Қазақстанда қалалардың қалыптасуы мен олардың орналасу ерекшеліктері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚАЗАҚСТАНДА ҚАЛАЛАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ОЛАРДЫҢ ОРНАЛАСУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
1.1 Қазақстан қалаларының теориялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Кіші және орта қалалардың қалыптасу кезеңдері мен аймақтық орналасу ерекшеліктерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13
1.3 Қазақстаннның кіші және орта қалаларының дамуының әлеуметтік.
экономикалық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
19
2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ КІШІ ЖӘНЕ ОРТА ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28
2.1. Қазақстанның кіші және орта қалаларының қазіргі даму жағдайы мен өндірістік инфрақұрылымына талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Арал қаласының әлеуметтік.экономикалық қалыптасуы мен даму жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
28
36
2.3 Арал қаласының әлеуметтік.экономикалық дамуын реттеудің қолданыстағы әдістерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
48
3 КІШІ ЖӘНЕ ОРТА ҚАЛАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН РЕТТЕУ ӘДІСТЕРІН ДАМЫТУ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Кіші,орта қалалардың дамуын жетілдірудің қолдаудың негізгіжолдары мен мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Кіші, орта қалалардың әлеуметтік.экономикалық дамуын реттеу әдістерін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
59
59
71
75
79
1 ҚАЗАҚСТАНДА ҚАЛАЛАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ОЛАРДЫҢ ОРНАЛАСУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
1.1 Қазақстан қалаларының теориялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Кіші және орта қалалардың қалыптасу кезеңдері мен аймақтық орналасу ерекшеліктерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13
1.3 Қазақстаннның кіші және орта қалаларының дамуының әлеуметтік.
экономикалық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
19
2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ КІШІ ЖӘНЕ ОРТА ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28
2.1. Қазақстанның кіші және орта қалаларының қазіргі даму жағдайы мен өндірістік инфрақұрылымына талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Арал қаласының әлеуметтік.экономикалық қалыптасуы мен даму жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
28
36
2.3 Арал қаласының әлеуметтік.экономикалық дамуын реттеудің қолданыстағы әдістерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
48
3 КІШІ ЖӘНЕ ОРТА ҚАЛАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН РЕТТЕУ ӘДІСТЕРІН ДАМЫТУ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Кіші,орта қалалардың дамуын жетілдірудің қолдаудың негізгіжолдары мен мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Кіші, орта қалалардың әлеуметтік.экономикалық дамуын реттеу әдістерін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
59
59
71
75
79
Қазіргі қазақстандық ғылымда Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық проблемаларына деген қызығушылық артып отыр. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық проблемаларын зерттеуге деген қызығушылықтың артуының себебі, қазіргі таңда Қазақстан осыларға ұқсас процесстерді бастан кешіруде. Ғасырлар тоғысында еліміз экономикалық, саяси және әлеуметтік өмірді жылдам қарқынмен реформалаудың жолына түсті, дамудың басты бағдары ретінде әлеуметтік нарықтық мемлекет, рухани қайта өрлеу мен белсенді шығармашылық тұлға таңдалды. Өткен ғасырдың соңғы он жылдығынан бері ел экономикасын бүгінгі заман талаптарына сәйкес дамыту шаралары жүргізіліп, нарықтық шаруашылықтың ұлттық жобасын құрудың белсенді ізденістері атқарылуда.
Қазақстандағы кіші және орта қалаларының дамуы республиканы социалистік жаңғырту және өндірістік салалардың негізгі қорын құру арқылы жүзеге асырылды.
Жалпы республика қалаларының географиялық жағдайлары олардың барлығының көліктік тораптар болып табылатынымен ерекшеленеді. 90 жылдарда Алексеевка, Ерейментау, Булаево, Есіл, Ақсай сияқты өндірістік-көліктік қалаларда пайдалы қазбаларды игеру мен өңдеу жұмыстарының қысқарылуына байланысты жұмыс күштерінің босатылуы орын тапты, ол өндіріс пен көлік салаларындағы қамтылу қатынасын кәдімгідей өзгертті. Егер 1980 жылдың мәліметтері бойынша бұл қалалар өндірістік-көліктік қалалар санына жатса, 90-шы жылдары олар жәй ғана көліктік қалалар болып қалған.
Қазақстандық қалалардың көбісінің ауыр индустрия орталықтары болып табылатындығын (көмір өндіру, таукен өндірісі, мұнайхимия, қара және түсті металлургия), әрі олардың өндірістік сипаттамасын ескере отырып, ауыр индустрия орталықтары болып табылатын қалалар тобын айырып бөлуге болады. Өйткені бұл қалалардың тұрғындарының қамтылуы құрылымында өндірістік өнеркәсібінде ауданды ұйымдастыру мәнін құрайтын жеңіл және тамақ өніркәсіптерінде, құрылыс заттарын өндіру өнеркәсіптерінде қамтылғандар бөлігі аздау.
Қазақстандағы жаңа қалалардың (оның басым бөлігі кіші қалалар) санының өсуі аумақта тың (ауылшаруашылық) және өндірістік игеру ісінің қарқындылығымен байланысты деп айтуға болады. Бұл қалалардың экономикасында Қазақстанның ауыр индустрия салаларының әсіресе қара және түрлі-түсті металлургия, отын, химия және мұнайхимиялық өндіріс, электрэнергетиканың үлес салмағы басым болды. Оның үстіне жеке қалалар немесе қалалар топтамасы бүкіл Қазақстанның белгілі бір өнімінің жартысынан көбін өндірді. Алайда, Кеңес Одағының күйреп, нарықтық қатынастарға көшу кезеңінде Қазақстанның кіші қалаларының экономикасы өзінің маңыздылығын төмендетіп, құлдырау жағдайына ие бола бастады.
Қазақстандағы кіші және орта қалаларының дамуы республиканы социалистік жаңғырту және өндірістік салалардың негізгі қорын құру арқылы жүзеге асырылды.
Жалпы республика қалаларының географиялық жағдайлары олардың барлығының көліктік тораптар болып табылатынымен ерекшеленеді. 90 жылдарда Алексеевка, Ерейментау, Булаево, Есіл, Ақсай сияқты өндірістік-көліктік қалаларда пайдалы қазбаларды игеру мен өңдеу жұмыстарының қысқарылуына байланысты жұмыс күштерінің босатылуы орын тапты, ол өндіріс пен көлік салаларындағы қамтылу қатынасын кәдімгідей өзгертті. Егер 1980 жылдың мәліметтері бойынша бұл қалалар өндірістік-көліктік қалалар санына жатса, 90-шы жылдары олар жәй ғана көліктік қалалар болып қалған.
Қазақстандық қалалардың көбісінің ауыр индустрия орталықтары болып табылатындығын (көмір өндіру, таукен өндірісі, мұнайхимия, қара және түсті металлургия), әрі олардың өндірістік сипаттамасын ескере отырып, ауыр индустрия орталықтары болып табылатын қалалар тобын айырып бөлуге болады. Өйткені бұл қалалардың тұрғындарының қамтылуы құрылымында өндірістік өнеркәсібінде ауданды ұйымдастыру мәнін құрайтын жеңіл және тамақ өніркәсіптерінде, құрылыс заттарын өндіру өнеркәсіптерінде қамтылғандар бөлігі аздау.
Қазақстандағы жаңа қалалардың (оның басым бөлігі кіші қалалар) санының өсуі аумақта тың (ауылшаруашылық) және өндірістік игеру ісінің қарқындылығымен байланысты деп айтуға болады. Бұл қалалардың экономикасында Қазақстанның ауыр индустрия салаларының әсіресе қара және түрлі-түсті металлургия, отын, химия және мұнайхимиялық өндіріс, электрэнергетиканың үлес салмағы басым болды. Оның үстіне жеке қалалар немесе қалалар топтамасы бүкіл Қазақстанның белгілі бір өнімінің жартысынан көбін өндірді. Алайда, Кеңес Одағының күйреп, нарықтық қатынастарға көшу кезеңінде Қазақстанның кіші қалаларының экономикасы өзінің маңыздылығын төмендетіп, құлдырау жағдайына ие бола бастады.
1. Закон РК « О прожиточном минимуме» от 16 ноября 2005г.№ 474-1 ЗРК // Казахстанская Правда 19 ноябрь, 2005г.
2. Закон РК «О государственной адресной социальной помощи » от 17 июля 2001г. № 246-11 // Казахстанская Правда 10 август 2003г.
3. Правила определения совокупного годового дохода лица, претендующего на получение адресной социальной помощи, 2002г. 13 февраль, приказ № 31-П // Бюллетень Министерства труда и социальной защиты РК, 2002г. №6.
4. Назарбаев Н.А. Основные направления внутренней и внешней политики на 2006г. Послание Президента народу Казахстана 4 апреля 2006 года // Правительственный бюллетень 2006г., №2 .
5. Отчет о человеческом развитии 2000года РК // ПРООН – Алматы 1998г.
6. Уровень жизни населения в Казахстане / Под ред. А.А.Смаилова - Алматы 2007г. 188с.
7. Шокаманов Ю.К. Человеческое развитие в Казахстане: методология измерения и анализ / Шокаманов Ю.К. - Алматы 2003г. 372с.
8. Шокаманов Ю.К. Тенденции человеческого развития в Казахстане / Шокаманов Ю.К. - Алматы 2003г.348с.
9. Коргаспаев Ж.К. Казахстанское село: современные тенденции, проблемы развития / Коргаспаев Ж.К., Жарекешев Х.Б., Омаров Н.А. - Алматы 2006г. 230с.
10. Ахмамедов А.О. Проблемы и направления повышения уровня жизни сельского населения Туркменской ССР / Ахмамедов А.О. - Ленинград 2002г.
11. Нарибаев К.Н. Өтпелi кезеңдегi әлеуметтiк-экономикалық дамуды болжау мәселелерi / Нарибаев К.Н. – Алматы, Казақ Университетi 2001ж.
12. Симоненко В.Д. Семейная экономика / Симоненко В.Д. – Москва, Вита-Пресс 2002г. 192с.
13. Сүндет ұлы Ж. Әлеуметтiк –экономикалық дамуды болжау және жоспарлау / Сүндет ұлы Ж. – Алматы, Ғылым 2005ж. 104б.
14. Бекбенбетов Б. Социально-экономическое положение сельских жителей в пореформенный период / Бекбенбетов Б. – Тараз 2007г.
15. Абуов К.К. Системный анализ в экономике сельского хозяйства / Абуов К.К. – Ақмола 2007г. 103с.
16. Есиркепов Т. Государственное регулирование аграрного сектора в условиях перехода к рыночной экономике / Есиркепов Т., Зиябеков Б. – Алматы, Ғылым 2002г. 196с.
17. Есполов Т.И. Эффективность агропродовольственного косплекса Казахстана / Есполов Т.И. – Алматы – Ғылым 2002г. 448с.
19. Есентугелов А. Сельское хозяйство Казахстана: проблемы, пути их решения / Есентугелов А. – Алматы 2001г.
20. Әлiпбай С. Iрi ауылдар, жаны сiрi ауылдар / Әлiпбай С. Iрi ауылдар, жаны сiрi ауылдар// Егемен Қазақстан 22 қаңтар 2002ж.
21. Берешев С.,Можарова В., В.Пак.,А. Курасова Совершенствование анализа уровня жизни населения в казахстане / Берешев С.,Можарова В., В.Пак.,А. Курасова Совершенствование анализа уровня жизни населения в казахстане//Труд в Казахстане. 2002г.№3.
22. Искаков Н Индекс человеческого развития и система социальной защиты населения на региональном уровне / Искаков Н Индекс человеческого развития и система социальной защиты населения на региональном уровне//Аль-пари. 2005г. №4-5,175c.
23. Можарова В. Теоретические аспекты исследовании системы жизнеобеспечения в Казахстане /Можарова В Теоретические аспекты исследовании системы жизнеобеспечения в Казахстане //Труд в Казахстане 2006г.№11, 245с.
24. Нурланов А. Борьба с бедностью и безработицей: опыт, проблемы, пути решения / Нурланов А. Борьба с бедностью и безработицей: опыт, проблемы, пути решения // Труд в Казахстане 2007г.№6.
25. Савченко П. Уровень и качество жизни: понятия, индикаторы, современное состояние в России / Савченко П., Федорова М., Шелкова Е. Уровень и качество жизни: понятия, индикаторы, современное состояние в России // Российский экономический журнал 2000г.№7.
26. Берешев С. Районные коэффициенты: за и против / № Берешев С. Районные коэффициенты: за и против // Труд в Казахстане 2003г.№2,3,4.
27. Шокаманов Ю.К. Оценка бедности населения на районном уровне / Шокаманов Ю.К. Оценка бедности населения на районном уровне // Экономика и статистика 2001г.№1.
28. Кривко Н. Оценка уровня бедности в Республике Казахстан / Кривко Н. Оценка уровня бедности в Республике Казахстан// Экономика и статистика 2002г.№2.
31. Темирова Ж. Анализ и проблемы социальной защиты населения/ Темирова Ж. Анализ и проблемы социальной защиты населения // Транзитная экономика 2003г.№1.
29. Гайсина С. Социально-экономические проблемы становления среднего класса в Казахстане / Гайсина С. Социально-экономические проблемы становления среднего класса в Казахстане // Рынок труда 2003г, №9.
30. Касымбекова Н. Кедейшiлiктi жою дамуымыздың басты көрсеткiшi болмақ / Касымбекова Н. Кедейшiлiктi жою дамуымыздың басты көрсеткiшi болмақ// Түркiстан 2002ж. 17 қазан.
31 Қазақстан өңірлерінің демографиялық жылнамалығы. Статистикалық жинақ. Редакциясын басқарған Б.Сұлтанов / Алматы. 2006. - 548 бет.
32 Развитие и размещение промышленности в малых и средних городах Казахстана. – Алма – Ата : Наука. 1998. – 175 с. Ответ. Ред. У.Б.Баймуратов.
33 Государственная программа поддержки малых городов РК. 2003 г.
34 Юрицын В. Большие проблемы малых городов. Новости недели, № 22, 5-11 июня 2002 г.
35. Программа поддержки малых городов Жамбылской области. 2005 г.
36. Қарағанды облысы аймақтарының әлеуметтік-экономикалық жағдайы: салыстырмалы талдау. 2005 ж.
37. www.oblstat.kz
38.Чуланова 3. Проблемы развития малых агропромышленных городов Казахстана. / Аль Пари, № 2-3, 2007. - С. 27.
39. Кириллова Т. Сопротивление материала. /Новости недели, № 2 15-21 января 2007 г.
40. Казахская краткая энциклопедия в 4-х т., Т.2. Алма-Ата: Гл. ред. Казах, энциклопедии, 2002. - 608 с.
41. Туркестан: решение социальных проблем // Казахстанская правда, 2007, 22 января.
42. Кайсарова В.П. Городское управление: Учебное пособие. – СП б.: ОЦЭ и М., 2003. – 112 с.
43.Статистический ежегодник Казахстана. 2008. - С. 68, 174.
44. Еңбекшіқазақ ауданының әлеуметтік – экономикалық дамуы. 2009 жылдың қаңтары.
45. Нургисаев С. У. «Экономическая безопасность депрессивного региона» // Алматы: НИЦ «Ғылым», 2003.
46. Баяндин М. «Проблемы упрвления социально – экономическим развитием регионов» // Поиск – 2005, № 4-5.
47. Дузбаева М. «Стратегия социально – экономического развитие региона» // Транзитная экономика – 2004, №6, 267с.
48. Смағұлова Г. С. «Аймақтық экономиканы басқару мәселелері» Оқу құралы // Алматы: Экономика, 2005.,169бет.
49. Реформирование экономики Казажстана: проблемы и их решения // Под ред. М.Б.Кенжегузина, Алматы, 1997.
50. Бурак П. Региональные программы социального развития в условиях формирования рынка.// Российский экономический журнал. 1996. №3.- С.18-25.
51. www.stat.kz-Қазақстан Республикасының статистика Агенттігі
2. Закон РК «О государственной адресной социальной помощи » от 17 июля 2001г. № 246-11 // Казахстанская Правда 10 август 2003г.
3. Правила определения совокупного годового дохода лица, претендующего на получение адресной социальной помощи, 2002г. 13 февраль, приказ № 31-П // Бюллетень Министерства труда и социальной защиты РК, 2002г. №6.
4. Назарбаев Н.А. Основные направления внутренней и внешней политики на 2006г. Послание Президента народу Казахстана 4 апреля 2006 года // Правительственный бюллетень 2006г., №2 .
5. Отчет о человеческом развитии 2000года РК // ПРООН – Алматы 1998г.
6. Уровень жизни населения в Казахстане / Под ред. А.А.Смаилова - Алматы 2007г. 188с.
7. Шокаманов Ю.К. Человеческое развитие в Казахстане: методология измерения и анализ / Шокаманов Ю.К. - Алматы 2003г. 372с.
8. Шокаманов Ю.К. Тенденции человеческого развития в Казахстане / Шокаманов Ю.К. - Алматы 2003г.348с.
9. Коргаспаев Ж.К. Казахстанское село: современные тенденции, проблемы развития / Коргаспаев Ж.К., Жарекешев Х.Б., Омаров Н.А. - Алматы 2006г. 230с.
10. Ахмамедов А.О. Проблемы и направления повышения уровня жизни сельского населения Туркменской ССР / Ахмамедов А.О. - Ленинград 2002г.
11. Нарибаев К.Н. Өтпелi кезеңдегi әлеуметтiк-экономикалық дамуды болжау мәселелерi / Нарибаев К.Н. – Алматы, Казақ Университетi 2001ж.
12. Симоненко В.Д. Семейная экономика / Симоненко В.Д. – Москва, Вита-Пресс 2002г. 192с.
13. Сүндет ұлы Ж. Әлеуметтiк –экономикалық дамуды болжау және жоспарлау / Сүндет ұлы Ж. – Алматы, Ғылым 2005ж. 104б.
14. Бекбенбетов Б. Социально-экономическое положение сельских жителей в пореформенный период / Бекбенбетов Б. – Тараз 2007г.
15. Абуов К.К. Системный анализ в экономике сельского хозяйства / Абуов К.К. – Ақмола 2007г. 103с.
16. Есиркепов Т. Государственное регулирование аграрного сектора в условиях перехода к рыночной экономике / Есиркепов Т., Зиябеков Б. – Алматы, Ғылым 2002г. 196с.
17. Есполов Т.И. Эффективность агропродовольственного косплекса Казахстана / Есполов Т.И. – Алматы – Ғылым 2002г. 448с.
19. Есентугелов А. Сельское хозяйство Казахстана: проблемы, пути их решения / Есентугелов А. – Алматы 2001г.
20. Әлiпбай С. Iрi ауылдар, жаны сiрi ауылдар / Әлiпбай С. Iрi ауылдар, жаны сiрi ауылдар// Егемен Қазақстан 22 қаңтар 2002ж.
21. Берешев С.,Можарова В., В.Пак.,А. Курасова Совершенствование анализа уровня жизни населения в казахстане / Берешев С.,Можарова В., В.Пак.,А. Курасова Совершенствование анализа уровня жизни населения в казахстане//Труд в Казахстане. 2002г.№3.
22. Искаков Н Индекс человеческого развития и система социальной защиты населения на региональном уровне / Искаков Н Индекс человеческого развития и система социальной защиты населения на региональном уровне//Аль-пари. 2005г. №4-5,175c.
23. Можарова В. Теоретические аспекты исследовании системы жизнеобеспечения в Казахстане /Можарова В Теоретические аспекты исследовании системы жизнеобеспечения в Казахстане //Труд в Казахстане 2006г.№11, 245с.
24. Нурланов А. Борьба с бедностью и безработицей: опыт, проблемы, пути решения / Нурланов А. Борьба с бедностью и безработицей: опыт, проблемы, пути решения // Труд в Казахстане 2007г.№6.
25. Савченко П. Уровень и качество жизни: понятия, индикаторы, современное состояние в России / Савченко П., Федорова М., Шелкова Е. Уровень и качество жизни: понятия, индикаторы, современное состояние в России // Российский экономический журнал 2000г.№7.
26. Берешев С. Районные коэффициенты: за и против / № Берешев С. Районные коэффициенты: за и против // Труд в Казахстане 2003г.№2,3,4.
27. Шокаманов Ю.К. Оценка бедности населения на районном уровне / Шокаманов Ю.К. Оценка бедности населения на районном уровне // Экономика и статистика 2001г.№1.
28. Кривко Н. Оценка уровня бедности в Республике Казахстан / Кривко Н. Оценка уровня бедности в Республике Казахстан// Экономика и статистика 2002г.№2.
31. Темирова Ж. Анализ и проблемы социальной защиты населения/ Темирова Ж. Анализ и проблемы социальной защиты населения // Транзитная экономика 2003г.№1.
29. Гайсина С. Социально-экономические проблемы становления среднего класса в Казахстане / Гайсина С. Социально-экономические проблемы становления среднего класса в Казахстане // Рынок труда 2003г, №9.
30. Касымбекова Н. Кедейшiлiктi жою дамуымыздың басты көрсеткiшi болмақ / Касымбекова Н. Кедейшiлiктi жою дамуымыздың басты көрсеткiшi болмақ// Түркiстан 2002ж. 17 қазан.
31 Қазақстан өңірлерінің демографиялық жылнамалығы. Статистикалық жинақ. Редакциясын басқарған Б.Сұлтанов / Алматы. 2006. - 548 бет.
32 Развитие и размещение промышленности в малых и средних городах Казахстана. – Алма – Ата : Наука. 1998. – 175 с. Ответ. Ред. У.Б.Баймуратов.
33 Государственная программа поддержки малых городов РК. 2003 г.
34 Юрицын В. Большие проблемы малых городов. Новости недели, № 22, 5-11 июня 2002 г.
35. Программа поддержки малых городов Жамбылской области. 2005 г.
36. Қарағанды облысы аймақтарының әлеуметтік-экономикалық жағдайы: салыстырмалы талдау. 2005 ж.
37. www.oblstat.kz
38.Чуланова 3. Проблемы развития малых агропромышленных городов Казахстана. / Аль Пари, № 2-3, 2007. - С. 27.
39. Кириллова Т. Сопротивление материала. /Новости недели, № 2 15-21 января 2007 г.
40. Казахская краткая энциклопедия в 4-х т., Т.2. Алма-Ата: Гл. ред. Казах, энциклопедии, 2002. - 608 с.
41. Туркестан: решение социальных проблем // Казахстанская правда, 2007, 22 января.
42. Кайсарова В.П. Городское управление: Учебное пособие. – СП б.: ОЦЭ и М., 2003. – 112 с.
43.Статистический ежегодник Казахстана. 2008. - С. 68, 174.
44. Еңбекшіқазақ ауданының әлеуметтік – экономикалық дамуы. 2009 жылдың қаңтары.
45. Нургисаев С. У. «Экономическая безопасность депрессивного региона» // Алматы: НИЦ «Ғылым», 2003.
46. Баяндин М. «Проблемы упрвления социально – экономическим развитием регионов» // Поиск – 2005, № 4-5.
47. Дузбаева М. «Стратегия социально – экономического развитие региона» // Транзитная экономика – 2004, №6, 267с.
48. Смағұлова Г. С. «Аймақтық экономиканы басқару мәселелері» Оқу құралы // Алматы: Экономика, 2005.,169бет.
49. Реформирование экономики Казажстана: проблемы и их решения // Под ред. М.Б.Кенжегузина, Алматы, 1997.
50. Бурак П. Региональные программы социального развития в условиях формирования рынка.// Российский экономический журнал. 1996. №3.- С.18-25.
51. www.stat.kz-Қазақстан Республикасының статистика Агенттігі
МАЗМҰНЫ
беттер
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 ҚАЗАҚСТАНДА ҚАЛАЛАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ОЛАРДЫҢ ОРНАЛАСУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
... ... ...
1.1 Қазақстан қалаларының теориялық сипаттамасы 7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1.2 Кіші және орта қалалардың қалыптасу кезеңдері мен аймақтық орналасу
ерекшеліктерін 13
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
1.3 Қазақстаннның кіші және орта қалаларының дамуының әлеуметтік-
экономикалық 19
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ КІШІ ЖӘНЕ ОРТА ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
... ... ... ... ... .
2.1. Қазақстанның кіші және орта қалаларының қазіргі даму жағдайы мен
өндірістік инфрақұрылымына талдау 28
жасау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 36
2.2 Арал қаласының әлеуметтік-экономикалық қалыптасуы мен даму жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
2.3 Арал қаласының әлеуметтік-экономикалық дамуын реттеудің қолданыстағы
әдістерін 48
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
3 КІШІ ЖӘНЕ ОРТА ҚАЛАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН РЕТТЕУ
ӘДІСТЕРІН ДАМЫТУ МЕН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
... ... ... ... ..
3.1 Кіші,орта қалалардың дамуын жетілдірудің қолдаудың негізгіжолдары 59
мен
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 75
3.2 Кіші, орта қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуын реттеу 79
әдістерін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Қазіргі қазақстандық ғылымда Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық
проблемаларына деген қызығушылық артып отыр. Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық проблемаларын зерттеуге деген қызығушылықтың артуының себебі,
қазіргі таңда Қазақстан осыларға ұқсас процесстерді бастан кешіруде.
Ғасырлар тоғысында еліміз экономикалық, саяси және әлеуметтік өмірді жылдам
қарқынмен реформалаудың жолына түсті, дамудың басты бағдары ретінде
әлеуметтік нарықтық мемлекет, рухани қайта өрлеу мен белсенді шығармашылық
тұлға таңдалды. Өткен ғасырдың соңғы он жылдығынан бері ел экономикасын
бүгінгі заман талаптарына сәйкес дамыту шаралары жүргізіліп, нарықтық
шаруашылықтың ұлттық жобасын құрудың белсенді ізденістері атқарылуда.
Қазақстандағы кіші және орта қалаларының дамуы республиканы социалистік
жаңғырту және өндірістік салалардың негізгі қорын құру арқылы жүзеге
асырылды.
Жалпы республика қалаларының географиялық жағдайлары олардың барлығының
көліктік тораптар болып табылатынымен ерекшеленеді. 90 жылдарда Алексеевка,
Ерейментау, Булаево, Есіл, Ақсай сияқты өндірістік-көліктік қалаларда
пайдалы қазбаларды игеру мен өңдеу жұмыстарының қысқарылуына байланысты
жұмыс күштерінің босатылуы орын тапты, ол өндіріс пен көлік салаларындағы
қамтылу қатынасын кәдімгідей өзгертті. Егер 1980 жылдың мәліметтері бойынша
бұл қалалар өндірістік-көліктік қалалар санына жатса, 90-шы жылдары олар
жәй ғана көліктік қалалар болып қалған.
Қазақстандық қалалардың көбісінің ауыр индустрия орталықтары болып
табылатындығын (көмір өндіру, таукен өндірісі, мұнайхимия, қара және түсті
металлургия), әрі олардың өндірістік сипаттамасын ескере отырып, ауыр
индустрия орталықтары болып табылатын қалалар тобын айырып бөлуге болады.
Өйткені бұл қалалардың тұрғындарының қамтылуы құрылымында өндірістік
өнеркәсібінде ауданды ұйымдастыру мәнін құрайтын жеңіл және тамақ
өніркәсіптерінде, құрылыс заттарын өндіру өнеркәсіптерінде қамтылғандар
бөлігі аздау.
Қазақстандағы жаңа қалалардың (оның басым бөлігі кіші қалалар) санының
өсуі аумақта тың (ауылшаруашылық) және өндірістік игеру ісінің
қарқындылығымен байланысты деп айтуға болады. Бұл қалалардың экономикасында
Қазақстанның ауыр индустрия салаларының әсіресе қара және түрлі-түсті
металлургия, отын, химия және мұнайхимиялық өндіріс, электрэнергетиканың
үлес салмағы басым болды. Оның үстіне жеке қалалар немесе қалалар топтамасы
бүкіл Қазақстанның белгілі бір өнімінің жартысынан көбін өндірді. Алайда,
Кеңес Одағының күйреп, нарықтық қатынастарға көшу кезеңінде Қазақстанның
кіші қалаларының экономикасы өзінің маңыздылығын төмендетіп, құлдырау
жағдайына ие бола бастады.
Қазіргі жағдайда жалпы заңдылықтарды экологиялық ортаны және өмір
сүрудің қолайлығын жақсарту проблемалары, кенттену үдерісі мен қалалық
агломерацияларды тиімді пайдалану мәселелері толықтырады. Кез-келген
қалалық жүйенің дамуы оның қаншалықты ерекше бола тұрғанына қарамастан
әлемдік қаланың даму тенденцияларына тәуелді деп айтуға болады.
Қаланы бөлек құрылым ретінде қарастырсақ, оның өзіне тән қызығушылық
түрі бар екендігін және дербес әлеуметтік-экономикалық жүйе екендігін
ескеру қажет. Бұл жерде біз қаланың жеке организм екенін түсіну туралы
айтып отырмыз. Бұл организмде түрлі профильді әрі деңгейді өндірістер
шоғырланып, бір-бірімен қарым-қатынаста өмір сүріп жатыр, бұл жерде өзіндік
инфрақұрылымдық орта қалыптасып, тұрғындардың өндіріс құрылымына сәйкес
әлеуметтік қатпарлары мен топтары құрылған. Олай болса қала жекеменшіктің
дербес объектісі болып табылады .
Қалалық тұрғындардың өмір сүру әдістерінің интенсивті мінездемесі
уақытты үнемдеумен байланысты. Жұмыс уақытын үнемдеу қажеттілігі ғылыми-
техникалық прогресстің әр еңбек адамына қойған шарттарымен белгіленеді.
Оған қоса бұл шарттар қаланың өзі қойып отырған шарттарымен тығыз
байланысты – жаңа ақпаратты қабылдау реакциясының жылдамдығы, көптеген
варианттан ең қажеттісін таңдай білу және т. б. Қалалық жағдайдағы уақытты
үнемдеу өмір сүрудің өндірмейтін салаларының қоғамдастырылу факторымен
байланысты - әлеуметтік-тұрмыстық қызмет көрсетудің жағдайы, үй
жұмыстарының механизациялануы. Осылардың даму деңгейінің жетілгендігі
азаматтардың күнделікті отбасылық-тұрмыстық шаруаны жеңілдете отырып, олар
пайдаланатын бос уақыттың шеңберін кеңейтеді. Уақыт үнемдеу еңбек
өнімділігі базасының өсуінің арқасында жүзеге асырылады. Бұл ретте еңбектік
қорлардың босатылуына алып келетін ірі қалалардағы жоғары өнімді еңбек
ондағы өндіріс пен қоныстанудың тым шоғырлануын шектеуді қамтамасыз етеді.
Шағын қалаларда бұл олардың кешенді дамуына экономикалық жағдай туғызады –
қамтылу мен өндіріс құрылымын кеңейту, әлеуметтік қызмет көрсету саласының
сапалық деңгейін көтеру және қормен қамту.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өз жолдауында:
Бүгінгі таңда тұтас алғанда еліміздегі экономикалық жаңарудың локомотиві
болуға қабілетті дамыған өңірлік орталықтардың экономикалық қызметін
жандандыруға, сондай-ақ өңірлердің ұтымды экономикалық мамандануын
қалыптастыруға бағытталған осы заманғы даму стратегиясы қажет. Мұны бәрі де
Қазақстанның 2015 жылға дейінгі аумақтық даму стратегиясында бейнеленуге
тиіс - деп атап айтты .
Осы мақсатта республиканың кіші қалаларына жаңа дем беру үшін ең
бастысы оларды сауықтыру және дамыту үшін арнайы мемлекеттік бағдарлама
қажет. Ал мұндай бағдарламаны жасау үшін ең алдымен кіші қалалардың
әлеуметтік-экономикалық тарихын зерттеу, олардың әлеуметтік-мәдени және
экономикалық аясының инфрақұрылымдық қалыптасу ерекшелігін жан-жақты
сараптау қажет. Бұндай жан-жақты сараптау соңғы он жылдықтардағы кіші
қалалардағы күрделі әлеуметтік-экономикалық және демографиялық жағдайдың
тамырын анықтау мүмкіндігін береді.
Бұл мәселені зерттеу маңыздылығы оған қоса кіші қалалар тұрғындарының
қазіргі кездегі өткір әлеуметтік-демографиялық мәселелерін шешу мақсатында
сандық, әлеуметтік, ұлттық, білім құрылымдарының өткен кезеңдердегі
өзгерулерінің ғылыми тұрғыдағы бағалануының қажеттілігіннен туындаған.
Жоғарыда айтылған мәселелердің бәрі диссертацияның ең алдымен
тәжірибелік және болжамдық аспектісінің маңыздылығын көрсетеді. Кіші
қалалардың әлеуметтік-экономикалық, демографиялық және мәдени дамуын
зерттеу бүкіл Қазақстан экономикасының тұрақты өсу мәселелерімен тығыз
байланысты. Сол себепті кіші қалалардағы жағдай бүкіл мемлекеттің
әлеуметтік және экономикалық саласындағы ауру нүктелері деп айту артық
болмас және де олардың дамуын зерттеусіз, әлеуметтік-экономикалық
мәселелерді сараптаусыз бүкіл Қазақстанның болашақ дамуын болжамдау мүмкін
емес.
Осылайша, жоғарыда айтып кеткендерді қорытындылай келе, біз зерттелініп
отырған мәселенің ғылыми және тәжірибелік маңызының зор екенін, сондай - ақ
бүгінгі таңда өзекті екенін айта аламыз.
Мәселені зерттеудің қаншалықты пысықталғанын қарастырудан бұрын келесі
өте маңызды жайтқа назар аударғымыз келеді. Демографтар мен экономистер
қалалар дамуы мен қалалық тұрғындар тақырыбын кең зерттеген. Қалалардың
экономикалық және демографиялық даму мәселелері, олардың қоныстау
жүйесіндегі рөлінің маңыздылығы жайлы кеңес ғалымдарының көптеген
жұмыстарында қарастырылған.
Қортындылай келе Қазақстан қалаларының әлеуметтік-экономикалық және
демографиялық даму проблемаларын қазақстандық зерттеушілер кең зерттегенін
айтуға болады. Алайда бұған қатысты көп мәселелер әлі күнге дейін шынайы
зерттеулерде тұжырымдық позицияға ие болмаған. Мысалға қазақстандық ғылымда
тек қана жанама және үзінді ретінде зерттелген Қазақстанның кіші
қалаларының әлеуметтік-экономикалық және демографиялық дамуының мәселелері
тіпті зерттелмеген. Дегенмен де, Қазақстан Республикасында экономикалық
реформаларды жүзеге асыруда кіші қалалардың қосатын үлесі мол. Сондықтан
бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі олардың даму ерекшеліктерін
әлеуметтік – экономикалық тұрғысынан зерттеу болып отыр.
Қазақстанның кіші және орта қалаларындағы әлеуметтік-экономикалық даму
жағдайы мен оларды талдау мәселесін теориялық тұрғыдан зерттеп, оған әсер
ететін факторларға тұжырымдама және талдау жасау негізінде олардың негізгі
бағыттарын жетілдіру үшін ұсыныстар жасау – ғылыми зерттеудің мақсаты болып
табылады. Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттер қойылды:
– Қазақстанда кіші және орта қалалар тұрғызуды дамыту ерекшеліктері
мен кезеңдеріне сипаттама беру;
– Қазақстанда кіші және орта қалаларды қоныстандыру құрылымының
қалыптасу факторларына құрылымдық-функционалдық талдау жасау;
– кіші және орта қалалардың экономикалық даму ерекшеліктері мен бұл
мәселеге ықпал етуші факторларды анықтау;
– республикадағы кіші және орта қалаға тоқтала отырып, оның әлеуметтік
және экономикалық жағдайын талдау;
– Қызылорда облысында отрналасқан Арал қаласын мысалға ала отырып,
кіші қаланың әлеуметтік-экономикалық дамытудың басты бағыттарын
негіздеу.
Зерттеудің теория-әдістемелік негізі болып осы зерттеуге байланысты кіші
және орта қалалардың әлеуметтік-экономикалық даму мәселелері мен оларды
дағдарыстан шығару жолдарын ұсынған отандық және шет елдік ғалымдардың
фундаменталды еңбектері танылады. Зерттеудің ақпараттық базасын ҚР
үкіметінің бағдарламалық құжаттары, заңдық және нормативтік актілері, ҚР
статистика Агенттігінің кіші және орта қалалар туралы материалдары және
басқа да сұрақнама және нұсқаулық материалдар құрады.
Методологиялық аппарат келесі зерттеу әдістерін қосқан: жүйелі-
функционалды, сарапты, экономика-статистикалық, аймақтық салыстырмалық және
жүйелік-құрылымдық, салыстырмалық-тарихи және нақты-экономикалық.
Дипломдық жұмыс барысында ғылыми жаңалық ретінде мынадай нәтижелер
алынды:
– талдау жасау негізінде Қазақстан Республикасында кіші және орта
қалаларды қоныстандыру құрылымын айқындалды;
– әдістемелік ережелерді жинақтап, қорытындылау негізінде кіші қала
және орта қалалардың еліміздің экономикасындағы рөлі мен алатын орны
негізделді;
– нақтылы түрде талдау жасай отырып кіші және орта қалалардың
әлеуметтік-экономикалық дамуының тұжырымдамалық негізі мен бағыттары
әзірленді және аймақтық айырмашылықтары мен ерекшеліктері анықталды;
– еліміздің кіші және орта қалаларының экономикалық және әлеуметтік
инфрақұрылымын дамыту динамикасына, сандық және сапалық өлшемдеріне
салыстырмалы түрде жасалған талдау негізінде олардың даму
тенденциясы анықталды;
– Қызылорда облысы мен Арал ауданы, қаласы бағдарламалық құжаттары
негізінде Арал қаласының әлеуметтік-экономикалық даму бағыттары
белгіленді.
1 ҚАЗАҚСТАНДА ҚАЛАЛАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ОЛАРДЫҢ ОРНАЛАСУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1Қазақстан қалаларының теориялық сипаттамасы
Қазақстандағы шағын және орта қалалардың дамуы республиканы социалистік
жаңғырту және өндірістік салалардың негізгі қорын құру арқылы жүзеге
асырылды. Оның нәтижесінде Қазақстанның бай табиғи қорларын игере жүріп,
тұрғындар саны 20 мыңға жуық шағын қалалардан тұратын, қалалардың тұрғын
санының үлес салмағы 62,6% құрайтын қалалық қоныстанулар құрылымы
қалыптасты.
Әкімшілік сипаттағы республикадағы иерархиалық типтегі қалаларды төрт
түрге бөлуге болады: республикалық орталық, облыстық орталықтар, аудандық
орталықтар, басқа қалалар. Белгіленген иерархиалық түрлерді дәстүрлі
қалалардың ірілігі бойынша түрге бөлумен салыстыра қарастырайық.
1 Кесте – Қазақстан қалаларының әкімшілік дәрежесі мен ірілігі бойынша
сипаттамасы
Қаланың Әкімшілік орталығы барлығы
ірілігі
(мың адам)
республикалықоблыстық аудандық басқа
20 мың.дейін - - 16 5 21
20-50 - - 21 8 29
50-100 - 1 2 9 12
100-250 - 9 1 2 12
250-500 - 7 - - 7
500 жоғары 1 2 - - 2
Барлығы 1 18 40 24 83
Ескерту: Искаков У.М. Города в системе расселения Казахстана:
(экономико-демографический аспект). - Алма-Ата: Гылым, 2006, 216 с.
Берілген көрсеткіштер бойынша республикадағы кіші қалалардың басым
бөлігі аудандық орталықтар функциясын атқаратынын, ал тұрғындар саны 100
мыңнан асатын 85% - облыс орталықтары екенін көруге болады. Қазақстан
қалаларының сыныптамасынан көріп отырғанымыздай республикада ірілігі және
иерархиалық түрлері бойынша қалалық қоныстану бір-бірінен айырмашылығы көп
қалалардың күрделі көп сатылы жүйесін құрайды. Б. С. Хорев ұсынған және де
У. Ысқақов Қазақстанға қосымша орындап шыққан кезеңдер бойынша әдістемесіне
сәйкес Қазақстан қалаларының тұрпаттық сипаттамасын қарастырайық [22].
Бастапқы кезеңде тұрпаттық халық шаруашылығы салаларының негізгі
топтамасымен салыстырылып отырып қарастырылады – материалды өндіріс
(материалды өндірістік сала) және өндірмейтін сала (өндірістік емес
материалды сала).
Атап өтілген көрсеткіштер негізінде қалалардың екі іріленген түрін
айрықша атап өтуімізге болады.
1) кешенді қалалар (материалды өндірістік сала
мен өндірістік емес материалды сала қатынасы 65-75 және 35-25% шектеуінде
орналасқан);
2) кешенді емес қалалар (материалды өндірістік сала
мен өндірістік емес материалды сала қатынасы кешенді қалаларға қойылған
шектемелерден жоғары немесе төмен) [26].
Келтірілген салалар бойынша қамтылуды үйлестіру көрсеткіштерін ескере
отырып, қаланың атқарымын анықтаудың шарты деп халықшаруашылығының бір
саласының басым болуын санауға болады. Бұл көрсеткіштерден өндірістік және
көліктік функциялары едәуір дамыған қалаларды бөлуге болады.
Қазақстандық қалалардың көбісінің ауыр индустрия орталықтары болып
табылатындығын (көмір өндіру, таукен өндірісі, мұнайхимия, қара және түсті
металлургия), әрі олардың өндірістік сипаттамасын ескере отырып, ауыр
индустрия орталықтары болып табылатын қалалар тобын айырып бөлуге болады.
Өйткені бұл қалалардың тұрғындарының қамтылуы құрылымында өндірістік
өнеркәсібінде ауданды ұйымдастыру мәнін құрайтын жеңіл және тамақ
өніркәсіптерінде, құрылыс заттарын өндіру өнеркәсіптерінде қамтылғандар
бөлігі аздау.
Материалдық өндіріс саласында, транспортта, өнеркәсіпте, ауыр
өнеркәсіпте және басқа да материалдық өндіріс саласында жұмыс
істейтіндердің үлесіне байланысты негізгі тұрпаттық белгілері бойынша
Қазақстанда қалаларды келесі түрлерге біріктіруге болады [37].
1-і түр. Алматы – маңызды әкімшілік-саяси, экономикалық және мәдени
орталық.
2-і түр. Ауданқұру функциялары басым кешенді көпфункциялы орталықтар
(Көкшетау, Қостанай, Петропавл, Талдықорған, Орал, Семей). Бұл топқа
индустриалды даму деңгейі жоғары емес, тұрғындар саны 100-250 мың адам
құрайтын облыстық орталықтардың алтауы кірді.
3-і түр. Индустриалды функциялары басым кешенді көпфункциялды
орталықтар – оған қоса ауыр өндірісінің машинақұрылысы, металөңдеу,
химиялық өндіріс сияқты салалары басым жетекші әкімшілік, экономикалық және
мәдени орталықтар. Бұл топ ірі облыстық орталықтары болып саналатын
облыстық сегіз орталықты қамтиды (Арқалық, Ақтөбе, Жамбыл, Қарағанды,
Павлодар, Өскемен, Астана, Шымкент).
4-і түр. Транспорттық функциялардың дамуы басым кешенді көпфункциялды
орталықтар. Бұл топ құрамы басқаларға қарағанда аз – Атырау, Қызылорда –
ірілігі жағынан облыстық орталықтар, алайда олардың халық-шаруашылық
құрылымы басқа облыстық орталықтардан негізінен өндірістік дамудың
деңгейінің төмендігімен ерекшеленеді.
5-і түр. Өндірістік типтегі кешенді қалалар – бұл қалалар өндірісті
дамытуды негізге алып, кешенді даму жолымен келе жатқан қалалар. Бұл топқа
он қала кіріп отыр, олардың 5-і аудандық орталықтар функциясын атқарса,
қалған 5-інің ресми әкімшілік дәрежесі болмаса да олар қосымша орталықтар
болып табылады. Соңғы бесеуінің функционалды құрылымында өндірмейтін
салалар басым. Аталмыш топтың ең ірі әрі дамыған қалалары – Сәтбаев пен
Балқаш, олардың тұрғындар саны 50-100 мың адам ауқымында.
6-ы түр. Агроөндірістік типтегі кешенді қалалар - негізінен едәуір
дамыған ауылды аудандардың аудандық орталықтары. Аталмыш тұрпаттық топқа
аудандық орталық дәрежесі жоқ, алайда 90-шы жылдары Оңтүстік Қазақстан
облысының ірі ауыл шаруашылық орталығы болып танылған Қапшағай қаласы да
енді.
Келесі функционалды түрлер республиканың кешенді емес қалаларын
біріктіреді:
7-і түр. Индустриалды типтегі кешенді емес қалалар. Бұл топқа соңғы 15
жылда қарқынды индустриалды дамуға ие болған екі облыстық орталық кіріп
отыр. Қарапайым мысал – Ақтау қаласы. Материалды өндіріс салаларында
қамтылған үлестік көрсеткіші 15 жылдың ішінде 19,8 ден 81,8%-ға көтеріліді,
ал бұл өз кезегінде әлеуметтік инфрақұрылымының дамуының артта қалуына
әкеліп отыр.
8-і түр. Кешенді емес көліктік қалалар – бұл негізінен қала-станса болып
есептелетін және темір жолдар салу барысында пайда болған кішігірім (50
мың адамға дейін) аудандық орталықтар (18 қаланың тұрғындар саны 50 мың
адамға дейін және тұрғындар саны 50 мыңнан жоғары екі қала – Түркістан,
Щучинск). Бұл қалалардың экономикалық базасының айырмашылығы олардағы
өндірістің әлсіз дамуы болып табылады, оның нәтижесінде материалды өндіріс
салаларында қамтылған бөлік саны республиканың қалалары бойынша орташа
көрсеткіштен аз болып отыр. Бөлек жағдайларда (бес қала) керісінше
материалды өндіріс салаларында қамтылғандар саны республика бойынша орташа
көрсеткіштен едәуір жоғары болып тұр, оны көлікте қамтылған бөлік
көрсеткішінің (40-60%) жоғары болуымен түсіндіре аламыз.
Бұдан басқа атап өтілуге тиіс факті - аталмыш типтегі қалаларда
(Мамлютка) теміржол көлігі өнеркәсіптері басым болуы бұл қалалардың
біржақты мамандандырылуын көрсетеді.
9-ы түр. Өндірісті типтегі кешенді емес қалалар – барлығы 17. Көлікті
типтегі қалаларға қарағанда бұл топқа негізінен әкімшілік орталықтар
дәрежесі жоқ (81%) қалалар енген, яғни дамуы негізінен пайдалы қазбаларды
өндіру және өңдеумен байланысты қалалар (таукен өндірісі орталықтары,
көмірөндіру, мұнайхимия). Бұл топқа кірген қалалардың айырмашылық
өзгешеліктері олардағы әлеуметтік инфрақұрылымның дамуының артта
қалғандығында.
10-ы түр. Кешенді емес ауылшаруашылық қалалар – жергілікті мәнділіктегі
әкімшілік-шаруашылық функция атқаратын қалалар. Олардың көбі ескі егіншілік
аудандарда орналасқан (Арал, Сарқанд); бұдан басқа бұған минералды-шикізат
қорлары таусылғанына байланысты атқарушы функцияларын өзгерткен қалалар да
(Арал, Жаркент т.б.) кіреді. Бұл тұрпаттағы қалалардың сипаттамалық
өзгешелігі - өндірмейтін салалардағы халықтың сыбағалы салмағының артуына
алып келеген материалды өндіріс салаларының даму деңгейінің төмендігі.
Бұл жерлерде негізінен ауыл шаруашылығы (жеке жағдайларда
ауылшаруашылғына қамтылғандар саны материалды өндірістік салада
қамтылғандар сандарынан 20-30% жоғары болады), құрылыс өндірісі, сауда,
материалды-техникалық жабдықтау мен дайындамалар жақсы дамыды.
Келесі кезеңде “тізбек” ретінде топтап, түрлі функционалды тұрпаттағы
қалаларды бөлуімізге болады.
1-ші топ. Экономиялық базалары негізінен ұйымдастырушылық функцияларды
атқаратын қалалар;
– ұйымдастырушы түрдегі кешенді көпфункционалды орталықтар;
– кешендік агроөндірістік қалалар;
– жергілікті кешенді емес ауылшаруашылық орталықтар.
Бұл қалалардың экономикалық базасы материалды өндірістік салалардың мына
түрлеріне құрылыс индустриясы, саудаға маманданған. Аталмыш қалаларда жеңіл
және тамақ өнеркәсіптерінің өндірістері басым. Әрине қалалардың түрлі
иерархиялық деңгейдегі даму деңгейі, әрі өндірілетін өнім көлемі әр түрлі
болып келеді. Дәл осы айырмашылықтардың арқасында осы қалалардың
экономикалық базасын әлеуметтік инфрақұрылымдарының дамуымен үйлестіре
келе гүлдендіруге бағытталған нақты қорытындылар шығарып, ұсыныстар жасай
аламыз.
Қалалардың ірілігін ақықтайтын демографиялық дамуындағы елеулі
айырмашылықтарды атап өту қажет.
Келесі иерархиялық деңгейде негізінде аудандық орталықтардан тұратын
кешенді агроөндірістік қалалар орналасқан. Бұл республика аудандарының ең
дамыған ауылшаруашылық орталықтары, негізінен 20-50 мың тұрғыны бар кіші
қалалар. Кешенді агроөндірістік орталықтар негізінде ауыл шаруашылығының
жер суару және мал шаруашылығымен айналысатын экономикалық аумағы Оңтүстік
Қазақстан облысында шоғырланған. Ауыл шаруашылық өнімдерін қарқындандырудың
арқасында соңғы он жылдықта аталмыш қалалардың экономикалық базасын
дамытуда ауыз толтырарлық серпін орын тауып отыр.
Құрылыс пен құрылыс индустриясында, ауылшаруашылығында, қайта өңдеу
өндірісінде қамтылу бөлігінің ұлғаюы аталмыш қалаларды әлеуметтік
инфрақұрылымының дамуы жеткілікті ауданаралық агроиндустриалды орталықтар
деп ұсынуға алып келді. Оған мысал Шығыс-Қазақстан облысының Шемонаиха
қаласы, оның тұрғындары негізінен түрлі-түсті металды өндіру және өңдеумен
айналысады. Бұндай қалалардың негізгі ерекшелігі әлеуметтік құрылымның
жеткілікті дамуында, ал оның көршілес аудандардағы бай рекреациялық
(теңіздер, көлдер, өзендер) қорлармен ұштастырылуы аталмыш қалалардың
қалақұру базасын ұдайы дамытуға үлкен мүмкіндіктер ашады, бүгінгі күндері
бұған Щучинск қаласы мысал бола алады.
Экономикалық дамудағы ұйымдастырушы орталықтардың ең төмен сатысында
кешенді емес жергілікті ауылдық әкімшілік аудандар тұр. Бұл қалалардың
негізгі өзгешелігі - өндірістің бәсең дамуы. Бұл түрдегі қалалардың көбі
(тоғыздың бесеуі) 20 мың тұрғыннан тұрады.
2-ші топ. Көпфункциялы индустриалды орталықтар – республикадағы
өндіріске қатысты едәуір дамыған облыстық орталықтар келесіні қамтиды:
- Индустриалды түрдегі кешенді көпфункциялы орталықтар (8 қала);
- Индустриалды түрдегі кешенді емес көпфункциялы орталықтар [37].
Аталмыш қалалар түрлері арасындағы принціптік айырмашылық – индустриалды
типтегі кешенді емес көпфункциялы орталықтардың әлеуметтік инфрақұрылымы
дамуының артта қалуы. Олар жақында ғана қарқынды құрылыс өндірісі бар
облыстық орталықтарға айналған. Егер 1-ші топтағы қалалар қалыптасқан
ұйымдастырушы орталықтар болса, Жезқазған және Ақтау сияқты қалалар әлі
күнге дейін осы деңгей талабына сай емес. Аталмыш қалалардың ауданқұру
функциялары қалыптасуының жеткіліксіздігінің салдарынан индустриалды
түрдегі кешенді емес қалалардағы өндірмейтін өндірістегі қамтылу бөлігі
басқа облыстық орталықтарға қарағанда өте төмен - 29%, ал ауыр өндіріс
салаларындағы тұрғындардың қамтылуы өте жоғары – 75%. Негізгі әлеуметтік-
демографиялық жағдай басқа облыстық орталықтарға қарағанда тұрғындар
санының аздығымен сипатталады (111-ден 190 мыға дейін). Аталмыш түр
қалалардың ауданқұру функцияларының дамуына тоқталу қажет, өйткені бұл
қалалардың әрқайсысы ірі және дамыған әкімшілік-саяси және әлеуметтік-
мәдени орталықтардан алшақ орналасқан үлкен аумақтарды қамтып отыр.
3-ші топ. Жоғарыда айтылып кеткендей Қазақстан қалаларының басым бөлігі
көліктік функциялардың дамуымен құрылды, бұл республиканың бір
айырмашылықтарының бірі. Бұл жағдай түрлі иерархиялық деңгейдегі қалалардың
көпфункциялы облыстық қалалар мен түрлі көлемдегі аудандық орталықтарды
қамтитын көліктік түрдегі қалалар екендігін белгіледі. Олардың 22-сінің
ішіндегі тек біреуінде ғана әкімшілік дәреже жоқ. Көліктік түрдегі қалалар
түріне мыналар жатады:
- көліктік тұрпаттағы кешенді көпфункионалды облыстық орталықтар
- көліктік тұрпаттағы кешенді емес қалалар [37].
Көліктік түрдегі қалалар тұрпатындағы облыстық орталықтар ең алдымен
олардың қалақұру базаларының дамуын тежеп отырған өнеркәсіп өндірісінің
даму деңгейінің төмендігімен ерекшеленеді. Көліктік түрдегі кешенді емес
қалаларды екі топтамаға бөлуге болады. Біріншісіне өндірістік инфрақұрылымы
(75% жоғары) және әлеуметтік инфрақұрылымы жеткілікті дамыған қалалар
жатады. Барлығы тоғыз қала: жеті аудандық орталық – кіші қалалар (Тұрғындар
саны 81 мыңнан асатын Түркістан қаласынан басқалары) және әкімшілік
дәрежелері жоқ екі орташа қала (Арыс, Шу). Бұл қалалардың барлығы, оған
қоса аудандық орталық дәрежесі жоқтары да (Бөген және Шу аудандарының
орталықтары ауыл болып табылады) оған қарасты ауылшаруашылық аймақта
ауданқұру және қызмет көрсету орталықтары болып есептеледі.
Көлікті түрдегі кешенді емес қалалардың екінші топтамасының айырмашылығы
олардағы өндірмейтін салалардың дамуының төмен дәрежеде екендігінде. Бұл
топқа аудандық 10 орталық кіреді (мысалға аудандық орталық дәрежесі жоқ,
алайда маңызды ауданқұру функцияларын орындайтын Қазалы қалалсы кіреді;
Қазалы ауданының орталығы Жаңақазалы болып табылады).7 мыңнан 50 мыңға
дейін тұрғын тұратын ірілігі жағынан әртүрлі болып келетін бұл екі қаланың
экономикалық базасына ортақ сипат олардағы өнеркәсіп өндірісінің даму
деңгейі қазіргі шарттарға сәйкес емес төмен дамығандығында.
4-ші топ. Кешенді және кешенді емес өндірісті тұрпаттағы қалалар тобы.
Бұл қалалар атап өткен басқа топтағы қалалардан ауыр өндірісте қамтылған
тұрғын санының жоғарылығымен ерекшеленеді. Индустриалды көпфункциялы
қалалардан бұл орталықтар өзінің біркелкі мамандандырылуымен ерекшеленеді.
Өндірісті тұрпаттағы қалалардың жалпы санында кешенді қалалар 37% пайыз
құрайды. Өндірісті тұрпаттағы кешенді қалалардың тең жартысы – аудан
орталықтары, ал өндірісті типтегі кешенді емес қалалардағы аудан
орталықтары 18% құрайды, яғни өндірістік қалалардың ауданқұру функцияларын
атқаруы қалалардың өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымдарының тепе-тең
дамуына септігін тигізеді. Өндірістік тұрпаттағы 50 мың адамға дейін
(негізінде 30 мың) тұрғындары бар үлкен емес кешенді қалаларға қарағанда
өндірістік тұрпаттағы кешенді емес қалалардың сиректерінде (17 қаланың 3-
і) – тұрғындар саны 30-40 мың адамға жетеді. Әрине бұндай қалаларда
өндірмейтін өндіріс салалары әлсіз дамыған, ал бұл осы қалалардың
әлеуметтік-демографиялық дамуын тежеп отыр.
Қоғамның аймақтық ұйымы ретінде қалалардың экономикалық функциялары
тұрғындардың қалыптасуы мен өсуіне ықпал етеді. Қалалардың ірілігіне қарап,
экономикалық тұрпаттылыққа бөлу арқылы Қазақстанда тұрғындарды қалыптастыру
қалай өткенін аңғаруға болады. Қазақстан қалаларының өсуінің басты факторы
70-ші жылдарға сәйкес республикадағы өндірістің белсенді дамуы болып
табылады. 1970-1979 жылдар аралығының өзінде сегіз қала пайда болды –
олардың басым бөлігі өндірістік жаңа қоныстар.
Қарқынды өндірістік өсім ең алдымен Арқалық және Ақтау сияқты ірі
облыстық орталықтардың дамуына алып келді. Бұл қалалардың тұрғын саны 70-80-
ші жылдары 3 және 4 есеге артты. Оған қоса Жаңатас және Жаңаөзен сияқты
жаңа-қалалардың тұрғындары айтарлықтай өсті. Бастапқы кезеңде қалалардың
экономикалық дамуының маңызды шарты болып келген өнеркәсіптік өндіріс дамуы
әлеуметтік инфрақұрылымды кеңейтпегендіктің кесірінен кейіннен
индустриалды және өндірістік тұрпаттағы кешенді емес қалалардың
барлығындағы тұрғындар санының өсуін тежеген әлеуметтік, экономикалық,
демографиялық тепе-теңдік бұзылды. Әсіресе бұл өндірістік тұрпаттағы кіші
қалаларда көрініс тапты.
Ал индустриалды тұрпаттағы ірі (тұрғындар саны 250 мың және одан да
жоғары) көпфункциялы орталықтарда (Ақтөбе, Жамбыл, Шымкент, Павлодар,
Өскемен және Астана) өндірістің дамуы тұрғындар санының (50%-дан да
жоғары) өсуі айтарлықтай сәкеспеушіліктерге алып келмеді. Ауыр
индустрияның дамуымен қатар бұл қалаларда әлеуметтік инфрақұрылым қарқынды
дамыды, бұның нәтижесінде материалды өндіріс салаларында қамтылған тұрғын
санының едәуір қысқаруына алып келді.
Тұрғындар саны 20 мың адам құрайтын қалалар өз тұрғындарын көші-қон
ағымының салдарынан жоғалтып отыр. Осы қалалардың басым бөлігі
ауылшаруашылық аудандар орталығы болып табылатындығына байланысты
өнеркәсіпті өндірісті дамыту арқылы олардың кешенді дамуына, ауданқұру
рөлін арттыруға назар аудару қажет [23].
Осылайша Қазақстан аумақтарында күрделілік пен әртүрлілікпен
сипаттталатын қалалық қоныс құрылымы қалыптасты. Алайда бұған қарамастан
олардың басым бөлігін өндірістік және аграрлық даму қарқынының арқасында 70-
80-ші жылдары белсенді дами бастаған тұрғындар саны 50 мың адамнан
аспайтын кіші қалалар құрайды. Дәл осы қалалар нарықтық қарым-қатынасқа
көшу кезеңінде бірінші кезекте құлдырау жағдайына ұшырады. Бұл бөлімде біз
теоретикалық-әдістемелік талдаулар негізінде, Қазақстан қалаларының
тұрпаттық сипатын беруге тырыстық.
1.2 Кіші және орта қалалардың қалыптасу кезеңдері мен аймақтық орналасу
ерекшеліктерін талдау
Қала мен қала тұрғындарының пайда болуының тарихи шарттылығы қоғамдық
еңбектің бөлінуіне – қолөнерді егіншіліктен бөлуге байланысты. Еңбек
құралдарын арықарай жетілдіру базасында өнімді және күрделі қолөнер еңбегі
егіншілік еңбектен аймақтық бөлінуін талап етті. Қолөнер өндірісі
айналасынан құрылған негізгі (шеберлер, көмекші шебер, оқушылар және т. б.)
және қызмет көрсету (тауар сатып алушы, саудагерлер және т. б.) өндірушілер
контингенттері біртіндеп бірлесіп, ауылдағы өндірістік-еңбектік және
әлеуметтік қатынастар түріне қарағанда едәуір дамыған және көп түрлі
тұрпаттағы қалыптастырды, ол өмір сүрудің жаңа түрінде орнықты сипаттамаға
ие болды. Бөлек қалалардың тұрғындарының бірлесуінің арқасында қала
тұрғындарының жаңа әлеуметтік қоғам ортақтығы пайда болды. Капиталистік
қарым-қатынастардың құрылуы мен дамуы тұрғындардың өмір сүру әдістері мен
мінездемесін саралау арқылы қалалардың ауылдардан бөлінуі үдерісін
жылдамдатты. Өндіріс пен еңбекті капиталистік қоғамдастыру үдерісінің
тереңдетілуі, өндірістік революцияның экономикалық және әлеуметтік салдары
қалалардағы өндіріс пен қоныстанудың шоғырлануында көрініс тапты. Капиталды
жинау және тарту аясындағы ең тиімді жағдай ірі көпфункциялы қалаларда
қалыптасты, оларда инфрақұрылым дамып, оқыған жұмысшылар шоғырланды, ол
жерде сатушы мен тұтынушы бетпе-бет кездесе алды. Қала қуатты экономикалық
орталық қана емес, оған қоса өсіп бара жатқан әлеуметтік қажеттілікті
қанағаттандыратын аймақтық қосалқы жүйе ретінде қалыптасты. Ірі машина
құрылысы өндірісінің арқасында бұрынғы шаруалардан басқаша өмір
құрылысымен, өзгеше отбасылық қарым-қатынаспен, рухани немесе материалды
қажеттіліктердің жоғарғы деңгейімен ерекшеленетін айрықша тап пайда болды
[6]. Ендігі жерде қалалар қоғамның экономикалық, саяси және рухани өмірінің
орталығы әрі прогресстің басты қозғалтқышы болды. Қоғамдық еңбекті бөлу
прогресінің нәтижесі болған қалалардың осы негізгі қасиеттері қоғамның
қоғамдық-экономикалық құрылымынан дербес көріне білді. Сондықтан қаланың
жалпы дамуының заңдылықтарына мыналарды жатқызуға болады: тұрғындар мен
өндірістер шоғыры; нарықтық қарым-қатынастарды құру және жетілдіру үшін
тиімді жағдайларды туғызу; адамның өнім шығару және өнім шығармау
қызметтерінің көптүрлілігі; әлеуметтік қажеттіліктер мен тұтынулардың
жоғарғы деңгейі және қоғам өміріндегі қалалардың жетекшілік рөлі, оның
ішінде ауылға қатынастысы.
Қаланы бөлек құрылым ретінде қарастырсақ, оның өзіне тән қызығушылық
түрі бар екендігін және дербес әлеуметтік-экономикалық жүйе екендігін
ескеру қажет. Бұл жерде біз қаланың жеке организм екенін түсіну туралы
айтып отырмыз. Бұл организмде түрлі профильді әрі деңгейді өндірістер
шоғырланып, бір-бірімен қарым-қатынаста өмір сүріп жатыр, бұл жерде өзіндік
инфрақұрылымдық орта қалыптасып, тұрғындардың өндіріс құрылымына сәйкес
әлеуметтік қатпарлары мен топтары құрылған. Олай болса қала жекеменшіктің
дербес объектісі болып табылады [31,32].
Қалаланың және ауылды-қалалық интеграциялық байланыстардың дамуы
кенттену арқылы жүзеге асырылады. Кенттену процесінің кең ұғымы ауқымына
тұрғындардың әлеуметтік-кәсіби, демографиялық құрылымдарындағы өндірістік
күштерді орналастыру өзгерістерін қамтыған қалалардың қоғам дамуындағы
рөлдерінің өсуінің тарихи процесі, тұрғындардың өмір салты, мәдениеті,
қоныстануы және т. б. кіреді.
Оның негізінде индустрияның және оған сәйкес жұмысшылар конгломерациясы
мен индустриялдық тұрғындардың кеңістік шоғырлануының экономикалық
сипаттамадағы факторлары жатыр [39,40].
Кенттену тек қана индустриалдық тұрпаттағы ғана емес оған қоса ауылдық
тұрпаттағы қалалық өндірістік қарым-қатынас және өмір сүру әдістерінің
элементтерінің кең тарауымен сипатталады. Сондықтан кенттенудің өзіндік
пішіні кіші қалалар дамитын агроөндірістік интеграция болып табылады. Егер
индустрияландыру ірі қалалардың экономикалық дамуының негізі болып табылса,
агроөндірістік интеграция кіші қалалардың ең алдымен аудандық орталықтардың
белсенді дамуына жағдай жасайды.
Республикадағы әкімшілік-аймақтық бөлу 2009 жылдың 1 қаңтарына сәйкес 14
облыс пен республикалық маңыздылығы бар екі қаладан тұрды (2 - кесте).
Олардың құрамында 168 аудан, облыстық маңыздылығы бар 39 қала, аудандық
мәні бар 45 қала, 161 қыстақтық және 2336 ауылдық әкімшілік, 167 қыстақ,
7262 ауыл кіреді [37,51].
2 Кесте - 2010 жылдың 1 қаңтарына Қазақстан Республикасының әкімшілік-
аумақтық бөлінісі
Қалалар
барлығы оның ішінде
облыстық маңызы бараудандық маңызы бар
Қазақстан 86* 39 45
Республикасы
Ақмола 10 2 8
Ақтөбе 8 1 7
Алматы 10 3 7
Атырау 2 1 1
Батыс Қазақстан 2 1 1
Жамбыл 4 1 3
Қарағанды 11 9 2
Қостанай 5 4 1
Қызылорда 3 1 2
Маңғыстау 3 2 1
Оңтүстік Қазақстан8 4 4
Павлодар 3 3 0
Солтүстік 5 1 4
Қазақстан
Шығыс Қазақстан 10 6 4
Астана қ.ә. 1 0 0
Алматы қ.ә. 1 0 0
Ескерту: 1 республикалық маңызы бар қалаларды қоса есептегенде 2 Қазақстан
өңірлерінің демографиялық жылнамалығы. Статистикалық жинақ.Редакциясын
басқарған Б.Сұлтанов Алматы. 2008, 548 бет. мәліметтері негізінде
жасалды.
2010 жылдың 1 қаңтарына сәйкес қалалық тұрғындарының үлес салмағы ең көп
облыстар Қарағанды (облыс тұрғындарының жалпы санының 83,8 %), Маңғыстау
(75,9 %) және Павлодар (65,6%) болып табылды, ал керісінше ауылдық
тұрғындарының үлес салмағы ең көп облыстар – Алматы (70,2%), Солтүстік-
Қазақстан (63,4%) және Оңтүстік-Қазақстан (61,7%) облыстары [41]. Солтүстік-
Қазақстан (қалалық тұрғындар саны 2,3% төмендеген) және Шығыс-Қазақстан
(0,3% төмендеген) обылыстарынан басқа облыстарда 2004 жылы қалалық
тұрғындардың өсуі бақыланды. Қалалық тұрғындардың ең көп өсімі Астана және
Алматы қалаларында – 3,7 % және 2,9 %, Маңғыстау облысында (3,3 %), Алматы
облысында (2,0%), Атырау облысында (1,8 %), Оңтүстік-Қазақстан облысында
(1,6%) және Ақтөбе облысында (1,5%) орын тапты [41]. Барлығы 84 қаланың
ішіндегі тұрғындар саны 200 мыңнан асатын, облыстық әкімшілік-шаруашылық
орталық функциясын атқаратын ірі 13 қалада қала тұрғындарының 50%-нан көбі
немесе республика тұрғындарының үштен бірі шоғырланғанын айтып кету керек
[41,51].
Бұндай шоғырлану өндіріс пен тұрғындарды қоныстандырудың әркелкілігіне,
әлеуметтік-аймақтық өмір сүру деңгейінің бір қалыпты емес болуына алып
келеді, оған қоса кіші қалалардан тұратын құрамы ең көп қалалар тобының
ендігі жердегі рөлінің төмендеуі орын табады.
Кенттену әлеуметтік-экономикалық феномен ретінде бірқатар пікір-талас
сұрақтардың пайда болуына алып келгендігін айтпай кетуге болмайды. Сол
себепті қала, қалалық өмір салтының рөлін ауылды, ауылдық өмір салтын
біртіндеп ығыстыруға дейін көтермелейтін және кенттенудің түбі “қала-ауыл”
проблемасын шешуде деп білетін авторлармен келіспеуге болмайды [1,2,3].
Әрине де кенттенудің ықпалымен ауылды жерлерде де ілгерілеу байқалуда,
дәлірек айтсақ жайлылықты өсіретін еңбек және әлеуметтік қызмет көрсету
салаларының түр түрінің қалыптасуы орын тауып отыр.
Қалаларды реттеудің екінші бағыты тұрғындар тығыздығының төмендігі мен
аймақтық қоныстану арасындағы тепе-теңсіздік жағдайындағы қоныстанудың
нүктелік пішінімен байланысты. Нүктелік пішін мемлекеттің кең аймақтарына
қатысты, оның ішінде Қазақстанға да аталмыш аспекті қаланың әлеуметтік-
экономикалық жүйе ретіндегі функционалды мәнін күшейтеді. Егер агломерация
жағдайында бір қаланың қалақұру және қалаға қызмет көрсету кешенінің
жетіспейтін құрамдас бөлігі басқаның есебінен жүзеге асырылатын болса,
қарастырылып отырған өндірістік және қоныстық жағдай кезінде қаланың және
оның аймағындағы тұрғындарға кешенді қызмет көрсету нарығын құру үшін әр
қала “ішкі” жағдайлар мен факторлардың көпшілігін қамтуы тиіс [43].
Қазақстан өзінің қала аралық арақашықтықтың алшақтығымен ерекшеленсе де,
оның аумағында өндірістік игеру базасында бірнеше агломерациялар
қалыптасты. Оларға мыналар жатады: Орталық аймақта – Қарағанды (Қарағанды –
Теміртау, Абай, Шахтинск, Сарань); Солтүстікте – Павлодарлық (Павлодар –
Екібастұз, Ермак); Қостанайлық (Қостанай – Рудный, Жетіқара, Лисаковск);
Шығыста - Өскемендік (Өскемен – Лениногорск, Зырьяновск, Серебрянск),
Оңтүстік аймақта – Жамбылдық (Тараз – Қаратау, Жаңатас), Оңтүстік-
Қазақстандық (Шымкент – Кентау, Түркістан, Сарыағаш), Алматылық (Алматы –
Қапшағай, Талғар, Арал, Қаскелен). Басқаларға қарағанда соңғы екеуі
өндірістік және агроөндірістік өнім шығару салаларының қорында қалыптасты.
Бұл агломерациялардың басым бөлігі оларда өндіріске қызмет көрсету,
әлеуметтік инфрақұрылым объектілерінің біркелкі орналаспағандығынан
өздерінің негізгі функцияларын атқармайды, ал бұл бүкіл агломерацияланған
тұрғындардың өмір сүруін қамтамасыз етуіне ықпалын тигізіп отыр.
Республикаға тән қалаларды орналастырудың нүктелік пішіні қалалардың
көбінің әсіресе ауылды жерде орналасқан кіші қалалардың, бөлек жағдайларда
бір-бірінен агломерацияларының алшақтығымен кеңістікте шашырауымен
сипатталады. Тығыздықтың төмен жағдайында аталмыш фактор аймақтық
территориялар бойынша тұрғындардың өмір деңгейінің айырмашылықтарын жою
проблемасын тереңдете түседі. Бұл тиімді, әрі үзбей қызмет ететін көлік,
байланыс коммуникациялары жүйесін салу қажеттігін туғызады және де оларды
қызмет көрсету саласының басты сферасына айналдыру қажет.
Осылайша қоғам өміріндегі қаланың функционалды рөлі келесі аспектілермен
берілуі мүмкін:
– кең ұғымда қала әлеуметтік-экономикалық қосалқы жүйе ретінде
қарастырылады, онда дамыған өндірістік және әлеуметтік қарым-қатынас
пішіндері көрініс тапқан, ал бұл адамның жан-жақты дамуы үшін тиімді
жағдай жасап, көп мүмкіндік береді;
– тығыз ұғымда қала “дербес организм” ретінде қарастырылады, бұндай
жағдайда ол қала тұрғындарының өзіндік қажеттілігі мен қызығушылығы
көрініс табатын өзін жекеменшік қарым-қатынас объектісі ретінде
толымды жүзеге асырады;
– қаланың және қалалық өмір салтының қазіргі кездегі дамуы бірқалыпты
емес пішінде және индустриаландыру мен агроөндірістік интеграцияның
ықпалына қарай қалалардың түрлі дәрежесін айырып бөлуді талап ететін
кенттену үдерісінің күшеюімен тығыз байланысты.
Қала зерттеу әдебиеттерінде “кіші” және “үлкен емес” қала ұғымының
сандық критериін анықтау мәселелері соңына дейін зерттелмеген. 60-шы
жылдарға қатысты Ф. М. Листенгурт, И. М. Смоляр және В. Г. Давидовичтер
жұмыстарында “кіші” ұғымына тұрғындар саны 20 мыңнан аспайтын қалалар
жатады деп берілген. Кейінірек Б. С. Хорев тұрғындар саны 20 мыңға дейінгі
қалалардың дамуының өзіндік ерекшеліктерін мойындай отыр бұл шеңберді 50
мың адамға дейін кеңейткен [3]. Бұл көз-қарас кезінде КСРО Мемлекеттік
құрылым белгілеген қалаларды тұрғындар саны бойынша жалпыға ортақ
сыныптаумен сәйкес келді. Белгіленген жоғарғы шекарадан едәуір тыс шығатын
көрсеткіштер берілген зерттеулер жиі кездеседі. Біздің ойымызша
белгіленген дефинициялар шартты сипаттамаға ие болуы керек, өйткені кіші
қалалар мәселелерінің өзектігі олардың әр қайсысындағы тұрғын сандарының
белгіленуімен анықталмайды. Оған қоса бұл проблемалалардың өздері еңбекті
жұмсау саласына деген кенттену қажеттілігінің өсуімен, оның мазмұны мен
шарттары, мәдени-тұрмыстық қызмет көрсетудің сапалы деңгейіне сәйкес
түрлендірілген.
ТМД бойынша қала дәрежесіне ие болатын қоныстардың тұрғындар санының
төменгі шекарасын анықтау тәсілдері әлі әзірленген жоқ, ал бұл аталмыш
деңгейдегі қалалардың халық шаруашылық және аймақтық даму заңдылықтары
арасындағы байланысты табуды қиындатады. Осылайша, Ресейдегі қалалардың ең
аз дегендегі тұрғын саны 12 мың адам, Украина, Өзбекстан, Молдова,
Қырғызстан және Тәжікстанда – 10 мың адам, Қазақстан, Латвия, Армения,
Түркіменстан, Эстонияда – 8 мың адам, Беларуссияда – 6 мың адам, Грузия,
Әзірбайжанда – 5 мың адама болуы тиіс, Литвадағы бұндай сандық шекара
белгіленбеген. Дербес мемлекеттердің басым бөлігінде тұрғын саны заңды
тұрғыда белгіленген талаптан төмен қалалар баршылық. Мысалға Қазақстанда
бұл Форт-Шевченко (Атырау облысы), Темір (Ақтөбе облысы). Алайда,
Қазақстанның жетекші мамандары қоныстанудың шаруашылық құрылымы бір
тұрғыдағы емес және адам аралық қатынастың интенсивті пішіні бар қала болып
құрылуы үшін адам потенциалы жиналуы тиіс, оның бастапқы саны 20-25 мың
адам болуы тиімді [23,51].
Бұдан басқа адамдардың индустриалды еңбек түріне жұмылдырылуының пайызын
белгілеуге тым қатал қарау міндет емес. Бұл жерде кіші қалалардың жүзеге
асуының экономикалық және аймақтық шарттарын ескеру қажет. Мысалға аталмыш
көрсеткішті өндірістік, көлікті-өндірістік, “аграрлы” кіші қалалар үшін
белгілі бір көрсеткішке айналдыру қажет емес. Индустриалды еңбекпен
шұғылданатын тұрғындардың үлес салмағы көлікті немесе агроөндірістік маңызы
бар қалаларға қарағанда түгелдей индустриалды кіші қалаларда жоғары
болатыны заңды.
Кіші қалалардағы тұрғындардың тіршілік әрекетін және өндірісті
қалыптастыру үдерісі қоғамдық еңбек бөлу жүйесіндегі белгілі бір аймақ
(ауылды аудан, облыс, республика) ретіндегі де, жалпы халықшаруашылық кешен
ретіндегі де олардың атқаратын функцияларымен шартталады. Бұл функциялар
өндірістің қалақұру салалары немесе қалақұру базасын құратын экономикалық
мамандандыру пішінінде беріледі. Қалақұру базасы, әдетте бірнеше (кейде бір
өндірістен) іріленген өндірістен тұрады, олар өздеріне құзырлы аймақта
өндірістің шешуші құралдарын жиып, еңбек етуге қабілетті тұрғындардың
негізгі контингентін тартады. Мамандану мазмұны бойынша қалақұру
базасының қаланың дербес жүйе ретінде кешенді дамуының мүдделерін жүзеге
асыратын қормен қамтамасыз етілуі белгіленеді.
Жергілікті өндірістің ұсақ өнеркәсіптерінен тұратын қала құру саласы да
бар, оның экономикалық және еңбекқоры әлуеті қала құру саласына қарағанда
аз, сондықтан қалалық аумақтың әлеуметтік дамуына айтарлықтай ықпал
етпейді. Осылайша, қарастырылып отырған қалалар деңгейі бұл қалалардың
қоғамдық еңбекті бөлу жүйесіндегі функционалды мамандандырылуында көрініс
табатын өндірістік қарым-қатынастың ерекше пішіні болып табылады. Аздаған
маманданған өндірістер кіші қала шеңберінде тұрғындардың еңбек
қызметтерінің негізгі түрлеріне өзіндік монополияны иемденеді, сөйтіп олар
өзінің әлеуметтік құрылымының шектеулі екенін айқындайды. Осы
өндірістердің әлеуметтік даму қорларының есебінен әлеуметтік-
инфрақұрылымдық қосалқы жүйенің құрылуы мүмкін болады. Сондықтан кіші
қалалардағы тіршілік әрекеті ірі қалалардағыларынан қалақұру базасының
атқарылымына тәуелді екені белгілі болады [22].
Бірақ басқа жағынан кіші қала ірі қаладан тиімділіктерінің көптігімен
ерекшеленеді. Оларға мысалы мыналар жатады: қоршаған ортаның ластануының
аздығы, түңіліс жағдайына ұшырауды қысқартатын өмір сүрудің бәсең екпіні;
жалпы пайдаланатын объектілер жаяу жүру арақашықтығында орналасқан;
белсенді рекреациялық қызмет үшін қолайлы жағдай. Қалалық тұрғындардың өмір
салтының мазмұны ауылдық өмір салты элементтерімен органикалық толып,
байиды және керісінше кіші қаланың ауылға өндірістік және әлеуметтік қызмет
көрсетудің арқасында ауылды тұрғындардың қалалық өмір салтқа жақын болуына,
олардың қызметтерінің түрлі және мазмұнды болуына алып келеді.
Кіші қаланың құрылуы мен дамуы өзі құрамды бөлігімен кіретін аймақтың
базалық салаларының шешуші ықпалымен жүргізіледі. Аймақтық әлеуметтік-
экономикалық жағдайлар мен факторлар оның функционалды бағытын белгілеп,
тұрғындар құрамының әлеуметтік-кәсіби құрылуына, соңғысының еңбек
қызметтеріне үлестіруге айтарлықтай ықпал етеді.
Әр аймақ өзінің табиғи-географиялық ортасымен, қалыптасқан ұлттық
дәстүрлер мен жергілікті тұрғындардың мінездемесімен, түрлі тұрпаттағы
қоныстармен байланысу сипаттамасымен және т. б. ерекшеленеді, ал бұл кіші
қалалардағы тіршілік әрекетінің кенттену дәрежесін және мазмұнының
өзгешелігін детерминациялайды. Үлкен емес қалалардың басым бөлігі
әкімшілдік аудандардың орталықтары функциясын атқаратынына, ал тұрғын саны
100 мыңнан асатын қалалардың 85% республиканың облыстық орталықтары екеніне
ерекше назар аударайық. Орташалардың ішінде әкімшілік функцияларға қатысты
емес функцияларды атқаратын қалалар басым. Онымен бірге аталмыш тұрпаттың
бірқатар дамыған қоныстанулар маңызды ұйымдастыру рөлді атқаратынын атап
өту керек (тұрғын саны 54 мың адамға тең Зыряновск, Лениногорск – 69,5,
Сәтбаев – 61,4, Сарань – 62,6 мың адам және т. б.) [44].
Осылайша Қазақстанның кіші қалалары оның аумағының өндірістік және агро-
индустриалдық игеру базасында құрылған. Сондықтан кіші қалалардың басым
бөлігі индустриалды қоныстануларға жатса, айтарлығы индустриалды-аграрлық
мәнге ие.
1.3 Қазақстаннның кіші және орта қалаларының дамуының әлеуметтік-
экономикалық саясаты
Кіші және орта қалалар Қазақстанның экономикалық, әлеуметтiк және саяси
өмiрiнде маңызды орын алады. Олардың кейбiр бөлiгi қазақ мемлекетiнiң
тарихи тамыры, ұлттық мәдениетiнiң қалыптасуы мен халықтың дәстүрлерiмен
негiзделедi, сондай-ақ, кіші және орта қалалар Қазақстанның үлкен аумағын
бiрiктiретiн негiзгi бекiнiс орталықтары ретiнде қарастырылады және оның
бiрлiгi мен тұтастығын қамтамасыз етедi.
Бiрақта, олардың дамуы ұзақ мерзiмдi қиындықтарға тiрелдi, әсiресе бұл
қалалардың әлеуметтiк демографиялық және экономикалық жағдайына елеулі керi
ықпалын тигiзген реформалар құру кезеңi болды.
Елдiң кіші және орта қалаларының проблемаларын шешуге бағытталған
мемлекеттiк деңгейдегi қаулылылар мен бағдарламалар қабылданды, бiрақ
олардың iс жүзiнде көпшiлiгi iске аспады, бiрiншiден, олардың ауқымды
мiнезделуi мен бiр мезгiлде барлық мәселенi шешуге бағытталуы, екiншiден,
нақты қаржыландырудың болмауынан. 1996 жылы Қазақстан Республикасында кіші
қалалардың дамуының мемлекеттiк бағдарламасы қабылданған, бiрақта айтылған
себептерге байланысты iс жүзiнде орындалмауда. 2001 жылдың қарашасында
үкiмет Тарихи қалалардың архитектурасын дамыту мен сақтау (2002-2010 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
беттер
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 ҚАЗАҚСТАНДА ҚАЛАЛАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ОЛАРДЫҢ ОРНАЛАСУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
... ... ...
1.1 Қазақстан қалаларының теориялық сипаттамасы 7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1.2 Кіші және орта қалалардың қалыптасу кезеңдері мен аймақтық орналасу
ерекшеліктерін 13
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
1.3 Қазақстаннның кіші және орта қалаларының дамуының әлеуметтік-
экономикалық 19
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ КІШІ ЖӘНЕ ОРТА ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
... ... ... ... ... .
2.1. Қазақстанның кіші және орта қалаларының қазіргі даму жағдайы мен
өндірістік инфрақұрылымына талдау 28
жасау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 36
2.2 Арал қаласының әлеуметтік-экономикалық қалыптасуы мен даму жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
2.3 Арал қаласының әлеуметтік-экономикалық дамуын реттеудің қолданыстағы
әдістерін 48
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
3 КІШІ ЖӘНЕ ОРТА ҚАЛАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН РЕТТЕУ
ӘДІСТЕРІН ДАМЫТУ МЕН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
... ... ... ... ..
3.1 Кіші,орта қалалардың дамуын жетілдірудің қолдаудың негізгіжолдары 59
мен
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 75
3.2 Кіші, орта қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуын реттеу 79
әдістерін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Қазіргі қазақстандық ғылымда Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық
проблемаларына деген қызығушылық артып отыр. Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық проблемаларын зерттеуге деген қызығушылықтың артуының себебі,
қазіргі таңда Қазақстан осыларға ұқсас процесстерді бастан кешіруде.
Ғасырлар тоғысында еліміз экономикалық, саяси және әлеуметтік өмірді жылдам
қарқынмен реформалаудың жолына түсті, дамудың басты бағдары ретінде
әлеуметтік нарықтық мемлекет, рухани қайта өрлеу мен белсенді шығармашылық
тұлға таңдалды. Өткен ғасырдың соңғы он жылдығынан бері ел экономикасын
бүгінгі заман талаптарына сәйкес дамыту шаралары жүргізіліп, нарықтық
шаруашылықтың ұлттық жобасын құрудың белсенді ізденістері атқарылуда.
Қазақстандағы кіші және орта қалаларының дамуы республиканы социалистік
жаңғырту және өндірістік салалардың негізгі қорын құру арқылы жүзеге
асырылды.
Жалпы республика қалаларының географиялық жағдайлары олардың барлығының
көліктік тораптар болып табылатынымен ерекшеленеді. 90 жылдарда Алексеевка,
Ерейментау, Булаево, Есіл, Ақсай сияқты өндірістік-көліктік қалаларда
пайдалы қазбаларды игеру мен өңдеу жұмыстарының қысқарылуына байланысты
жұмыс күштерінің босатылуы орын тапты, ол өндіріс пен көлік салаларындағы
қамтылу қатынасын кәдімгідей өзгертті. Егер 1980 жылдың мәліметтері бойынша
бұл қалалар өндірістік-көліктік қалалар санына жатса, 90-шы жылдары олар
жәй ғана көліктік қалалар болып қалған.
Қазақстандық қалалардың көбісінің ауыр индустрия орталықтары болып
табылатындығын (көмір өндіру, таукен өндірісі, мұнайхимия, қара және түсті
металлургия), әрі олардың өндірістік сипаттамасын ескере отырып, ауыр
индустрия орталықтары болып табылатын қалалар тобын айырып бөлуге болады.
Өйткені бұл қалалардың тұрғындарының қамтылуы құрылымында өндірістік
өнеркәсібінде ауданды ұйымдастыру мәнін құрайтын жеңіл және тамақ
өніркәсіптерінде, құрылыс заттарын өндіру өнеркәсіптерінде қамтылғандар
бөлігі аздау.
Қазақстандағы жаңа қалалардың (оның басым бөлігі кіші қалалар) санының
өсуі аумақта тың (ауылшаруашылық) және өндірістік игеру ісінің
қарқындылығымен байланысты деп айтуға болады. Бұл қалалардың экономикасында
Қазақстанның ауыр индустрия салаларының әсіресе қара және түрлі-түсті
металлургия, отын, химия және мұнайхимиялық өндіріс, электрэнергетиканың
үлес салмағы басым болды. Оның үстіне жеке қалалар немесе қалалар топтамасы
бүкіл Қазақстанның белгілі бір өнімінің жартысынан көбін өндірді. Алайда,
Кеңес Одағының күйреп, нарықтық қатынастарға көшу кезеңінде Қазақстанның
кіші қалаларының экономикасы өзінің маңыздылығын төмендетіп, құлдырау
жағдайына ие бола бастады.
Қазіргі жағдайда жалпы заңдылықтарды экологиялық ортаны және өмір
сүрудің қолайлығын жақсарту проблемалары, кенттену үдерісі мен қалалық
агломерацияларды тиімді пайдалану мәселелері толықтырады. Кез-келген
қалалық жүйенің дамуы оның қаншалықты ерекше бола тұрғанына қарамастан
әлемдік қаланың даму тенденцияларына тәуелді деп айтуға болады.
Қаланы бөлек құрылым ретінде қарастырсақ, оның өзіне тән қызығушылық
түрі бар екендігін және дербес әлеуметтік-экономикалық жүйе екендігін
ескеру қажет. Бұл жерде біз қаланың жеке организм екенін түсіну туралы
айтып отырмыз. Бұл организмде түрлі профильді әрі деңгейді өндірістер
шоғырланып, бір-бірімен қарым-қатынаста өмір сүріп жатыр, бұл жерде өзіндік
инфрақұрылымдық орта қалыптасып, тұрғындардың өндіріс құрылымына сәйкес
әлеуметтік қатпарлары мен топтары құрылған. Олай болса қала жекеменшіктің
дербес объектісі болып табылады .
Қалалық тұрғындардың өмір сүру әдістерінің интенсивті мінездемесі
уақытты үнемдеумен байланысты. Жұмыс уақытын үнемдеу қажеттілігі ғылыми-
техникалық прогресстің әр еңбек адамына қойған шарттарымен белгіленеді.
Оған қоса бұл шарттар қаланың өзі қойып отырған шарттарымен тығыз
байланысты – жаңа ақпаратты қабылдау реакциясының жылдамдығы, көптеген
варианттан ең қажеттісін таңдай білу және т. б. Қалалық жағдайдағы уақытты
үнемдеу өмір сүрудің өндірмейтін салаларының қоғамдастырылу факторымен
байланысты - әлеуметтік-тұрмыстық қызмет көрсетудің жағдайы, үй
жұмыстарының механизациялануы. Осылардың даму деңгейінің жетілгендігі
азаматтардың күнделікті отбасылық-тұрмыстық шаруаны жеңілдете отырып, олар
пайдаланатын бос уақыттың шеңберін кеңейтеді. Уақыт үнемдеу еңбек
өнімділігі базасының өсуінің арқасында жүзеге асырылады. Бұл ретте еңбектік
қорлардың босатылуына алып келетін ірі қалалардағы жоғары өнімді еңбек
ондағы өндіріс пен қоныстанудың тым шоғырлануын шектеуді қамтамасыз етеді.
Шағын қалаларда бұл олардың кешенді дамуына экономикалық жағдай туғызады –
қамтылу мен өндіріс құрылымын кеңейту, әлеуметтік қызмет көрсету саласының
сапалық деңгейін көтеру және қормен қамту.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өз жолдауында:
Бүгінгі таңда тұтас алғанда еліміздегі экономикалық жаңарудың локомотиві
болуға қабілетті дамыған өңірлік орталықтардың экономикалық қызметін
жандандыруға, сондай-ақ өңірлердің ұтымды экономикалық мамандануын
қалыптастыруға бағытталған осы заманғы даму стратегиясы қажет. Мұны бәрі де
Қазақстанның 2015 жылға дейінгі аумақтық даму стратегиясында бейнеленуге
тиіс - деп атап айтты .
Осы мақсатта республиканың кіші қалаларына жаңа дем беру үшін ең
бастысы оларды сауықтыру және дамыту үшін арнайы мемлекеттік бағдарлама
қажет. Ал мұндай бағдарламаны жасау үшін ең алдымен кіші қалалардың
әлеуметтік-экономикалық тарихын зерттеу, олардың әлеуметтік-мәдени және
экономикалық аясының инфрақұрылымдық қалыптасу ерекшелігін жан-жақты
сараптау қажет. Бұндай жан-жақты сараптау соңғы он жылдықтардағы кіші
қалалардағы күрделі әлеуметтік-экономикалық және демографиялық жағдайдың
тамырын анықтау мүмкіндігін береді.
Бұл мәселені зерттеу маңыздылығы оған қоса кіші қалалар тұрғындарының
қазіргі кездегі өткір әлеуметтік-демографиялық мәселелерін шешу мақсатында
сандық, әлеуметтік, ұлттық, білім құрылымдарының өткен кезеңдердегі
өзгерулерінің ғылыми тұрғыдағы бағалануының қажеттілігіннен туындаған.
Жоғарыда айтылған мәселелердің бәрі диссертацияның ең алдымен
тәжірибелік және болжамдық аспектісінің маңыздылығын көрсетеді. Кіші
қалалардың әлеуметтік-экономикалық, демографиялық және мәдени дамуын
зерттеу бүкіл Қазақстан экономикасының тұрақты өсу мәселелерімен тығыз
байланысты. Сол себепті кіші қалалардағы жағдай бүкіл мемлекеттің
әлеуметтік және экономикалық саласындағы ауру нүктелері деп айту артық
болмас және де олардың дамуын зерттеусіз, әлеуметтік-экономикалық
мәселелерді сараптаусыз бүкіл Қазақстанның болашақ дамуын болжамдау мүмкін
емес.
Осылайша, жоғарыда айтып кеткендерді қорытындылай келе, біз зерттелініп
отырған мәселенің ғылыми және тәжірибелік маңызының зор екенін, сондай - ақ
бүгінгі таңда өзекті екенін айта аламыз.
Мәселені зерттеудің қаншалықты пысықталғанын қарастырудан бұрын келесі
өте маңызды жайтқа назар аударғымыз келеді. Демографтар мен экономистер
қалалар дамуы мен қалалық тұрғындар тақырыбын кең зерттеген. Қалалардың
экономикалық және демографиялық даму мәселелері, олардың қоныстау
жүйесіндегі рөлінің маңыздылығы жайлы кеңес ғалымдарының көптеген
жұмыстарында қарастырылған.
Қортындылай келе Қазақстан қалаларының әлеуметтік-экономикалық және
демографиялық даму проблемаларын қазақстандық зерттеушілер кең зерттегенін
айтуға болады. Алайда бұған қатысты көп мәселелер әлі күнге дейін шынайы
зерттеулерде тұжырымдық позицияға ие болмаған. Мысалға қазақстандық ғылымда
тек қана жанама және үзінді ретінде зерттелген Қазақстанның кіші
қалаларының әлеуметтік-экономикалық және демографиялық дамуының мәселелері
тіпті зерттелмеген. Дегенмен де, Қазақстан Республикасында экономикалық
реформаларды жүзеге асыруда кіші қалалардың қосатын үлесі мол. Сондықтан
бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі олардың даму ерекшеліктерін
әлеуметтік – экономикалық тұрғысынан зерттеу болып отыр.
Қазақстанның кіші және орта қалаларындағы әлеуметтік-экономикалық даму
жағдайы мен оларды талдау мәселесін теориялық тұрғыдан зерттеп, оған әсер
ететін факторларға тұжырымдама және талдау жасау негізінде олардың негізгі
бағыттарын жетілдіру үшін ұсыныстар жасау – ғылыми зерттеудің мақсаты болып
табылады. Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттер қойылды:
– Қазақстанда кіші және орта қалалар тұрғызуды дамыту ерекшеліктері
мен кезеңдеріне сипаттама беру;
– Қазақстанда кіші және орта қалаларды қоныстандыру құрылымының
қалыптасу факторларына құрылымдық-функционалдық талдау жасау;
– кіші және орта қалалардың экономикалық даму ерекшеліктері мен бұл
мәселеге ықпал етуші факторларды анықтау;
– республикадағы кіші және орта қалаға тоқтала отырып, оның әлеуметтік
және экономикалық жағдайын талдау;
– Қызылорда облысында отрналасқан Арал қаласын мысалға ала отырып,
кіші қаланың әлеуметтік-экономикалық дамытудың басты бағыттарын
негіздеу.
Зерттеудің теория-әдістемелік негізі болып осы зерттеуге байланысты кіші
және орта қалалардың әлеуметтік-экономикалық даму мәселелері мен оларды
дағдарыстан шығару жолдарын ұсынған отандық және шет елдік ғалымдардың
фундаменталды еңбектері танылады. Зерттеудің ақпараттық базасын ҚР
үкіметінің бағдарламалық құжаттары, заңдық және нормативтік актілері, ҚР
статистика Агенттігінің кіші және орта қалалар туралы материалдары және
басқа да сұрақнама және нұсқаулық материалдар құрады.
Методологиялық аппарат келесі зерттеу әдістерін қосқан: жүйелі-
функционалды, сарапты, экономика-статистикалық, аймақтық салыстырмалық және
жүйелік-құрылымдық, салыстырмалық-тарихи және нақты-экономикалық.
Дипломдық жұмыс барысында ғылыми жаңалық ретінде мынадай нәтижелер
алынды:
– талдау жасау негізінде Қазақстан Республикасында кіші және орта
қалаларды қоныстандыру құрылымын айқындалды;
– әдістемелік ережелерді жинақтап, қорытындылау негізінде кіші қала
және орта қалалардың еліміздің экономикасындағы рөлі мен алатын орны
негізделді;
– нақтылы түрде талдау жасай отырып кіші және орта қалалардың
әлеуметтік-экономикалық дамуының тұжырымдамалық негізі мен бағыттары
әзірленді және аймақтық айырмашылықтары мен ерекшеліктері анықталды;
– еліміздің кіші және орта қалаларының экономикалық және әлеуметтік
инфрақұрылымын дамыту динамикасына, сандық және сапалық өлшемдеріне
салыстырмалы түрде жасалған талдау негізінде олардың даму
тенденциясы анықталды;
– Қызылорда облысы мен Арал ауданы, қаласы бағдарламалық құжаттары
негізінде Арал қаласының әлеуметтік-экономикалық даму бағыттары
белгіленді.
1 ҚАЗАҚСТАНДА ҚАЛАЛАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ОЛАРДЫҢ ОРНАЛАСУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1Қазақстан қалаларының теориялық сипаттамасы
Қазақстандағы шағын және орта қалалардың дамуы республиканы социалистік
жаңғырту және өндірістік салалардың негізгі қорын құру арқылы жүзеге
асырылды. Оның нәтижесінде Қазақстанның бай табиғи қорларын игере жүріп,
тұрғындар саны 20 мыңға жуық шағын қалалардан тұратын, қалалардың тұрғын
санының үлес салмағы 62,6% құрайтын қалалық қоныстанулар құрылымы
қалыптасты.
Әкімшілік сипаттағы республикадағы иерархиалық типтегі қалаларды төрт
түрге бөлуге болады: республикалық орталық, облыстық орталықтар, аудандық
орталықтар, басқа қалалар. Белгіленген иерархиалық түрлерді дәстүрлі
қалалардың ірілігі бойынша түрге бөлумен салыстыра қарастырайық.
1 Кесте – Қазақстан қалаларының әкімшілік дәрежесі мен ірілігі бойынша
сипаттамасы
Қаланың Әкімшілік орталығы барлығы
ірілігі
(мың адам)
республикалықоблыстық аудандық басқа
20 мың.дейін - - 16 5 21
20-50 - - 21 8 29
50-100 - 1 2 9 12
100-250 - 9 1 2 12
250-500 - 7 - - 7
500 жоғары 1 2 - - 2
Барлығы 1 18 40 24 83
Ескерту: Искаков У.М. Города в системе расселения Казахстана:
(экономико-демографический аспект). - Алма-Ата: Гылым, 2006, 216 с.
Берілген көрсеткіштер бойынша республикадағы кіші қалалардың басым
бөлігі аудандық орталықтар функциясын атқаратынын, ал тұрғындар саны 100
мыңнан асатын 85% - облыс орталықтары екенін көруге болады. Қазақстан
қалаларының сыныптамасынан көріп отырғанымыздай республикада ірілігі және
иерархиалық түрлері бойынша қалалық қоныстану бір-бірінен айырмашылығы көп
қалалардың күрделі көп сатылы жүйесін құрайды. Б. С. Хорев ұсынған және де
У. Ысқақов Қазақстанға қосымша орындап шыққан кезеңдер бойынша әдістемесіне
сәйкес Қазақстан қалаларының тұрпаттық сипаттамасын қарастырайық [22].
Бастапқы кезеңде тұрпаттық халық шаруашылығы салаларының негізгі
топтамасымен салыстырылып отырып қарастырылады – материалды өндіріс
(материалды өндірістік сала) және өндірмейтін сала (өндірістік емес
материалды сала).
Атап өтілген көрсеткіштер негізінде қалалардың екі іріленген түрін
айрықша атап өтуімізге болады.
1) кешенді қалалар (материалды өндірістік сала
мен өндірістік емес материалды сала қатынасы 65-75 және 35-25% шектеуінде
орналасқан);
2) кешенді емес қалалар (материалды өндірістік сала
мен өндірістік емес материалды сала қатынасы кешенді қалаларға қойылған
шектемелерден жоғары немесе төмен) [26].
Келтірілген салалар бойынша қамтылуды үйлестіру көрсеткіштерін ескере
отырып, қаланың атқарымын анықтаудың шарты деп халықшаруашылығының бір
саласының басым болуын санауға болады. Бұл көрсеткіштерден өндірістік және
көліктік функциялары едәуір дамыған қалаларды бөлуге болады.
Қазақстандық қалалардың көбісінің ауыр индустрия орталықтары болып
табылатындығын (көмір өндіру, таукен өндірісі, мұнайхимия, қара және түсті
металлургия), әрі олардың өндірістік сипаттамасын ескере отырып, ауыр
индустрия орталықтары болып табылатын қалалар тобын айырып бөлуге болады.
Өйткені бұл қалалардың тұрғындарының қамтылуы құрылымында өндірістік
өнеркәсібінде ауданды ұйымдастыру мәнін құрайтын жеңіл және тамақ
өніркәсіптерінде, құрылыс заттарын өндіру өнеркәсіптерінде қамтылғандар
бөлігі аздау.
Материалдық өндіріс саласында, транспортта, өнеркәсіпте, ауыр
өнеркәсіпте және басқа да материалдық өндіріс саласында жұмыс
істейтіндердің үлесіне байланысты негізгі тұрпаттық белгілері бойынша
Қазақстанда қалаларды келесі түрлерге біріктіруге болады [37].
1-і түр. Алматы – маңызды әкімшілік-саяси, экономикалық және мәдени
орталық.
2-і түр. Ауданқұру функциялары басым кешенді көпфункциялы орталықтар
(Көкшетау, Қостанай, Петропавл, Талдықорған, Орал, Семей). Бұл топқа
индустриалды даму деңгейі жоғары емес, тұрғындар саны 100-250 мың адам
құрайтын облыстық орталықтардың алтауы кірді.
3-і түр. Индустриалды функциялары басым кешенді көпфункциялды
орталықтар – оған қоса ауыр өндірісінің машинақұрылысы, металөңдеу,
химиялық өндіріс сияқты салалары басым жетекші әкімшілік, экономикалық және
мәдени орталықтар. Бұл топ ірі облыстық орталықтары болып саналатын
облыстық сегіз орталықты қамтиды (Арқалық, Ақтөбе, Жамбыл, Қарағанды,
Павлодар, Өскемен, Астана, Шымкент).
4-і түр. Транспорттық функциялардың дамуы басым кешенді көпфункциялды
орталықтар. Бұл топ құрамы басқаларға қарағанда аз – Атырау, Қызылорда –
ірілігі жағынан облыстық орталықтар, алайда олардың халық-шаруашылық
құрылымы басқа облыстық орталықтардан негізінен өндірістік дамудың
деңгейінің төмендігімен ерекшеленеді.
5-і түр. Өндірістік типтегі кешенді қалалар – бұл қалалар өндірісті
дамытуды негізге алып, кешенді даму жолымен келе жатқан қалалар. Бұл топқа
он қала кіріп отыр, олардың 5-і аудандық орталықтар функциясын атқарса,
қалған 5-інің ресми әкімшілік дәрежесі болмаса да олар қосымша орталықтар
болып табылады. Соңғы бесеуінің функционалды құрылымында өндірмейтін
салалар басым. Аталмыш топтың ең ірі әрі дамыған қалалары – Сәтбаев пен
Балқаш, олардың тұрғындар саны 50-100 мың адам ауқымында.
6-ы түр. Агроөндірістік типтегі кешенді қалалар - негізінен едәуір
дамыған ауылды аудандардың аудандық орталықтары. Аталмыш тұрпаттық топқа
аудандық орталық дәрежесі жоқ, алайда 90-шы жылдары Оңтүстік Қазақстан
облысының ірі ауыл шаруашылық орталығы болып танылған Қапшағай қаласы да
енді.
Келесі функционалды түрлер республиканың кешенді емес қалаларын
біріктіреді:
7-і түр. Индустриалды типтегі кешенді емес қалалар. Бұл топқа соңғы 15
жылда қарқынды индустриалды дамуға ие болған екі облыстық орталық кіріп
отыр. Қарапайым мысал – Ақтау қаласы. Материалды өндіріс салаларында
қамтылған үлестік көрсеткіші 15 жылдың ішінде 19,8 ден 81,8%-ға көтеріліді,
ал бұл өз кезегінде әлеуметтік инфрақұрылымының дамуының артта қалуына
әкеліп отыр.
8-і түр. Кешенді емес көліктік қалалар – бұл негізінен қала-станса болып
есептелетін және темір жолдар салу барысында пайда болған кішігірім (50
мың адамға дейін) аудандық орталықтар (18 қаланың тұрғындар саны 50 мың
адамға дейін және тұрғындар саны 50 мыңнан жоғары екі қала – Түркістан,
Щучинск). Бұл қалалардың экономикалық базасының айырмашылығы олардағы
өндірістің әлсіз дамуы болып табылады, оның нәтижесінде материалды өндіріс
салаларында қамтылған бөлік саны республиканың қалалары бойынша орташа
көрсеткіштен аз болып отыр. Бөлек жағдайларда (бес қала) керісінше
материалды өндіріс салаларында қамтылғандар саны республика бойынша орташа
көрсеткіштен едәуір жоғары болып тұр, оны көлікте қамтылған бөлік
көрсеткішінің (40-60%) жоғары болуымен түсіндіре аламыз.
Бұдан басқа атап өтілуге тиіс факті - аталмыш типтегі қалаларда
(Мамлютка) теміржол көлігі өнеркәсіптері басым болуы бұл қалалардың
біржақты мамандандырылуын көрсетеді.
9-ы түр. Өндірісті типтегі кешенді емес қалалар – барлығы 17. Көлікті
типтегі қалаларға қарағанда бұл топқа негізінен әкімшілік орталықтар
дәрежесі жоқ (81%) қалалар енген, яғни дамуы негізінен пайдалы қазбаларды
өндіру және өңдеумен байланысты қалалар (таукен өндірісі орталықтары,
көмірөндіру, мұнайхимия). Бұл топқа кірген қалалардың айырмашылық
өзгешеліктері олардағы әлеуметтік инфрақұрылымның дамуының артта
қалғандығында.
10-ы түр. Кешенді емес ауылшаруашылық қалалар – жергілікті мәнділіктегі
әкімшілік-шаруашылық функция атқаратын қалалар. Олардың көбі ескі егіншілік
аудандарда орналасқан (Арал, Сарқанд); бұдан басқа бұған минералды-шикізат
қорлары таусылғанына байланысты атқарушы функцияларын өзгерткен қалалар да
(Арал, Жаркент т.б.) кіреді. Бұл тұрпаттағы қалалардың сипаттамалық
өзгешелігі - өндірмейтін салалардағы халықтың сыбағалы салмағының артуына
алып келеген материалды өндіріс салаларының даму деңгейінің төмендігі.
Бұл жерлерде негізінен ауыл шаруашылығы (жеке жағдайларда
ауылшаруашылғына қамтылғандар саны материалды өндірістік салада
қамтылғандар сандарынан 20-30% жоғары болады), құрылыс өндірісі, сауда,
материалды-техникалық жабдықтау мен дайындамалар жақсы дамыды.
Келесі кезеңде “тізбек” ретінде топтап, түрлі функционалды тұрпаттағы
қалаларды бөлуімізге болады.
1-ші топ. Экономиялық базалары негізінен ұйымдастырушылық функцияларды
атқаратын қалалар;
– ұйымдастырушы түрдегі кешенді көпфункционалды орталықтар;
– кешендік агроөндірістік қалалар;
– жергілікті кешенді емес ауылшаруашылық орталықтар.
Бұл қалалардың экономикалық базасы материалды өндірістік салалардың мына
түрлеріне құрылыс индустриясы, саудаға маманданған. Аталмыш қалаларда жеңіл
және тамақ өнеркәсіптерінің өндірістері басым. Әрине қалалардың түрлі
иерархиялық деңгейдегі даму деңгейі, әрі өндірілетін өнім көлемі әр түрлі
болып келеді. Дәл осы айырмашылықтардың арқасында осы қалалардың
экономикалық базасын әлеуметтік инфрақұрылымдарының дамуымен үйлестіре
келе гүлдендіруге бағытталған нақты қорытындылар шығарып, ұсыныстар жасай
аламыз.
Қалалардың ірілігін ақықтайтын демографиялық дамуындағы елеулі
айырмашылықтарды атап өту қажет.
Келесі иерархиялық деңгейде негізінде аудандық орталықтардан тұратын
кешенді агроөндірістік қалалар орналасқан. Бұл республика аудандарының ең
дамыған ауылшаруашылық орталықтары, негізінен 20-50 мың тұрғыны бар кіші
қалалар. Кешенді агроөндірістік орталықтар негізінде ауыл шаруашылығының
жер суару және мал шаруашылығымен айналысатын экономикалық аумағы Оңтүстік
Қазақстан облысында шоғырланған. Ауыл шаруашылық өнімдерін қарқындандырудың
арқасында соңғы он жылдықта аталмыш қалалардың экономикалық базасын
дамытуда ауыз толтырарлық серпін орын тауып отыр.
Құрылыс пен құрылыс индустриясында, ауылшаруашылығында, қайта өңдеу
өндірісінде қамтылу бөлігінің ұлғаюы аталмыш қалаларды әлеуметтік
инфрақұрылымының дамуы жеткілікті ауданаралық агроиндустриалды орталықтар
деп ұсынуға алып келді. Оған мысал Шығыс-Қазақстан облысының Шемонаиха
қаласы, оның тұрғындары негізінен түрлі-түсті металды өндіру және өңдеумен
айналысады. Бұндай қалалардың негізгі ерекшелігі әлеуметтік құрылымның
жеткілікті дамуында, ал оның көршілес аудандардағы бай рекреациялық
(теңіздер, көлдер, өзендер) қорлармен ұштастырылуы аталмыш қалалардың
қалақұру базасын ұдайы дамытуға үлкен мүмкіндіктер ашады, бүгінгі күндері
бұған Щучинск қаласы мысал бола алады.
Экономикалық дамудағы ұйымдастырушы орталықтардың ең төмен сатысында
кешенді емес жергілікті ауылдық әкімшілік аудандар тұр. Бұл қалалардың
негізгі өзгешелігі - өндірістің бәсең дамуы. Бұл түрдегі қалалардың көбі
(тоғыздың бесеуі) 20 мың тұрғыннан тұрады.
2-ші топ. Көпфункциялы индустриалды орталықтар – республикадағы
өндіріске қатысты едәуір дамыған облыстық орталықтар келесіні қамтиды:
- Индустриалды түрдегі кешенді көпфункциялы орталықтар (8 қала);
- Индустриалды түрдегі кешенді емес көпфункциялы орталықтар [37].
Аталмыш қалалар түрлері арасындағы принціптік айырмашылық – индустриалды
типтегі кешенді емес көпфункциялы орталықтардың әлеуметтік инфрақұрылымы
дамуының артта қалуы. Олар жақында ғана қарқынды құрылыс өндірісі бар
облыстық орталықтарға айналған. Егер 1-ші топтағы қалалар қалыптасқан
ұйымдастырушы орталықтар болса, Жезқазған және Ақтау сияқты қалалар әлі
күнге дейін осы деңгей талабына сай емес. Аталмыш қалалардың ауданқұру
функциялары қалыптасуының жеткіліксіздігінің салдарынан индустриалды
түрдегі кешенді емес қалалардағы өндірмейтін өндірістегі қамтылу бөлігі
басқа облыстық орталықтарға қарағанда өте төмен - 29%, ал ауыр өндіріс
салаларындағы тұрғындардың қамтылуы өте жоғары – 75%. Негізгі әлеуметтік-
демографиялық жағдай басқа облыстық орталықтарға қарағанда тұрғындар
санының аздығымен сипатталады (111-ден 190 мыға дейін). Аталмыш түр
қалалардың ауданқұру функцияларының дамуына тоқталу қажет, өйткені бұл
қалалардың әрқайсысы ірі және дамыған әкімшілік-саяси және әлеуметтік-
мәдени орталықтардан алшақ орналасқан үлкен аумақтарды қамтып отыр.
3-ші топ. Жоғарыда айтылып кеткендей Қазақстан қалаларының басым бөлігі
көліктік функциялардың дамуымен құрылды, бұл республиканың бір
айырмашылықтарының бірі. Бұл жағдай түрлі иерархиялық деңгейдегі қалалардың
көпфункциялы облыстық қалалар мен түрлі көлемдегі аудандық орталықтарды
қамтитын көліктік түрдегі қалалар екендігін белгіледі. Олардың 22-сінің
ішіндегі тек біреуінде ғана әкімшілік дәреже жоқ. Көліктік түрдегі қалалар
түріне мыналар жатады:
- көліктік тұрпаттағы кешенді көпфункионалды облыстық орталықтар
- көліктік тұрпаттағы кешенді емес қалалар [37].
Көліктік түрдегі қалалар тұрпатындағы облыстық орталықтар ең алдымен
олардың қалақұру базаларының дамуын тежеп отырған өнеркәсіп өндірісінің
даму деңгейінің төмендігімен ерекшеленеді. Көліктік түрдегі кешенді емес
қалаларды екі топтамаға бөлуге болады. Біріншісіне өндірістік инфрақұрылымы
(75% жоғары) және әлеуметтік инфрақұрылымы жеткілікті дамыған қалалар
жатады. Барлығы тоғыз қала: жеті аудандық орталық – кіші қалалар (Тұрғындар
саны 81 мыңнан асатын Түркістан қаласынан басқалары) және әкімшілік
дәрежелері жоқ екі орташа қала (Арыс, Шу). Бұл қалалардың барлығы, оған
қоса аудандық орталық дәрежесі жоқтары да (Бөген және Шу аудандарының
орталықтары ауыл болып табылады) оған қарасты ауылшаруашылық аймақта
ауданқұру және қызмет көрсету орталықтары болып есептеледі.
Көлікті түрдегі кешенді емес қалалардың екінші топтамасының айырмашылығы
олардағы өндірмейтін салалардың дамуының төмен дәрежеде екендігінде. Бұл
топқа аудандық 10 орталық кіреді (мысалға аудандық орталық дәрежесі жоқ,
алайда маңызды ауданқұру функцияларын орындайтын Қазалы қалалсы кіреді;
Қазалы ауданының орталығы Жаңақазалы болып табылады).7 мыңнан 50 мыңға
дейін тұрғын тұратын ірілігі жағынан әртүрлі болып келетін бұл екі қаланың
экономикалық базасына ортақ сипат олардағы өнеркәсіп өндірісінің даму
деңгейі қазіргі шарттарға сәйкес емес төмен дамығандығында.
4-ші топ. Кешенді және кешенді емес өндірісті тұрпаттағы қалалар тобы.
Бұл қалалар атап өткен басқа топтағы қалалардан ауыр өндірісте қамтылған
тұрғын санының жоғарылығымен ерекшеленеді. Индустриалды көпфункциялы
қалалардан бұл орталықтар өзінің біркелкі мамандандырылуымен ерекшеленеді.
Өндірісті тұрпаттағы қалалардың жалпы санында кешенді қалалар 37% пайыз
құрайды. Өндірісті тұрпаттағы кешенді қалалардың тең жартысы – аудан
орталықтары, ал өндірісті типтегі кешенді емес қалалардағы аудан
орталықтары 18% құрайды, яғни өндірістік қалалардың ауданқұру функцияларын
атқаруы қалалардың өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымдарының тепе-тең
дамуына септігін тигізеді. Өндірістік тұрпаттағы 50 мың адамға дейін
(негізінде 30 мың) тұрғындары бар үлкен емес кешенді қалаларға қарағанда
өндірістік тұрпаттағы кешенді емес қалалардың сиректерінде (17 қаланың 3-
і) – тұрғындар саны 30-40 мың адамға жетеді. Әрине бұндай қалаларда
өндірмейтін өндіріс салалары әлсіз дамыған, ал бұл осы қалалардың
әлеуметтік-демографиялық дамуын тежеп отыр.
Қоғамның аймақтық ұйымы ретінде қалалардың экономикалық функциялары
тұрғындардың қалыптасуы мен өсуіне ықпал етеді. Қалалардың ірілігіне қарап,
экономикалық тұрпаттылыққа бөлу арқылы Қазақстанда тұрғындарды қалыптастыру
қалай өткенін аңғаруға болады. Қазақстан қалаларының өсуінің басты факторы
70-ші жылдарға сәйкес республикадағы өндірістің белсенді дамуы болып
табылады. 1970-1979 жылдар аралығының өзінде сегіз қала пайда болды –
олардың басым бөлігі өндірістік жаңа қоныстар.
Қарқынды өндірістік өсім ең алдымен Арқалық және Ақтау сияқты ірі
облыстық орталықтардың дамуына алып келді. Бұл қалалардың тұрғын саны 70-80-
ші жылдары 3 және 4 есеге артты. Оған қоса Жаңатас және Жаңаөзен сияқты
жаңа-қалалардың тұрғындары айтарлықтай өсті. Бастапқы кезеңде қалалардың
экономикалық дамуының маңызды шарты болып келген өнеркәсіптік өндіріс дамуы
әлеуметтік инфрақұрылымды кеңейтпегендіктің кесірінен кейіннен
индустриалды және өндірістік тұрпаттағы кешенді емес қалалардың
барлығындағы тұрғындар санының өсуін тежеген әлеуметтік, экономикалық,
демографиялық тепе-теңдік бұзылды. Әсіресе бұл өндірістік тұрпаттағы кіші
қалаларда көрініс тапты.
Ал индустриалды тұрпаттағы ірі (тұрғындар саны 250 мың және одан да
жоғары) көпфункциялы орталықтарда (Ақтөбе, Жамбыл, Шымкент, Павлодар,
Өскемен және Астана) өндірістің дамуы тұрғындар санының (50%-дан да
жоғары) өсуі айтарлықтай сәкеспеушіліктерге алып келмеді. Ауыр
индустрияның дамуымен қатар бұл қалаларда әлеуметтік инфрақұрылым қарқынды
дамыды, бұның нәтижесінде материалды өндіріс салаларында қамтылған тұрғын
санының едәуір қысқаруына алып келді.
Тұрғындар саны 20 мың адам құрайтын қалалар өз тұрғындарын көші-қон
ағымының салдарынан жоғалтып отыр. Осы қалалардың басым бөлігі
ауылшаруашылық аудандар орталығы болып табылатындығына байланысты
өнеркәсіпті өндірісті дамыту арқылы олардың кешенді дамуына, ауданқұру
рөлін арттыруға назар аудару қажет [23].
Осылайша Қазақстан аумақтарында күрделілік пен әртүрлілікпен
сипаттталатын қалалық қоныс құрылымы қалыптасты. Алайда бұған қарамастан
олардың басым бөлігін өндірістік және аграрлық даму қарқынының арқасында 70-
80-ші жылдары белсенді дами бастаған тұрғындар саны 50 мың адамнан
аспайтын кіші қалалар құрайды. Дәл осы қалалар нарықтық қарым-қатынасқа
көшу кезеңінде бірінші кезекте құлдырау жағдайына ұшырады. Бұл бөлімде біз
теоретикалық-әдістемелік талдаулар негізінде, Қазақстан қалаларының
тұрпаттық сипатын беруге тырыстық.
1.2 Кіші және орта қалалардың қалыптасу кезеңдері мен аймақтық орналасу
ерекшеліктерін талдау
Қала мен қала тұрғындарының пайда болуының тарихи шарттылығы қоғамдық
еңбектің бөлінуіне – қолөнерді егіншіліктен бөлуге байланысты. Еңбек
құралдарын арықарай жетілдіру базасында өнімді және күрделі қолөнер еңбегі
егіншілік еңбектен аймақтық бөлінуін талап етті. Қолөнер өндірісі
айналасынан құрылған негізгі (шеберлер, көмекші шебер, оқушылар және т. б.)
және қызмет көрсету (тауар сатып алушы, саудагерлер және т. б.) өндірушілер
контингенттері біртіндеп бірлесіп, ауылдағы өндірістік-еңбектік және
әлеуметтік қатынастар түріне қарағанда едәуір дамыған және көп түрлі
тұрпаттағы қалыптастырды, ол өмір сүрудің жаңа түрінде орнықты сипаттамаға
ие болды. Бөлек қалалардың тұрғындарының бірлесуінің арқасында қала
тұрғындарының жаңа әлеуметтік қоғам ортақтығы пайда болды. Капиталистік
қарым-қатынастардың құрылуы мен дамуы тұрғындардың өмір сүру әдістері мен
мінездемесін саралау арқылы қалалардың ауылдардан бөлінуі үдерісін
жылдамдатты. Өндіріс пен еңбекті капиталистік қоғамдастыру үдерісінің
тереңдетілуі, өндірістік революцияның экономикалық және әлеуметтік салдары
қалалардағы өндіріс пен қоныстанудың шоғырлануында көрініс тапты. Капиталды
жинау және тарту аясындағы ең тиімді жағдай ірі көпфункциялы қалаларда
қалыптасты, оларда инфрақұрылым дамып, оқыған жұмысшылар шоғырланды, ол
жерде сатушы мен тұтынушы бетпе-бет кездесе алды. Қала қуатты экономикалық
орталық қана емес, оған қоса өсіп бара жатқан әлеуметтік қажеттілікті
қанағаттандыратын аймақтық қосалқы жүйе ретінде қалыптасты. Ірі машина
құрылысы өндірісінің арқасында бұрынғы шаруалардан басқаша өмір
құрылысымен, өзгеше отбасылық қарым-қатынаспен, рухани немесе материалды
қажеттіліктердің жоғарғы деңгейімен ерекшеленетін айрықша тап пайда болды
[6]. Ендігі жерде қалалар қоғамның экономикалық, саяси және рухани өмірінің
орталығы әрі прогресстің басты қозғалтқышы болды. Қоғамдық еңбекті бөлу
прогресінің нәтижесі болған қалалардың осы негізгі қасиеттері қоғамның
қоғамдық-экономикалық құрылымынан дербес көріне білді. Сондықтан қаланың
жалпы дамуының заңдылықтарына мыналарды жатқызуға болады: тұрғындар мен
өндірістер шоғыры; нарықтық қарым-қатынастарды құру және жетілдіру үшін
тиімді жағдайларды туғызу; адамның өнім шығару және өнім шығармау
қызметтерінің көптүрлілігі; әлеуметтік қажеттіліктер мен тұтынулардың
жоғарғы деңгейі және қоғам өміріндегі қалалардың жетекшілік рөлі, оның
ішінде ауылға қатынастысы.
Қаланы бөлек құрылым ретінде қарастырсақ, оның өзіне тән қызығушылық
түрі бар екендігін және дербес әлеуметтік-экономикалық жүйе екендігін
ескеру қажет. Бұл жерде біз қаланың жеке организм екенін түсіну туралы
айтып отырмыз. Бұл организмде түрлі профильді әрі деңгейді өндірістер
шоғырланып, бір-бірімен қарым-қатынаста өмір сүріп жатыр, бұл жерде өзіндік
инфрақұрылымдық орта қалыптасып, тұрғындардың өндіріс құрылымына сәйкес
әлеуметтік қатпарлары мен топтары құрылған. Олай болса қала жекеменшіктің
дербес объектісі болып табылады [31,32].
Қалаланың және ауылды-қалалық интеграциялық байланыстардың дамуы
кенттену арқылы жүзеге асырылады. Кенттену процесінің кең ұғымы ауқымына
тұрғындардың әлеуметтік-кәсіби, демографиялық құрылымдарындағы өндірістік
күштерді орналастыру өзгерістерін қамтыған қалалардың қоғам дамуындағы
рөлдерінің өсуінің тарихи процесі, тұрғындардың өмір салты, мәдениеті,
қоныстануы және т. б. кіреді.
Оның негізінде индустрияның және оған сәйкес жұмысшылар конгломерациясы
мен индустриялдық тұрғындардың кеңістік шоғырлануының экономикалық
сипаттамадағы факторлары жатыр [39,40].
Кенттену тек қана индустриалдық тұрпаттағы ғана емес оған қоса ауылдық
тұрпаттағы қалалық өндірістік қарым-қатынас және өмір сүру әдістерінің
элементтерінің кең тарауымен сипатталады. Сондықтан кенттенудің өзіндік
пішіні кіші қалалар дамитын агроөндірістік интеграция болып табылады. Егер
индустрияландыру ірі қалалардың экономикалық дамуының негізі болып табылса,
агроөндірістік интеграция кіші қалалардың ең алдымен аудандық орталықтардың
белсенді дамуына жағдай жасайды.
Республикадағы әкімшілік-аймақтық бөлу 2009 жылдың 1 қаңтарына сәйкес 14
облыс пен республикалық маңыздылығы бар екі қаладан тұрды (2 - кесте).
Олардың құрамында 168 аудан, облыстық маңыздылығы бар 39 қала, аудандық
мәні бар 45 қала, 161 қыстақтық және 2336 ауылдық әкімшілік, 167 қыстақ,
7262 ауыл кіреді [37,51].
2 Кесте - 2010 жылдың 1 қаңтарына Қазақстан Республикасының әкімшілік-
аумақтық бөлінісі
Қалалар
барлығы оның ішінде
облыстық маңызы бараудандық маңызы бар
Қазақстан 86* 39 45
Республикасы
Ақмола 10 2 8
Ақтөбе 8 1 7
Алматы 10 3 7
Атырау 2 1 1
Батыс Қазақстан 2 1 1
Жамбыл 4 1 3
Қарағанды 11 9 2
Қостанай 5 4 1
Қызылорда 3 1 2
Маңғыстау 3 2 1
Оңтүстік Қазақстан8 4 4
Павлодар 3 3 0
Солтүстік 5 1 4
Қазақстан
Шығыс Қазақстан 10 6 4
Астана қ.ә. 1 0 0
Алматы қ.ә. 1 0 0
Ескерту: 1 республикалық маңызы бар қалаларды қоса есептегенде 2 Қазақстан
өңірлерінің демографиялық жылнамалығы. Статистикалық жинақ.Редакциясын
басқарған Б.Сұлтанов Алматы. 2008, 548 бет. мәліметтері негізінде
жасалды.
2010 жылдың 1 қаңтарына сәйкес қалалық тұрғындарының үлес салмағы ең көп
облыстар Қарағанды (облыс тұрғындарының жалпы санының 83,8 %), Маңғыстау
(75,9 %) және Павлодар (65,6%) болып табылды, ал керісінше ауылдық
тұрғындарының үлес салмағы ең көп облыстар – Алматы (70,2%), Солтүстік-
Қазақстан (63,4%) және Оңтүстік-Қазақстан (61,7%) облыстары [41]. Солтүстік-
Қазақстан (қалалық тұрғындар саны 2,3% төмендеген) және Шығыс-Қазақстан
(0,3% төмендеген) обылыстарынан басқа облыстарда 2004 жылы қалалық
тұрғындардың өсуі бақыланды. Қалалық тұрғындардың ең көп өсімі Астана және
Алматы қалаларында – 3,7 % және 2,9 %, Маңғыстау облысында (3,3 %), Алматы
облысында (2,0%), Атырау облысында (1,8 %), Оңтүстік-Қазақстан облысында
(1,6%) және Ақтөбе облысында (1,5%) орын тапты [41]. Барлығы 84 қаланың
ішіндегі тұрғындар саны 200 мыңнан асатын, облыстық әкімшілік-шаруашылық
орталық функциясын атқаратын ірі 13 қалада қала тұрғындарының 50%-нан көбі
немесе республика тұрғындарының үштен бірі шоғырланғанын айтып кету керек
[41,51].
Бұндай шоғырлану өндіріс пен тұрғындарды қоныстандырудың әркелкілігіне,
әлеуметтік-аймақтық өмір сүру деңгейінің бір қалыпты емес болуына алып
келеді, оған қоса кіші қалалардан тұратын құрамы ең көп қалалар тобының
ендігі жердегі рөлінің төмендеуі орын табады.
Кенттену әлеуметтік-экономикалық феномен ретінде бірқатар пікір-талас
сұрақтардың пайда болуына алып келгендігін айтпай кетуге болмайды. Сол
себепті қала, қалалық өмір салтының рөлін ауылды, ауылдық өмір салтын
біртіндеп ығыстыруға дейін көтермелейтін және кенттенудің түбі “қала-ауыл”
проблемасын шешуде деп білетін авторлармен келіспеуге болмайды [1,2,3].
Әрине де кенттенудің ықпалымен ауылды жерлерде де ілгерілеу байқалуда,
дәлірек айтсақ жайлылықты өсіретін еңбек және әлеуметтік қызмет көрсету
салаларының түр түрінің қалыптасуы орын тауып отыр.
Қалаларды реттеудің екінші бағыты тұрғындар тығыздығының төмендігі мен
аймақтық қоныстану арасындағы тепе-теңсіздік жағдайындағы қоныстанудың
нүктелік пішінімен байланысты. Нүктелік пішін мемлекеттің кең аймақтарына
қатысты, оның ішінде Қазақстанға да аталмыш аспекті қаланың әлеуметтік-
экономикалық жүйе ретіндегі функционалды мәнін күшейтеді. Егер агломерация
жағдайында бір қаланың қалақұру және қалаға қызмет көрсету кешенінің
жетіспейтін құрамдас бөлігі басқаның есебінен жүзеге асырылатын болса,
қарастырылып отырған өндірістік және қоныстық жағдай кезінде қаланың және
оның аймағындағы тұрғындарға кешенді қызмет көрсету нарығын құру үшін әр
қала “ішкі” жағдайлар мен факторлардың көпшілігін қамтуы тиіс [43].
Қазақстан өзінің қала аралық арақашықтықтың алшақтығымен ерекшеленсе де,
оның аумағында өндірістік игеру базасында бірнеше агломерациялар
қалыптасты. Оларға мыналар жатады: Орталық аймақта – Қарағанды (Қарағанды –
Теміртау, Абай, Шахтинск, Сарань); Солтүстікте – Павлодарлық (Павлодар –
Екібастұз, Ермак); Қостанайлық (Қостанай – Рудный, Жетіқара, Лисаковск);
Шығыста - Өскемендік (Өскемен – Лениногорск, Зырьяновск, Серебрянск),
Оңтүстік аймақта – Жамбылдық (Тараз – Қаратау, Жаңатас), Оңтүстік-
Қазақстандық (Шымкент – Кентау, Түркістан, Сарыағаш), Алматылық (Алматы –
Қапшағай, Талғар, Арал, Қаскелен). Басқаларға қарағанда соңғы екеуі
өндірістік және агроөндірістік өнім шығару салаларының қорында қалыптасты.
Бұл агломерациялардың басым бөлігі оларда өндіріске қызмет көрсету,
әлеуметтік инфрақұрылым объектілерінің біркелкі орналаспағандығынан
өздерінің негізгі функцияларын атқармайды, ал бұл бүкіл агломерацияланған
тұрғындардың өмір сүруін қамтамасыз етуіне ықпалын тигізіп отыр.
Республикаға тән қалаларды орналастырудың нүктелік пішіні қалалардың
көбінің әсіресе ауылды жерде орналасқан кіші қалалардың, бөлек жағдайларда
бір-бірінен агломерацияларының алшақтығымен кеңістікте шашырауымен
сипатталады. Тығыздықтың төмен жағдайында аталмыш фактор аймақтық
территориялар бойынша тұрғындардың өмір деңгейінің айырмашылықтарын жою
проблемасын тереңдете түседі. Бұл тиімді, әрі үзбей қызмет ететін көлік,
байланыс коммуникациялары жүйесін салу қажеттігін туғызады және де оларды
қызмет көрсету саласының басты сферасына айналдыру қажет.
Осылайша қоғам өміріндегі қаланың функционалды рөлі келесі аспектілермен
берілуі мүмкін:
– кең ұғымда қала әлеуметтік-экономикалық қосалқы жүйе ретінде
қарастырылады, онда дамыған өндірістік және әлеуметтік қарым-қатынас
пішіндері көрініс тапқан, ал бұл адамның жан-жақты дамуы үшін тиімді
жағдай жасап, көп мүмкіндік береді;
– тығыз ұғымда қала “дербес организм” ретінде қарастырылады, бұндай
жағдайда ол қала тұрғындарының өзіндік қажеттілігі мен қызығушылығы
көрініс табатын өзін жекеменшік қарым-қатынас объектісі ретінде
толымды жүзеге асырады;
– қаланың және қалалық өмір салтының қазіргі кездегі дамуы бірқалыпты
емес пішінде және индустриаландыру мен агроөндірістік интеграцияның
ықпалына қарай қалалардың түрлі дәрежесін айырып бөлуді талап ететін
кенттену үдерісінің күшеюімен тығыз байланысты.
Қала зерттеу әдебиеттерінде “кіші” және “үлкен емес” қала ұғымының
сандық критериін анықтау мәселелері соңына дейін зерттелмеген. 60-шы
жылдарға қатысты Ф. М. Листенгурт, И. М. Смоляр және В. Г. Давидовичтер
жұмыстарында “кіші” ұғымына тұрғындар саны 20 мыңнан аспайтын қалалар
жатады деп берілген. Кейінірек Б. С. Хорев тұрғындар саны 20 мыңға дейінгі
қалалардың дамуының өзіндік ерекшеліктерін мойындай отыр бұл шеңберді 50
мың адамға дейін кеңейткен [3]. Бұл көз-қарас кезінде КСРО Мемлекеттік
құрылым белгілеген қалаларды тұрғындар саны бойынша жалпыға ортақ
сыныптаумен сәйкес келді. Белгіленген жоғарғы шекарадан едәуір тыс шығатын
көрсеткіштер берілген зерттеулер жиі кездеседі. Біздің ойымызша
белгіленген дефинициялар шартты сипаттамаға ие болуы керек, өйткені кіші
қалалар мәселелерінің өзектігі олардың әр қайсысындағы тұрғын сандарының
белгіленуімен анықталмайды. Оған қоса бұл проблемалалардың өздері еңбекті
жұмсау саласына деген кенттену қажеттілігінің өсуімен, оның мазмұны мен
шарттары, мәдени-тұрмыстық қызмет көрсетудің сапалы деңгейіне сәйкес
түрлендірілген.
ТМД бойынша қала дәрежесіне ие болатын қоныстардың тұрғындар санының
төменгі шекарасын анықтау тәсілдері әлі әзірленген жоқ, ал бұл аталмыш
деңгейдегі қалалардың халық шаруашылық және аймақтық даму заңдылықтары
арасындағы байланысты табуды қиындатады. Осылайша, Ресейдегі қалалардың ең
аз дегендегі тұрғын саны 12 мың адам, Украина, Өзбекстан, Молдова,
Қырғызстан және Тәжікстанда – 10 мың адам, Қазақстан, Латвия, Армения,
Түркіменстан, Эстонияда – 8 мың адам, Беларуссияда – 6 мың адам, Грузия,
Әзірбайжанда – 5 мың адама болуы тиіс, Литвадағы бұндай сандық шекара
белгіленбеген. Дербес мемлекеттердің басым бөлігінде тұрғын саны заңды
тұрғыда белгіленген талаптан төмен қалалар баршылық. Мысалға Қазақстанда
бұл Форт-Шевченко (Атырау облысы), Темір (Ақтөбе облысы). Алайда,
Қазақстанның жетекші мамандары қоныстанудың шаруашылық құрылымы бір
тұрғыдағы емес және адам аралық қатынастың интенсивті пішіні бар қала болып
құрылуы үшін адам потенциалы жиналуы тиіс, оның бастапқы саны 20-25 мың
адам болуы тиімді [23,51].
Бұдан басқа адамдардың индустриалды еңбек түріне жұмылдырылуының пайызын
белгілеуге тым қатал қарау міндет емес. Бұл жерде кіші қалалардың жүзеге
асуының экономикалық және аймақтық шарттарын ескеру қажет. Мысалға аталмыш
көрсеткішті өндірістік, көлікті-өндірістік, “аграрлы” кіші қалалар үшін
белгілі бір көрсеткішке айналдыру қажет емес. Индустриалды еңбекпен
шұғылданатын тұрғындардың үлес салмағы көлікті немесе агроөндірістік маңызы
бар қалаларға қарағанда түгелдей индустриалды кіші қалаларда жоғары
болатыны заңды.
Кіші қалалардағы тұрғындардың тіршілік әрекетін және өндірісті
қалыптастыру үдерісі қоғамдық еңбек бөлу жүйесіндегі белгілі бір аймақ
(ауылды аудан, облыс, республика) ретіндегі де, жалпы халықшаруашылық кешен
ретіндегі де олардың атқаратын функцияларымен шартталады. Бұл функциялар
өндірістің қалақұру салалары немесе қалақұру базасын құратын экономикалық
мамандандыру пішінінде беріледі. Қалақұру базасы, әдетте бірнеше (кейде бір
өндірістен) іріленген өндірістен тұрады, олар өздеріне құзырлы аймақта
өндірістің шешуші құралдарын жиып, еңбек етуге қабілетті тұрғындардың
негізгі контингентін тартады. Мамандану мазмұны бойынша қалақұру
базасының қаланың дербес жүйе ретінде кешенді дамуының мүдделерін жүзеге
асыратын қормен қамтамасыз етілуі белгіленеді.
Жергілікті өндірістің ұсақ өнеркәсіптерінен тұратын қала құру саласы да
бар, оның экономикалық және еңбекқоры әлуеті қала құру саласына қарағанда
аз, сондықтан қалалық аумақтың әлеуметтік дамуына айтарлықтай ықпал
етпейді. Осылайша, қарастырылып отырған қалалар деңгейі бұл қалалардың
қоғамдық еңбекті бөлу жүйесіндегі функционалды мамандандырылуында көрініс
табатын өндірістік қарым-қатынастың ерекше пішіні болып табылады. Аздаған
маманданған өндірістер кіші қала шеңберінде тұрғындардың еңбек
қызметтерінің негізгі түрлеріне өзіндік монополияны иемденеді, сөйтіп олар
өзінің әлеуметтік құрылымының шектеулі екенін айқындайды. Осы
өндірістердің әлеуметтік даму қорларының есебінен әлеуметтік-
инфрақұрылымдық қосалқы жүйенің құрылуы мүмкін болады. Сондықтан кіші
қалалардағы тіршілік әрекеті ірі қалалардағыларынан қалақұру базасының
атқарылымына тәуелді екені белгілі болады [22].
Бірақ басқа жағынан кіші қала ірі қаладан тиімділіктерінің көптігімен
ерекшеленеді. Оларға мысалы мыналар жатады: қоршаған ортаның ластануының
аздығы, түңіліс жағдайына ұшырауды қысқартатын өмір сүрудің бәсең екпіні;
жалпы пайдаланатын объектілер жаяу жүру арақашықтығында орналасқан;
белсенді рекреациялық қызмет үшін қолайлы жағдай. Қалалық тұрғындардың өмір
салтының мазмұны ауылдық өмір салты элементтерімен органикалық толып,
байиды және керісінше кіші қаланың ауылға өндірістік және әлеуметтік қызмет
көрсетудің арқасында ауылды тұрғындардың қалалық өмір салтқа жақын болуына,
олардың қызметтерінің түрлі және мазмұнды болуына алып келеді.
Кіші қаланың құрылуы мен дамуы өзі құрамды бөлігімен кіретін аймақтың
базалық салаларының шешуші ықпалымен жүргізіледі. Аймақтық әлеуметтік-
экономикалық жағдайлар мен факторлар оның функционалды бағытын белгілеп,
тұрғындар құрамының әлеуметтік-кәсіби құрылуына, соңғысының еңбек
қызметтеріне үлестіруге айтарлықтай ықпал етеді.
Әр аймақ өзінің табиғи-географиялық ортасымен, қалыптасқан ұлттық
дәстүрлер мен жергілікті тұрғындардың мінездемесімен, түрлі тұрпаттағы
қоныстармен байланысу сипаттамасымен және т. б. ерекшеленеді, ал бұл кіші
қалалардағы тіршілік әрекетінің кенттену дәрежесін және мазмұнының
өзгешелігін детерминациялайды. Үлкен емес қалалардың басым бөлігі
әкімшілдік аудандардың орталықтары функциясын атқаратынына, ал тұрғын саны
100 мыңнан асатын қалалардың 85% республиканың облыстық орталықтары екеніне
ерекше назар аударайық. Орташалардың ішінде әкімшілік функцияларға қатысты
емес функцияларды атқаратын қалалар басым. Онымен бірге аталмыш тұрпаттың
бірқатар дамыған қоныстанулар маңызды ұйымдастыру рөлді атқаратынын атап
өту керек (тұрғын саны 54 мың адамға тең Зыряновск, Лениногорск – 69,5,
Сәтбаев – 61,4, Сарань – 62,6 мың адам және т. б.) [44].
Осылайша Қазақстанның кіші қалалары оның аумағының өндірістік және агро-
индустриалдық игеру базасында құрылған. Сондықтан кіші қалалардың басым
бөлігі индустриалды қоныстануларға жатса, айтарлығы индустриалды-аграрлық
мәнге ие.
1.3 Қазақстаннның кіші және орта қалаларының дамуының әлеуметтік-
экономикалық саясаты
Кіші және орта қалалар Қазақстанның экономикалық, әлеуметтiк және саяси
өмiрiнде маңызды орын алады. Олардың кейбiр бөлiгi қазақ мемлекетiнiң
тарихи тамыры, ұлттық мәдениетiнiң қалыптасуы мен халықтың дәстүрлерiмен
негiзделедi, сондай-ақ, кіші және орта қалалар Қазақстанның үлкен аумағын
бiрiктiретiн негiзгi бекiнiс орталықтары ретiнде қарастырылады және оның
бiрлiгi мен тұтастығын қамтамасыз етедi.
Бiрақта, олардың дамуы ұзақ мерзiмдi қиындықтарға тiрелдi, әсiресе бұл
қалалардың әлеуметтiк демографиялық және экономикалық жағдайына елеулі керi
ықпалын тигiзген реформалар құру кезеңi болды.
Елдiң кіші және орта қалаларының проблемаларын шешуге бағытталған
мемлекеттiк деңгейдегi қаулылылар мен бағдарламалар қабылданды, бiрақ
олардың iс жүзiнде көпшiлiгi iске аспады, бiрiншiден, олардың ауқымды
мiнезделуi мен бiр мезгiлде барлық мәселенi шешуге бағытталуы, екiншiден,
нақты қаржыландырудың болмауынан. 1996 жылы Қазақстан Республикасында кіші
қалалардың дамуының мемлекеттiк бағдарламасы қабылданған, бiрақта айтылған
себептерге байланысты iс жүзiнде орындалмауда. 2001 жылдың қарашасында
үкiмет Тарихи қалалардың архитектурасын дамыту мен сақтау (2002-2010 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz