шығындарды минимизациялау; дағдарысты жағдайларды
ескертудің кешенді шараларын жүзеге асыру. Кәсіпорындар өз бизнестерінің
құрылымын дұрыс әрі уақтылы трансформациялай алу, және сәйкесінше
стратегиялық немесе жедел түзетулерді үнемі жасай алу қабілетіне ие
болулары тиіс. Белсенді стратегия аясында кәсіпорынды қаржылық сауықтырудың
маңызды шарттарының бірі – жаңа өткізу нарықтарын игеру. Бұны қамтамасыз
етуде маркетинг жүргізу іс-шаралары қаралады. Дәстүрлі өнімдерді жаңа
территориялық нарықтарға шығару есебінен, немесе жаңа нарықтарға басқа
өнімдер шығару арқылы жаңа өткізу нарықтарын игеру шығарылатын өнімнің
сапасын көтеру мен технологиялық қайтақарулану, жеткізушілерді ауыстыру
негізінде ресурссыйымдылығын төмендету арқылы жүргізіледі.
Дағдарысты жағдайдан шығу жолдарын табудың бірдін-бір маңызды шарттарының
бірі қаржылық сауықтырудың жоспарын дұрыс құру болып табылады. Өйткені,
көптеген ғалымдар мен зерттеушілердің дәлелдеуінше нарық жағдайында
кәсіпорынды қаржылық сауықтыру іс-шараларының ішіндегі ең маңыздысы осы
қаржылық тетік болып табылады екен.
Кәсіпорынды қаржылық сауықтыру жоспарының мүмкін бағыттары мен
варианттары жүйеленген түрде келесідей болуы мүмкін: 8, 118 б.
• Ұйымдастыру стратегиясындағы өзгерістер.
Бизнес стратегиясының қайта құрылу варианттары:
Өсу стратегиясы.
• Интегрирленген өсу (сала ішінде жаңа құрылымдар қосу арқылы кеңею) –
вертикальды интеграция: тікелей (сатушы-фирмаларды алу); қайыра (өткізуші-
фирмаларды алу); горизонтальды интеграция (бақылауды күшейту немесе
бәсекелес-фирмаларды алу).
• Концентрацияланған өсу (дәстүрлі сала аясында нарықтың немесе өнімнің
өзгертілуі): нарықты жаулап алу (дәстүрлі нарықтардағы үлестің ұлғайтылуы);
нрықты дамыту (бұрынғы өнімдерге жаңа нарықтар); өнімді дамыту (дәстүрлі
нарықтағы жаңа өнім).
• Диверсификацияланған өсу (саланың, нарықтың, өнімнің өзгеруі):
орталықтанған диверсификация (негізгі профильге сәйкес келетін жаңа
өндірістер); горизонтальды диверсификация (дәстүрлі нарықтарға жаңа
профильдік емес өнімдер); конгломераттық диверсификация (жаңа нарықтарға
жаңа профильдік емес өнімдер).
Бизнесті қысқарту стратегиясы: бөлінубөлініп шығу (қайта құрылған
компанияға акйиялардың бір бөлігін беру): жоғары қайтақұрылымдау
(әрқайсысы өз акцияларының белгілі-бір бөлігін беретіндей етіп бірнеше
тәуелсіз компнаияларға ортақ аналық компанияның құрылуы); төмен
қайтақұрылымдау (қызмет етіп тұрған компаниядан тәуелсіз дочерний
кәсіпорынның бөлінуі); горизонталды қайтақұрылымдау (белгілі-бір сфераларға
мамандаған фирмалар құру арқылы ұқсас компаниялардың бөлінуі); акциялардың
бір бөлігін сату; деинвестициялау (құрылымдардың, бизнестің жекелеген
сегментттерін сату); жою (түгеліменжартылай).
Сырттан басқару процедуралары аясындағы қайта өзгерулер (Банкроттық
туралы ҚР Заңы): өндіріс профилінің қайта өзгертілуі; тиімсіз емес
өндірстерді жабу; мүлітің бір бөлігін сату; кәсіпорынды (бизнесті) сату.
9, 5 б.
Мұндай жағдайларда мүмкін шешімдер диапазоны едәуір тар, өйткені сырттан
басқару жоспарын жүзеге асыру мен өңдеу бойынша іс-шаралар уақытпен
(Қәбілетсіздік (банкроттық) туралы заң бойынша максимум 18 ай) және
құралдармен шектелген. Көп жағдайда бұл, шығындарды қысқартуға, рентабельді
емес құрылымдар мен активтердің бөлінуіне негізделген қорғану стратегиясы.
ҚР Азаматтық кодексіне сәйкес ұйымды-құқықтық құзырын айқындау:
шаруашылық серіктестіктер; шектелген және қосымша жауапкершілікті
серіктестіктер; акционерлік қоғамдар; өндірістік кооперативтер; мемлекеттік
және коммуналдық кәсіпорындар; коммерциялық емес ұйымдар.
Кәсіпорынды қаржылық сауықтырудың жоғарыда аталған бірнеше әдіс-
тәсілдерін ескере кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының көрсеткіштерін
талдау сызбасы арқылы да түсіндіруге болады (Сурет-1).
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының көрсеткіштерін талдау сызбасы
Сурет-1
Барлық дерлік экономикалық әдебиеттерде, кәсіпорынды қаржылық сауықтыру –
кәсіпорындарды трансформациялау мен оның басқаруды жақсартуға бағытталған
принциптерін өзгерту, өндірістің тиімділігі мен шығарылатын өнімнің
бәсекеқабілеттілігін, еңбек өнімділігін арттыру, өндіріс шығындарын
төмендету, мемлекеттік қолдау, қаржылық сауықтыру жоспарларын даярлау мен
жүзеге асыру, дағдарысты кәсіпорындарға инвестициялық ресурстар тарту,
реабилитациялық процедуралармен жалғасқан инфрақұрылымдар (сақтандыру,
лизингтік, субконтрактылық немесе т.б.) мен дағдарысқа қарсы кампаниялар
ұйымдастыру іс-әрекеттері арқылы кәсіпорынның қаржы-экономикалық
нәтижелерін жетілдіру.
Кәсіпорынды қаржылық сауықтырудың негізгі мақсаты, өнеркәсіптің
өндірістік-технологиялық құрылымының кәсіпорынның пайдалы жұмыс жасауына
қол жеткізілуі жағдайындағы нарықтық төлемқабілетті сұранысқа
сәйкестендірірілуін қамтамасыз ету болып табылады.
Дағдарысты жағдайда кәсіпорын менеджерлерінің алдында мына негізгі
міндеттер тұрады:
- істің нақты жағдайын дұрыс бағалау;
- мәселенің себебін анықтау;
- дағдарысты жағдайдан шығудың оптималды жолдарын табу.
Кәсіпорынды қаржылық сауықтырудың жоспары – бұл белгілі бір уақыт
аралығында дағдарысты ксәіпорынды сотқа жүгінбейтін ретте сауықтыру
шараларының кешенді жоспары. Оның құрамында: кәсіпорынның өзі даярлаған
немесе құрылтайшылар мен меншік иелеренің мүмкін қатынасуы консалтингтік
компания немесе арнайы эксперттік топ даярлаған шаралар болады. Бұл шаралар
сотқа жүгінбей қаржылық сауықтыру бойынша сұрақтарды шешумен айналысатын
құзырлы ұйымдарда бектіледі және трансформациялау (қайта құру) тәсілдері
мен дағдарысты кәсіпорынды дамыту мақсатында оның бизнесін қолдау, оның
нарықтағы тұрақты бәсекеқабілеттілік жағдайы мен қаржылық тұрақтылық
деңгейін және тиімді шаруашылық жүргізу мен кредиторлар талаптарын толық
қанағаттандыруға, қажет болса, қарызды өтеутөлеу бойынша бекітілген
кестеге сәйкес көлемдегі құралдармен қамтамасыз етуге бағытталауы тиіс.
Сонымен, жоспарда қамтылған барлық ресурстар мен нарықтық әлеуетті ұтымды
пайдаланған жағдайда келесі нәтижелер күтіледі. Демек, кәсіпорынды қаржылық
сауықтыру келесі міндеттерді шешуге бағытталған:
- өнеркәсіптік кәсіпорындардың мониторингін жүргізу. Бұл олардың ағымдағы
қаржы-экономикалық және өндірістік-техникалық жағдайын диагностикалау
мақсатында қажет;
- аймақтардағы шаруашылық субъектілерінің қабілеттілік деңгейін бақылауды
қамтамасыз ету;
- дағдарысты кәсіпорындарды анықтау және оларды белгіленген критерийлер
жүйесіне сәйкес мәселелі категорияларға жатқызу;
- дағдарысты кәсіпорындарды қаржылық сауықтыруға қатысты жекелеген іс-
шаралар мен кешенді жоспарлар даярлау;
- реабилитациялық іс-шараларды жүзеге асыруды бақылауды жүргізу;
- дағдарысқа қарсы шараларды тиімді жүзеге асыру үшін дағдарысты
кәсіпорындарға инвесторларды және қажетті бизнес-құрылымдарды тарту;
- банкроттықтың алдын алу мен қаржылық сауықтыру жұмыстарының аясында
атқарушы билік органдарының өзара байланысы мен үйлестірулерін қамтамасыз
ету;
- дағдарысты кәсіпорындардың фискалдық жүйелермен төлем-есептесу
тәртіптерін және бюджеттік толықтырулар бойынша жұмыстарын күшейтуді
қамтамасыз ету;
- дағдарысты кәсіпорындардағы кадрлық проблемаларды шешуді қамтамасыз
ету;
- кәсіпорындарды әдейілеп тоқырату қаупінен және ҚР субъектілеріне
құқықтық ұрыстар мен ауыртпалықтар түсуінен құқықтық және әкімшілік
жүйелерді қорғаштау;
- қаржылық сауықтыру процесінің барлық қатысушыларының мүдделерін
сенімді қорғап, әрі көрсете алатын механиздер қалыптастыру.
Бұл жағдайларда жүргізіліп жатқан өзгерістердің позитивтілігін
сипаттайтын белгілер ретінде танылатын, қалпына келтіру мен кәсіпорынды
дамыту сияқты қаржылық сауықтыру жоспарын жүзеге асырудың табыстылығын
анықтайтын көрсеткіштер болып табылады:
Кәсіпорынның негізгі өндірісі мен басқа да іс-әрекеттерінен
байқалатын оң қаржылық нәтиже (пайда);
Өзіндік айналым капиталының өсуі;
Кәсіпорынды қаржылық сауықтыру жоспарында қамтылған іс-
шаралардыжүзеге асыру нәтижесінде табыстардың шығындардан (құралдардың
артылуы – оң ақша ағыны) артуы;
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен тқлемқабілеттілігін қалпына
келтіру;
Барлық кредиторлар алдындағы қарыздардан құтылу және ақшалай
міндеттемелермен және міндетті төлемдермен толық көлемде есептесу алу
қабілеті;
Тартылған инвестициялар суммасы мен олардың пайыздарын қайтару;
Шаруашылық қызметінің тиімділігі – айналым құралдарымен қажетті
деңгейде қамтамасыздандырылуы, құралдардың айналымдылығын жылдамдату,
келісім-шарттық тәртіпті нығайту, тапсырыстар портфелінің толықтылығы,
жаңа нарықтар іздеу, инновацияларды дамыту және т.б.
Кәсіпорынның бәсекелік артықшылықтарының, өнімдердің
бәсекеқабілеттілігі деңгейін, нарықтағы сұранысқа ие болу мен өзіндік
позициясы болуының өсірілуі;
Экономикалық және әлеуметтік эффект. Бұл өндіріс көлемінің (жиынтық
өнімнің) өсуі, бюджеттің барлық деңгейлеріндегі және мемлекеттік
бюджеттен тыс қорларға келетін түсімдер тұрақтылығы мен өсуі,
өндірістегі жұмысбастылар санының тұрақтылығы мен өсуі, кадрларды
даяралау мен қайта даярлау.
1.2 Кәсіпорындарды қаржылық сауықтыруды бағалау әдістері
Алдыңғы бөлімде атап кеткеніміздей дағдарысқа қарсы менеджмент жүйесінің
негізгі құрамдас бөлігі кәсіпорынның қаржылық жағдайына диагностика жасау,
болғалы тұрған дағдарысты жағдайлардың алдын алу мен уақытылы жою болып
табылады. Уақытылы және сапалы жүргізілген диагностика мен профилактикалық
жұмыстар – жалпы алғанда кәсіпорынды, жекелей алғанда дағдарысты басқарудың
ең басты міндеті. Диагностика жасау бойынша жұмыстар бірнеше кезеңдерден
тұрады, негізгілері: 10, 331 б.
- қаржылық жағдайды талдау, нарықтық жағдаятты дамытуды болжау;
- дағдарысты жағдайлардың дамуына себепші болатын негізгі
факторлар мен себептерді дер кезінде айқындау;
- кәсіпорынның бұрын байқалмаған сәтсіздіктерге ұшырау қауіптерін
айқындай білу.
Ұйымның активтері айналымдағы және айналымнан тыс болып бөлінеді.
Сондықтан, активтердің мейлінше жалпылама құрылымын айналымдағы және
айналымнан тыс активтер қатынасының коэфициенті сипаттайды:
(1)
Бұл көрсеткіштің мәні талданатын ұйым құралдарының салалық
ерекшеліктерімен шартталған. Активтер құрылымын ішкі талдау барысында
есепті кезеңдегі коэфициенттің кенеттен өзгеру (егер ондай құбылыс
байқалса) себептерін анықтау қажет.12, 88 б.
Ұйымның пассивтері (яғни, оның активтерінің қаржыландырылу көздері) өз
капиталы мен резервтерінен, ұзақ мерзімді заемдық құралдардан, қысқа
мерзімдік заемдық құралдар мен кредиторлық қарыздардан тұрады. Жалпы
алғанда, құралдардың қайнар көзін өзіндік және заемдық (бұған кредиторлық
қарыздарды да қосып) деп бөлуге болады. Пассивтер құрылымын, кәсіпорын
құралдарының қайнар көздерінің жалпы мөлшеріндегі өз құралдарының үлесіне
тең автономдық коэфициенті сипаттайды. 12, 93 б.
(2)
және де келесі формуламен есептелетін заемдық және жеке құралдардың
қатынас коэфициенті.12, 94 б.
(3)
Көрсетілген коэфициенттерді есептеген кезде, акционерлік қоғамдар үшін
таза активтер мөлшеріне сәйкес келетін нақты жеке капиталды алуымыз керек.
Таза активтер мөлшері ҚР қаржы министрлігінің және бағалы қағаздар бойынша
мемлекеттік комиссия бұйрығына сәйкес анықталады.
Коэфициенттер үшін қалыпты шектеулер: , , ұйымдардың
міндеттемелері жеке құралдармен жабылуы тиіс дегенді білідіреді. Қаржылық
тәуелсіздікті білдіретін автономдық коэфициенттің өсуі және қаржылық
тәуелділіктің төмендегенін суреттейтін жеке құралдар мен заемдық құралдар
қатынасының кофициентінің азаюы оң бағаланады. 11, 3 б.
Акционерлік қоғамдар туралы ҚР Заңына сәйкес (35 бап) акционерлік
қоғамдардың қаржылық тұрақтылығын бағалау үшін шешуші роль таза активтер
көрсеткішінде болады. Ол, есептесуге алынатын активтер суммасы мен
есептесуге алынатын міндеттемелер суммаларының айырмашылығы түрінде
анықталады. 7, 119 б.
Көрсетілген алгоритм бойынша есептелген таза активтер акционерлік
қоғамдар үшін, заңды тұлғалар мен басқа да ұйымдық-құқықтық формаларда
қолданылатын нақты жеке капитал көрсеткішіне сәйкес келеді.
Акционерлік қоғамдар туралы ҚР Заңының 35 бабы 4 пунктіне сәйкес, егер
әрбір екінші және одан кейінгі қаржылық жылдарда қоғамның таза активтерінің
құны оның жарғылық капиталынан аз болса, қоғам таза активтер құнынан асып
кетпейтін мөлшерге дейін жарғылық капиталдың азайғандығын хабарлауы тиіс.
Сондықтан, нақты жеке капитал мен жарғылық капиталдың айырмашылығы ұйымның
қаржылық тұрақтылығын білдіретін бастапқы көрсеткіш болып табылады. Бұл
көрсеткішті есептеу алгоритмін көрсетсек: 7, 3 б.
= (нақты жеке капитал) - (жарғылық капитал) = (жарғылық капитал +
қосылған капитал + резервтік капитал + қорлар + бөлінбеген пайда + болашақ
кезеңдер табыстары - шығындар — акционерлерден сатып алынған жеке акциялар,
— жарғылық капиталға салымдар бойынша қатысушылардың (құрылтайшылардың)
қарыздары) — (жарғылық капитал) = (қосылған капитал) + (резервтік капитал)
+ (жинақтау, тұтыну, әлеуметтік сфера қорлары) + (бөлінбеген пайда) +
(болашақ кезеңдер табыстары) — (шығындар) — (акционерлерден сатып алынған
жеке акциялар) — (жарғылық капиталға салымдар бойынша қатысушылардың
(құрылтайшылардың) қарыздары). 13, 11 б.
Көрсетілген сипаттамалардың оң қосылғыштарын шартты түрде ұйым
құрылғаннан кейінгі жеке капиталдың өсуі деп, ал теріс қосылғыштарды – жеке
капиталдың алшақтатылуы деп атауға болады. Егер жеке капиталдың өсуі оның
алшақтауынан артық (немесе оған тең) болса, онда нақты жеке капитал мен
жарғылық капиталдың айырмашылығы оң (немесе, ең болмағанда теріс емес) және
сәйкесінше ұйымның қаржылық тұрақтылығының минималды шарты орындалады.
Егер, жеке капиталдың өсуі оның алшақтауынан кем болса, онда нақты жеке
капитал мен жарғылық капитал айырмашылығы теріс болады, сондықтан да
ұйымның қаржылық жағдайынтұрақсыз деп бағалауға тура келеді.
Жеке капиталдың болуы мен жеткіліктілігін талдағаннан кейінгі келесі
міндет запастар қалыптасуының қайнар көздерінің болуы мен жеткіліктілігін
талдау болып табылады.
Запастар құнының қатынасы мен жеке және заемдық мөлшерлердің қайнар
көздері мен қалыптасуы – кәсіпорынның нақты жеке капиталы мен жарғылық
қорының қатынасын анықтау сияқты қаржылық тұрақтылығының бірден-бір маңызды
факторлары болып саналады. Қалыптасу қайнар көздерімен запастардың
қамтамасыз етілу дәрежесі ұйымның қандай болмасын ағымдық
төлемқабілеттілігінің (қабілетсіздігінің) себебі болып есептеледі. 14, 53
б.
Қаржылық тұрақтылықты барынша толық жалпылайтын көрсеткіш, құралдар
қайнар көзінің және запастар мөлшерлерінің айырмашылығы ретінде алынатын
запастардың қалыптасу қайнар көздеріндегі артықшылықтар мен
жетіспеушіліктер саналады. Бұл жерде қайнар көздердің белгілі түрлерімен
(жеке, кредиттік және басқа заемдық) қамтамасыз етілу сөз болып тұр.
Өйткені, барлық мүмкін қайнар көздер суммасының жеткіліктілігі (кредиторлық
қарыздар мен басқа да қысқа мерзімдік пассивтерді қоса алғанда) баланстың
актив пен пассивтерінің теңдігі арқылы кепілденеді. 14, 54 б.
Кәсіпорын запастарының жалпы мөлшері баланстың Айналым активтерінің ІІ
бөлімінің 210-220 баптарындағы мөлшерлер (алынған құндылықтар бойынша
қосылған құн салығын қоса алғанда, өйткені бюджетпен есептесуді жапқанға
дейін ол запастардың қалыптасуы есебінен қаржыландырылуы тиіс) суммасына
тең. 14, 59 б.
Запастардың қалыптасуы қайнар көздерін сипаттау үшін, қайнар көздердің
әртүрлі қамтылу дәрежесін білдіретін бірнеше көрсеткіштер пайдаланылады:
15, 37 б.
- жеке айналым құралдарының болуы. Ол нақты жеке капитал мөлшері
мен айналымнан тыс активтер мөлшерінің суммаларының айырмашылығына
(баланстың Айналымнан тыс активтер І бөлімінің қорытындысы) және
ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздарға (баланстың Айналым активтер ІІ
бөлімі 230 бб.) тең;
- запастар қалыптасуының ұзақ мерзімді қайнар көздерінің болуы. Ол
ұзақ мерзімді пассивтер суммасына ұлғайтылған (баланстың Ұзақ
мерзімді пассивтері V бөлім қорытындысы) алдыңғы көрсеткіштен
алынады. Егер, мақсатты қаржыландыру мен түсімдер ұзақ мерзімді сипат
алса, онда олардың мөлшері бұл көрсеткішті есептеуде ұзақ мерзімді
пасивтер құрамына кіргізіледі;
- запастар қалыптасуының негізгі қайнар көздерінің жалпы мөлшері.
Ол ұзақ мерзімді қайнар көдер суммасына (алдыңғы көрсеткіш) және
қысқа мерзімді заемдық құралдарға (баланстың Қысқа мерзімдік
активтері VІ бөлім 610 бб.) тең. Егер, мақсатты қаржыландыру мен
түсімдер қысқа мерзімді сипат алса, онда олардың мөлшері бұл
көрсеткішті есептеуде қысқа мерзімді пасивтер құрамына кіргізіледі.
Запастардың қалыптасу қайнар көздерінің болуының үш көрсеткішіне
запастардың қалыптасу қайнар көздерімен қамтамасыз етілуінің үш көрсеткіші
сәйкес келеді: 11, 7 б.
- жеке айналым құралдарының артықшылығы (+) немесе жетіспеушілігі
(—). Ол жеке айналым құралдарының мөлшері мен запастар мөлшерінің
айырмашылығына тең;
- запастар қалыптасуының ұзақ мерзімді қайнар көздерінің
артықшылығы (+) немесе жетіспеушілігі (—). Ол запастар қалыптасуының
ұзақ мерзімді қайнар көздері мен запастар мөлшерінің айырмашылығына
тең;
- запастар қалыптасуының негізгі қайнар көздерінің жалпы
мөлшерінің артықшылығы (+) немесе жетіспеушілігі (—). Запастар
қалыптасуының негізгі қайнар көздерінің мөлшері мен запастар
мөлшерінің айырмашылығына тең.
Запастар қалыптасуының қайнар көздермен қамтамасыз етілуінің үш
көрсеткішін есептеу қаржылық жағдайды тұрақтылық дәрежелері бойынша
жіктеуге мүмкіндік береді. Қаржылық жағдайлардың төрт типін бөліп көрсетуге
болады: 16, 48 б.
□ қаржылық жағдайдың абсолютті тұрақтылығы. Ол қаржылық
тұрақтылықтың ең шекті типі ретінде сипатталатын, сирек кездесетін
жағдай; Мына шарттар жүйесі арқылы орындалады:
□ жеке айналым құралдарының артықшылығы (+) немесе жеке айналым
құралдары мөлшері мен запастардың теңдігі.
□ кәсіпорынның төлемқабілеттілігін кепілдейтін қаржылық жағдайдың
қалыпты тұрақтылығы:
← жеке айналым құралдарының жетіпсеушілігі (—),
← запастар қалыптасуының ұзақ мерзімді қайнар көздерінің артықшылығы
(+) немесе ұзақ мерзімді қайнар көздердің мөлшері мен запастардың
теңдігі.
□ тұрақсыз қаржылық жағдай. Мұнда кәсіпорынның төлем қабілеттілігі
бұзылады, дегенмен нақты жеке капиталды толықтыру арқылы және жеке
айналым құралдарының ұлғайтылуы, сонымен қатар ұзақ мерзімді
кредиттер мен заемдық құралдарды қосымша мүмкіндігі сақталған:
← жеке айналым құралдарының жетіспеушілігі (—),
← запастар қалыптасуының ұзақ мерзімді қайнар көздерінің
жетіспеушілігі (—),
← запастар қалыптасуының негізгі қайнар көздері мөлшерінің
артықшылығы (+) немесе негізгі қайнар көздер мөлшері мен запастардың
теңдігі.
□ дағдарысты қаржылық жағдай. Мұнда кәсіпорын банкротық шегінде
болады, өйткені бұл жағдайда ақшалай құралдар, қысқа мерзімді
қаржылық салымдар (акционерлерден сатып алынған жеке акциялар құнын
шегергендегі), ұйымның дебиторлық қарыздары (жарғылық қорға салымдар
бойынша құрылтайшылардың (қатысушылардың) қарыздарын шегергендегі)
және басқа айналым активтері тіптен оның кредиторлық қарыздарын
(болатын шығындар мен төлемдер резервін қосқанда) және басқа қысқа
мерзімді пассивтерін де жаба алмайды:
← жеке айналым құралдарының жетіспеушілігі (—),
← запастар қалыптасуының ұзақ мерзімді қайнар көздерінің
жетіспеушілігі (—),
← запастар қалыптасуының негізгі қайнар көздерінің жалпы мөлшерінің
жетіспеушілігі (—).
Қаржылық тұрақтылықтың оң факторы запастар қалыптасуы қайна көздерінің
болуы, ал теріс факторы – запастар мөлшері болғандықтан, тұрақсыз және
дағдарысты қаржылық жағдайдан (1 және 4 жағдайлар) шығудың негізгі
тәсілдері: запастар қалыптасуы қайнар көздерінің толықтырылуы мен оның
құрылымының оптимизациялануы, сонымен қатар, запсатар деңгейін саналы түрде
төмендету болады.
Запастар қалыптасуы қайнар көздерінің толықтырылуының мейлінше қауіпсіз
тәсілі деп нақты жеке капиталдың таратылмаған пайда есебінен немесе
жинақтау қорларына (айналымнан тыс активтерге салынбай, бұл қорлардың
белгілі бір бөлігі ұлғайтылады деген шартпен) салықтар салғаннан кейінгі
пайданың бөлінуі есебінен ұлғаюын санауымыз тиіс. Запастар деңгейінің
төмендеуі запастар қалдығын жоспарлау, сонымен қатар пайдаланылмаған тауар-
материал құндылықтарының таратылуы нәтижесінде пайда болады. Запастар
жағдайын тереңірек талдау қаржылық жағдайды ішкі талдаудың құрамдас бөлігі
ретінде қаралады. Өйткені, ол аналитикалық есептеу мәліметтерін
қажетсінетін бухгалтерлік есептерде жоқ запастар туралы ақпаратты
айттырады. 17, 76 б.
Қаржылық тұрақтылықты абсолютті көрсеткіштермен қатар қаржылық
коэфициенттер де сипаттайды. Кәсіпорынның төлемқабілеттілігі қаржылық
тұрақтылықтың сыртқы байқалуы ретінде көрсетіледі. Оның мәні айналым
активтерінің ұзақ мерзімді қалыптасу қайнар көздерімен қамтамасыз етуде.
Үлкен немесе кіші ағымдық төлемқабілеттілік (немесе төлемқабілетсіздік)
айналым активтерінің ұзақ мерзімді активтермен қамтамасыз етілуінің (немесе
қамтамасыз етілмеуінің) үлкен немесе кіші дәрежелерімен анықталған.
Кәсіорынның төлемқабілеттілігін бағалау үшін үш салыстырмалы көрсеткіштер
пайдаланылады. Олар қысқа мерзімді міндеттемелерді жабу ретінде қаралатын
өтімді активтер жинақтарымен айрықшаланады.
Кәсіпорынның бір сәттілік төлемқабілеттілігін абсолютті өтімділік
коэфициенті сипаттайды. Ол ұйымның қысқа мерзімдік қарыздардың қайсысын
қажет жағдайда қолда бар ақшалай құралдар мен қысқа мерзімді қаржылық
салымдар есебінен жаба алатындығын көрсетеді. Қысқа мерзімдік
міндеттемелер: банктерден қысқа мерзімді несиелер мен басқа да қысқа
мерзімді заемдар, қысқа мерзімді кредиторлық қарыздар, дивидендтер бойынша
қарыздарды қоса алғанда, болашақтағы шығындар мен төлемдер резервтері,
басқа да қысқа мерзімді активтер. Бұл көрсеткіш келесі формуламен
есептеледі:
(4)
Экономикалық әдебиеттерден белгілі қалыпты шектеу , әрбір күн
кәсіпорынның 20% қысқа мерзімді міндеттемелерін жабуға, немесе басқа сөзбен
айтқанда ақшалай құралдардың қалдығын есепті дата деңгейінде ұстанғанда
(контрагенттерден келетін төлемдердің бір қалыпты түсімін қамтамасыз етудің
арқасында ғана) есепті датаға келген қысқа мерзімді қарыз 5 күнде жабылады
(1 : 0,2) дегенді білдіреді. 11, 55 б.
Дебиторлардан болашақта түсетін түсімдерін ескере кәсіпорынның
төлемқабілеттілігін өтімділіктің дәлелденген уточненный (ағымдық)
коэфициенті сипаттайды. Ол, дебиторлық қарыздарды толық жапқан жағдайда
ұйымның ағымдық қарыздардың қандай бөлігін жаба алатындығын көрсетеді:
(5)
Қалыпты шектеу ақшалай құралдар мен ағымдық қызметтен күтілетін
түсімдердің ағымдық қарыздарды жабуы тиіс дегенін білдіреді. Дәлелденген
өтімділік деңгейін көтеру үшін запастардың қамтамасыз етілуінің өсуін жеке
айналым құралдарымен байланыстыру способствовать қажет. Ол үшін жеке
айналым құралдарын ұлғайтып және запсатар деңгейін саналы түрде төмендету
керек. 11, 323 б.
Қысқа мерзімдік дебиторлық қарыздарын жапқан және бар запастарды
(шығарылған шығындарды компенсациялау есебімен) жүзеге асыру шартымен
ұйымның болжамдалған төлем мүмкіндіктері, жабу коэфициентін білдіреді:
(6)
Көрсеткіштің қалпты шектеуі: 8, 61 б.
Өтімділіктің жан-жақты көрсеткіштері кәсіпорынның өтімді активтер
дәрежесін ескеріп төлемқабілеттілігін ғана көрсетіп қоймайды, сонымен қатар
аналитикалық ақпараттарды сыртқы қолданушылардың түрлі мүдделеріне жауап
береді. Осылайша, тауар жеткізушілерге абсолютті өтімділік коэфициенті
() қызығырақ. Бұл кәсіпорынды несиелеуші банк өтімділіктің дәлелденген
коэфициентіне () назар аударады. Кәсіпорынның қазіргі және потенциалды
акционерлері оның жабу коэфициенті () бойынша төлемқабілеттілігін
бағалайды.
Кәсіпорынның жалпы төлемқабілеттілігі оның барлық міндеттемелерін (қысқа
мерзімді ұзақ мерзімді) барлық активтерімен жаба алу қабілеттілігі деп
түсініледі. Жалпы төлемқабілеттілік коэфициенті мына формула бойынша
есептеледі:
(7)
Коэфициенттің келесі қалыпты шегі табиғи болып табылады:11,61 б
Нақты жеке капиталдың болуы кәсіпорынның жалпы төлемқабілеттілігін
білдіретін негізгі фактор болып табылады.
ҚР Үкіметінің 1994 ж. 20 мамырдағы № 498 Қаулысына сәйкес тәлемқабілетсіз
кәсіпорындардың қанағаттанарлықсыз баланстарының құрылымын анықтау
критерийлерінің жүйесі бекітілген. Кәсіпорындардың қаржылық жағдайын талдау
және олардың баланстарының құрылымын бағалауда, сонымен қатар бұл
талдаулардың нәтижесінде ҚР Үкіметі қабылдаған қаулыға сәйкес шешім
қабылдауда бірыңғай әдістемелік тәсілді қалыптастыру мақсатында
Қабілетсіздік (банкроттық) істер бойынша комитет басқармасында
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау және қанағаттанарлықсыз құрылымын
анықтау бойынша әдістемелік ереже қабылданды.
Кәсіпорын балансы құрылымының қанағаттанарлығын бағалау көрсеткіштері
болып табылады:
- ағымдық өтімділік коэфициенті;
- жеке құралдармен қамтамасыз етілу коэфициенті;
- төлем қабілеттілікті қалпына келтіру (жою) коэфициенті.
Ағымдық өтімділік коэфициенті кәсіпорынның шаруашылық іс-шарараларды
жүргізуге және жедел міндеттемелерді уақытылы жаба алу бойынша айналым
құралдарымен жалпы қамтамасыздандырылуын сипаттайды және есептеу әдістемесі
бойынша жоғарыда аталған жабу коэфициентін білдіреді. Жеке құралдармен
қаматамасыз етілу коэфициенті кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз
ететін жеке айналым құралдарының болуымен сипатталады. 18, 17 б.
(8)
Ол жеке құралдар (нақты жеке капитал) қайнар көздері мен негізгі
құралдардың фактылы құнымен және басқа айналымнан тыс активтер (актив
балансы І бөлімінің қорытындысы) айырмашылықтарының кәсіпорынның өндірістік
запастары, бітпеген өндірісі, дайын өнімі, ақшалай құралдары, дебиторлық
қарыздары, т.б. айналым активтері (актив балансы ІІ бөлімінің қорытындысы)
түрінде кәсіпорынның қалында бар активтердің фактылы құнына қатынастары
түрінде анықталады.
Төлемқабілеттілікті қалпына келтіру (жою) коэфициенті кәсіпорынның
белгілі бір кезеңдегі өзінің төлемқабілеттілігін қалпына келтіре (немесе
жойып) алуының нақты мүмкіндігін сипаттайды.18, 43 б.
(9)
Әдістемелік ережеде болжау жасалатын төлемқабілеттіліктің коэфициенті
ретінде, нормативті мәні екіге тең деп саналатын жабу коэфициенті
пайдаланылады. 18, 43 б.
Кәсіпорынның төлемқабілеттілігінің өзгеруін болжамдау төлемқабілеттілікті
қалпына келтіру (жою) коэфициенті, сонымен қатар абсолютті өтімділік
коэфициенті, дәлелденген (ағымдық) өтімділік, жалпы төлемқабілеттілік пен
олардың нормативті мәндерінің көмегімен құрылады. Бұл жағдайда, талдау
мақсатына байланысты төлемқабілеттіліктің қалпына келтірілу (жойылу)
кезеңдеріндегі ауытқулар орын алуы мүмкін.
Кәсіпорын балансының құрылымын қанағаттанарлықсыз, ал кәсіпорынды
төлемқабілетсіз деп бағалауға келесі шарттардың біреуінің орындалуы негіз
бола алады: 18, 51 б.
- есепті кезеңнің соңында ағымдық өтімділік коэффициентінің мәні 2-ден
төмен болса;
- есепті кезеңнің соңында жеке құралдармен қамтамасыз етілу
коэффициентінің мәні 0,1-ден төмен болса;
Бұл негіздемелер бар, яғни төлемқабілеттілікті қалпына келтірудің алты
айға тең кезеңіне сәйкес, және екіге тең ағымдық өтімділік коэфициентінің
мәні бірден жоғары бекітілген болса, онда кәсіпорынның өз
төлемқабілеттілігін қалпына келтіре алуының нақты мүмкіндігі бар екені
туралы шешім қабылдана алады. 18, 102 б.
Үш айға тең төлемқабілеттіліктен айырылу кезеңінің мәніне сәйкес, және
екіге тең ағымдық өтімділік коэфициентінің бекітілген мәні бірден төмен
болуы арқылы анықталған төлемқабілеттілікті қалпына келтіру (жою)
коэфициентінің нәтижесінде баланс құрылымын қанағаттанарлықсыз деп
бағалауға бекітілген негіздердің болмауы кәсіпорынның кредиторлар алдында
өз міндеттемелерін жақын арада орындай ала алмайтыныдығы (кәсіпорынның
төлемқабілеттілігінің жойылуы) туралы шешім қабылдануға болатындығын
білдіреді.18, 48 б.
Кәсіпорынның банкрот болу ықтималдығы – бұл зерттелініп жатқан
кәсіпорынның ағымдық жағдайы мен мүмкіндітерін бағалаудың бірден-бір
сипаттамасы болып табылады. Ықтималдық талдауын ай сайын жүргізу арқылы
технологиялық тізбектің немесе кәсіпорынның басшысы ықтималдықты үнемі
төмен деңгейде ұстап тұра алады. Ықтималдық бірнеше көрсеткіштерден
тәуелді болғандықтан, оң нәтиже болуы үшін бір ғана көрсеткішті емес, бір
уақытта олардың негізгілерінің бірнешеуін қадағалау қажет. 19, 61 б.
Банкроттықтың болу ықтималдығының көрсеткіші оны ойлап табушының
құрметіне Альтман коэфициенті (кредитқабілеттілік коэфициенті) деп аталды.
Кредитқабілеттілік индексі мультипликативті дискриминантты талдау (Multiple-
discriminant analysis - MDA) аппаратының көмегімен жасалады, және де
бастапқы жақындаудан-ақ шаруашылық субъектілерін потенциалды бонкроттар
және банкрот еместер деп бөле алады.20, 73 б.
Индексті құрау барысында Э.Альтман, жартысы 1946-1965 жж. банкрот болған,
ал жартысы табысты жұмыс жасаған, 66 кәсіпорынды зерттеді. Нәтижесінде
мүмкін банкроттықты анықтауға көмектесетін 22 аналитикалық коэфициент
айқындады. Бұл көрсеткіштердің ішінен ол ең маңызды деген бесеуін таңдап
алды да көпфакторлы регрессиондық теңдеу құрды. Осылайша, Альтман индексі
белгілі-бір өткен кезең аралығында кәсіпорынның экономикалық потенциалы мен
жұмыс қорытындысын білдіретін функция болып табылады. Кредитқабілеттілік
индексі (Z-счет) түрі жалпы алғанда мынадай: 19, 85 б.
; (10)
мұндағы, Х1 – активтердің айналым капиталысуммасы;
Х2 – активтердің бөлінбеген пайдасысуммасы;
Х3 – активтердің операциялық пайдасысуммасы;
Х4 – акциялардыңқарыздардың нарықтық құны;
Х5 – активтердің табысысуммасы.
Альтман моделі бойынша жүргізілген көптеген есептеулер нәтижесі Z
жалпылама көрсеткішінің [-14, +22] аралықтағы мәндерді қабылдай алатындығын
көрсетті. Бұл жағдайда Z2,99 болған кәсіпорындар қаржылық тұрақтылар
қатарына, Z1,81 болған кәсіпорындар сөзсіз тұрақсыз, ал 1,81 – 2,99
интервалы белгісіздік жағдайындағы кәсіпорындар болып табылады.
Z-коэффициенттің ең негізгі кемшілігі – оны тек өз акцияларын биржаларда
котировкалайтын ірі компанияларда пайдалануға болады. Дәл осындай
компаниялар үшін жеке капиталының объективті нарықтық бағалау жасауға
болады.
Сондықтан да болар, ол ТМД елдерінде арнаулы алдын-ала тексеріліп
алынбайынша көп қолданыла бермейді. Өйткені ол американдық стандарттар
GAAP) бойынша қаржылық есептесу мәліметтері негізінде даярланған. Дәлірек
айтсақ:
- ТМД елдерінің (мыс. Қазақстандық) есептесу құжаттарындағы жиынтық
активтердің сипаттамалық күшінің қаншалықты күшті екендігі мүлдем
белгіссіз; активтер үнемі артық бағаланады, және де олардың көбінің
саналы тарихи құны (соның ішінде, жекешелендірілген кәсіпорындарға
Мемлекеттік баға комиссиясының ойлап тапқан бағалары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Л.Н.ГУМИЛЕВ атындағы ЕУРАЗИЯЛЫҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТ
КӘСІПОРЫНДАРДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТЫРУДЫҢ
ӘДІСТЕРІ МЕН НЫСАНДАРЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандық: 522530-Қаржы
Астана 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
I. КӘСІПОРЫНДАРДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ-ТӘЖІРИБЕЛІК
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1 Дағдарысқа қарсы басқару жағдайындағы қаржылық сауықтыру ... ... .8
1.2 Кәсіпорындарды қаржылық сауықтыруды бағалау әдістері
... ... ... ... 14
1.3 Кәсіпорындарды қаржылық сауықтырудың шетелдік тәжірибелері ... 23
II. КӘСІПОРЫНДАРДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТЫРУ
МҮМКІНДІКТЕРІН БАҒАЛАУ ШАРАЛАРЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . 26
2.1 Кәсіпорынның қаржылық қабілетсіздігін бағалау
шараларын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..26
2.2 Қабілетсіздік қатынастары мен қаржылық сауықтыру
процестерін
реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .35
2.3 Қаржылық сауықтыру жағдайында инвестициялық тартымдылық стратегиясын
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .39
IIІ. КӘСІПОРЫНДАРДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТЫРУДЫ БАСҚАРУ БАСЫМДЫЛЫҚТАРЫ МЕН
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
3.1 Кәсіпорындарды қаржылық сауықтырудың басымдылықты
нысандары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 45
3.2 Қаржылық сауықтыру жоспарларының тиімділігін жетілдіру ... ... ... .53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
КІРІСПЕ
Нарықтық экономикаға ауысу тәжірибесі ұлттық экономикалық жүйелердің
күрделі қайта құрылуымен байланысты жүрді. Бұрынғы жүйенің көптеген
қайшылықтары нарық заңдарына сәкей келмеді. Шаруашылық субъектілерінің
орталықтандырылған жүйеден тәуелділігі экономикалық тұрғыдан негізсіз
болды. Кәсіпорындар нарық талаптарына сәйкес дербестікке қол жеткізе
бастады.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев
Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында атты
тақырыбындағы халыққа Жолдауында (2005ж.): Экономиканы түпкілікті
реформалауға бағыт ұстап, біз қысқа мерзімнің ішінде нарықтық реформаларды
жүргізе білдік,тиісті заңнамамызды жасауға қол жеткіздік-деп көрсеткен1,
7б
Ғаламдық дамумен қатарласа жүру Қазақстанның міндеті екендігін айқын мақсат
етіп ұстаған Н.Назарбаевтың бұл сөздерінен еліміздің тәуелсіздік алғаннан
бері жаңарудың қарқынды жолын таңдағандығын көре аламыз. Көптеген дамыған
шетелдер тәжірибесі көрсетіп және ол елдердің өкілдері мойындап отырғандай
Қазақстанның индустриалды-инновациялық технологияны пайдалану бағытындағы
даму қарқыны ерекше. Осы бағытты ұстана негізінен аймақтағы көш басшыға
айналғандығымыз да белгілі.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2007 жылғы Жаңа
әлемдегі жаңа Қазақстан халыққа Жолдауында: Экономиканың тұрлаулы дамуын
жай қамтамасыз етіп, ұстап тұру емес, оның өсуін басқару керектігін баса
көрсетті. 2, 6б Бұл осыған дейінгі ауыр да, қиын кезеңдерден Қазақстанның
үлкен жеңіспен шыққандығын және осы қалыптан таймай, оны ары қарай қарқынды
дамыту керектігін білдіретін сөздер. Өйткені, Қазақстанның қазіргі жағдайы
Орталық Азия мен ТМД елдерінің арасында саяси тұрақты, экономикалық
дамудағы көрсеткіштерді білдіріп тұр. Әлбетте, жетістікке жету салыстырмалы
түрде алғанда оңай болғанымен, оны ұстап тұру және ары қарай дамыту өте
қиын іс екені белгілі. Осы реттен қарағанда Елбасының саяси-экономикалық
көзқарастары да осы жылғы жолдауда негізінен әлеуметтік секторға назар
аударудан басталды.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2007 жылдың 28
ақпандағы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына Жолдауында:
Бәсеке қабілеттілік─ Қазақстанның әлемдік экономика мен қоғамдастыққа
табысты кірігуінің кілті. Сондықтан да өткен жылдың өзінде біз жалпы
қазақстандық жобамызды тұжырымдап, оны іске асыруды қолға алған болатынбыз.
Бұл─ біздің әлемнің бәсекеге барынша қабілетті елу елінің қоғамдастығына
қарай жедел жылжуымыздың және оның тұрақты мүшесі ретінде Қазақстанның
тұғырнамасын нығайту деген 2, 5-6 б. Осы орайда, өнеркәсіптің жоғары
макроэкономикалық көрсеткіштері және Қазақстанның негізгі өнеркәсіп
салалары кәсіпорындарының қаржысының жағымды даму тенденциясы Бүкіләлемдік
сауда ұйымына Қазақстанның кірігуі жағдайында импортты ауыстыратын және
экспортқа бағытталған тауарлар мен қызметтердің жүзеге асырылуы үшін үлкен
мүмкіндік береді.
Атап айтсақ, ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың: 2000 жылға қарағанда ІЖӨ-ні
сеслеу жөніндегі біздің міндетімізгі келесі жылы-ақ қол жеткізуге әбден
болады. Бұл – тар өрісті мақсат емес, экономикалық өсудің жай нанымды
көрсеткіші де емес, бұл – қазақстандықтардың өмірін жақсарта берудің
біздегі нақты мүмкіндіктері,- деген сөздері астарлы саясаттың діңгегі
екені көрініп-ақ тұр. Себебі, әлеуметтік жағдайы түзелмеген халықтың
елбасына да, оның саясатына да сенімі болмайтыны белгілі. Ал, Қазақстанның
қазіргі жағдайы атап кеткеніміздей, бұл аталған істердің тар өрісті мақсаты
еместігін айғақтайды. Сондықтан, әлеуметтік-экономикалық іргесі нық
қаланған қазіргі Қазақстан болашақтағы зайырлы, өркениетті, халқымыздың
рухани, материалдық құндылықтарын толық сақтайтын қоғам құруға негіз бола
алатындығын Елбасы сөздерінен байқаймыз.
Қазақстан өзінің даму стратегиясын өтпелі кезеңдегі ауыр өзгерістерден
аман алып шығып, болашаққа жаңа қарқынмен аяқ басу жолында. Бірақ, оның
барлығы оңайлықпен келетін шаруа емес. Көптеген кәсіпорындар дұрыс
ұйымдастырылмаған менеджменттің салдарынан нарық заңдарына төтеп бере
алмай, бұрынғы стереотипті ұстанып экономикалық дағдарыстарға ұшырауда.
Дағдарыстың негізі қаржылық тұрақтылықтың болмауы. Басқару менеджменті жоқ
кәсіпорындарда “төлемқабілетсіздік” ұғымдары кеңінен пайдаланылатын болды.
Қазақстандық автор Жүйріков К.К. бойынша кәсіпорын қаржылық жағдайының
өзгерісінің күрделі себептерін анықтау үшін кәсіпорын қызметінің барлық
жақтарын сипаттайтын көптеген көрсеткіштерді зерттеу қажет 3, 3-5 б.
Себебі кәсіпорынның тұрықты қаржылық жағдайы - оның үздіксіз және тиімді
қызметінің басты шарты болып табылады. Оған жету үшін субъектінің тұрақты
төлемқабілеттілігін, баланс өтімділігін, қаржылық тәуелсіздігін және
шаруашылықтың жоғары табыстылығын қамтамасыз ету қажет. Кәсіпорын қаржылық
тұрақтылығын кешенді талдау жеке көрсеткіштерді басқару үшін және
сәйкесінше, қаржылық климаттың жақсаруына олардың әсерінің күшеуі үшін
нақты алғышарттарды туғызады.
Қазақстандық автор Мейірбеков А.Қ. бойынша кәсіпорынның қаржылық жағдайы
төлем қабілеттілігі, пайдалылығы, активтерді пайдалану тиімділігі және
меншікті капиталы, өтемпаздылығымен сипатталады. 4,149б.
Сонымен қатар, Дүйсенбаев К.Ш. бойынша банкроттық кәсіпорынның ұдайы
өндіріс капиталының шаруашылық механизімінің балансының бұзылуынан, яғыни
оның қаржылық және инвестициялық саясатының тиімсіз болуынан туындайды.
5,252 б. Бұл жерде, егерде кәсіпорын тұрақсыздық жағдайына ұшырап,
қаржылық сауықтыру әдістері мен нысандарын уақытылы қолданбаса, онда
кәсіпорын банкротқа ұшырауы мүмкін.
Демек, өндірістік процесс дербес қаржы көздерімен байланысты
ұйымдастырыла бастады. Бірақ, көбіне бұрынғы тәртіпті ұстанған немесе нарық
заңдарын бұрыс түсінген көптеген кәсіпорындар өзінің қаржылық тұрақтылығын
сақтап қала алмады. Сол себептен оларды қаржылық сауықтыру жұмыстарын
жүргізу қажеттігі өмір талабына айналды. Осы тұрғыдан келгенде зерттеу
тақырыбының өзектілігі объективті. Ұлттық экономикалық жүйенің
нарық жағдайындағы дағдарысқа қарсы ғылыми теориясы мен практикасы, нақты
кәсіпорын мысалында (“Көктас” АҚ)
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Кәсіпорынды қаржылық сауықтыру
жұмыстарын ұйымдастырудың әдістемелік базасы мен негізгі нышандарын
айқындау дипломдық жұмыстың мақсаты және де осы тақырыпқа сәйкес бірнеше
міндеттер алға қойылып отыр:
- кәсіпорынды қаржылық сауықтыру мәселесінің ғылыми-теориялық
негізін зерттеу және дағдарысқа қарсы басқару жағдайындағы
ксәіпорынды қаржылық сауықтыруды бағалау әдістерін салыстыру;
- шаруашылық субъектілерін қаржылық сауықтыру жұмыстарын
жүргізудің шетелдік тәжірибесін зерттеу;
- нақты субъекті мысалында қаржылық сауықтыру мүмкіндіктерін
бағалау шараларын талдау және кәсіпорындарды қаржылық
сауықтыруды басқару жұмыстарының басымдылықтары мен жетілдіру
жолдарын қарастыру.
Зерттеу жұмысының объектісі ретінде барлық дерлік қазақстандық
кәсіпорындар секілді нарықтық экономикаға өтпелі кезеңдерде қаржылық
дағдарыс жағдайын басынан өткерген, бірақ дұрыс ұйымдастырылған дағдарысқа
басқару менеджменттің арқасында қазір компаниялардың біріне айналып аяғынан
нық тұрған Көктас акционерлік қоғамы.
Зерттеу жұмысының субъектісі ретінде ғылыми зерттеуді жүргізген дипломант
пен оның ғылыми жетекшісін, өндірістік тәжірибеден өту ісі бойынша
жетекшісін атаймыз.
Тақырыптың зерттеліну дәрежесі. Кәсіпорынды қаржылық сауықтыру мәселелері
біздің тәжірибемізде нарықтық экономикаға көшумен байланысты болғанымен, ол
экономикалық ғылымға бұрыннан танымал мәселе. Сондықтан, тақырыптың
зерттеліну дәрежесін экономикалық ғылымның классикалық өкілдерінің
еңбектерінен бастап қазірге дейінгілерді толықтай атай аламыз. Бұл мәселе,
шетелдік ғалымдар Э.Альтмана, И.Лис, Х.Таффлер, М.Тишоу еңбектерінде,
ресейлік Р.С.Сайфуллин, О.П.Зайцева, Г.Г.Кадыков жұмыстарында, отандық Н.К.
Мамыров, Е.Б.Жатқанбаев, Р.Е.Елемесов, А.Е.Есентугелов, Н.С.Ихданов,
У.С.Байжомартов, т.б. еңбектерінде қаралған.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік базасы. Зерттеу жұмысының даярлау
барысында экономикалық ғылымға танымал ғылыми әдістермен қатар шетелдік
және отандық ғалымдар ұсынған қаржылық дағдарысты есептеу модельдері,
Үкімет пен министрлік-ведомостволық заңды-нормативтік құжаттар,
статистикалық-аналитикалық мәліметтер, бұқаралық-ақпарат құралдары мен
интернет желісінің материалдары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы үш тараудан, сегіз бөлімнен
тұрады. Әрбір бөлім ғылыми жұмыстар жазу тәртібіне сәйкес рәсімделген.
Бірінші, Кәсіпорындарды қаржылық сауықтырудың теориялық-тәжірибелік
негіздері тарауында зерттеу проблемасының негізінен ғылыми-теориялық
астары талқыланды. Үш бөлімнен (1.1 Дағдарысқа қарсы басқару жағдайындағы
қаржылық сауықтыру; 1.2 Кәсіпорындарды қаржылық сауықтыруды бағалау
әдістері; 1.3 Кәсіпорындарды қаржылық сауықтырудың шетелдік тәжірибелері)
тұратын бұл тарауда дағдарысқа қарсы менеджмент теорияларына салыстырмалы-
аналитикалық талдау жасалып, олардың артықшылықтары мен кемшіліктері
зерттелді. Кәсіпорынды қаржылық сауықтыру сұрағына ғылыми анықтама беріліп,
оның түрлі тәсілдер бойынша бағалау әдіснамасы қаралды. Қаржылық сауықтыру
мәселесінің экономикалық жүйелер арасындағы айырмашылығы, тек нарықтық
қатынастарға көшумен ғана байланысты еместігі дәлелденді. Сонымен қатар,
дағдарысқа түскен кәсіпорынды қаржылық сауықтыру мәселесінің шетелдік
тәжірибесі зерттеліп, оның артықшылықтары мен кемшіліктері ұсынылды.
Мысалы, барлық дерлік шетелдік модельдер біздің экономикамызға тікелей
көшіріле алмайды, олай болуы мүмкін де емес. Өйткені шетелдерде, ондаған-
жүздеген жылдар бойы қалыптасып, дамып келе жатқан бизнес субъектілерін
қаржылық сауықтыру мен нарыққа көшкен бес-он жылдың ішінде қалыптасқан
отандық кәсіпорындарды сауықытырудың арасындағы айырмашылық өте үлкен.
Сондықтан, бұл жерде экономикалық реформалары мен қалыптасу кезеңдері
Қазақстанға ұқсас немес көршілес елдер тәжірибесін пайдаланған дұрыс.
Екінші, Кәсіпорындарды қаржылық сауықтыру мүмкіндіктерін бағалау
шараларын талдау тарауы да үш бөлімнен (2.1 Кәсіпорынның қаржылық
қабілетсіздігін бағалау шараларын талдау; 2.2 Қабілетсіздік қатынастары мен
қаржылық сауықтыру процестерін реттеу; 2.3 Қаржылық сауықтыру жағдайында
инвестициялық тартымдылық стратегиясын қалыптастыру) тұрады. Бұл тарауда,
жұмыс зерттеу объектісімен тікелей байланыстырыла жасалды. Кәсіпорынның
тарихынан басталып, оның басқарушылық құрылымдары зерделеу жұмыстары
жүргізілді. Жоғарыда атап көрсеткеніміздей, зерттеу объектісі – Көктас
АҚ, барлық дерлік отандық кәсіпорындардай өтпелі кезеңдерде ауыр кездерді
басынан өткерді. Сондықтан, негізгі зерттеу кезең ретінде 1993-1995 жж.
алынды. Дәл осы жылдар кәсіпорын үшін ең дағдарысты жылдар болды. Зерттеу
объектісі кейіннен нық дамушы компаниялар қатарына қосылғанға дейінгі
кезеңдер қаржылық сауықытыруды қажетсіну кезеңдері болды деп санап, зерттеу
жұмысын осы аралыққа арнадық. Сондықтан, төлем қабілетсіздік пен оны реттеу
жолдары да негізінен осы аралықтағы (1993-1995 жж.) қаржылық жағдайды
талдау жұмыстарын қамтыды. Қаржылық сауықтыру жағдайындағы инвестициялық
тартымдылық мәселелерін қарастыру кәсіпорынның нақты қаржылық жағдайына
баланстық талдау жасаумен жүргізілді.
Үшінші тарау, Кәсіпорындарды қаржылық сауықтыруды басқару басымдылықтары
мен жетілдіру жолдары деп аталып, екі бөлімді (3.1 Кәсіпорындарды қаржылық
сауықтырудың басымдылықты нысандары мен әдістері; 3.2 Қаржылық сауықтыру
жоспарларының тиімділігін жетілдіру) құрады. Жүргізілген зерттеу жұмысының
барысында айқындалған басым бағыттарды жетілдіру жұмыстарын әрбір кәспорын
өз стратегиясына жасақтауы тиіс. Сондықтан, біз де зерттеу объектісінің
болашақтағы мүмкін даму жолдарын осы тарауда қарастырып, өз тарапымыздан
ұсыныстар жаздық. Негізгілерінің бірі қайта құрылымдау, санация жасау,
диагностикалық әдіс, кәсіпорынды басқаларымен қосу, бөлу, қайта құру, т.б.
тәсілдеріне түсінік беріліп, олардың артықшылықтары мен кемшіліктері
талданды.
Ғылыми жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады. Барлығы 13 кесте, 6 диаграмма
және қосымшалар пайдаланылған. Мәтін беттерінің жалпы саны компьютерлік
теру бойынша – 75 бет.
Бірінші бөлім КӘСІПОРЫНДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ-ТӘЖІРИБЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
Кәсіпорынды қаржылық сауықтыру – кәсіпорындарды трансформациялау мен оның
басқаруды жақсартуға бағытталған принциптерін өзгерту, өндірістің
тиімділігі мен шығарылатын өнімнің бәсекеқабілеттілігін, еңбек өнімділігін
арттыру, өндіріс шығындарын төмендету, мемлекеттік қолдау, қаржылық
сауықтыру жоспарларын даярлау мен дағдарысқа қарсы кампаниялар ұйымдастыру
іс-әрекеттері арқылы кәсіпорынның қаржы-экономикалық нәтижелерін жетілдіру.
1. Дағдарысқа қарсы басқару жағдайындағы қаржылық сауықтыру
Нарықтық экономиканың салыстырмалы түрде алғанда терең бойлаған бүгінгі
күнгі тәжірибе кәсіпорындар мен компаниялардың дағдарыстан шығу және ұзақ
уақыт бойына бәсекелестікті сақтау үшін жан-жақты қойылатын талаптарды
есепке ала отырып, өз жұмысын үнемі түзетіп отыруы бизнесті жүргізуде
дағдыға айналған бірден-бір құбылыс болып отыр. Өйткені, бизнес жүргізудің
жаңа шарттары өзгерістерге ұдайы дайын болуды қажет етеді.
Ұйымның сыртқы ортасы тез және күтпеген жағынан өзгеріп отыр. Бірақ
әрбір өзгеріс тек қана қауіп емес, болашақ бизнес-табысқа қол жеткізу үшін
жаңа қосымша мүмкіндіктер туғызады. Ұйым өз бизнесінің құрылымының дұрыс
және жаңаша түрленіуіне қабілетті болуына ұдайы баламалы стратегиялық және
оперативті өзгерістер жасауы тиіс 6, 12 б.
Шаруашылық жүргізу жағдайының түбегейлі өзгеруі отандық кәсіпорындардың
көпшілігінде қаржылық сауықтыру қажеттілігін, жұмыс жүргізудегі әміршіл-
әкімшілік әдістерден жаңа нарықтық әдістерге ауысу қажеттігін көрсетті.
Өйткені бұрынғы жүйенің кейбір ретсіз ұйымдастырылған іс-әрекеттерінің
салдарынан экономиканың барлық дерлік салаларында терең бойлаған дағдарысты
жағдай орнықты.
Белсенді стратегия шеңберінде кәсіпорынды қаржылай сауықтырудың негізгі
мақсаты – маркетинг өткізу жөніндегі шараларды қамтамасыз етуде өткізудің
жаңа нарығын игеру. Өткізудің жаңа нарығын игеруді жүзеге асыру дәстүрлі
өнімді жаңа аумақтық нарыққа шығару есебінен, сонымен бірге жаңа өнімді
өнімдік нарыққа шығару үшін игеру жолымен де жүзеге асырылады. Бұл екі
бағыт та шығарылатын өнімнің сапасын көтеру және технологиялық қайта
жабдықтау негізінде ресурс сыйымдылығын түсіру мақсаттарын шешуге әкеледі.
Белсенді стратегияны таратуды қамтамасыз етуші реформалаудың маңызды
бағыты жеткізушіні ауыстыру болып табылады. Бұл бір жағынан, дәстүрлі
өнімнің сапасына, соның ішінде жинақтаушы материалдар мен шикізаттың
сапасына талаптың өсуінің, жаңа өнім өндірісін игеру мен пайдасыз өнім
өндірісін тоқтатудың, ал екінші жағынан өндірістегі энергия сыйымдылығы мен
ресурс сыйымдылығын түсіру шараларын өткізудің салдары. 6, 19 б.
Макроәлем параметрлерінің үнемі өзгеруі жағдайындағы дағдарыстың туындау
ықтималдығы ұлғайған кезде дағдарыстық жағдайлардың, оның себептерін, алдын
алу мүмкіндіктерін, басқару ерекшеліктерін зерттеу маңыздылығы артады.
Дағдарыс ұғымын анықтау тұрғысынан қарағанда (кәсіпорын деңгейінде) екі
көзқарас бөліп көрсетіледі. Кейбір мамандар оны дағдарысты, бірақ
кәсіпорын үшін күтпеген құбылыс деп санайды. Оның алдын алу үшін
кәсіпорындар дағдарыс белгілерінің ізін басу жүйесін қалыптастырулары
қажет. Ал, егерде дағдарыс келсе, басқарудың бастапқы шараларының бірі оның
ұйым ішіне таралмауын шектеу. Басқа мамандар дағдарысты, уақыттық және
кеңістік дәрежелерге созылатын салдары бар процесс деп санайды. Олар
дағдарыстық процесті төрт фазаға бөледі: дағдарыстың алғышарттарының пайда
болуы (кішігірім қателер мен ұйым қызметтерінің бұзылуы); көптеген
факторлардың өзара араласуымен туындаған негізгі құбылыс; дағдарыстың
таратылуы; дағдарыстың шешілуі 6, 12 б.
Өйткені, көптеген ғылыми түпнұсқаларда көрсетіліп жүргендей дағдарысқа
қарсы менеджмент – бұл, ең алдымен, кәсіпорынның бәсекеқабілетті жағдайын
сақтауы мен ірілетуі, банкроттықты болдырмау немесе төлемқабілетсіздік
жағдайда қабілеттілікті қайтару, оны жұмыс жасайтын халге жеткізу.
Кез келген өнімнің (қызметтің) өзіндік өмірлік циклы болады. Оның
шектеулі мүмкіндіктері, бастапқы мүмкіндіктерін белгілі бір уақыт
аралығында сақтап тұрып болашақтағы дамуы осы циклда айқындалған. Кезекті
бәсекеқабілетті артықшылықтың пайда болуы белгілі бір уақытқа дейін
кәсіпорынның өміршеңдігін нығайтады. Бұл, бәсекеқабілетті артықшылықтың
әлсірей бастаған кезін уақытылы анықтап, оның алдын алуға байланысты дұрыс
шешімдер қабылданған кезде жемісті болады.
Белгілі бір уақыт кәсіпорын пайдамен де, пайдасыз да жұмыс жасауы мүмкін.
Бірақ бұлар кәсіпорынның негізгі мәнін тайдырмайтын қысқамерзімді эпизодтық
жағдайлар болып саналады. Ал, егерде кәсіпорын жалпы алғанда тиімсіз жұмыс
жасайтын болса, экономикалық дағдарыс созылмалы ұзақмерзімді сипатталады
және оның салдары кәсіпорынды жабуға, тіптен кредиторлармен есептесу үшін
мүлкін сатуға әкеледі.
Сондықтан, дағдарысты жағдайлар кәсіпорынның өмірлік циклының кез-келген
уақытында туындауы мүмкін және осыны шаруашылық субъектілерінің нарық
жағдайында өмір сүру ерекшелігі болып табылады. Дағдарыстың бірнеше
түрлерін бөліп көрсетуге болады: стратегия дағдарысы; қызмет нәтижелерінің
дағдарысы; өтімділік дағдарысы. Дағдарыс типтерін анықтау бастапқы
шараларды қабылдауға, қайта құру әдістері мен бағыттарын айқындауға жағдай
жасайды. Дағдарысты жағдайлардың уақытылы анықталмауы оларды болдырмау
шараларын шектейді. Дағдарысқа қарсы басқарудың негізгі қызметтері:
кәсәпорынды дағдарысты жағдайдан шығаруға бағытталған басқару; дағдарыс
салдарында болатын шығындарды минимизациялау; дағдарысты жағдайларды
ескертудің кешенді шараларын жүзеге асыру. Кәсіпорындар өз бизнестерінің
құрылымын дұрыс әрі уақтылы трансформациялай алу, және сәйкесінше
стратегиялық немесе жедел түзетулерді үнемі жасай алу қабілетіне ие
болулары тиіс. Белсенді стратегия аясында кәсіпорынды қаржылық сауықтырудың
маңызды шарттарының бірі – жаңа өткізу нарықтарын игеру. Бұны қамтамасыз
етуде маркетинг жүргізу іс-шаралары қаралады. Дәстүрлі өнімдерді жаңа
территориялық нарықтарға шығару есебінен, немесе жаңа нарықтарға басқа
өнімдер шығару арқылы жаңа өткізу нарықтарын игеру шығарылатын өнімнің
сапасын көтеру мен технологиялық қайтақарулану, жеткізушілерді ауыстыру
негізінде ресурссыйымдылығын төмендету арқылы жүргізіледі.
Дағдарысты жағдайдан шығу жолдарын табудың бірдін-бір маңызды шарттарының
бірі қаржылық сауықтырудың жоспарын дұрыс құру болып табылады. Өйткені,
көптеген ғалымдар мен зерттеушілердің дәлелдеуінше нарық жағдайында
кәсіпорынды қаржылық сауықтыру іс-шараларының ішіндегі ең маңыздысы осы
қаржылық тетік болып табылады екен.
Кәсіпорынды қаржылық сауықтыру жоспарының мүмкін бағыттары мен
варианттары жүйеленген түрде келесідей болуы мүмкін: 8, 118 б.
• Ұйымдастыру стратегиясындағы өзгерістер.
Бизнес стратегиясының қайта құрылу варианттары:
Өсу стратегиясы.
• Интегрирленген өсу (сала ішінде жаңа құрылымдар қосу арқылы кеңею) –
вертикальды интеграция: тікелей (сатушы-фирмаларды алу); қайыра (өткізуші-
фирмаларды алу); горизонтальды интеграция (бақылауды күшейту немесе
бәсекелес-фирмаларды алу).
• Концентрацияланған өсу (дәстүрлі сала аясында нарықтың немесе өнімнің
өзгертілуі): нарықты жаулап алу (дәстүрлі нарықтардағы үлестің ұлғайтылуы);
нрықты дамыту (бұрынғы өнімдерге жаңа нарықтар); өнімді дамыту (дәстүрлі
нарықтағы жаңа өнім).
• Диверсификацияланған өсу (саланың, нарықтың, өнімнің өзгеруі):
орталықтанған диверсификация (негізгі профильге сәйкес келетін жаңа
өндірістер); горизонтальды диверсификация (дәстүрлі нарықтарға жаңа
профильдік емес өнімдер); конгломераттық диверсификация (жаңа нарықтарға
жаңа профильдік емес өнімдер).
Бизнесті қысқарту стратегиясы: бөлінубөлініп шығу (қайта құрылған
компанияға акйиялардың бір бөлігін беру): жоғары қайтақұрылымдау
(әрқайсысы өз акцияларының белгілі-бір бөлігін беретіндей етіп бірнеше
тәуелсіз компнаияларға ортақ аналық компанияның құрылуы); төмен
қайтақұрылымдау (қызмет етіп тұрған компаниядан тәуелсіз дочерний
кәсіпорынның бөлінуі); горизонталды қайтақұрылымдау (белгілі-бір сфераларға
мамандаған фирмалар құру арқылы ұқсас компаниялардың бөлінуі); акциялардың
бір бөлігін сату; деинвестициялау (құрылымдардың, бизнестің жекелеген
сегментттерін сату); жою (түгеліменжартылай).
Сырттан басқару процедуралары аясындағы қайта өзгерулер (Банкроттық
туралы ҚР Заңы): өндіріс профилінің қайта өзгертілуі; тиімсіз емес
өндірстерді жабу; мүлітің бір бөлігін сату; кәсіпорынды (бизнесті) сату.
9, 5 б.
Мұндай жағдайларда мүмкін шешімдер диапазоны едәуір тар, өйткені сырттан
басқару жоспарын жүзеге асыру мен өңдеу бойынша іс-шаралар уақытпен
(Қәбілетсіздік (банкроттық) туралы заң бойынша максимум 18 ай) және
құралдармен шектелген. Көп жағдайда бұл, шығындарды қысқартуға, рентабельді
емес құрылымдар мен активтердің бөлінуіне негізделген қорғану стратегиясы.
ҚР Азаматтық кодексіне сәйкес ұйымды-құқықтық құзырын айқындау:
шаруашылық серіктестіктер; шектелген және қосымша жауапкершілікті
серіктестіктер; акционерлік қоғамдар; өндірістік кооперативтер; мемлекеттік
және коммуналдық кәсіпорындар; коммерциялық емес ұйымдар.
Кәсіпорынды қаржылық сауықтырудың жоғарыда аталған бірнеше әдіс-
тәсілдерін ескере кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының көрсеткіштерін
талдау сызбасы арқылы да түсіндіруге болады (Сурет-1).
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының көрсеткіштерін талдау сызбасы
Сурет-1
Барлық дерлік экономикалық әдебиеттерде, кәсіпорынды қаржылық сауықтыру –
кәсіпорындарды трансформациялау мен оның басқаруды жақсартуға бағытталған
принциптерін өзгерту, өндірістің тиімділігі мен шығарылатын өнімнің
бәсекеқабілеттілігін, еңбек өнімділігін арттыру, өндіріс шығындарын
төмендету, мемлекеттік қолдау, қаржылық сауықтыру жоспарларын даярлау мен
жүзеге асыру, дағдарысты кәсіпорындарға инвестициялық ресурстар тарту,
реабилитациялық процедуралармен жалғасқан инфрақұрылымдар (сақтандыру,
лизингтік, субконтрактылық немесе т.б.) мен дағдарысқа қарсы кампаниялар
ұйымдастыру іс-әрекеттері арқылы кәсіпорынның қаржы-экономикалық
нәтижелерін жетілдіру.
Кәсіпорынды қаржылық сауықтырудың негізгі мақсаты, өнеркәсіптің
өндірістік-технологиялық құрылымының кәсіпорынның пайдалы жұмыс жасауына
қол жеткізілуі жағдайындағы нарықтық төлемқабілетті сұранысқа
сәйкестендірірілуін қамтамасыз ету болып табылады.
Дағдарысты жағдайда кәсіпорын менеджерлерінің алдында мына негізгі
міндеттер тұрады:
- істің нақты жағдайын дұрыс бағалау;
- мәселенің себебін анықтау;
- дағдарысты жағдайдан шығудың оптималды жолдарын табу.
Кәсіпорынды қаржылық сауықтырудың жоспары – бұл белгілі бір уақыт
аралығында дағдарысты ксәіпорынды сотқа жүгінбейтін ретте сауықтыру
шараларының кешенді жоспары. Оның құрамында: кәсіпорынның өзі даярлаған
немесе құрылтайшылар мен меншік иелеренің мүмкін қатынасуы консалтингтік
компания немесе арнайы эксперттік топ даярлаған шаралар болады. Бұл шаралар
сотқа жүгінбей қаржылық сауықтыру бойынша сұрақтарды шешумен айналысатын
құзырлы ұйымдарда бектіледі және трансформациялау (қайта құру) тәсілдері
мен дағдарысты кәсіпорынды дамыту мақсатында оның бизнесін қолдау, оның
нарықтағы тұрақты бәсекеқабілеттілік жағдайы мен қаржылық тұрақтылық
деңгейін және тиімді шаруашылық жүргізу мен кредиторлар талаптарын толық
қанағаттандыруға, қажет болса, қарызды өтеутөлеу бойынша бекітілген
кестеге сәйкес көлемдегі құралдармен қамтамасыз етуге бағытталауы тиіс.
Сонымен, жоспарда қамтылған барлық ресурстар мен нарықтық әлеуетті ұтымды
пайдаланған жағдайда келесі нәтижелер күтіледі. Демек, кәсіпорынды қаржылық
сауықтыру келесі міндеттерді шешуге бағытталған:
- өнеркәсіптік кәсіпорындардың мониторингін жүргізу. Бұл олардың ағымдағы
қаржы-экономикалық және өндірістік-техникалық жағдайын диагностикалау
мақсатында қажет;
- аймақтардағы шаруашылық субъектілерінің қабілеттілік деңгейін бақылауды
қамтамасыз ету;
- дағдарысты кәсіпорындарды анықтау және оларды белгіленген критерийлер
жүйесіне сәйкес мәселелі категорияларға жатқызу;
- дағдарысты кәсіпорындарды қаржылық сауықтыруға қатысты жекелеген іс-
шаралар мен кешенді жоспарлар даярлау;
- реабилитациялық іс-шараларды жүзеге асыруды бақылауды жүргізу;
- дағдарысқа қарсы шараларды тиімді жүзеге асыру үшін дағдарысты
кәсіпорындарға инвесторларды және қажетті бизнес-құрылымдарды тарту;
- банкроттықтың алдын алу мен қаржылық сауықтыру жұмыстарының аясында
атқарушы билік органдарының өзара байланысы мен үйлестірулерін қамтамасыз
ету;
- дағдарысты кәсіпорындардың фискалдық жүйелермен төлем-есептесу
тәртіптерін және бюджеттік толықтырулар бойынша жұмыстарын күшейтуді
қамтамасыз ету;
- дағдарысты кәсіпорындардағы кадрлық проблемаларды шешуді қамтамасыз
ету;
- кәсіпорындарды әдейілеп тоқырату қаупінен және ҚР субъектілеріне
құқықтық ұрыстар мен ауыртпалықтар түсуінен құқықтық және әкімшілік
жүйелерді қорғаштау;
- қаржылық сауықтыру процесінің барлық қатысушыларының мүдделерін
сенімді қорғап, әрі көрсете алатын механиздер қалыптастыру.
Бұл жағдайларда жүргізіліп жатқан өзгерістердің позитивтілігін
сипаттайтын белгілер ретінде танылатын, қалпына келтіру мен кәсіпорынды
дамыту сияқты қаржылық сауықтыру жоспарын жүзеге асырудың табыстылығын
анықтайтын көрсеткіштер болып табылады:
Кәсіпорынның негізгі өндірісі мен басқа да іс-әрекеттерінен
байқалатын оң қаржылық нәтиже (пайда);
Өзіндік айналым капиталының өсуі;
Кәсіпорынды қаржылық сауықтыру жоспарында қамтылған іс-
шаралардыжүзеге асыру нәтижесінде табыстардың шығындардан (құралдардың
артылуы – оң ақша ағыны) артуы;
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен тқлемқабілеттілігін қалпына
келтіру;
Барлық кредиторлар алдындағы қарыздардан құтылу және ақшалай
міндеттемелермен және міндетті төлемдермен толық көлемде есептесу алу
қабілеті;
Тартылған инвестициялар суммасы мен олардың пайыздарын қайтару;
Шаруашылық қызметінің тиімділігі – айналым құралдарымен қажетті
деңгейде қамтамасыздандырылуы, құралдардың айналымдылығын жылдамдату,
келісім-шарттық тәртіпті нығайту, тапсырыстар портфелінің толықтылығы,
жаңа нарықтар іздеу, инновацияларды дамыту және т.б.
Кәсіпорынның бәсекелік артықшылықтарының, өнімдердің
бәсекеқабілеттілігі деңгейін, нарықтағы сұранысқа ие болу мен өзіндік
позициясы болуының өсірілуі;
Экономикалық және әлеуметтік эффект. Бұл өндіріс көлемінің (жиынтық
өнімнің) өсуі, бюджеттің барлық деңгейлеріндегі және мемлекеттік
бюджеттен тыс қорларға келетін түсімдер тұрақтылығы мен өсуі,
өндірістегі жұмысбастылар санының тұрақтылығы мен өсуі, кадрларды
даяралау мен қайта даярлау.
1.2 Кәсіпорындарды қаржылық сауықтыруды бағалау әдістері
Алдыңғы бөлімде атап кеткеніміздей дағдарысқа қарсы менеджмент жүйесінің
негізгі құрамдас бөлігі кәсіпорынның қаржылық жағдайына диагностика жасау,
болғалы тұрған дағдарысты жағдайлардың алдын алу мен уақытылы жою болып
табылады. Уақытылы және сапалы жүргізілген диагностика мен профилактикалық
жұмыстар – жалпы алғанда кәсіпорынды, жекелей алғанда дағдарысты басқарудың
ең басты міндеті. Диагностика жасау бойынша жұмыстар бірнеше кезеңдерден
тұрады, негізгілері: 10, 331 б.
- қаржылық жағдайды талдау, нарықтық жағдаятты дамытуды болжау;
- дағдарысты жағдайлардың дамуына себепші болатын негізгі
факторлар мен себептерді дер кезінде айқындау;
- кәсіпорынның бұрын байқалмаған сәтсіздіктерге ұшырау қауіптерін
айқындай білу.
Ұйымның активтері айналымдағы және айналымнан тыс болып бөлінеді.
Сондықтан, активтердің мейлінше жалпылама құрылымын айналымдағы және
айналымнан тыс активтер қатынасының коэфициенті сипаттайды:
(1)
Бұл көрсеткіштің мәні талданатын ұйым құралдарының салалық
ерекшеліктерімен шартталған. Активтер құрылымын ішкі талдау барысында
есепті кезеңдегі коэфициенттің кенеттен өзгеру (егер ондай құбылыс
байқалса) себептерін анықтау қажет.12, 88 б.
Ұйымның пассивтері (яғни, оның активтерінің қаржыландырылу көздері) өз
капиталы мен резервтерінен, ұзақ мерзімді заемдық құралдардан, қысқа
мерзімдік заемдық құралдар мен кредиторлық қарыздардан тұрады. Жалпы
алғанда, құралдардың қайнар көзін өзіндік және заемдық (бұған кредиторлық
қарыздарды да қосып) деп бөлуге болады. Пассивтер құрылымын, кәсіпорын
құралдарының қайнар көздерінің жалпы мөлшеріндегі өз құралдарының үлесіне
тең автономдық коэфициенті сипаттайды. 12, 93 б.
(2)
және де келесі формуламен есептелетін заемдық және жеке құралдардың
қатынас коэфициенті.12, 94 б.
(3)
Көрсетілген коэфициенттерді есептеген кезде, акционерлік қоғамдар үшін
таза активтер мөлшеріне сәйкес келетін нақты жеке капиталды алуымыз керек.
Таза активтер мөлшері ҚР қаржы министрлігінің және бағалы қағаздар бойынша
мемлекеттік комиссия бұйрығына сәйкес анықталады.
Коэфициенттер үшін қалыпты шектеулер: , , ұйымдардың
міндеттемелері жеке құралдармен жабылуы тиіс дегенді білідіреді. Қаржылық
тәуелсіздікті білдіретін автономдық коэфициенттің өсуі және қаржылық
тәуелділіктің төмендегенін суреттейтін жеке құралдар мен заемдық құралдар
қатынасының кофициентінің азаюы оң бағаланады. 11, 3 б.
Акционерлік қоғамдар туралы ҚР Заңына сәйкес (35 бап) акционерлік
қоғамдардың қаржылық тұрақтылығын бағалау үшін шешуші роль таза активтер
көрсеткішінде болады. Ол, есептесуге алынатын активтер суммасы мен
есептесуге алынатын міндеттемелер суммаларының айырмашылығы түрінде
анықталады. 7, 119 б.
Көрсетілген алгоритм бойынша есептелген таза активтер акционерлік
қоғамдар үшін, заңды тұлғалар мен басқа да ұйымдық-құқықтық формаларда
қолданылатын нақты жеке капитал көрсеткішіне сәйкес келеді.
Акционерлік қоғамдар туралы ҚР Заңының 35 бабы 4 пунктіне сәйкес, егер
әрбір екінші және одан кейінгі қаржылық жылдарда қоғамның таза активтерінің
құны оның жарғылық капиталынан аз болса, қоғам таза активтер құнынан асып
кетпейтін мөлшерге дейін жарғылық капиталдың азайғандығын хабарлауы тиіс.
Сондықтан, нақты жеке капитал мен жарғылық капиталдың айырмашылығы ұйымның
қаржылық тұрақтылығын білдіретін бастапқы көрсеткіш болып табылады. Бұл
көрсеткішті есептеу алгоритмін көрсетсек: 7, 3 б.
= (нақты жеке капитал) - (жарғылық капитал) = (жарғылық капитал +
қосылған капитал + резервтік капитал + қорлар + бөлінбеген пайда + болашақ
кезеңдер табыстары - шығындар — акционерлерден сатып алынған жеке акциялар,
— жарғылық капиталға салымдар бойынша қатысушылардың (құрылтайшылардың)
қарыздары) — (жарғылық капитал) = (қосылған капитал) + (резервтік капитал)
+ (жинақтау, тұтыну, әлеуметтік сфера қорлары) + (бөлінбеген пайда) +
(болашақ кезеңдер табыстары) — (шығындар) — (акционерлерден сатып алынған
жеке акциялар) — (жарғылық капиталға салымдар бойынша қатысушылардың
(құрылтайшылардың) қарыздары). 13, 11 б.
Көрсетілген сипаттамалардың оң қосылғыштарын шартты түрде ұйым
құрылғаннан кейінгі жеке капиталдың өсуі деп, ал теріс қосылғыштарды – жеке
капиталдың алшақтатылуы деп атауға болады. Егер жеке капиталдың өсуі оның
алшақтауынан артық (немесе оған тең) болса, онда нақты жеке капитал мен
жарғылық капиталдың айырмашылығы оң (немесе, ең болмағанда теріс емес) және
сәйкесінше ұйымның қаржылық тұрақтылығының минималды шарты орындалады.
Егер, жеке капиталдың өсуі оның алшақтауынан кем болса, онда нақты жеке
капитал мен жарғылық капитал айырмашылығы теріс болады, сондықтан да
ұйымның қаржылық жағдайынтұрақсыз деп бағалауға тура келеді.
Жеке капиталдың болуы мен жеткіліктілігін талдағаннан кейінгі келесі
міндет запастар қалыптасуының қайнар көздерінің болуы мен жеткіліктілігін
талдау болып табылады.
Запастар құнының қатынасы мен жеке және заемдық мөлшерлердің қайнар
көздері мен қалыптасуы – кәсіпорынның нақты жеке капиталы мен жарғылық
қорының қатынасын анықтау сияқты қаржылық тұрақтылығының бірден-бір маңызды
факторлары болып саналады. Қалыптасу қайнар көздерімен запастардың
қамтамасыз етілу дәрежесі ұйымның қандай болмасын ағымдық
төлемқабілеттілігінің (қабілетсіздігінің) себебі болып есептеледі. 14, 53
б.
Қаржылық тұрақтылықты барынша толық жалпылайтын көрсеткіш, құралдар
қайнар көзінің және запастар мөлшерлерінің айырмашылығы ретінде алынатын
запастардың қалыптасу қайнар көздеріндегі артықшылықтар мен
жетіспеушіліктер саналады. Бұл жерде қайнар көздердің белгілі түрлерімен
(жеке, кредиттік және басқа заемдық) қамтамасыз етілу сөз болып тұр.
Өйткені, барлық мүмкін қайнар көздер суммасының жеткіліктілігі (кредиторлық
қарыздар мен басқа да қысқа мерзімдік пассивтерді қоса алғанда) баланстың
актив пен пассивтерінің теңдігі арқылы кепілденеді. 14, 54 б.
Кәсіпорын запастарының жалпы мөлшері баланстың Айналым активтерінің ІІ
бөлімінің 210-220 баптарындағы мөлшерлер (алынған құндылықтар бойынша
қосылған құн салығын қоса алғанда, өйткені бюджетпен есептесуді жапқанға
дейін ол запастардың қалыптасуы есебінен қаржыландырылуы тиіс) суммасына
тең. 14, 59 б.
Запастардың қалыптасуы қайнар көздерін сипаттау үшін, қайнар көздердің
әртүрлі қамтылу дәрежесін білдіретін бірнеше көрсеткіштер пайдаланылады:
15, 37 б.
- жеке айналым құралдарының болуы. Ол нақты жеке капитал мөлшері
мен айналымнан тыс активтер мөлшерінің суммаларының айырмашылығына
(баланстың Айналымнан тыс активтер І бөлімінің қорытындысы) және
ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздарға (баланстың Айналым активтер ІІ
бөлімі 230 бб.) тең;
- запастар қалыптасуының ұзақ мерзімді қайнар көздерінің болуы. Ол
ұзақ мерзімді пассивтер суммасына ұлғайтылған (баланстың Ұзақ
мерзімді пассивтері V бөлім қорытындысы) алдыңғы көрсеткіштен
алынады. Егер, мақсатты қаржыландыру мен түсімдер ұзақ мерзімді сипат
алса, онда олардың мөлшері бұл көрсеткішті есептеуде ұзақ мерзімді
пасивтер құрамына кіргізіледі;
- запастар қалыптасуының негізгі қайнар көздерінің жалпы мөлшері.
Ол ұзақ мерзімді қайнар көдер суммасына (алдыңғы көрсеткіш) және
қысқа мерзімді заемдық құралдарға (баланстың Қысқа мерзімдік
активтері VІ бөлім 610 бб.) тең. Егер, мақсатты қаржыландыру мен
түсімдер қысқа мерзімді сипат алса, онда олардың мөлшері бұл
көрсеткішті есептеуде қысқа мерзімді пасивтер құрамына кіргізіледі.
Запастардың қалыптасу қайнар көздерінің болуының үш көрсеткішіне
запастардың қалыптасу қайнар көздерімен қамтамасыз етілуінің үш көрсеткіші
сәйкес келеді: 11, 7 б.
- жеке айналым құралдарының артықшылығы (+) немесе жетіспеушілігі
(—). Ол жеке айналым құралдарының мөлшері мен запастар мөлшерінің
айырмашылығына тең;
- запастар қалыптасуының ұзақ мерзімді қайнар көздерінің
артықшылығы (+) немесе жетіспеушілігі (—). Ол запастар қалыптасуының
ұзақ мерзімді қайнар көздері мен запастар мөлшерінің айырмашылығына
тең;
- запастар қалыптасуының негізгі қайнар көздерінің жалпы
мөлшерінің артықшылығы (+) немесе жетіспеушілігі (—). Запастар
қалыптасуының негізгі қайнар көздерінің мөлшері мен запастар
мөлшерінің айырмашылығына тең.
Запастар қалыптасуының қайнар көздермен қамтамасыз етілуінің үш
көрсеткішін есептеу қаржылық жағдайды тұрақтылық дәрежелері бойынша
жіктеуге мүмкіндік береді. Қаржылық жағдайлардың төрт типін бөліп көрсетуге
болады: 16, 48 б.
□ қаржылық жағдайдың абсолютті тұрақтылығы. Ол қаржылық
тұрақтылықтың ең шекті типі ретінде сипатталатын, сирек кездесетін
жағдай; Мына шарттар жүйесі арқылы орындалады:
□ жеке айналым құралдарының артықшылығы (+) немесе жеке айналым
құралдары мөлшері мен запастардың теңдігі.
□ кәсіпорынның төлемқабілеттілігін кепілдейтін қаржылық жағдайдың
қалыпты тұрақтылығы:
← жеке айналым құралдарының жетіпсеушілігі (—),
← запастар қалыптасуының ұзақ мерзімді қайнар көздерінің артықшылығы
(+) немесе ұзақ мерзімді қайнар көздердің мөлшері мен запастардың
теңдігі.
□ тұрақсыз қаржылық жағдай. Мұнда кәсіпорынның төлем қабілеттілігі
бұзылады, дегенмен нақты жеке капиталды толықтыру арқылы және жеке
айналым құралдарының ұлғайтылуы, сонымен қатар ұзақ мерзімді
кредиттер мен заемдық құралдарды қосымша мүмкіндігі сақталған:
← жеке айналым құралдарының жетіспеушілігі (—),
← запастар қалыптасуының ұзақ мерзімді қайнар көздерінің
жетіспеушілігі (—),
← запастар қалыптасуының негізгі қайнар көздері мөлшерінің
артықшылығы (+) немесе негізгі қайнар көздер мөлшері мен запастардың
теңдігі.
□ дағдарысты қаржылық жағдай. Мұнда кәсіпорын банкротық шегінде
болады, өйткені бұл жағдайда ақшалай құралдар, қысқа мерзімді
қаржылық салымдар (акционерлерден сатып алынған жеке акциялар құнын
шегергендегі), ұйымның дебиторлық қарыздары (жарғылық қорға салымдар
бойынша құрылтайшылардың (қатысушылардың) қарыздарын шегергендегі)
және басқа айналым активтері тіптен оның кредиторлық қарыздарын
(болатын шығындар мен төлемдер резервін қосқанда) және басқа қысқа
мерзімді пассивтерін де жаба алмайды:
← жеке айналым құралдарының жетіспеушілігі (—),
← запастар қалыптасуының ұзақ мерзімді қайнар көздерінің
жетіспеушілігі (—),
← запастар қалыптасуының негізгі қайнар көздерінің жалпы мөлшерінің
жетіспеушілігі (—).
Қаржылық тұрақтылықтың оң факторы запастар қалыптасуы қайна көздерінің
болуы, ал теріс факторы – запастар мөлшері болғандықтан, тұрақсыз және
дағдарысты қаржылық жағдайдан (1 және 4 жағдайлар) шығудың негізгі
тәсілдері: запастар қалыптасуы қайнар көздерінің толықтырылуы мен оның
құрылымының оптимизациялануы, сонымен қатар, запсатар деңгейін саналы түрде
төмендету болады.
Запастар қалыптасуы қайнар көздерінің толықтырылуының мейлінше қауіпсіз
тәсілі деп нақты жеке капиталдың таратылмаған пайда есебінен немесе
жинақтау қорларына (айналымнан тыс активтерге салынбай, бұл қорлардың
белгілі бір бөлігі ұлғайтылады деген шартпен) салықтар салғаннан кейінгі
пайданың бөлінуі есебінен ұлғаюын санауымыз тиіс. Запастар деңгейінің
төмендеуі запастар қалдығын жоспарлау, сонымен қатар пайдаланылмаған тауар-
материал құндылықтарының таратылуы нәтижесінде пайда болады. Запастар
жағдайын тереңірек талдау қаржылық жағдайды ішкі талдаудың құрамдас бөлігі
ретінде қаралады. Өйткені, ол аналитикалық есептеу мәліметтерін
қажетсінетін бухгалтерлік есептерде жоқ запастар туралы ақпаратты
айттырады. 17, 76 б.
Қаржылық тұрақтылықты абсолютті көрсеткіштермен қатар қаржылық
коэфициенттер де сипаттайды. Кәсіпорынның төлемқабілеттілігі қаржылық
тұрақтылықтың сыртқы байқалуы ретінде көрсетіледі. Оның мәні айналым
активтерінің ұзақ мерзімді қалыптасу қайнар көздерімен қамтамасыз етуде.
Үлкен немесе кіші ағымдық төлемқабілеттілік (немесе төлемқабілетсіздік)
айналым активтерінің ұзақ мерзімді активтермен қамтамасыз етілуінің (немесе
қамтамасыз етілмеуінің) үлкен немесе кіші дәрежелерімен анықталған.
Кәсіорынның төлемқабілеттілігін бағалау үшін үш салыстырмалы көрсеткіштер
пайдаланылады. Олар қысқа мерзімді міндеттемелерді жабу ретінде қаралатын
өтімді активтер жинақтарымен айрықшаланады.
Кәсіпорынның бір сәттілік төлемқабілеттілігін абсолютті өтімділік
коэфициенті сипаттайды. Ол ұйымның қысқа мерзімдік қарыздардың қайсысын
қажет жағдайда қолда бар ақшалай құралдар мен қысқа мерзімді қаржылық
салымдар есебінен жаба алатындығын көрсетеді. Қысқа мерзімдік
міндеттемелер: банктерден қысқа мерзімді несиелер мен басқа да қысқа
мерзімді заемдар, қысқа мерзімді кредиторлық қарыздар, дивидендтер бойынша
қарыздарды қоса алғанда, болашақтағы шығындар мен төлемдер резервтері,
басқа да қысқа мерзімді активтер. Бұл көрсеткіш келесі формуламен
есептеледі:
(4)
Экономикалық әдебиеттерден белгілі қалыпты шектеу , әрбір күн
кәсіпорынның 20% қысқа мерзімді міндеттемелерін жабуға, немесе басқа сөзбен
айтқанда ақшалай құралдардың қалдығын есепті дата деңгейінде ұстанғанда
(контрагенттерден келетін төлемдердің бір қалыпты түсімін қамтамасыз етудің
арқасында ғана) есепті датаға келген қысқа мерзімді қарыз 5 күнде жабылады
(1 : 0,2) дегенді білдіреді. 11, 55 б.
Дебиторлардан болашақта түсетін түсімдерін ескере кәсіпорынның
төлемқабілеттілігін өтімділіктің дәлелденген уточненный (ағымдық)
коэфициенті сипаттайды. Ол, дебиторлық қарыздарды толық жапқан жағдайда
ұйымның ағымдық қарыздардың қандай бөлігін жаба алатындығын көрсетеді:
(5)
Қалыпты шектеу ақшалай құралдар мен ағымдық қызметтен күтілетін
түсімдердің ағымдық қарыздарды жабуы тиіс дегенін білдіреді. Дәлелденген
өтімділік деңгейін көтеру үшін запастардың қамтамасыз етілуінің өсуін жеке
айналым құралдарымен байланыстыру способствовать қажет. Ол үшін жеке
айналым құралдарын ұлғайтып және запсатар деңгейін саналы түрде төмендету
керек. 11, 323 б.
Қысқа мерзімдік дебиторлық қарыздарын жапқан және бар запастарды
(шығарылған шығындарды компенсациялау есебімен) жүзеге асыру шартымен
ұйымның болжамдалған төлем мүмкіндіктері, жабу коэфициентін білдіреді:
(6)
Көрсеткіштің қалпты шектеуі: 8, 61 б.
Өтімділіктің жан-жақты көрсеткіштері кәсіпорынның өтімді активтер
дәрежесін ескеріп төлемқабілеттілігін ғана көрсетіп қоймайды, сонымен қатар
аналитикалық ақпараттарды сыртқы қолданушылардың түрлі мүдделеріне жауап
береді. Осылайша, тауар жеткізушілерге абсолютті өтімділік коэфициенті
() қызығырақ. Бұл кәсіпорынды несиелеуші банк өтімділіктің дәлелденген
коэфициентіне () назар аударады. Кәсіпорынның қазіргі және потенциалды
акционерлері оның жабу коэфициенті () бойынша төлемқабілеттілігін
бағалайды.
Кәсіпорынның жалпы төлемқабілеттілігі оның барлық міндеттемелерін (қысқа
мерзімді ұзақ мерзімді) барлық активтерімен жаба алу қабілеттілігі деп
түсініледі. Жалпы төлемқабілеттілік коэфициенті мына формула бойынша
есептеледі:
(7)
Коэфициенттің келесі қалыпты шегі табиғи болып табылады:11,61 б
Нақты жеке капиталдың болуы кәсіпорынның жалпы төлемқабілеттілігін
білдіретін негізгі фактор болып табылады.
ҚР Үкіметінің 1994 ж. 20 мамырдағы № 498 Қаулысына сәйкес тәлемқабілетсіз
кәсіпорындардың қанағаттанарлықсыз баланстарының құрылымын анықтау
критерийлерінің жүйесі бекітілген. Кәсіпорындардың қаржылық жағдайын талдау
және олардың баланстарының құрылымын бағалауда, сонымен қатар бұл
талдаулардың нәтижесінде ҚР Үкіметі қабылдаған қаулыға сәйкес шешім
қабылдауда бірыңғай әдістемелік тәсілді қалыптастыру мақсатында
Қабілетсіздік (банкроттық) істер бойынша комитет басқармасында
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау және қанағаттанарлықсыз құрылымын
анықтау бойынша әдістемелік ереже қабылданды.
Кәсіпорын балансы құрылымының қанағаттанарлығын бағалау көрсеткіштері
болып табылады:
- ағымдық өтімділік коэфициенті;
- жеке құралдармен қамтамасыз етілу коэфициенті;
- төлем қабілеттілікті қалпына келтіру (жою) коэфициенті.
Ағымдық өтімділік коэфициенті кәсіпорынның шаруашылық іс-шарараларды
жүргізуге және жедел міндеттемелерді уақытылы жаба алу бойынша айналым
құралдарымен жалпы қамтамасыздандырылуын сипаттайды және есептеу әдістемесі
бойынша жоғарыда аталған жабу коэфициентін білдіреді. Жеке құралдармен
қаматамасыз етілу коэфициенті кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз
ететін жеке айналым құралдарының болуымен сипатталады. 18, 17 б.
(8)
Ол жеке құралдар (нақты жеке капитал) қайнар көздері мен негізгі
құралдардың фактылы құнымен және басқа айналымнан тыс активтер (актив
балансы І бөлімінің қорытындысы) айырмашылықтарының кәсіпорынның өндірістік
запастары, бітпеген өндірісі, дайын өнімі, ақшалай құралдары, дебиторлық
қарыздары, т.б. айналым активтері (актив балансы ІІ бөлімінің қорытындысы)
түрінде кәсіпорынның қалында бар активтердің фактылы құнына қатынастары
түрінде анықталады.
Төлемқабілеттілікті қалпына келтіру (жою) коэфициенті кәсіпорынның
белгілі бір кезеңдегі өзінің төлемқабілеттілігін қалпына келтіре (немесе
жойып) алуының нақты мүмкіндігін сипаттайды.18, 43 б.
(9)
Әдістемелік ережеде болжау жасалатын төлемқабілеттіліктің коэфициенті
ретінде, нормативті мәні екіге тең деп саналатын жабу коэфициенті
пайдаланылады. 18, 43 б.
Кәсіпорынның төлемқабілеттілігінің өзгеруін болжамдау төлемқабілеттілікті
қалпына келтіру (жою) коэфициенті, сонымен қатар абсолютті өтімділік
коэфициенті, дәлелденген (ағымдық) өтімділік, жалпы төлемқабілеттілік пен
олардың нормативті мәндерінің көмегімен құрылады. Бұл жағдайда, талдау
мақсатына байланысты төлемқабілеттіліктің қалпына келтірілу (жойылу)
кезеңдеріндегі ауытқулар орын алуы мүмкін.
Кәсіпорын балансының құрылымын қанағаттанарлықсыз, ал кәсіпорынды
төлемқабілетсіз деп бағалауға келесі шарттардың біреуінің орындалуы негіз
бола алады: 18, 51 б.
- есепті кезеңнің соңында ағымдық өтімділік коэффициентінің мәні 2-ден
төмен болса;
- есепті кезеңнің соңында жеке құралдармен қамтамасыз етілу
коэффициентінің мәні 0,1-ден төмен болса;
Бұл негіздемелер бар, яғни төлемқабілеттілікті қалпына келтірудің алты
айға тең кезеңіне сәйкес, және екіге тең ағымдық өтімділік коэфициентінің
мәні бірден жоғары бекітілген болса, онда кәсіпорынның өз
төлемқабілеттілігін қалпына келтіре алуының нақты мүмкіндігі бар екені
туралы шешім қабылдана алады. 18, 102 б.
Үш айға тең төлемқабілеттіліктен айырылу кезеңінің мәніне сәйкес, және
екіге тең ағымдық өтімділік коэфициентінің бекітілген мәні бірден төмен
болуы арқылы анықталған төлемқабілеттілікті қалпына келтіру (жою)
коэфициентінің нәтижесінде баланс құрылымын қанағаттанарлықсыз деп
бағалауға бекітілген негіздердің болмауы кәсіпорынның кредиторлар алдында
өз міндеттемелерін жақын арада орындай ала алмайтыныдығы (кәсіпорынның
төлемқабілеттілігінің жойылуы) туралы шешім қабылдануға болатындығын
білдіреді.18, 48 б.
Кәсіпорынның банкрот болу ықтималдығы – бұл зерттелініп жатқан
кәсіпорынның ағымдық жағдайы мен мүмкіндітерін бағалаудың бірден-бір
сипаттамасы болып табылады. Ықтималдық талдауын ай сайын жүргізу арқылы
технологиялық тізбектің немесе кәсіпорынның басшысы ықтималдықты үнемі
төмен деңгейде ұстап тұра алады. Ықтималдық бірнеше көрсеткіштерден
тәуелді болғандықтан, оң нәтиже болуы үшін бір ғана көрсеткішті емес, бір
уақытта олардың негізгілерінің бірнешеуін қадағалау қажет. 19, 61 б.
Банкроттықтың болу ықтималдығының көрсеткіші оны ойлап табушының
құрметіне Альтман коэфициенті (кредитқабілеттілік коэфициенті) деп аталды.
Кредитқабілеттілік индексі мультипликативті дискриминантты талдау (Multiple-
discriminant analysis - MDA) аппаратының көмегімен жасалады, және де
бастапқы жақындаудан-ақ шаруашылық субъектілерін потенциалды бонкроттар
және банкрот еместер деп бөле алады.20, 73 б.
Индексті құрау барысында Э.Альтман, жартысы 1946-1965 жж. банкрот болған,
ал жартысы табысты жұмыс жасаған, 66 кәсіпорынды зерттеді. Нәтижесінде
мүмкін банкроттықты анықтауға көмектесетін 22 аналитикалық коэфициент
айқындады. Бұл көрсеткіштердің ішінен ол ең маңызды деген бесеуін таңдап
алды да көпфакторлы регрессиондық теңдеу құрды. Осылайша, Альтман индексі
белгілі-бір өткен кезең аралығында кәсіпорынның экономикалық потенциалы мен
жұмыс қорытындысын білдіретін функция болып табылады. Кредитқабілеттілік
индексі (Z-счет) түрі жалпы алғанда мынадай: 19, 85 б.
; (10)
мұндағы, Х1 – активтердің айналым капиталысуммасы;
Х2 – активтердің бөлінбеген пайдасысуммасы;
Х3 – активтердің операциялық пайдасысуммасы;
Х4 – акциялардыңқарыздардың нарықтық құны;
Х5 – активтердің табысысуммасы.
Альтман моделі бойынша жүргізілген көптеген есептеулер нәтижесі Z
жалпылама көрсеткішінің [-14, +22] аралықтағы мәндерді қабылдай алатындығын
көрсетті. Бұл жағдайда Z2,99 болған кәсіпорындар қаржылық тұрақтылар
қатарына, Z1,81 болған кәсіпорындар сөзсіз тұрақсыз, ал 1,81 – 2,99
интервалы белгісіздік жағдайындағы кәсіпорындар болып табылады.
Z-коэффициенттің ең негізгі кемшілігі – оны тек өз акцияларын биржаларда
котировкалайтын ірі компанияларда пайдалануға болады. Дәл осындай
компаниялар үшін жеке капиталының объективті нарықтық бағалау жасауға
болады.
Сондықтан да болар, ол ТМД елдерінде арнаулы алдын-ала тексеріліп
алынбайынша көп қолданыла бермейді. Өйткені ол американдық стандарттар
GAAP) бойынша қаржылық есептесу мәліметтері негізінде даярланған. Дәлірек
айтсақ:
- ТМД елдерінің (мыс. Қазақстандық) есептесу құжаттарындағы жиынтық
активтердің сипаттамалық күшінің қаншалықты күшті екендігі мүлдем
белгіссіз; активтер үнемі артық бағаланады, және де олардың көбінің
саналы тарихи құны (соның ішінде, жекешелендірілген кәсіпорындарға
Мемлекеттік баға комиссиясының ойлап тапқан бағалары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz