Несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз ету әдістері мен нысандары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. НЕСИЕ ҚАЙТАРЫМДЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
НЫСАНДАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының түсінігі ... .6
1.2 Кепіл және кепіл механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Нарық жағдайындағы кепілдік пен кепіл болушылық ... ... ... ... ... ... .18
1.4 Несие қайтарымдылығын қамтамасыз етудің басқа да нысандары ... 24
2. ”БАНКЦЕНТРКРЕДИТ” АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ НЫСАНДАРЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.1 Банк қызметіне жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.2 Банктің кепіл саясаты мен кепіл мүлігін бағалау әдістерінің
тәжірибесіне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.3 Тендерлік кепілдікті ұсыну тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
3. НЕСИЕ ҚАЙТАРЫМДЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ НЫСАНДАРЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ...59
3.1 Несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының
мәселелері мен оларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
3.2 Несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының даму
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
ҚОСЫМША
1. НЕСИЕ ҚАЙТАРЫМДЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
НЫСАНДАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының түсінігі ... .6
1.2 Кепіл және кепіл механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Нарық жағдайындағы кепілдік пен кепіл болушылық ... ... ... ... ... ... .18
1.4 Несие қайтарымдылығын қамтамасыз етудің басқа да нысандары ... 24
2. ”БАНКЦЕНТРКРЕДИТ” АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ НЫСАНДАРЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.1 Банк қызметіне жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.2 Банктің кепіл саясаты мен кепіл мүлігін бағалау әдістерінің
тәжірибесіне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.3 Тендерлік кепілдікті ұсыну тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
3. НЕСИЕ ҚАЙТАРЫМДЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ НЫСАНДАРЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ...59
3.1 Несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының
мәселелері мен оларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
3.2 Несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының даму
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
ҚОСЫМША
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев 2006 жылғы 1 наурыз айындағы Қазақстан халқына арналған «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында: Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» атты Жолдауында: «Қазақстан экономикасын тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы ретінде одан әрі жаңарту мен әртараптандыру болып табылады. Қазақстан экономикасын алдағы уақытта одан әрі жаңарту мен әртараптандыру мақсатында нақтылы тұрғыда: ақша-несие саясаты және қаржы секторын дамыту бағытына көңіл бөлу керек», - дегендей, Қазақстанның әлемдік бәсекеге барынша қабілетті әрі серпінді дамып келе жатқан мемлекеттерінің қатарына қарай қадам басуы жолындағы негізгі басымдықтарды ұсыну керек. /1/.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев 2007 жылғы 28 ақпан айындағы Президенттің Қазақстан халқына арналған «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Жолдауында: «Ырықтандыру жағдайында қаржы жүйесінің орнықтылығы мен бәсеке қабілеттілігінің жаңа деңгейі бағытының орындалуы үшін банктердің өңірлік әрі халықаралық жобалардағы бәсекелестік тартысқа және қуатты банктердің капиталын ұлттық ауқымдағы, энергетикалық, инфрақұрылымдық және серпінді жобаларды іске асыру үшін тарту туралы маңызды мәселені шешу керек», - аталып өтілгендей, банк жүйесі тарапынан экономикасы зор секторына нарықтық жағынан орнықты қолдау көрсету үшін жағдай жасалуын және банктердің өңірлік экономикалық жобаларға, соның ішінде мемлекеттік жеке меншік әріптестік шеңберінде қатысуын күшейту керек, яғни ол үшін сол мәселелерге бетбұрыс жасау. /2./.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің «2006-2008 жылдарға арналған Үкімет Бағдарламасында»: «Ақша – несие саясатының міндеті қаржы нарығының тұрақтылығын қамтамасыз ету, мемлекет басшысының алға қойған мақсаттарын орындау – Үкіметтің басты міндеті», - деп аталып өтілгендей, ел экономикасындағы өрлеудің тұрлаулы әрі серпінді сипатын ұстап тұру үшін мемлекет қазынагерлік, ақша-несие саясатының, өндірістің негізгі факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланып, жоғары сапалы өнім мен қызметке деген сұранысты көтермелеп отыруға міндетті. Қаржы нарығының тұрақтылығын қамтамасыз ету саласындағы шаралар мынадай бағытта жүзеге асырылатын болады: қаржы секторындағы, әсіресе, банк секторындағы одан әрі ырықтандыру және бәсекелестікті арттыру болып табылады. /3/.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев 2007 жылғы 28 ақпан айындағы Президенттің Қазақстан халқына арналған «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Жолдауында: «Ырықтандыру жағдайында қаржы жүйесінің орнықтылығы мен бәсеке қабілеттілігінің жаңа деңгейі бағытының орындалуы үшін банктердің өңірлік әрі халықаралық жобалардағы бәсекелестік тартысқа және қуатты банктердің капиталын ұлттық ауқымдағы, энергетикалық, инфрақұрылымдық және серпінді жобаларды іске асыру үшін тарту туралы маңызды мәселені шешу керек», - аталып өтілгендей, банк жүйесі тарапынан экономикасы зор секторына нарықтық жағынан орнықты қолдау көрсету үшін жағдай жасалуын және банктердің өңірлік экономикалық жобаларға, соның ішінде мемлекеттік жеке меншік әріптестік шеңберінде қатысуын күшейту керек, яғни ол үшін сол мәселелерге бетбұрыс жасау. /2./.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің «2006-2008 жылдарға арналған Үкімет Бағдарламасында»: «Ақша – несие саясатының міндеті қаржы нарығының тұрақтылығын қамтамасыз ету, мемлекет басшысының алға қойған мақсаттарын орындау – Үкіметтің басты міндеті», - деп аталып өтілгендей, ел экономикасындағы өрлеудің тұрлаулы әрі серпінді сипатын ұстап тұру үшін мемлекет қазынагерлік, ақша-несие саясатының, өндірістің негізгі факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланып, жоғары сапалы өнім мен қызметке деген сұранысты көтермелеп отыруға міндетті. Қаржы нарығының тұрақтылығын қамтамасыз ету саласындағы шаралар мынадай бағытта жүзеге асырылатын болады: қаржы секторындағы, әсіресе, банк секторындағы одан әрі ырықтандыру және бәсекелестікті арттыру болып табылады. /3/.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына ЖОЛДАУЫ, «Қазақстан өз дамуындағы жаң сма серпіліс жасау қарсаңында», Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. - Астана: 2006 жылғы 1наурыз.
2. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына ЖОЛДАУЫ, «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» - Астана: 2007 жылғы 1 наурыз
3. Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2006-2008 жылдарға арналған бағдарламасы. - Астана: 2006 жылғы 1 сәуір
4. Лаврушин О.И. Банковское дело. - Москва: «Финансы и статистика», 2005.-655 бет.
5. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктердің операциялары. – Алматы: ИздатМаркет, 2004.- 272 бет.
6. Саниев М.С. Ақша. Несие. Банктер. Оқу құралы – Алматы: Алматы экономика және статистика институты, 2001. – 165 бет.
7. Ольшанный А.И. Банковское кредитование. – М.: Русская деловая литература, 1998.
8. Костерин Т.М. Банковское дело. – М.:2003. – 325 с.
9. Сейткасимов Г.С. Банковское дело. – Алматы: Қаржы-қаражат, 1998. - 576 бет.
10. Иванов В.В., Соколов Б.И, Деньги. Кредит. Банки. - М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2006. – 624с.
11. Коробова Г.Г. Банковское дело. – Москва: ЭКОНОМИСТЪ, 2005.-750 бет.
12. Тавасиев А.М., Быков В.П., Москвин В.А. Банковское дело. Базовые операции для клиентов.- Москва: 2005.- 304б.
13. Адамбекова А.А., Корнилова Л.П., - Алматы: ТОО «Колизей», 2005.- 468 бет.
14. 1995 жылы 31 тамыз күнінің «Қазақстан Республикасының банктер және банк қызметтері туралы» заңы. – Алматы: «Данекер», 2001.- 73 бет.
15. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (жалпы бөлім): ресми мәтін. - Алматы: «Данекер», 2000.-278 бет.
16. Глушкова Н.Б. Банковское дело. – М.: Академический Проспект, Альма-Матер, 2005. – 432 бет.
17. Колесникова , Кроливецкая Л.П. Банковское дело. – М.: Финансы и статистика, 2000.-
18. Свиридов О.Ю. Банковское дело: 100 экзаменационных ответов. – Москва: ИКЦ «МарТ»; Ростов н/д, 2005.-256 с.
19. Белоглазова Г.Н., Кроливецкая Л.П. Банковское дело. – СПб.: Питер.-2002.- 384 бет.
20. Печникова А.В., Маркова О.М., Стародубцева Е.Б. Банковские операции. – М.: ФОРУМ: ИНФРА-М, 2005.-368С.
21. Белоглазова Г.Н., Кроливецкая Л.П. Банковское дело. – СПб.: Питер.-2005.- 592 бет.
22. Тавасиев А.М. Банковское дело: Дополнительные операции для клиентов. – Москва: «Финансы и статистика». – 2005. – 416 бет.
23. Азрилян А.Н. Большой экономический словарь. – М.: Институт новой экономики. – 2002. – 1280 бет.
24. Давлетова М.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстане.-Алматы: Экономика, 2001. – 186 бет.
25. Банки Казахстана. № 4. – 2006. – 60 бет.
26. «БанкЦентрКредит» АҚ-ның Кепіл саясаты. - Алматы.-2004.-10 бет.
27. «БанкЦентрКредит» АҚ-ныың кепіл мүлігіне баға беруді жүргізу тәртібі. - Алматы. – 2000. - № 105. – 10 бет.
28. «Кепіл мүлігін бағалауы туралы есеп». - Қостанай. – 2005. -10 бет.
29. АҚ «БанкЦентрКредит»-тің тендерлік кепілдікті ұсыну тәртібі. – Алматы.-2005.- 11 бет.
30. ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы № 6 (46), 2004. – 90 бет.
31. ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы № 5 (45), 2004. – 90 бет.
32. Предприниматель и право. № 10 (272), 2005. –
33. Банки Казахстана. № 10. – 2005. – 60 бет
34. Банки Казахстана. № 2. – 2003. – 60 бет
35. Мир финансов № 1. – 2006. -
36. 2005-2007 жылдарға «Қазақстан Республикасының ипотекалық несиелерге кепілдік беру қоры» акционерлік қоғамы дамуының стратегиясы. – Алматы: 2004. – 17 бет.
37. http://centrasia.org/news/kz
38. Банки Казахстана. № 10. – 2004. – 60 бет.
2. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына ЖОЛДАУЫ, «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» - Астана: 2007 жылғы 1 наурыз
3. Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2006-2008 жылдарға арналған бағдарламасы. - Астана: 2006 жылғы 1 сәуір
4. Лаврушин О.И. Банковское дело. - Москва: «Финансы и статистика», 2005.-655 бет.
5. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктердің операциялары. – Алматы: ИздатМаркет, 2004.- 272 бет.
6. Саниев М.С. Ақша. Несие. Банктер. Оқу құралы – Алматы: Алматы экономика және статистика институты, 2001. – 165 бет.
7. Ольшанный А.И. Банковское кредитование. – М.: Русская деловая литература, 1998.
8. Костерин Т.М. Банковское дело. – М.:2003. – 325 с.
9. Сейткасимов Г.С. Банковское дело. – Алматы: Қаржы-қаражат, 1998. - 576 бет.
10. Иванов В.В., Соколов Б.И, Деньги. Кредит. Банки. - М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2006. – 624с.
11. Коробова Г.Г. Банковское дело. – Москва: ЭКОНОМИСТЪ, 2005.-750 бет.
12. Тавасиев А.М., Быков В.П., Москвин В.А. Банковское дело. Базовые операции для клиентов.- Москва: 2005.- 304б.
13. Адамбекова А.А., Корнилова Л.П., - Алматы: ТОО «Колизей», 2005.- 468 бет.
14. 1995 жылы 31 тамыз күнінің «Қазақстан Республикасының банктер және банк қызметтері туралы» заңы. – Алматы: «Данекер», 2001.- 73 бет.
15. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (жалпы бөлім): ресми мәтін. - Алматы: «Данекер», 2000.-278 бет.
16. Глушкова Н.Б. Банковское дело. – М.: Академический Проспект, Альма-Матер, 2005. – 432 бет.
17. Колесникова , Кроливецкая Л.П. Банковское дело. – М.: Финансы и статистика, 2000.-
18. Свиридов О.Ю. Банковское дело: 100 экзаменационных ответов. – Москва: ИКЦ «МарТ»; Ростов н/д, 2005.-256 с.
19. Белоглазова Г.Н., Кроливецкая Л.П. Банковское дело. – СПб.: Питер.-2002.- 384 бет.
20. Печникова А.В., Маркова О.М., Стародубцева Е.Б. Банковские операции. – М.: ФОРУМ: ИНФРА-М, 2005.-368С.
21. Белоглазова Г.Н., Кроливецкая Л.П. Банковское дело. – СПб.: Питер.-2005.- 592 бет.
22. Тавасиев А.М. Банковское дело: Дополнительные операции для клиентов. – Москва: «Финансы и статистика». – 2005. – 416 бет.
23. Азрилян А.Н. Большой экономический словарь. – М.: Институт новой экономики. – 2002. – 1280 бет.
24. Давлетова М.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстане.-Алматы: Экономика, 2001. – 186 бет.
25. Банки Казахстана. № 4. – 2006. – 60 бет.
26. «БанкЦентрКредит» АҚ-ның Кепіл саясаты. - Алматы.-2004.-10 бет.
27. «БанкЦентрКредит» АҚ-ныың кепіл мүлігіне баға беруді жүргізу тәртібі. - Алматы. – 2000. - № 105. – 10 бет.
28. «Кепіл мүлігін бағалауы туралы есеп». - Қостанай. – 2005. -10 бет.
29. АҚ «БанкЦентрКредит»-тің тендерлік кепілдікті ұсыну тәртібі. – Алматы.-2005.- 11 бет.
30. ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы № 6 (46), 2004. – 90 бет.
31. ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы № 5 (45), 2004. – 90 бет.
32. Предприниматель и право. № 10 (272), 2005. –
33. Банки Казахстана. № 10. – 2005. – 60 бет
34. Банки Казахстана. № 2. – 2003. – 60 бет
35. Мир финансов № 1. – 2006. -
36. 2005-2007 жылдарға «Қазақстан Республикасының ипотекалық несиелерге кепілдік беру қоры» акционерлік қоғамы дамуының стратегиясы. – Алматы: 2004. – 17 бет.
37. http://centrasia.org/news/kz
38. Банки Казахстана. № 10. – 2004. – 60 бет.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ және ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Л.Н. ГУМИЛЕВ атындағы ЕУРАЗИЯ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТ
ШАЙГУЗОВА СЫМБАТ ҚАЖЫҒАЛИҚЫЗЫ
Несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз ету әдістері мен нысандары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандық: 522530 – Қаржы
Астана – 2007
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ және ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Л.Н. ГУМИЛЕВ атындағы ЕУРАЗИЯ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТ
Қаржы кафедрасының меңгерушісі
э.ғ.д.., профессор С.Е. Керімқұловпен
қорғауға жіберілді __________
_____________________2007 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз ету әдістері мен
нысандары
Мамандығы: 522530 – Қаржы
4 курстың студенті
С.К Шайгузова
Ғылыми жетекші
Р.А Байжолова
э.ғ.к.,доцент
Астана – 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. НЕСИЕ ҚАЙТАРЫМДЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
НЫСАНДАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының түсінігі ... .6
1.2 Кепіл және кепіл
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.10
1.3 Нарық жағдайындағы кепілдік пен кепіл
болушылық ... ... ... ... ... ... .1 8
1.4 Несие қайтарымдылығын қамтамасыз етудің басқа да нысандары ... 24
2. ”БАНКЦЕНТРКРЕДИТ” АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ НЫСАНДАРЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...32
2.1 Банк қызметіне жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.2 Банктің кепіл саясаты мен кепіл мүлігін бағалау әдістерінің
тәжірибесіне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..36
2.3 Тендерлік кепілдікті ұсыну
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
3. НЕСИЕ ҚАЙТАРЫМДЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ НЫСАНДАРЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН
ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ...59
3.1 Несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының
мәселелері мен оларды шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
3.2 Несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының даму
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..78
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев 2006 жылғы 1
наурыз айындағы Қазақстан халқына арналған Қазақстан өз дамуындағы жаңа
серпіліс жасау қарсаңында: Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті
50 елдің қатарына кіру стратегиясы атты Жолдауында: Қазақстан
экономикасын тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы ретінде одан әрі
жаңарту мен әртараптандыру болып табылады. Қазақстан экономикасын алдағы
уақытта одан әрі жаңарту мен әртараптандыру мақсатында нақтылы тұрғыда:
ақша-несие саясаты және қаржы секторын дамыту бағытына көңіл бөлу керек, -
дегендей, Қазақстанның әлемдік бәсекеге барынша қабілетті әрі серпінді
дамып келе жатқан мемлекеттерінің қатарына қарай қадам басуы жолындағы
негізгі басымдықтарды ұсыну керек. 1.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев 2007 жылғы 28
ақпан айындағы Президенттің Қазақстан халқына арналған Жаңа әлемдегі
жаңа Қазақстан атты Жолдауында: Ырықтандыру жағдайында қаржы жүйесінің
орнықтылығы мен бәсеке қабілеттілігінің жаңа деңгейі бағытының орындалуы
үшін банктердің өңірлік әрі халықаралық жобалардағы бәсекелестік тартысқа
және қуатты банктердің капиталын ұлттық ауқымдағы, энергетикалық,
инфрақұрылымдық және серпінді жобаларды іске асыру үшін тарту туралы
маңызды мәселені шешу керек, - аталып өтілгендей, банк жүйесі
тарапынан экономикасы зор секторына нарықтық жағынан орнықты қолдау
көрсету үшін жағдай жасалуын және банктердің өңірлік экономикалық
жобаларға, соның ішінде мемлекеттік жеке меншік әріптестік шеңберінде
қатысуын күшейту керек, яғни ол үшін сол мәселелерге бетбұрыс жасау. 2..
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006-2008 жылдарға арналған Үкімет
Бағдарламасында: Ақша – несие саясатының міндеті қаржы нарығының
тұрақтылығын қамтамасыз ету, мемлекет басшысының алға қойған мақсаттарын
орындау – Үкіметтің басты міндеті, - деп аталып өтілгендей, ел
экономикасындағы өрлеудің тұрлаулы әрі серпінді сипатын ұстап тұру үшін
мемлекет қазынагерлік, ақша-несие саясатының, өндірістің негізгі
факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланып,
жоғары сапалы өнім мен қызметке деген сұранысты көтермелеп отыруға
міндетті. Қаржы нарығының тұрақтылығын қамтамасыз ету саласындағы шаралар
мынадай бағытта жүзеге асырылатын болады: қаржы секторындағы, әсіресе, банк
секторындағы одан әрі ырықтандыру және бәсекелестікті арттыру болып
табылады. 3.
Екінші деңгейлі банктердің қаржы нарығындағы алатын орны ерекше болып
келеді. Коммерциялық банктер нарықтық экономика жағдайында клиенттермен
несиелік қарым-қатынастарды құрастырғанда, көптеген қиын міндеттерді
шешеді. Олардың барлығы да үлкен несиелендіру үрдісінде көрініс табады.
Несиелендіру – бұл банктердің маңызды операциялардың бірі болып табылады.
Ол субъектілердің несиелендіру үрдісіне көз қарастарын, несие берушілер мен
қарыз алушылардың қарым-қатынастарын, қарыз алушылармен несиелерді
пайдалануын, несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарын, борыштың
пайда болуы сияқты мәселелерді қамтиды. Қазақстан Республикасында
жүргізілетін экономикалық реформалардың тиімділігі банктік несиелендіруге
жатқызылатын, басқарудың және реттеудің қаржы құралдарының толық және
тиімді қолданудың мүмкіндігімен байланысты болады. Ұлттық табыс пен
қоғамдық өнімді және өндіріс процесінде туындайтын несиелік қатынастардың
мәні, банктік несиенің өндіріске және елдің экономикалық келешектің
үздіксіз дамудың ынталандыруына белсеңді әрекет етуін дәлелдейді.
Сонымен бірге, банктердің республиканың инвестициондық процесіне қатысуына,
қазіргі уақытта экономикадағы несие қайтарымдылығына қатысты мәселелердің
сақталуына байланысты жол бермейді. Макроэкономикалық деңгейде саяси және
әлеуметтік-экономикалық факторлардың әсері салдарынан, несиелік
қатынастардың дағдарыс себептеріне несиелендіру тәртібінің
жетілдірілмегендігін, елдің қаржы саласына жағымсыз әсер туғызған,
банктердің негізсіз несиелердің ұсынғанын жатқызуға болады. Елдің тұрақты
дамуы үшін және өндірістік секторларды банктік несиелендіруді кеңейту
мақсатында мезгілінде несиелердің қайтарымдылығын қамтамасыз ету
мәселелерін шешу өте маңызды және өзекті болып табылады.
Қазіргі уақытта қазақстандық экономика дамуының жағымды
тенденциялардың пайда болуына байланысты коммерциялық банктер несиелік
қарекеттерінің саласын кеңейтуге тырысады, яғни, өндірістік секторлардың
қаржылық қажеттіліктерін несиелендіруге және ұзақ мерзімді несиелік
қатынастардың дамуына мүмкіндік пайда болды. Үстіміздегі жылдың алғашқы
тоқсанының қорытындыларына назар салсақ, облыстағы банк ұйымдарының заңды
және жеке тұлғаларға несие беру қарқыны өсіп келеді. Өткен жылдың соңғы
төртінші тоқсанымен салыстырғанда биылғы жылдың алғашқы несие көлемі 22,1
млрд. теңгеге жеткен. Қарыз алушыларға несиені бере отырып, банктер өздерін
қауіпқе төдіреді. Осыған орай банктік несиелендіру зерттеу процесіне одан
әрі көңіл бөлуге және оның мәнін қайта қарастыруға, несиелік қатынастар
субъектілерінің өздерінің міндеттемелерін орындаудағы жауапкершіліктерін
және рөлдерін күшейту механизмді іздестіру қажеттілігі туындайды. Осыдан
дипломдық жұмыстың өзектілігін байқауғаболады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – Қазақстан
Республикасындағы екінші деңгейлі банктері.
Ал зерттеу пәні несие қайтарымдылығын қамтамасыз
етуіндегі банктердің қарыз алушылармен несиелік қатынастары болып табылады.
Берілген дипломдық жұмыстың мақсаты – несие қайтарымдылығын
қамтамасыз ету нысандарымен және әдістерімен танысу. Алға қойылған мақсатқа
жету үшін келесі міндеттер белгіленген:
-
несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының теориялық негіздерін
білу;
- БанкЦентрКредит АҚ-ның қамтамасыз ету нысандарына талдау жасау;
- несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының мәселелерімен және
даму перспективаларымен танысу.
Дипломдық жұмыстың теориялық және методологиялық негізі болып, банктік
несиелендіру және теориясы саласында қазақстандық, Сейітқасымов Ғ.С., Мақыш
С.Б., Саниев М.С., Давлетова М.Т. және ресейлік Коробова Г.Г., Колесников
В.И., Ольшанный А.И., Лаврушин О.И. ғалымдардың еңбектері, Қазақстан
Республикасының заңнамалық және нормативтік құқықтық актілері, экономикалық
бағдарламалары табылады. Сонымен қатар, қазақстандық газет-басылымдар,
мысалы Банки Казахстана, Мир финансов, ҚазҰУ хабаршысы,
Предприниматель и право т.б.
Несие қайтрымдылығын қамтамасыз ету нысандары мен әдістері атты
тақырыбымызға қатысты Тұрар Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық
Университеттің э.ғ.к., Зиябеков Б., ауыл шаруашылық мәні бар жер кепіліне
қатысты мәселелерін және оларды шешу жолдарын талқылады. Стефановский А.,
құқық магистрі, Казкоммерцбанк АҚ-ның заңгері жер теліміне немесе жер
қойнауын пайдалану құқығының кепіліне несиелендіру проблемалары туралы атап
шықты.
Дипломдық жұмыс 3 тараудан тұрады. Бірінші тарау төрт бөлімшеден,
екінші тарау үш бөлімшеден, ал үшінші тарау екі бөлімшеден құрылған. Оның
ішінде 11 кесте және 9 сурет келтірілген. Қолданылған әдебиеттердің саны –
38 дана.
1. НЕСИЕ ҚАЙТАРЫМДЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
НЫСАНДАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Бірінші тарауда несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының
түсінігі, кепіл және кепіл механизмін жүзеге асырудың негізгі кезеңдері,
кепілдік пен кепіл болушылық және олардың арасындағы айырмашылық, сонымен
қатар, несие қайтарымдылығын қамтамасыз етудің басқа да нысандары
қарастырылған.
1.1 Несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының түсінігі
Несиенің қайтарымдылығы несие қатынастарын басқа экономикалық
қатынастардан ажырататын, тәжірибеде белгілі бір механизмде көрініс
табатын, негіз қалаушы қасиетін ұсынады. Бұл механизм, бір жағынан,
несиенің қайтарымды қозғалысының негізіндегі экономикалық процестерге, ал
екінші жағынан – несиелік мәміледен шығатын, қарыз алушы мен несие беруші
арасындағы құқықтық қатынастарға негізделеді.
Несие қайтарымдылығының экономикалық негізін, қайта өндіріс процесіне
қатысушылардың қор айнылымдары және ауыспалы айналымдары, сонымен қатар
несиенің іске асыру заңдылықтары құрайды. Дегенмен, несие қайтарудың
объективті экономикалық негіздің болуы, осы процестің автоматизмін
білдірмейді. Тек қана несие құнының қозғалысын мақсатты бағытталған басқару
арқылы ғана оның сақталуын, қайтарылатын құндылықтың және қарызға
берілетінін эквиваленттігін қамтамасыз етеді.
Несие мәмілесіне екі субъект – несие беруші және қарыз алушы
қатысатындықтан, несие қайтаруды ұйымдастырудың механизмі олардың
әрқайсысының осы процестегі орнын есепке алып отырады.
Несие беруші, несиені ұсынғанда, өзінің мүддесін қорғауға тырысады да,
несиелік процестің ұйымдастырушысы болады. Объективті экономикалық негізге
сүйене отырып, несие беруші қарызға берілген құнның толық және уақытылы
қайтарылуына алғышарттардың құрылуына мүмкіндік беретін, қарыз қаражаттарды
салу сфераларын, несиенің сандық параметрлерін, оны өтеу әдістерін, несие
мәмілесінің шарттарын таңдайды. Дегенмен, аталған құнның кері қозғалысы
өзінің айналымында қолданатын қарыз алушының несие қабілеттігіне, ақша
нарығының экономикалық конъюнктурасына байланысты болады.
Несие мәмілесі несие алушының тиісті борышты қайтару міндеттеменің
туындауын білдіреді. Экономикада инфляциялық процестердің туындауы берілген
несие сомасының құнсыздануына, ал қарыз алушының қаржы жағдайының әлсіреуі
– несие қайтару мерзімінің бұзылуына әкелуі мүмкін, сондықтан банктердің
халықаралық тәжірибелері несие қайтаруын ұйымдастыру механизмін әзірледі.
Оған кіретіні:
- ақшалай түсім есебінен нақты несиені өтеу тәртібі;
- несиелік келісім-шартта өтеу тәртібін заңды тіркеу;
- несие құнының кері қозғалысының толық және уақытылы қамтамасыз етудің
алуан түрлі нысандарын қолдану.
Несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысаны деп, бар борышты өтеудің
нақты көзі, несие берушінің оны пайдалану құқығын заңды тіркеуі, берілген
көздің тиімділігі мен жеткіліктігіне банктің бақылауды ұйымдастыруын
атаймыз 4, 337-338 б..
80-ші жылдардың аяғына дейін КСРО-да несиенің материалдық жағынан
қамтамасыз етілуі тек қана тауарлы-материалдық құндылықтармен жүзеге
асырылып келді. Бұл әрине сол кездегі экономикамыздағы өндірісті
ұйымдастырудың социалистік принциптеріне сай негізделуімен, банк ісіне және
өнеркәсіптік өндіріске монополияның араласуымен байланысты болды, себебі
қамтамасыз етілген құндылықтардың иесі мемлекет болғандықтан да, несиенің
қамтамасыз етілуін тексеру процесі тек қағаз жүзінде ғана жүргізілді 5,
155 б..
Қазіргі уақытта несие операциялары тәуекел дәрежесі жоғары болатын
банктік операцияларға жатады. Бұл несиелендіру процесінің ерекшелігіне
байланысты болып келеді. Несиелендіру кезінде тәуекел дәрежесіне әсер
ететін көптеген факторларды есепке алу қажет, тәуекелдің мәнін және мүмкін
болатын залалдардың мөлшерін теңдестіру және анықтау өте маңызды болып
келеді.
Қазіргі нарықтық экономика жағдайында банк ешкімге, ешқашанда несие
бермейді, егер оның мезгілінде қайтарылуына сенімі болмаса (несие
қайтарымдылығының қағидасы). Несиенің қамтамасыз етілу қағидасы бұрынғыдан
да қатаң түрде қолданылып жүр. Қазір банктен несие алу үшін бұрынғыдай,
жеткілікті сомада тауарлы-материалды құндылықтардың барлығын және оларды
өндіріс процесінен өткізгеннен кейін, несиені қайтаруға толық мүмкіншілік
туатынын дәлелдейтін мәліметтер беру жеткіліксіз. Банктер қамтамасыз етудің
басқа (нысандарын) тәсілдерін талап етеді 6, 67 б..
Ағылшын-американдық мектеп банкирлерінің пікірінше, егер қарыз алушы өз
міндеттемелері бойынша жауап бермесе, несие берушіні екі немесе үш белбеу
қорғайды.
Бірінші белбеу – бұл қолма-қол ақшалардың ағымы, табыс – қарыз
алушының несиені өтеудің басты көзі.
Екінші белбеу – бұл несие өтелуін қамтамасыз ететін, қарыз алушы
ұсынатын активтері.
Үшінші белбеу несиені қамтамасыз ету негізінде заңды және жеке
тұлғалар ұсынатын кепілдіктермен байланысты болады 7, 99 б..
Банктік несиені қамтамасыз етудің нысандарын А-қосымшадан көруге болады
8, 205 б..
Жоғарыда көрсетілген несиенің қайтаруын қамтамасыз ету нысандары,
міндеттеме бойынша жауап беру мерзімі келгенде, қарыз алушыда қаражаттардың
болмай қалу жағдайында, заңды күші бар және несие берушінің артынан несиені
өтеудің нақты бір көзін бекітетін, арнайы құжаттармен ресімделеді 9, 175
б..
Жалпы алғанда, несие ұсынуына байланысты мүмкін болатын залалдардан
несие берушіні қорғауына қатысты мәселелерді қарастырғанда, істің заңды
жағына көңіл бөлу өте маңызды болып келеді. Несиелік міндеттеменің
орындалуын қамтамасыз ету үшін жақтар жазбаша нысанда қосымша келісімдерді
жасасуы мүмкін. Оларда қарыз алушының немесе үшінші тұлғаның несиелік
мәміле бойынша толық немесе ішінара атқарылмауынан міндеттемелердің
орындалуын міндеттейтін қосымша міндеттемелері тіркелінген. Олардың жалпы
мағынасы – қарыз алушыларды міндеттемелерді орындауға бағындыру болып
табылады 10, 205 б..
Қамтамасыз ету нысандарының әрқайсысының мақсаты, қарыз алушыны өзіндік
қаражаттардың болмауы кезінде басқа қаржы көздерімен (кепілге салынған
мүлікті өткізуден түскен табыс, кепілгерлер мен кепіл болушылардың
қаражаттары, сақтандыру қоғамдары, т.б.) несие міндеттемелері бойынша жауап
беруді талап ету болып табылады 11, 317 б..
Егер де ақшалай түсім есебінен несиені өтеу механизмі және оның несиелік
келісім-шарттарда тіркелуі, несие қайтаруының негізгі алғышарты болса, онда
қайтарудың қамтамасыз ету нысандарын анықтау осы қайтарудың кепілдігін
білдіреді. Осындай кепілдік тәуекел дәрежесі жоғары болған жағдайда қажет
4, 337-339 б..
Несиені өтеу көздерін бастапқы және қайталама деп екіге бөлуге болады.
Бастапқы көзі – бұл қарыз алушының табысы (заңды тұлға үшін - өнімді
өткізуден түскен қолма-қол немесе қолма-қол емес нысанда болатын ақшалай
түсім, ал жеке тұлға үшін – еңбек ақы немесе басқа да табысы) 12, 185 б..
Шет елдегі банкирлер несие мәмілесін жасасу мүмкіндігін қарастырғанда,
өздерінің алтын ережесі деп, алдымен бастапқы көзге бағытталуын санайды
13, 210 б.. Сондықтан несие өтінімін қарастырған жағдайда, клиенттің ақша
ағымдарына, саланың даму перспективаларына және осы клиенттің іскерлігіне,
клиенттің жабдықтаушылармен және сатып алушылармен қарым-қатынастарына
ерекше көңіл бөлінеді. Егер де банкте несие алушының ақшалай түсімдеріне
қатысты күмән туындаса, онда несие мәмілесі орындалмауы да мүмкін.
Несие қайтарымдылығының нақты кепілдігі болып, қаржы жағдайы тұрақты
болатын кәсіпорындардың ақшалай түсімдері табылады. Олардың қатарына
табыстылықтың деңгейі жоғары болатын және өзіндік капиталмен жоғары
қамсыздандырылған кәсіпорындар жатқызылады. Осындай кәсіпорындарда ақша
қаражаттарының жүйелі түрде түсімімен қатар, таза табысты қалыптастырудағы
ақша қаражаттарының өсімі және өзіндік капиталдың толтырылуын байқауға
болады.
Банктің қаржы жағдайы тұрақты, бірінші сыныпты клиенттер болып табылатын
кәсіпорындар үшін келіп түсетін ақшалай түсім есебінен несиелік келісім-
шарттарда несие өтелуін заңды тіркеу тиісті мөлшерде жеткілікті болады. Осы
жағдайда банк пен қарыз алушы арасында белгілі бір қосымша кепілдіктерді
көрсетпей-ақ, несие өтелуінің өз міндеттемелерін орындауды білдіретін
сенімді қарым-қатынастар туындайды.
Көбінесе тәжірибеде келесі жағдай қалыптасады. Ақшалай түсімнің
уақытында келіп түспесе, белгілі бір тәуекел туындайды. Тәуекел факторлары
өндіріс процесімен немесе құндылықтарды өткізумен, сонымен қатар сатып
алушылармен есеп айырысу қалпымен, нарық конъюнктурасының өзгеруімен,
маусымды ауытқулармен, т.б. байланысты болуы мүмкін.
Осы барлық жағдайларда да несие қайтаруының қосымша кепілдігіне ие болу
қажет, ал ол қайталама көздерді іздестіруді талап етеді 4, 338-339 б..
Қайталама көзі деп, кепілге салынған мүлікті өткізуден түскен ақшалай
түсімдерін, мүлік пен құқық кепілін, кепілдік пен кепіл болушылықты,
сақтандыруды, цессияны атаймыз 13, 210 б..
Банктердің несиені өтеудің бастапқы және қайталама көздерін қолданудың
тәртіптері әртүрлі болады. Қарыз алушының табысы есебінен несиені өтеу
несиелік келісім-шартпен, жедел міндеттемемен немесе тиісті қаражаттарды
аудару тапсырмасымен реттелінеді. Осы жағдайда несие төлем мерзімі келген
күні немесе басқа бір анықталған период ішінде өтеледі. Несиені қолма-қол
ақшамен өтегенде, клиент тиісті мерзімде банктің кассасына ақша салады.
Осылайша, осы жағдайда несие келісім-шартының шарттарына сәйкес, клиенттің
банк алдында өзінің төлем міндеттемелерін орындаудың ерікті нысаны көрініс
табады.
Дегенмен, бірінші сыныпты қарыз алушылар және несиелендіру үлкен немесе
кіші тәуекелмен байланысты болады. Барлық жағдайларда да несие қайтаруының
қосымша кепілдіктерін иелену қажеттілігі туындайды, демек несие
қайтарымдылығын қамтамасыз ететін қайталама көздерге бағытталады. Несиені
қайталама көздер есебінен өтеуі банктің, өзіне тиесілі ақша қаражаттарын
өндіріп алудың, мәжбүрлі нысанын қолданатынын білдіреді.
Қайталама көздерін пайдалану механизмі, сонымен қатар құқықтық
қамтамасыз етуді иеленеді, бірақ та ол еңбекті көп қажет ететін және ұзақ
мерзімді процесс болып табылады. Сондықтан да, осы мәселені шешкен кезде,
несиені өтеудің бірінші көзіне – табысқа мұқият талдау жасау өте маңызды
болып келеді. Егер несиені өтеудің негізгі көзі ретінде ұсынылған табыстың
нақты пайдалануына қатысты күмән туындаса, онда несиені беруден бас тарту
қажет, себебі қайталама көздер бастапқы көзін қуаттайды, бірақ оны
ауыстырмайды 12, 185-186 б..
Қазақстан Республикасының Банк және банк қызметтері туралы Заңына
сәйкес, несие қайтарымдылығы айып төлеу, кепiл, кепілдік, кепіл болушылық,
басқа да әдiстер арқылы қамтамасыз етiлуi мүмкiн. Егер де клиенттің несие
қабілеттілігі мен сенімділігі жоғары болатын болса, банк несиені қамтамасыз
етуді ұсынбай-ақ беру туралы шешімді қабылдай алады 14, 33 б.. Айтып
кететін жағдай, қамтамасыз ету – бұл тек қана қосымша кепілдік және банктің
қарыз алушымен несиені өтей алмау тәуекелінен қорғайтын соңғы қорғаныс
сызығы 6, 91 б.
Айып төлеу – бұл борышқор мiндеттемесiн орындамаған немесе орындау
мерзiмiн өткiзiп алған ретте несие берушiге төлеуге мiндеттi, заңдармен
немесе шартпен белгiленген ақша сомасы айып төлеу (айыппұл, өсiм) деп
танылады. Айып төлеу туралы талап бойынша несие берушi оған келтiрiлген
залалдарды дәлелдеуге мiндеттi емес 15, 137 б.. Қазіргі уақытта кепіл,
кепіл болушылық, банктік кепілдік сияқты қамтамасыз етудің тәсілдері ең
сенімді болып саналады 6, 67 б..
Несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының тиімділігі, құқықтық
механизмнің пәрменділігіне, тиісті құжаттардың құқықтық және экономикалық
мазмұнының сауаттылығына, төлем міндеттемелері бар кепілдік берушілердің
іскерлік этика нормаларын сақталуына тәуелді болады.
Қазіргі уақытта несиені уақытылы қайтарылуының кепілдіктер жүйесінің
құру банктер үшін ерекше өзекті мәселеге айналды, бұл әртүрлі меншік
нысанында пайда болған кәсіпорындардың дамуына байланысты болады. Олардың
несие қабілеттіктерін бағалау көптеген жағдайда қиынға түседі, сондықтан да
кәсіпорындармен несие байланыстарын құрудың маңызды шарттарының бірі,
несиелердің қайтарылуын қамтамасыз етудің қосымша нысандарын пайдалану
болып табылады 9, 174 б..
1.2 Кепіл және кепіл механизмі
Мiндеттемеге сәйкес несие берушiнiң (кепiл ұстаушының) борышқор кепiлмен
қамтамасыз етiлген мiндеттеменi орындамаған ретте кепiлге салынған мүлiк
құнынан, осы мүлiк тиесiлi адамның (кепiл берушiнiң) басқа несие
берушiлердiң алдында артықшылықпен қанағаттандырылуға құқығы бар
мiндеттеменi атқаруының осындай әдiсi кепiл деп танылады 15, 149 б..
Кепіл несиені қамтамасыз етудің ең тұрақты нысаны ретінде мынадай
шарттарды сақтайды: біріншіден, кепілдің құнын анықтау барысында несие
мөлшері мен пайыз мөлшерлемесін қоса алғандағы сомасын, сол сияқты кепілді
іске асыруда және оны ақшаға айналдыру үшін уақытты дұрыс анықтау қажет;
екіншіден, кепіл туралы келісім жасаған кезде, барлық заңдылық жақтарын,
құқылығын, міндеттілігін тексере отырып, тұрақты және заңды түрде қорғалуын
қамтамасыз ету қажет; үшіншіден, бүгінгі жағдайға сай, қарыз алушының
иелігінде болатын кепілдің тұрған жерін, жағдайын, құндылығын үнемі бақылап
отыру қажет 5, 156 б..
Кепілге берілетін несие кепіл мүлігінің толық құнына берілмейді, ол тек
қана 50-90%-ға тең құнына беріледі. Кепіл пайыздардың, орындалудың
кешіктіруінен туындаған залалдардың, тұрақсыздық айыбын, салынған мүлікті
ұстауға қажетті шығындардың, сонымен қатар өндіріп алу бойынша шығыстың
орнын толтыруын қамтамасыз етеді. Егер кепілге салынатын зат қаза болса
немесе зақымдалса немесе оған меншік құқығы немесе шаруашылық жүргізу
құқығы заңнамалық актілерге байланысты тоқталса, кепілзат беруші тиісті
мерзімде кепілге салынатын затты қалпына келтіруге немесе оған сәйкес
келетін басқа мүлікке айырбастауы мүмкін 9, 176 б..
Несие қатынастарын ұйымдастырудың тәжірибесінде кепілді қолдану іске
асырудың арнайы механизмнің болуын ұйғарады. Кепіл механизмі кепіл туралы
келісім-шарттың әзірлеуін, жасасуын және атқарылуын білдіретін процесс. Ол
несие келісім-шартын жасасу шарты ретінде болатын, өтінімін қарастырған
уақыттан бастап пайда болады. Кепіл механизмі несиені қолданудың бүкіл
мерзімін еріп жүреді. Кепіл механизміне шынайы үндеуі несие қозғалысының
соңғы кезеңінде – несиені өтегенде – және тек ғана дербес жағдайларда,
клиент несиені ақшалай түсімдері немесе табысы есебіне өте алмағанда
туындайды.
Құқықтық көзқарас бойынша кепіл механизмнің құрылымын 1-суреттен көруге
болады 4, 339 б..
Сурет 1. Кепіл механизмнің құрылымы
1-суреттен кепіл механизмнің құқықтық мазмұнында орталық орында меншік
иелік ету құқығын анықтау, кепілге салынған мүлікті қолдану мен билік
жүргізу алатынын көруге болады.
Кепіл механизмін жүзеге асырудың негізгі кезеңдері:
- кепіл заттарын және түрлерін таңдау;
- кепіл заттарына бағалау жүргізу;
- кепіл туралы келісім-шартты құрастыру және орындау;
- кепілге салынатын мүліктен ақы өндіріп алу 4, 339-340 б..
Кепілге салынатын зат ретінде кепілдік берушіден айырыла алатын кез
келген мүлік бола алады 15, 150 б.. Осыған байланысты клиенттердің
белгілі бір мүлігі кепіл затына жатқызылуы үшін, ол басты екі критерийге –
қолайлылыққа және жеткіліктілікке - жауап беруі тиіс.
Кепілдің қолайлылық критерийі кепілдің өткізу жеделдігін, бағалардың
біршама тұрақтылығын, сақтандыру мүмкіндігін, сақтаудың ұзақ мерзімділігін
сипаттайды. Сапа критерийін анықтаумен қатар, олардың сақталуын қамтамасыз
ету өте маңызды болып табылады. Тек қана осы жағдайда құндылықтар кепілі
несиені қайтарудың кепілдігі ретінде бола алады.
Кепілдің жеткіліктілік критерийі кепілдің сандық жағын сипаттайды.
Кепілге салынатын мүліктің құны несие сомасынан жоғары болуы тиіс, себебі
егер де жағымсыз жағдай туындаса, банк берілген несие бойынша тек қана
негізгі борышты ғана емес, сонымен қатар оған тиесілі пайыздардың, сот
шығыстарының және кепілді өткізумен байланысты шығындардың орнын толтыруы
тиіс.
Яғни, қолайлылық критерийі кепілге салынатын заттың сапалық белгісін, ал
жеткіліктілік критерийге сәйкес сандық белгісін көрсетеді 8, 32 б..
Кепілге салынатын затқа қойылатын талаптар:
- кепілге салынатын затқа меншік құқығы;
- басқа несие берушілердің кінәраттарының болмауы;
- сапа критерийіне сәйкес келуі;
- мөлшерліктің жеткіліктігі;
- кепіл туралы келісім-шарттың заңды ресімдеуі.
Материалды-заттық мазмұнына қарай кепілге салынатын заттар келесі
топтарға бөлінеді:
1. клиент мүлігінің кепілі;
2. құқықтар кепілі.
1. Клиент мүлігінің кепілі:
- Тауар-материалды құндылықтардың кепілі:
▪ шикізаттар, материалдар, жартылай фабрикаттар кепілі;
▪ дайын өнім мен тауарлар кепілі;
▪ валюталық құндылықтар, алтын бұйымдары, әшекейлер, мәдени құндылықтар
мен антиквариат кепілі;
▪ басқа да тауар-материалды құндылықтардың кепілі.
- Бағалы қағаздар кепілі;
- Осы банкке салынған, депозиттер кепілі;
- Ипотека (жылжымайтын мүлік кепілі) 4, 340-341 б..
2. Құқықтар кепілі:
- Материалды емес активтерге (патентке, тауар белгілеріне, авторлық
құқықтарға, т.б.) құқық кепілі;
- Иелік ету және пайдалану құқық кепілі;
- Жалгерлікке құқық кепілі 16, 153 б..
Тәжірибеде, қарыз алушы несиені пайдаланған кезде, мүліктің қай жерде
орналасуына байланысты, кепілдің екі түрін бөліп қарастыруға болады:
1. Кепілге салынатын зат кепіл берушінің өзінде
қалғанда;
2. Кепілге салынатын зат кепіл ұстаушының иелігіне
берілетін жағдайда.
Кепілге салынатын заттың бірінші түрі (кепілге салынатын зат кепіл
берушіде қалғанда) кеңінен қолданылады, себебі қарыз алушыға өзінің
шаруашылық іскерлігін, кепілге салынған затты қолдана отырып, әрі қарай
жүргізуге мүмкіндік береді. Кепілдің осы түрінде келесі нысандарды бөліп
қарастыруға болады:
1. айналымдағы тауарларды кепілге салу;
2. қайта өңдеудегі тауарларды кепілге салу;
3. негізгі қорлар кепілі.
1. Айналымдағы тауарларды кепілге салу. Кепілдің бұл түрі көбінесе сауда
және жабдықтау—өткізу ұйымдарына сипатты болады 11, 320-321 б.. Осы
жағдайда тауар қарыз алушының қолданысында және билік етуінде қалады.
Сонымен қатар, қарыз алушы кепілге салынған құндылықтарды басқасына
айырбастауы мүмкін, бірақ та шығыс етілген құндылықтардың сомасы қайта
қалпына келуі тиіс. Айналымдағы тауарларды кепілге салуды ауыспалы құраммен
болатын кепіл деп те атайды, себебі тауарды сатқан сәттен бастап және тауар
қорын қайта қалпына келтіргенге дейін бірнеше сәйкесіздік болуы мүмкін, осы
жағдайда кепіл міндеттемесі несиенің қайтаруын қамтамасыз ете алмауы да
мүмкін 9, 182-183 б..
2. Қайта өңдеудегі тауарларды кепілге салу. Кепілдің бұл түрі көбінесе
өндірістік кәсіпорындарды, әсіресе ауыл шаруашылық шикізатты өңдейтін
кәсіпорындарды несиелендіру кезінде қолданылады. Оның басты ерекшелігі
кепіл затына кіргізілген, шикізат пен материалдарды өндірісте қолдану және
оларды дайын өнімге айырбастау 4, 342 б.. Егер қайта өңдеуден кейін
тауардың құны қайта өңдеуге дейінгі құнынан асып кететініні дәлелденсе,
онда банктер құндылықтарды қайта өңдеу үшін рұқсатын береді. Дәлелдемеге
көз жеткізу үшін үшін арнайы есеп ұсынылады, онда салынған шикізаттың
мөлшері мен құны, қайта өңдеу периоды, қайта өңделген өнімнің орташа
шығыны, оның сақтау орны көрсетіледі. Дегенмен, осы жағдайда да, банктер
кепілге салынған заттарға толық бақылай алмайды 9, 183 б..
3. Негізгі қорлар кепілі. Соңғы уақытта негізгі қорлар (ғимараттар,
құрығылар, машиналар, жабдықтар, есептеу техникасы, транспорт құрылғылары,
меншікке сатып алынған, жер телімдері мен жер қойнауын пайдалану
объектілері, т.б.) кепілі кеңінен қолданыла бастады. Негізгі қорлар, өзінің
алғашқы табиғи-заттық нысанын сақтай отырып, есептелген амортизация
сомасына бөлік-бөлікпен, өзінің құнын дайындалатын немесе қосылатын өнімге
көшіреді. Негізгі қорлар ішінен ипотеканы бөліп қарастыруға болады 11, 320-
321 б..
Ипотека - кепiлге салынған мүлiк кепiл салушының немесе үшiншi бiр
жақтың иелiгiнде және пайдалануында қалатын кепiл түрi. Құрылыстар, үйлер,
ғимараттар, пәтерлер, көлiк құралдары, басқа да мүлiк ипотека объектісі
ретінде бола алады 15, 151 б.. Құрылғыларды, жабдықтарды және басқа да
жылжымайтын мүліктерді кепілге ала отырып, несие берілгенде, банктер
олардың өткізу дәрежесімен бірге, қарыз алушының кепілдің сатылуын
болдыртпау және несиені өтеу үшін жеткілікті мөлшерде табыс алу
мүмкіндігіне де назар аударуы тиіс 17, 206 б..
Ипотекалық несиенің жалпы қағидалары әртүрлі бағыттарда жүзеге
асырылады: меншік құқығын шектеу арқылы қарызгердің қолында мүлікті
қалдыру; қосымша ипотекалық несиелерді бір кепіл негізінде алу мүмкіндігі;
сақтандыруды есепке ала несиелерді отырып ұсыну; уақытылы борышты өтеу
алмау салдарынан қозғалмайтын мүлікті жоғалту немесе оны басқа тұлғаға
табыстау.
Ипотека көбінесе заңды және жеке тұлғаларға ұзақ мерзімді несиелерді
ұсынған жағдайда қолданылады. Несиені берген кезде кепіл құнын дұрыс
анықтау өте маңызды болып табылады 4, 344 б.. Ипотекалық несиелік
операцияларда мәміле мүлікке берілген кепілхат арқылы жүзеге асырылады.
Мүлік үшін берілетін кепілхат, ипотекалық несиенің қайтарылуын қамтамасыз
ететіндіктен, ол несиелік келісім-шарттарға қойылатын міндеттемелерге де
бірдей болады: мерзім, борыш сомасы және пайыздар. Ипотека осындай
объектілерді тіркеуді іске асыратын органдарында тіркелуі тиіс. Сонымен
қатар, ипотеканы бағалаудың қиыншылығы салдарынан несиенің максималды
деңгейін төмендетеді 9, 183-184 б..
Кепілге салынатын заттың екінші түрі кепілзат болып табылады. Кепiлзат -
кепiл берушi кепiлге салынған мүлiктi кепiл ұстаушының иелiгiне беретiн
кепiл түрi. Кепілзат, көбінесе, банкке кепіл беруші немесе оның несие
қабілеттігі сенім білдіртпеген жағдайда қолданылады 11, 321 б..
Кепілзатқа салынатын заттарға валюталық құндылықтар, бағалы металдар,
мәдени бұйымдар, әшекейлер жатқызылады 9, 180 б.. Несие беруші кепілзат
кезінде салынған мүлікті қолдану құқығын алады. Біржолы, кепілзатқа
салынатын затты сақтауға және ұстауға, жоғалтқан немесе бүлінген кезде
жауапты болу міндеттемесі несие берушіге көшеді 4, 342 б..
Кепілзаттың екі негізгі нысаны бар:
1. Тұрлаулы кепіл;
2. Құқықтар кепілі.
Тұрлаулы кепіл белгілі бір мүлікті банкке табыстауын және несие
мекемесінің қоймасында (сейфінде) сақталуын білдіреді. Кепілзатқа алынатын
құндылықтар оңай өткізу, сақтандыру мүмкіндігі мен ұзақ мерзімді сақталуын,
сонымен қатар банктің оларды бақылау қабілеттігі сияқты талаптарға сәйкес
болуы тиіс 18, 115 б.. Кепілзатты қолдану банк үшін белгілі бір
қиыншылықтарды туғызады және шығыстардың пайда болуына әкеледі, себебі
тауарлы-материалды құндылықтарды сақтау банктерге тән емес функция. Батыста
осындай қызметті арнаулы қойма компаниялары атқарады. Олар, несиені
қамтамасыз етудің негізі ретінде қолданылатын, қойма квитанцияларын жазып
береді 17, 207 б.. Банктер үшін тұрлаулы кепіл объектісі ретінде тауар
және тауар-көліктік құжаттар, бағалы қағаздар ең тиімді болып келеді,
себебі олар кепіл ұстаушыға табысталады да, оларды сақтау үшін үлкен
шығындар келтірмейді, сонымен қатар жоғары өтімді болып саналады 9, 181
б..
Құқықтар кепілі – бұл нарықтық экономикада пайда болған кепілдің жаңа
түрі болып табылады. Құқықтар кепілі кезінде кепілзат ретінде қарыз
алушының мүлікті иелік ету және пайдалану, интеллектуалды меншік
объектісінің (авторлық құқықтар, патенттер, бағдарламалық қамтамасыз ету,
ноу-хау, т.б.) құқығын бағалайтын құжаттар болады. Құқықтың кепіл берушісі
ретінде, тек қана осы құқық тиісті болатын тұлға бола алады 11, 322 б..
Біздің республикамызда 1992 жылдан бастап қолданылады 9, 182 б.. Құқықтың
кепіл берушісі ретінде, кепілзатқа салынатын құқықтың иесі болатын тұлға
ғана бола алады 18, 185 б..
Кепіл механизмнің келесі кезеңі - кепіл заттарына бағалау жүргізу болып
табылады. Халықаралық тәжірибеде жылжымайтын мүлікті бағалаудың үш негізгі
әдісі қолданылады. Олар:
▪ Шығын әдісі - бұл әдіс жерді сатып алуға және келешекте
құрылыстың қалыпты барысында жаңа ұқсас құрылыстарды салуға қатысты
мүмкін болатын шығындарды анықтауға бағытталған. Бұл әдістің басты
артықшылығы, белсеңділігі аз нарықтарда жылжымайтын мүліктің азды-
көпті анық баға беру болып табылады. Шығын әдісі ғимараттың қалпына
келу құнынан тозуды шегерген бағасын көрсетеді.
▪ Табыс әдісі – бұл әдіс күту қағидасына негізделген. Бұл қағида
бойынша, инвестор немесе сатып алушы жылжымайтын мүлікті, болашақ
табысты немесе пайданы алу үшін сатып алады, басқа сөзбен айтқанда,
объекттің құны ол әкелетін табысты алу құқығының құнымен
анықталады.
▪ Нарықтық әдіс - бұл әдістің алғышарты, әрбір мүліктің құны,
белгілі бір кезеңдегі ұқсас мүлікке қалыптасқан бағаларға
байланысты болады. Бұл әдіс басқаларға қарағанда қарапайым болып
келеді, бірақ та жетілдірілген жылжымайтын мүлік нарығының бар
болуын және өзіне сату нарығы мен ұқсас жылжымайтын мүлік
объектілері бойынша ұсыныстар туралы ақпараттар жинауды қосады.
Объектіге қойылатын бағалар - аналогтар одан кейін объектілер бір-
бірінен ажыратылатын белгілері бойынша түзетіледі. Бағалардың
түзетілуінен кейін оларды бағаланатын мүліктің нарықтық құнын
анықтау үшін қолдануға болады 4, 346 б..
Кепіл механизмнің келесі кезеңі - кепіл туралы келісім-шартты құрастыру
және орындау болып табылады. Банктік тәжірибеде кепіл механизмін ресімдеу
және іске асыру операциялары кепіл операциялары деп аталады. Кепіл
операцияларының негізі болып, банк пен клиент арасындағы құқықтық қарым-
қатынастардың толық кешені көрсетілетін, кепіл туралы келісім-шарт болып
табылады. Ол заң құжаттарының негiзiнде, көрсетiлген мiндеттемелердiң пайда
болуы кезiнде де туындайды.
Кепіл туралы келісім-шарт заңды құжат болып табылады және ол жазбаша
түрде, негізгі міндеттемеден бөлек құрастырылады. Кепiл туралы шартта
кепiлдiң мәнi мен оны бағалау құны, кепiлмен қамтамасыз етiлетiн
мiндеттеменiң мәнi, мөлшерi мен орындалу мерзiмi көрсетiлуге тиiс. Онда
кепiлге салынған мүлiк қай тарапта екендiгi және оны пайдалануға
болатындығы көрсетiлуге тиiс 15, 153 б..
Кепiл туралы шартта келесі мәліметтер көрсетілуі тиіс:
- кепiлге салынатын зат және оны бағалау құны;
- кепiлмен қамтамасыз етiлетiн мiндеттеменiң мәнi;
- мөлшерi мен орындалу мерзiмi көрсетiлуге тиiс;
- онда кепiлге салынған мүлiк қай тарапта екендiгi және оны
пайдалануға болатындығы көрсетiлуге тиiс.
Кепіл туралы келісім-шартты ресми тіркеу кезінде келесі құжаттарды ұсыну
қажет:
- банкке берілетін кепіл мүлігінің тізбесі;
- мүлікке берілетін қоймалық құжаттар;
- қойманы жалға алу құжаттары (егер тауар орналасқан үй-жай жалға
алынса);
- мүлік иесінің құқықтарын растайтын құжаттар;
- кепілге берілетін тауар-материалды құндылықтардың сақтандыру
құжаттарының көшірмелері;
- егер мүлік шет елде сатып алынса, онда кеден декларациясы;
- берілген мүліктің мемлекеттік сараптамадан өткен, сапасын
көрсететін сертификат (азық–түлік және дәрі–дәрмектер).
Мемлекеттiк тiркелуге тиiстi мүлiктi кепiлге салу осы мүлiктiң тiркелуiн
жүзеге асыратын органда тiркелуге тиiс. Тiркеудi жүзеге асыратын орган
кепiлдердi тiркеу реестрiн жүргiзуге және кепiл ұстаушылардың мүдделерiн
қорғау жөнiнде шаралар қолдануға, кепiлге салынған мүлiктi кепiл ұстаушының
келiсiмiнсiз иелiктен айыруға жол бермеуге мiндеттi. Кепiлмен қамтамасыз
етiлген борыштық талап қоюдың сипаты мен мазмұны өзгерген кезде, қосымша
тiркеу жүргiзiледi 9, 177 б..
Банк белгілі бір құндылықтар кепіліне несие ұсынғанда, несие
қайтарымдылығын қамтамасыз ету үшін ұсынылған несие сомасын кепілге
салынған құндылықтардың құнына, бұл құндылықтарды өткізгенде кететін
шығындарды есепке ала отырып, сәйкес келуін жүйелі түрде тексеруге
міндетті. Несие қамтамасыз етілуін тексерудің мысалын 1-кестеден көруге
болады.
Кесте 1.
Несие қамтамасыз етілуін тексерудің мысалы
млн.тг
1.Ұсынылған несие бойынша қарыз 520
2.Кепілге салынған заттардың құны 700
3.Өткізу кезіндегі мүмкін болатын жоғалтулар 30 % (кепілге
тәуекелін ескере отырып, банкпен бекітілген салынған заттың)
маржа
4.Кепілге салынған заттардың нақты құны 700 – (30 % * 700)
= 490
5.Қамтамасыз етудің артықшылығы (+), 490 – 520 = - 60
жетіспеушілігі (-)
* Ескерту - дерек көзі 3, 348 б..
Яғни, ұсынылған несиені тексеру барысында банк кепілге салынған мүліктің
құнының төмендеуін және оның 60 млн. теңге сомасына тең болатын
жетіспеушілікті анықтады. Бұл қарыз алушыға көрсетілген сома мөлшерінде тез
арада жоғалтқан кепілдің орнын толтыру қажеттілігін білдіреді. Көп жағдайда
кепілге салынған мүлікті тексергеннен кейін, бір құндылықтарды өтімділігі
жоғары болатын басқасына ауыстыруды талап етуі мүмкін 4, 348 б..
Кепіл механизмнің соңғы кезеңі – бұл кепілге салынатын мүліктен ақы
өндіріп алу болып табылады. Борышқор өзi жауап беретiн кепiлмен қамтамасыз
етiлген мiндеттеменi орындамаған немесе тиiсiнше орындамаған ретте кепiл
ұстаушының (несие берушiнiң) талаптарын қанағаттандыру үшiн кепiлге
салынған мүлiктен ақы өндiрiп алуы мүмкiн.
Кепіл тоқтатылады:
кепiлмен қамтамасыз етiлген мiндеттемелер тоқтатылғанда;
кепiл берушiнiң талабы бойынша;
егер кепiл берушi кепiлге салынған зат құрыған немесе кепiлге салынған
құқық тоқтатылған ретте;
кепiлге салынған мүлiктi жария саудаға салып сатқан ретте, сондай-ақ оны
сату мүмкiн болмаған ретте.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінде Кепiлге салынған нәрседен
ақы өндiрiп алу тәртiбiнің екі түрі бар:
1. Кепiл ұстаушының талаптарын кепiлге салынған мүлiктiң құнынан
қанағаттандыру, егер заң құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе, сот
тәртiбiмен жүзеге асырылады.
2. Кепiл туралы шартта, кепiл ұстаушы кепiлге салынған мүлiктi соттан
тыс күштеу тәртiбiмен сауда өткiзу (аукцион) арқылы өз бетiмен сатуға
құқылы. Ақшалай қарызды қамтамасыз ететiн кепiлге салынған нәрсенi сату
жөнiнде кепiл ұстаушы банктiң де осындай құқығы болады.
Кепiлге салынған ақы өндiрiлiп алынған мүлiктi өткiзу (сату) жария
саудаға салып сату арқылы жүргiзiледi. Мүлікті сатудың басты құны сот
шешімі бойынша немесе кепіл беруші мен кепіл ұстаушы арасындағы келісілген
шарт негізінде анықталады.
Егер кепiлге салынған мүлiктi өткiзу кезiнде түскен сома кепiл
ұстаушының талаптарын өтеуге жеткiлiксiз болса, ол заң құжаттарында немесе
шартта өзгеше нұсқаулар болмаған жағдайда жеткiлiксiз соманы борышқордың
басқа мүлкiнен кепiлге негiзделген артықшылықты пайдаланбай-ақ алуға
құқылы.
Егер кепiлге салынған мүлiктi сату кезiнде түскен сома кепiл ұстаушының
кепiлмен қамтамасыз етiлген талабы мөлшерiнен асып кетсе, айырмасы кепiл
берушiге қайтарылады.
Егер сауда жасалмайтыны жарияланған жағдайда, кепiл ұстаушы кепiлге
салынған мүлiктi сот шешiмiмен немесе мүлiктi бағалау жөнiндегi қызметті
жүзеге асыруға лицензиясы бар жеке және заңды тұлғалардың қорытындысы
негiзiнде, сенiм бiлдiрiлген жақ белгiлеген, оның ағымдағы бағалау құны
бойынша өз меншiгiне аударуға, не жаңадан сауда белгiлеудi талап етуге
құқылы 15, 157-159 б..
1.3 Нарық жағдайындағы кепілдік пен кепіл болушылық және олардың мәні
Кепілдік - қарыз алушы төлеуден бас тартқан жағдайда, үшінші бір жақтың
қарызды өтеймін деген жазбаша міндеттемесін білдіреді 9, 186 б.. Кепілдік
біржақты мәміле болып табылады, соған сәйкес кепілгер несие беруші-банкке,
соңғысының жазбаша талабы бойынша көрсетілген ақшалай соманы төлеу туралы,
жазбаша міндеттемені (кепілдік хатты) береді. Борышқор кепілдікті алғаны
үшін кепілгерге кепілдікті сомадан белгілі бір пайызда, комиссиондық
сыйақыны төлеуге міндетті. Пайыздың мөлшерлемесі кепілдік беруші мен
банктің қарыз алушысы арасындағы келісіммен анықталады 17, 213 б..
Кепілдік жазбаша түрде ұсынылады және бір заңды тұлғаның кепілдік хаты
нысанында көрсетілгендей, жеке немесе заңды тұлғаның несиесі және оның
пайыздары бойынша толық немесе жартылай өтеу міндеттемесі болып табылады.
Кепілдік беруші өзінің шоты орналасқан банк мекемесіне кепілдік хатын
көрсетеді және оны банкте несиенің және пайыздардың толық өтелуіне дейін
сақтайды. Кепілдік беруші-банк қарыз алушы-банкке кепілдікті қабылдағаны
туралы белгі бар, (яғни банктің мөрі басылған, кепіл-банктің бас
бухгалтерінің және басшысының қолдары бар) кепілдік хатының көшірмесін
береді. Банктік кепілдік несие берілген орны бойынша банк мекемесіне
ұсынылады. Кепілдік несие берер алдында беріледі. Банкке,несие бойынша
төлемді ұзартуға жүгінген қарыз алушы да, кепілдікті талап ете алады. Басқа
банкте қызмет алатын кепілдік берушінің шотынан және кепілдікті берген
банктен даусыз тәртіпте қаражаттарды есептен шығару қарыз алушы-банктің
инкассалық өкімімен жүргізіледі 9, 189 б..
Кепілді міндеттеменің субъектісі ретінде борышқорға қатысты жоғары
тұратын, қаржы жағдайы тұрақты, белгілі қаражаттарға ие болатын ұйымдар
(министрліктер, ведомстволар, ассоциациялар, бірлестіктер), жалға беруші,
құрылтайшы немесе кез келген басқа да ұйымдар, сонымен қатар банктер де
бола алады 20, 99 б..
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі бойынша, кепілдік беруші
несие берушi алдында, егер кепiлдiк шартында өзгеше белгiленбесе, борышқор
сияқты айыпақы, сыйақы төлеудi қоса алғанда, борышты өндiрiп алу жөнiндегi
сот шығындарын және борышқордың мiндеттеменi орындамауы салдарынан
туындаған несие берушiнiң басқа да зияндарын төлеуде тап сондай көлемде
жауап бередi 15, 165 б..
Қарыз алушы кепілдікті алу үшін банкке арызданғанда, ол банктік
кепілдікті алу үшін арнайы өтінімді толтырады және оның мәртебесі мен
болашақ міндеттеменің экономикалық мәнін ашатын құжаттарды ұсынайды.
Банктік кепілдікті алу үшін өтінімде міндеттеменің сомасы, мақсаты, оның
жүзеге асыруының болжалды мерзімі, бенефициардың атауы (банк-несие беруші)
көрсетіледі. Сонымен қатар, қарыз алушы кепілдік беруші-банкке несие алушы
ұсынатын құжаттардың толық пакетін ұсынуы тиіс. Кепілдік беруші-банк заңды
және экономикалық жақтарынан ұсынылған құжаттарға толық талдау жүргізеді
де, содан кейін кепілдіктің берілуі немесе берілмеуі туралы шешім
қабылдайды 22, 214 б..
Әлемдік банктік тәжірибеде кепілдіктің бірнеше түрлері бар. Олар бір-
бірінен кепілді міндеттемесінің субъектісі, кепілдікті ресімдеу тізбесі,
төлемді кепілдендіру үшін қолданылатын қаражаттар көзі бойынша ажыратылады
9, 186 б..
АҚШ-та ұзақ мерзім аралығында қарыз алушы-кәсіпорындар несиені алар
алдында банкте белгілі бір мөлшерде депозитті қалыптастыруға міндетті
болды. Көбінесе 10 + 10 принципі қолданылды. Бұл дегеніміз, несие алушы
несиені алғанға дейін рұқсат етілген соманың 10%-на тең мөлшерде депозит
қалыптастыруға, ал екінші 10%-ды несиені алғаннан кейін депозиттік шотқа
салынуға тиісті болды. Осылайша, несиенің уақытында қайтарылуының кепілдігі
ретінде алынған несиенің 20%-на тең, қарыз алушы-кәсіпорынның депозиті
болды. Дегенмен, осы жағдайда кепілдік несие берушілердің мүдделерін тек
қана жартылай қорғауға мүмкіндік береді. Осындай тәжірибені біздің елімізде
де қолдануға болады, егер банктен, несие алған клиентке осы банкте өзінің
есептік немесе депозиттік шотында уақытша бос ақша қаражаттарын ұстау деген
міндеттемені жүктесек 4, 354 б..
Кепілдіктің басқа түрі, қаржылық жағдайы тұрақты болатын ұйымдары немесе
мекемелері ұсынатын кепілдігі болып табылады. Осында кепілдіктің қайнар
көзі ретінде осы компанияның өзіндік қаражаттары болады. Қазіргі уақытта
ақылы негіздегі кепілдіктерді сақтандыру қоғамдары (бірлестіктері) ұсынады.
Еске сала кететін, кепілдікті берудің негізі болып, кәсіпорынды немесе
ұйымды тексеру табылады.
Кепілдіктерді қаржылық жағдайы тұрақты кәсіпорындар да бере алады, егер
де қарыз алушы-кәсіпорынның жүйелі өндірістік байланыстары бар болса
(мысалы, беілген кәсіпорынның мердігері немесе сатып алушысы). Дегенмен,
осы жағдайда кепілдік беруші-кәсіпорынның төлемқабілеттігі туралы ақпараты
болуы тиіс. Егер аталған кәсіпорын қарыз алушымен бірге бір банкте қызмет
алатын болса, ондай мәселе оңай шешіледі. Егер кепілдік беруші басқа банкте
қызмет алатын болса, қиынырақ болады. Сондықтан елдегі барлық кәсіпорындар
мен ұйымдардың төлемқабілеттігі туралы ақпараты бар бірыңғай орталықтың
болуы өте маңызды болады 9, 187 б..
АҚШ-та мақсатты қорлары бар, арнайы үкіметтік ұйымдар да кепілдіктерді
ұсынай алады. Осындай ұйымның бірі, Ұсақ кәсіпорындардың істер Әкімшілігі,
оның дамудың мақсатты бағдарламасы бар. Берілген кәсіпорындарға берілетін
несиелердің 90%-ы осы әкімшіліктің кепілдігіне беріледі. Сонымен қатар,
несие үшін жеңілдік төлемі алынады, әсіресе, кепілдіксіз берілетін
несиелерге қарағанда пайыз мөлшерлемесі 1-1.5%-ға төмен болады 4, 354 б..
Қазақстанда шағын және орта бизнесті дамыту бағдарламасын іске асыруына
байланысты бұл тәжірибе біздің банктеріміз үшін өте өзекті болып табылады
9, 187-188 б..
Кепілдіктерді банктер де бере алады. Банк кепілдіктер бойынша үш түрлі
тәсілмен жұмыс істей алады: береді, алады және қабылдайды. Соңғы екі әдіс
кеңінен қолданылады: банк басқа банктерге кепілдік үшін арызданса (бұл
көбінесе – сыртқы нарықтарда клиенттік немесе өзіндік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Л.Н. ГУМИЛЕВ атындағы ЕУРАЗИЯ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТ
ШАЙГУЗОВА СЫМБАТ ҚАЖЫҒАЛИҚЫЗЫ
Несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз ету әдістері мен нысандары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандық: 522530 – Қаржы
Астана – 2007
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ және ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Л.Н. ГУМИЛЕВ атындағы ЕУРАЗИЯ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТ
Қаржы кафедрасының меңгерушісі
э.ғ.д.., профессор С.Е. Керімқұловпен
қорғауға жіберілді __________
_____________________2007 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Несиенің қайтарымдылығын қамтамасыз ету әдістері мен
нысандары
Мамандығы: 522530 – Қаржы
4 курстың студенті
С.К Шайгузова
Ғылыми жетекші
Р.А Байжолова
э.ғ.к.,доцент
Астана – 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. НЕСИЕ ҚАЙТАРЫМДЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
НЫСАНДАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының түсінігі ... .6
1.2 Кепіл және кепіл
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.10
1.3 Нарық жағдайындағы кепілдік пен кепіл
болушылық ... ... ... ... ... ... .1 8
1.4 Несие қайтарымдылығын қамтамасыз етудің басқа да нысандары ... 24
2. ”БАНКЦЕНТРКРЕДИТ” АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ НЫСАНДАРЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...32
2.1 Банк қызметіне жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.2 Банктің кепіл саясаты мен кепіл мүлігін бағалау әдістерінің
тәжірибесіне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..36
2.3 Тендерлік кепілдікті ұсыну
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
3. НЕСИЕ ҚАЙТАРЫМДЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ НЫСАНДАРЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН
ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ...59
3.1 Несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының
мәселелері мен оларды шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
3.2 Несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының даму
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..78
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев 2006 жылғы 1
наурыз айындағы Қазақстан халқына арналған Қазақстан өз дамуындағы жаңа
серпіліс жасау қарсаңында: Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті
50 елдің қатарына кіру стратегиясы атты Жолдауында: Қазақстан
экономикасын тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы ретінде одан әрі
жаңарту мен әртараптандыру болып табылады. Қазақстан экономикасын алдағы
уақытта одан әрі жаңарту мен әртараптандыру мақсатында нақтылы тұрғыда:
ақша-несие саясаты және қаржы секторын дамыту бағытына көңіл бөлу керек, -
дегендей, Қазақстанның әлемдік бәсекеге барынша қабілетті әрі серпінді
дамып келе жатқан мемлекеттерінің қатарына қарай қадам басуы жолындағы
негізгі басымдықтарды ұсыну керек. 1.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев 2007 жылғы 28
ақпан айындағы Президенттің Қазақстан халқына арналған Жаңа әлемдегі
жаңа Қазақстан атты Жолдауында: Ырықтандыру жағдайында қаржы жүйесінің
орнықтылығы мен бәсеке қабілеттілігінің жаңа деңгейі бағытының орындалуы
үшін банктердің өңірлік әрі халықаралық жобалардағы бәсекелестік тартысқа
және қуатты банктердің капиталын ұлттық ауқымдағы, энергетикалық,
инфрақұрылымдық және серпінді жобаларды іске асыру үшін тарту туралы
маңызды мәселені шешу керек, - аталып өтілгендей, банк жүйесі
тарапынан экономикасы зор секторына нарықтық жағынан орнықты қолдау
көрсету үшін жағдай жасалуын және банктердің өңірлік экономикалық
жобаларға, соның ішінде мемлекеттік жеке меншік әріптестік шеңберінде
қатысуын күшейту керек, яғни ол үшін сол мәселелерге бетбұрыс жасау. 2..
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006-2008 жылдарға арналған Үкімет
Бағдарламасында: Ақша – несие саясатының міндеті қаржы нарығының
тұрақтылығын қамтамасыз ету, мемлекет басшысының алға қойған мақсаттарын
орындау – Үкіметтің басты міндеті, - деп аталып өтілгендей, ел
экономикасындағы өрлеудің тұрлаулы әрі серпінді сипатын ұстап тұру үшін
мемлекет қазынагерлік, ақша-несие саясатының, өндірістің негізгі
факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланып,
жоғары сапалы өнім мен қызметке деген сұранысты көтермелеп отыруға
міндетті. Қаржы нарығының тұрақтылығын қамтамасыз ету саласындағы шаралар
мынадай бағытта жүзеге асырылатын болады: қаржы секторындағы, әсіресе, банк
секторындағы одан әрі ырықтандыру және бәсекелестікті арттыру болып
табылады. 3.
Екінші деңгейлі банктердің қаржы нарығындағы алатын орны ерекше болып
келеді. Коммерциялық банктер нарықтық экономика жағдайында клиенттермен
несиелік қарым-қатынастарды құрастырғанда, көптеген қиын міндеттерді
шешеді. Олардың барлығы да үлкен несиелендіру үрдісінде көрініс табады.
Несиелендіру – бұл банктердің маңызды операциялардың бірі болып табылады.
Ол субъектілердің несиелендіру үрдісіне көз қарастарын, несие берушілер мен
қарыз алушылардың қарым-қатынастарын, қарыз алушылармен несиелерді
пайдалануын, несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарын, борыштың
пайда болуы сияқты мәселелерді қамтиды. Қазақстан Республикасында
жүргізілетін экономикалық реформалардың тиімділігі банктік несиелендіруге
жатқызылатын, басқарудың және реттеудің қаржы құралдарының толық және
тиімді қолданудың мүмкіндігімен байланысты болады. Ұлттық табыс пен
қоғамдық өнімді және өндіріс процесінде туындайтын несиелік қатынастардың
мәні, банктік несиенің өндіріске және елдің экономикалық келешектің
үздіксіз дамудың ынталандыруына белсеңді әрекет етуін дәлелдейді.
Сонымен бірге, банктердің республиканың инвестициондық процесіне қатысуына,
қазіргі уақытта экономикадағы несие қайтарымдылығына қатысты мәселелердің
сақталуына байланысты жол бермейді. Макроэкономикалық деңгейде саяси және
әлеуметтік-экономикалық факторлардың әсері салдарынан, несиелік
қатынастардың дағдарыс себептеріне несиелендіру тәртібінің
жетілдірілмегендігін, елдің қаржы саласына жағымсыз әсер туғызған,
банктердің негізсіз несиелердің ұсынғанын жатқызуға болады. Елдің тұрақты
дамуы үшін және өндірістік секторларды банктік несиелендіруді кеңейту
мақсатында мезгілінде несиелердің қайтарымдылығын қамтамасыз ету
мәселелерін шешу өте маңызды және өзекті болып табылады.
Қазіргі уақытта қазақстандық экономика дамуының жағымды
тенденциялардың пайда болуына байланысты коммерциялық банктер несиелік
қарекеттерінің саласын кеңейтуге тырысады, яғни, өндірістік секторлардың
қаржылық қажеттіліктерін несиелендіруге және ұзақ мерзімді несиелік
қатынастардың дамуына мүмкіндік пайда болды. Үстіміздегі жылдың алғашқы
тоқсанының қорытындыларына назар салсақ, облыстағы банк ұйымдарының заңды
және жеке тұлғаларға несие беру қарқыны өсіп келеді. Өткен жылдың соңғы
төртінші тоқсанымен салыстырғанда биылғы жылдың алғашқы несие көлемі 22,1
млрд. теңгеге жеткен. Қарыз алушыларға несиені бере отырып, банктер өздерін
қауіпқе төдіреді. Осыған орай банктік несиелендіру зерттеу процесіне одан
әрі көңіл бөлуге және оның мәнін қайта қарастыруға, несиелік қатынастар
субъектілерінің өздерінің міндеттемелерін орындаудағы жауапкершіліктерін
және рөлдерін күшейту механизмді іздестіру қажеттілігі туындайды. Осыдан
дипломдық жұмыстың өзектілігін байқауғаболады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – Қазақстан
Республикасындағы екінші деңгейлі банктері.
Ал зерттеу пәні несие қайтарымдылығын қамтамасыз
етуіндегі банктердің қарыз алушылармен несиелік қатынастары болып табылады.
Берілген дипломдық жұмыстың мақсаты – несие қайтарымдылығын
қамтамасыз ету нысандарымен және әдістерімен танысу. Алға қойылған мақсатқа
жету үшін келесі міндеттер белгіленген:
-
несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының теориялық негіздерін
білу;
- БанкЦентрКредит АҚ-ның қамтамасыз ету нысандарына талдау жасау;
- несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының мәселелерімен және
даму перспективаларымен танысу.
Дипломдық жұмыстың теориялық және методологиялық негізі болып, банктік
несиелендіру және теориясы саласында қазақстандық, Сейітқасымов Ғ.С., Мақыш
С.Б., Саниев М.С., Давлетова М.Т. және ресейлік Коробова Г.Г., Колесников
В.И., Ольшанный А.И., Лаврушин О.И. ғалымдардың еңбектері, Қазақстан
Республикасының заңнамалық және нормативтік құқықтық актілері, экономикалық
бағдарламалары табылады. Сонымен қатар, қазақстандық газет-басылымдар,
мысалы Банки Казахстана, Мир финансов, ҚазҰУ хабаршысы,
Предприниматель и право т.б.
Несие қайтрымдылығын қамтамасыз ету нысандары мен әдістері атты
тақырыбымызға қатысты Тұрар Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық
Университеттің э.ғ.к., Зиябеков Б., ауыл шаруашылық мәні бар жер кепіліне
қатысты мәселелерін және оларды шешу жолдарын талқылады. Стефановский А.,
құқық магистрі, Казкоммерцбанк АҚ-ның заңгері жер теліміне немесе жер
қойнауын пайдалану құқығының кепіліне несиелендіру проблемалары туралы атап
шықты.
Дипломдық жұмыс 3 тараудан тұрады. Бірінші тарау төрт бөлімшеден,
екінші тарау үш бөлімшеден, ал үшінші тарау екі бөлімшеден құрылған. Оның
ішінде 11 кесте және 9 сурет келтірілген. Қолданылған әдебиеттердің саны –
38 дана.
1. НЕСИЕ ҚАЙТАРЫМДЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
НЫСАНДАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Бірінші тарауда несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының
түсінігі, кепіл және кепіл механизмін жүзеге асырудың негізгі кезеңдері,
кепілдік пен кепіл болушылық және олардың арасындағы айырмашылық, сонымен
қатар, несие қайтарымдылығын қамтамасыз етудің басқа да нысандары
қарастырылған.
1.1 Несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының түсінігі
Несиенің қайтарымдылығы несие қатынастарын басқа экономикалық
қатынастардан ажырататын, тәжірибеде белгілі бір механизмде көрініс
табатын, негіз қалаушы қасиетін ұсынады. Бұл механизм, бір жағынан,
несиенің қайтарымды қозғалысының негізіндегі экономикалық процестерге, ал
екінші жағынан – несиелік мәміледен шығатын, қарыз алушы мен несие беруші
арасындағы құқықтық қатынастарға негізделеді.
Несие қайтарымдылығының экономикалық негізін, қайта өндіріс процесіне
қатысушылардың қор айнылымдары және ауыспалы айналымдары, сонымен қатар
несиенің іске асыру заңдылықтары құрайды. Дегенмен, несие қайтарудың
объективті экономикалық негіздің болуы, осы процестің автоматизмін
білдірмейді. Тек қана несие құнының қозғалысын мақсатты бағытталған басқару
арқылы ғана оның сақталуын, қайтарылатын құндылықтың және қарызға
берілетінін эквиваленттігін қамтамасыз етеді.
Несие мәмілесіне екі субъект – несие беруші және қарыз алушы
қатысатындықтан, несие қайтаруды ұйымдастырудың механизмі олардың
әрқайсысының осы процестегі орнын есепке алып отырады.
Несие беруші, несиені ұсынғанда, өзінің мүддесін қорғауға тырысады да,
несиелік процестің ұйымдастырушысы болады. Объективті экономикалық негізге
сүйене отырып, несие беруші қарызға берілген құнның толық және уақытылы
қайтарылуына алғышарттардың құрылуына мүмкіндік беретін, қарыз қаражаттарды
салу сфераларын, несиенің сандық параметрлерін, оны өтеу әдістерін, несие
мәмілесінің шарттарын таңдайды. Дегенмен, аталған құнның кері қозғалысы
өзінің айналымында қолданатын қарыз алушының несие қабілеттігіне, ақша
нарығының экономикалық конъюнктурасына байланысты болады.
Несие мәмілесі несие алушының тиісті борышты қайтару міндеттеменің
туындауын білдіреді. Экономикада инфляциялық процестердің туындауы берілген
несие сомасының құнсыздануына, ал қарыз алушының қаржы жағдайының әлсіреуі
– несие қайтару мерзімінің бұзылуына әкелуі мүмкін, сондықтан банктердің
халықаралық тәжірибелері несие қайтаруын ұйымдастыру механизмін әзірледі.
Оған кіретіні:
- ақшалай түсім есебінен нақты несиені өтеу тәртібі;
- несиелік келісім-шартта өтеу тәртібін заңды тіркеу;
- несие құнының кері қозғалысының толық және уақытылы қамтамасыз етудің
алуан түрлі нысандарын қолдану.
Несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысаны деп, бар борышты өтеудің
нақты көзі, несие берушінің оны пайдалану құқығын заңды тіркеуі, берілген
көздің тиімділігі мен жеткіліктігіне банктің бақылауды ұйымдастыруын
атаймыз 4, 337-338 б..
80-ші жылдардың аяғына дейін КСРО-да несиенің материалдық жағынан
қамтамасыз етілуі тек қана тауарлы-материалдық құндылықтармен жүзеге
асырылып келді. Бұл әрине сол кездегі экономикамыздағы өндірісті
ұйымдастырудың социалистік принциптеріне сай негізделуімен, банк ісіне және
өнеркәсіптік өндіріске монополияның араласуымен байланысты болды, себебі
қамтамасыз етілген құндылықтардың иесі мемлекет болғандықтан да, несиенің
қамтамасыз етілуін тексеру процесі тек қағаз жүзінде ғана жүргізілді 5,
155 б..
Қазіргі уақытта несие операциялары тәуекел дәрежесі жоғары болатын
банктік операцияларға жатады. Бұл несиелендіру процесінің ерекшелігіне
байланысты болып келеді. Несиелендіру кезінде тәуекел дәрежесіне әсер
ететін көптеген факторларды есепке алу қажет, тәуекелдің мәнін және мүмкін
болатын залалдардың мөлшерін теңдестіру және анықтау өте маңызды болып
келеді.
Қазіргі нарықтық экономика жағдайында банк ешкімге, ешқашанда несие
бермейді, егер оның мезгілінде қайтарылуына сенімі болмаса (несие
қайтарымдылығының қағидасы). Несиенің қамтамасыз етілу қағидасы бұрынғыдан
да қатаң түрде қолданылып жүр. Қазір банктен несие алу үшін бұрынғыдай,
жеткілікті сомада тауарлы-материалды құндылықтардың барлығын және оларды
өндіріс процесінен өткізгеннен кейін, несиені қайтаруға толық мүмкіншілік
туатынын дәлелдейтін мәліметтер беру жеткіліксіз. Банктер қамтамасыз етудің
басқа (нысандарын) тәсілдерін талап етеді 6, 67 б..
Ағылшын-американдық мектеп банкирлерінің пікірінше, егер қарыз алушы өз
міндеттемелері бойынша жауап бермесе, несие берушіні екі немесе үш белбеу
қорғайды.
Бірінші белбеу – бұл қолма-қол ақшалардың ағымы, табыс – қарыз
алушының несиені өтеудің басты көзі.
Екінші белбеу – бұл несие өтелуін қамтамасыз ететін, қарыз алушы
ұсынатын активтері.
Үшінші белбеу несиені қамтамасыз ету негізінде заңды және жеке
тұлғалар ұсынатын кепілдіктермен байланысты болады 7, 99 б..
Банктік несиені қамтамасыз етудің нысандарын А-қосымшадан көруге болады
8, 205 б..
Жоғарыда көрсетілген несиенің қайтаруын қамтамасыз ету нысандары,
міндеттеме бойынша жауап беру мерзімі келгенде, қарыз алушыда қаражаттардың
болмай қалу жағдайында, заңды күші бар және несие берушінің артынан несиені
өтеудің нақты бір көзін бекітетін, арнайы құжаттармен ресімделеді 9, 175
б..
Жалпы алғанда, несие ұсынуына байланысты мүмкін болатын залалдардан
несие берушіні қорғауына қатысты мәселелерді қарастырғанда, істің заңды
жағына көңіл бөлу өте маңызды болып келеді. Несиелік міндеттеменің
орындалуын қамтамасыз ету үшін жақтар жазбаша нысанда қосымша келісімдерді
жасасуы мүмкін. Оларда қарыз алушының немесе үшінші тұлғаның несиелік
мәміле бойынша толық немесе ішінара атқарылмауынан міндеттемелердің
орындалуын міндеттейтін қосымша міндеттемелері тіркелінген. Олардың жалпы
мағынасы – қарыз алушыларды міндеттемелерді орындауға бағындыру болып
табылады 10, 205 б..
Қамтамасыз ету нысандарының әрқайсысының мақсаты, қарыз алушыны өзіндік
қаражаттардың болмауы кезінде басқа қаржы көздерімен (кепілге салынған
мүлікті өткізуден түскен табыс, кепілгерлер мен кепіл болушылардың
қаражаттары, сақтандыру қоғамдары, т.б.) несие міндеттемелері бойынша жауап
беруді талап ету болып табылады 11, 317 б..
Егер де ақшалай түсім есебінен несиені өтеу механизмі және оның несиелік
келісім-шарттарда тіркелуі, несие қайтаруының негізгі алғышарты болса, онда
қайтарудың қамтамасыз ету нысандарын анықтау осы қайтарудың кепілдігін
білдіреді. Осындай кепілдік тәуекел дәрежесі жоғары болған жағдайда қажет
4, 337-339 б..
Несиені өтеу көздерін бастапқы және қайталама деп екіге бөлуге болады.
Бастапқы көзі – бұл қарыз алушының табысы (заңды тұлға үшін - өнімді
өткізуден түскен қолма-қол немесе қолма-қол емес нысанда болатын ақшалай
түсім, ал жеке тұлға үшін – еңбек ақы немесе басқа да табысы) 12, 185 б..
Шет елдегі банкирлер несие мәмілесін жасасу мүмкіндігін қарастырғанда,
өздерінің алтын ережесі деп, алдымен бастапқы көзге бағытталуын санайды
13, 210 б.. Сондықтан несие өтінімін қарастырған жағдайда, клиенттің ақша
ағымдарына, саланың даму перспективаларына және осы клиенттің іскерлігіне,
клиенттің жабдықтаушылармен және сатып алушылармен қарым-қатынастарына
ерекше көңіл бөлінеді. Егер де банкте несие алушының ақшалай түсімдеріне
қатысты күмән туындаса, онда несие мәмілесі орындалмауы да мүмкін.
Несие қайтарымдылығының нақты кепілдігі болып, қаржы жағдайы тұрақты
болатын кәсіпорындардың ақшалай түсімдері табылады. Олардың қатарына
табыстылықтың деңгейі жоғары болатын және өзіндік капиталмен жоғары
қамсыздандырылған кәсіпорындар жатқызылады. Осындай кәсіпорындарда ақша
қаражаттарының жүйелі түрде түсімімен қатар, таза табысты қалыптастырудағы
ақша қаражаттарының өсімі және өзіндік капиталдың толтырылуын байқауға
болады.
Банктің қаржы жағдайы тұрақты, бірінші сыныпты клиенттер болып табылатын
кәсіпорындар үшін келіп түсетін ақшалай түсім есебінен несиелік келісім-
шарттарда несие өтелуін заңды тіркеу тиісті мөлшерде жеткілікті болады. Осы
жағдайда банк пен қарыз алушы арасында белгілі бір қосымша кепілдіктерді
көрсетпей-ақ, несие өтелуінің өз міндеттемелерін орындауды білдіретін
сенімді қарым-қатынастар туындайды.
Көбінесе тәжірибеде келесі жағдай қалыптасады. Ақшалай түсімнің
уақытында келіп түспесе, белгілі бір тәуекел туындайды. Тәуекел факторлары
өндіріс процесімен немесе құндылықтарды өткізумен, сонымен қатар сатып
алушылармен есеп айырысу қалпымен, нарық конъюнктурасының өзгеруімен,
маусымды ауытқулармен, т.б. байланысты болуы мүмкін.
Осы барлық жағдайларда да несие қайтаруының қосымша кепілдігіне ие болу
қажет, ал ол қайталама көздерді іздестіруді талап етеді 4, 338-339 б..
Қайталама көзі деп, кепілге салынған мүлікті өткізуден түскен ақшалай
түсімдерін, мүлік пен құқық кепілін, кепілдік пен кепіл болушылықты,
сақтандыруды, цессияны атаймыз 13, 210 б..
Банктердің несиені өтеудің бастапқы және қайталама көздерін қолданудың
тәртіптері әртүрлі болады. Қарыз алушының табысы есебінен несиені өтеу
несиелік келісім-шартпен, жедел міндеттемемен немесе тиісті қаражаттарды
аудару тапсырмасымен реттелінеді. Осы жағдайда несие төлем мерзімі келген
күні немесе басқа бір анықталған период ішінде өтеледі. Несиені қолма-қол
ақшамен өтегенде, клиент тиісті мерзімде банктің кассасына ақша салады.
Осылайша, осы жағдайда несие келісім-шартының шарттарына сәйкес, клиенттің
банк алдында өзінің төлем міндеттемелерін орындаудың ерікті нысаны көрініс
табады.
Дегенмен, бірінші сыныпты қарыз алушылар және несиелендіру үлкен немесе
кіші тәуекелмен байланысты болады. Барлық жағдайларда да несие қайтаруының
қосымша кепілдіктерін иелену қажеттілігі туындайды, демек несие
қайтарымдылығын қамтамасыз ететін қайталама көздерге бағытталады. Несиені
қайталама көздер есебінен өтеуі банктің, өзіне тиесілі ақша қаражаттарын
өндіріп алудың, мәжбүрлі нысанын қолданатынын білдіреді.
Қайталама көздерін пайдалану механизмі, сонымен қатар құқықтық
қамтамасыз етуді иеленеді, бірақ та ол еңбекті көп қажет ететін және ұзақ
мерзімді процесс болып табылады. Сондықтан да, осы мәселені шешкен кезде,
несиені өтеудің бірінші көзіне – табысқа мұқият талдау жасау өте маңызды
болып келеді. Егер несиені өтеудің негізгі көзі ретінде ұсынылған табыстың
нақты пайдалануына қатысты күмән туындаса, онда несиені беруден бас тарту
қажет, себебі қайталама көздер бастапқы көзін қуаттайды, бірақ оны
ауыстырмайды 12, 185-186 б..
Қазақстан Республикасының Банк және банк қызметтері туралы Заңына
сәйкес, несие қайтарымдылығы айып төлеу, кепiл, кепілдік, кепіл болушылық,
басқа да әдiстер арқылы қамтамасыз етiлуi мүмкiн. Егер де клиенттің несие
қабілеттілігі мен сенімділігі жоғары болатын болса, банк несиені қамтамасыз
етуді ұсынбай-ақ беру туралы шешімді қабылдай алады 14, 33 б.. Айтып
кететін жағдай, қамтамасыз ету – бұл тек қана қосымша кепілдік және банктің
қарыз алушымен несиені өтей алмау тәуекелінен қорғайтын соңғы қорғаныс
сызығы 6, 91 б.
Айып төлеу – бұл борышқор мiндеттемесiн орындамаған немесе орындау
мерзiмiн өткiзiп алған ретте несие берушiге төлеуге мiндеттi, заңдармен
немесе шартпен белгiленген ақша сомасы айып төлеу (айыппұл, өсiм) деп
танылады. Айып төлеу туралы талап бойынша несие берушi оған келтiрiлген
залалдарды дәлелдеуге мiндеттi емес 15, 137 б.. Қазіргі уақытта кепіл,
кепіл болушылық, банктік кепілдік сияқты қамтамасыз етудің тәсілдері ең
сенімді болып саналады 6, 67 б..
Несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету нысандарының тиімділігі, құқықтық
механизмнің пәрменділігіне, тиісті құжаттардың құқықтық және экономикалық
мазмұнының сауаттылығына, төлем міндеттемелері бар кепілдік берушілердің
іскерлік этика нормаларын сақталуына тәуелді болады.
Қазіргі уақытта несиені уақытылы қайтарылуының кепілдіктер жүйесінің
құру банктер үшін ерекше өзекті мәселеге айналды, бұл әртүрлі меншік
нысанында пайда болған кәсіпорындардың дамуына байланысты болады. Олардың
несие қабілеттіктерін бағалау көптеген жағдайда қиынға түседі, сондықтан да
кәсіпорындармен несие байланыстарын құрудың маңызды шарттарының бірі,
несиелердің қайтарылуын қамтамасыз етудің қосымша нысандарын пайдалану
болып табылады 9, 174 б..
1.2 Кепіл және кепіл механизмі
Мiндеттемеге сәйкес несие берушiнiң (кепiл ұстаушының) борышқор кепiлмен
қамтамасыз етiлген мiндеттеменi орындамаған ретте кепiлге салынған мүлiк
құнынан, осы мүлiк тиесiлi адамның (кепiл берушiнiң) басқа несие
берушiлердiң алдында артықшылықпен қанағаттандырылуға құқығы бар
мiндеттеменi атқаруының осындай әдiсi кепiл деп танылады 15, 149 б..
Кепіл несиені қамтамасыз етудің ең тұрақты нысаны ретінде мынадай
шарттарды сақтайды: біріншіден, кепілдің құнын анықтау барысында несие
мөлшері мен пайыз мөлшерлемесін қоса алғандағы сомасын, сол сияқты кепілді
іске асыруда және оны ақшаға айналдыру үшін уақытты дұрыс анықтау қажет;
екіншіден, кепіл туралы келісім жасаған кезде, барлық заңдылық жақтарын,
құқылығын, міндеттілігін тексере отырып, тұрақты және заңды түрде қорғалуын
қамтамасыз ету қажет; үшіншіден, бүгінгі жағдайға сай, қарыз алушының
иелігінде болатын кепілдің тұрған жерін, жағдайын, құндылығын үнемі бақылап
отыру қажет 5, 156 б..
Кепілге берілетін несие кепіл мүлігінің толық құнына берілмейді, ол тек
қана 50-90%-ға тең құнына беріледі. Кепіл пайыздардың, орындалудың
кешіктіруінен туындаған залалдардың, тұрақсыздық айыбын, салынған мүлікті
ұстауға қажетті шығындардың, сонымен қатар өндіріп алу бойынша шығыстың
орнын толтыруын қамтамасыз етеді. Егер кепілге салынатын зат қаза болса
немесе зақымдалса немесе оған меншік құқығы немесе шаруашылық жүргізу
құқығы заңнамалық актілерге байланысты тоқталса, кепілзат беруші тиісті
мерзімде кепілге салынатын затты қалпына келтіруге немесе оған сәйкес
келетін басқа мүлікке айырбастауы мүмкін 9, 176 б..
Несие қатынастарын ұйымдастырудың тәжірибесінде кепілді қолдану іске
асырудың арнайы механизмнің болуын ұйғарады. Кепіл механизмі кепіл туралы
келісім-шарттың әзірлеуін, жасасуын және атқарылуын білдіретін процесс. Ол
несие келісім-шартын жасасу шарты ретінде болатын, өтінімін қарастырған
уақыттан бастап пайда болады. Кепіл механизмі несиені қолданудың бүкіл
мерзімін еріп жүреді. Кепіл механизміне шынайы үндеуі несие қозғалысының
соңғы кезеңінде – несиені өтегенде – және тек ғана дербес жағдайларда,
клиент несиені ақшалай түсімдері немесе табысы есебіне өте алмағанда
туындайды.
Құқықтық көзқарас бойынша кепіл механизмнің құрылымын 1-суреттен көруге
болады 4, 339 б..
Сурет 1. Кепіл механизмнің құрылымы
1-суреттен кепіл механизмнің құқықтық мазмұнында орталық орында меншік
иелік ету құқығын анықтау, кепілге салынған мүлікті қолдану мен билік
жүргізу алатынын көруге болады.
Кепіл механизмін жүзеге асырудың негізгі кезеңдері:
- кепіл заттарын және түрлерін таңдау;
- кепіл заттарына бағалау жүргізу;
- кепіл туралы келісім-шартты құрастыру және орындау;
- кепілге салынатын мүліктен ақы өндіріп алу 4, 339-340 б..
Кепілге салынатын зат ретінде кепілдік берушіден айырыла алатын кез
келген мүлік бола алады 15, 150 б.. Осыған байланысты клиенттердің
белгілі бір мүлігі кепіл затына жатқызылуы үшін, ол басты екі критерийге –
қолайлылыққа және жеткіліктілікке - жауап беруі тиіс.
Кепілдің қолайлылық критерийі кепілдің өткізу жеделдігін, бағалардың
біршама тұрақтылығын, сақтандыру мүмкіндігін, сақтаудың ұзақ мерзімділігін
сипаттайды. Сапа критерийін анықтаумен қатар, олардың сақталуын қамтамасыз
ету өте маңызды болып табылады. Тек қана осы жағдайда құндылықтар кепілі
несиені қайтарудың кепілдігі ретінде бола алады.
Кепілдің жеткіліктілік критерийі кепілдің сандық жағын сипаттайды.
Кепілге салынатын мүліктің құны несие сомасынан жоғары болуы тиіс, себебі
егер де жағымсыз жағдай туындаса, банк берілген несие бойынша тек қана
негізгі борышты ғана емес, сонымен қатар оған тиесілі пайыздардың, сот
шығыстарының және кепілді өткізумен байланысты шығындардың орнын толтыруы
тиіс.
Яғни, қолайлылық критерийі кепілге салынатын заттың сапалық белгісін, ал
жеткіліктілік критерийге сәйкес сандық белгісін көрсетеді 8, 32 б..
Кепілге салынатын затқа қойылатын талаптар:
- кепілге салынатын затқа меншік құқығы;
- басқа несие берушілердің кінәраттарының болмауы;
- сапа критерийіне сәйкес келуі;
- мөлшерліктің жеткіліктігі;
- кепіл туралы келісім-шарттың заңды ресімдеуі.
Материалды-заттық мазмұнына қарай кепілге салынатын заттар келесі
топтарға бөлінеді:
1. клиент мүлігінің кепілі;
2. құқықтар кепілі.
1. Клиент мүлігінің кепілі:
- Тауар-материалды құндылықтардың кепілі:
▪ шикізаттар, материалдар, жартылай фабрикаттар кепілі;
▪ дайын өнім мен тауарлар кепілі;
▪ валюталық құндылықтар, алтын бұйымдары, әшекейлер, мәдени құндылықтар
мен антиквариат кепілі;
▪ басқа да тауар-материалды құндылықтардың кепілі.
- Бағалы қағаздар кепілі;
- Осы банкке салынған, депозиттер кепілі;
- Ипотека (жылжымайтын мүлік кепілі) 4, 340-341 б..
2. Құқықтар кепілі:
- Материалды емес активтерге (патентке, тауар белгілеріне, авторлық
құқықтарға, т.б.) құқық кепілі;
- Иелік ету және пайдалану құқық кепілі;
- Жалгерлікке құқық кепілі 16, 153 б..
Тәжірибеде, қарыз алушы несиені пайдаланған кезде, мүліктің қай жерде
орналасуына байланысты, кепілдің екі түрін бөліп қарастыруға болады:
1. Кепілге салынатын зат кепіл берушінің өзінде
қалғанда;
2. Кепілге салынатын зат кепіл ұстаушының иелігіне
берілетін жағдайда.
Кепілге салынатын заттың бірінші түрі (кепілге салынатын зат кепіл
берушіде қалғанда) кеңінен қолданылады, себебі қарыз алушыға өзінің
шаруашылық іскерлігін, кепілге салынған затты қолдана отырып, әрі қарай
жүргізуге мүмкіндік береді. Кепілдің осы түрінде келесі нысандарды бөліп
қарастыруға болады:
1. айналымдағы тауарларды кепілге салу;
2. қайта өңдеудегі тауарларды кепілге салу;
3. негізгі қорлар кепілі.
1. Айналымдағы тауарларды кепілге салу. Кепілдің бұл түрі көбінесе сауда
және жабдықтау—өткізу ұйымдарына сипатты болады 11, 320-321 б.. Осы
жағдайда тауар қарыз алушының қолданысында және билік етуінде қалады.
Сонымен қатар, қарыз алушы кепілге салынған құндылықтарды басқасына
айырбастауы мүмкін, бірақ та шығыс етілген құндылықтардың сомасы қайта
қалпына келуі тиіс. Айналымдағы тауарларды кепілге салуды ауыспалы құраммен
болатын кепіл деп те атайды, себебі тауарды сатқан сәттен бастап және тауар
қорын қайта қалпына келтіргенге дейін бірнеше сәйкесіздік болуы мүмкін, осы
жағдайда кепіл міндеттемесі несиенің қайтаруын қамтамасыз ете алмауы да
мүмкін 9, 182-183 б..
2. Қайта өңдеудегі тауарларды кепілге салу. Кепілдің бұл түрі көбінесе
өндірістік кәсіпорындарды, әсіресе ауыл шаруашылық шикізатты өңдейтін
кәсіпорындарды несиелендіру кезінде қолданылады. Оның басты ерекшелігі
кепіл затына кіргізілген, шикізат пен материалдарды өндірісте қолдану және
оларды дайын өнімге айырбастау 4, 342 б.. Егер қайта өңдеуден кейін
тауардың құны қайта өңдеуге дейінгі құнынан асып кететініні дәлелденсе,
онда банктер құндылықтарды қайта өңдеу үшін рұқсатын береді. Дәлелдемеге
көз жеткізу үшін үшін арнайы есеп ұсынылады, онда салынған шикізаттың
мөлшері мен құны, қайта өңдеу периоды, қайта өңделген өнімнің орташа
шығыны, оның сақтау орны көрсетіледі. Дегенмен, осы жағдайда да, банктер
кепілге салынған заттарға толық бақылай алмайды 9, 183 б..
3. Негізгі қорлар кепілі. Соңғы уақытта негізгі қорлар (ғимараттар,
құрығылар, машиналар, жабдықтар, есептеу техникасы, транспорт құрылғылары,
меншікке сатып алынған, жер телімдері мен жер қойнауын пайдалану
объектілері, т.б.) кепілі кеңінен қолданыла бастады. Негізгі қорлар, өзінің
алғашқы табиғи-заттық нысанын сақтай отырып, есептелген амортизация
сомасына бөлік-бөлікпен, өзінің құнын дайындалатын немесе қосылатын өнімге
көшіреді. Негізгі қорлар ішінен ипотеканы бөліп қарастыруға болады 11, 320-
321 б..
Ипотека - кепiлге салынған мүлiк кепiл салушының немесе үшiншi бiр
жақтың иелiгiнде және пайдалануында қалатын кепiл түрi. Құрылыстар, үйлер,
ғимараттар, пәтерлер, көлiк құралдары, басқа да мүлiк ипотека объектісі
ретінде бола алады 15, 151 б.. Құрылғыларды, жабдықтарды және басқа да
жылжымайтын мүліктерді кепілге ала отырып, несие берілгенде, банктер
олардың өткізу дәрежесімен бірге, қарыз алушының кепілдің сатылуын
болдыртпау және несиені өтеу үшін жеткілікті мөлшерде табыс алу
мүмкіндігіне де назар аударуы тиіс 17, 206 б..
Ипотекалық несиенің жалпы қағидалары әртүрлі бағыттарда жүзеге
асырылады: меншік құқығын шектеу арқылы қарызгердің қолында мүлікті
қалдыру; қосымша ипотекалық несиелерді бір кепіл негізінде алу мүмкіндігі;
сақтандыруды есепке ала несиелерді отырып ұсыну; уақытылы борышты өтеу
алмау салдарынан қозғалмайтын мүлікті жоғалту немесе оны басқа тұлғаға
табыстау.
Ипотека көбінесе заңды және жеке тұлғаларға ұзақ мерзімді несиелерді
ұсынған жағдайда қолданылады. Несиені берген кезде кепіл құнын дұрыс
анықтау өте маңызды болып табылады 4, 344 б.. Ипотекалық несиелік
операцияларда мәміле мүлікке берілген кепілхат арқылы жүзеге асырылады.
Мүлік үшін берілетін кепілхат, ипотекалық несиенің қайтарылуын қамтамасыз
ететіндіктен, ол несиелік келісім-шарттарға қойылатын міндеттемелерге де
бірдей болады: мерзім, борыш сомасы және пайыздар. Ипотека осындай
объектілерді тіркеуді іске асыратын органдарында тіркелуі тиіс. Сонымен
қатар, ипотеканы бағалаудың қиыншылығы салдарынан несиенің максималды
деңгейін төмендетеді 9, 183-184 б..
Кепілге салынатын заттың екінші түрі кепілзат болып табылады. Кепiлзат -
кепiл берушi кепiлге салынған мүлiктi кепiл ұстаушының иелiгiне беретiн
кепiл түрi. Кепілзат, көбінесе, банкке кепіл беруші немесе оның несие
қабілеттігі сенім білдіртпеген жағдайда қолданылады 11, 321 б..
Кепілзатқа салынатын заттарға валюталық құндылықтар, бағалы металдар,
мәдени бұйымдар, әшекейлер жатқызылады 9, 180 б.. Несие беруші кепілзат
кезінде салынған мүлікті қолдану құқығын алады. Біржолы, кепілзатқа
салынатын затты сақтауға және ұстауға, жоғалтқан немесе бүлінген кезде
жауапты болу міндеттемесі несие берушіге көшеді 4, 342 б..
Кепілзаттың екі негізгі нысаны бар:
1. Тұрлаулы кепіл;
2. Құқықтар кепілі.
Тұрлаулы кепіл белгілі бір мүлікті банкке табыстауын және несие
мекемесінің қоймасында (сейфінде) сақталуын білдіреді. Кепілзатқа алынатын
құндылықтар оңай өткізу, сақтандыру мүмкіндігі мен ұзақ мерзімді сақталуын,
сонымен қатар банктің оларды бақылау қабілеттігі сияқты талаптарға сәйкес
болуы тиіс 18, 115 б.. Кепілзатты қолдану банк үшін белгілі бір
қиыншылықтарды туғызады және шығыстардың пайда болуына әкеледі, себебі
тауарлы-материалды құндылықтарды сақтау банктерге тән емес функция. Батыста
осындай қызметті арнаулы қойма компаниялары атқарады. Олар, несиені
қамтамасыз етудің негізі ретінде қолданылатын, қойма квитанцияларын жазып
береді 17, 207 б.. Банктер үшін тұрлаулы кепіл объектісі ретінде тауар
және тауар-көліктік құжаттар, бағалы қағаздар ең тиімді болып келеді,
себебі олар кепіл ұстаушыға табысталады да, оларды сақтау үшін үлкен
шығындар келтірмейді, сонымен қатар жоғары өтімді болып саналады 9, 181
б..
Құқықтар кепілі – бұл нарықтық экономикада пайда болған кепілдің жаңа
түрі болып табылады. Құқықтар кепілі кезінде кепілзат ретінде қарыз
алушының мүлікті иелік ету және пайдалану, интеллектуалды меншік
объектісінің (авторлық құқықтар, патенттер, бағдарламалық қамтамасыз ету,
ноу-хау, т.б.) құқығын бағалайтын құжаттар болады. Құқықтың кепіл берушісі
ретінде, тек қана осы құқық тиісті болатын тұлға бола алады 11, 322 б..
Біздің республикамызда 1992 жылдан бастап қолданылады 9, 182 б.. Құқықтың
кепіл берушісі ретінде, кепілзатқа салынатын құқықтың иесі болатын тұлға
ғана бола алады 18, 185 б..
Кепіл механизмнің келесі кезеңі - кепіл заттарына бағалау жүргізу болып
табылады. Халықаралық тәжірибеде жылжымайтын мүлікті бағалаудың үш негізгі
әдісі қолданылады. Олар:
▪ Шығын әдісі - бұл әдіс жерді сатып алуға және келешекте
құрылыстың қалыпты барысында жаңа ұқсас құрылыстарды салуға қатысты
мүмкін болатын шығындарды анықтауға бағытталған. Бұл әдістің басты
артықшылығы, белсеңділігі аз нарықтарда жылжымайтын мүліктің азды-
көпті анық баға беру болып табылады. Шығын әдісі ғимараттың қалпына
келу құнынан тозуды шегерген бағасын көрсетеді.
▪ Табыс әдісі – бұл әдіс күту қағидасына негізделген. Бұл қағида
бойынша, инвестор немесе сатып алушы жылжымайтын мүлікті, болашақ
табысты немесе пайданы алу үшін сатып алады, басқа сөзбен айтқанда,
объекттің құны ол әкелетін табысты алу құқығының құнымен
анықталады.
▪ Нарықтық әдіс - бұл әдістің алғышарты, әрбір мүліктің құны,
белгілі бір кезеңдегі ұқсас мүлікке қалыптасқан бағаларға
байланысты болады. Бұл әдіс басқаларға қарағанда қарапайым болып
келеді, бірақ та жетілдірілген жылжымайтын мүлік нарығының бар
болуын және өзіне сату нарығы мен ұқсас жылжымайтын мүлік
объектілері бойынша ұсыныстар туралы ақпараттар жинауды қосады.
Объектіге қойылатын бағалар - аналогтар одан кейін объектілер бір-
бірінен ажыратылатын белгілері бойынша түзетіледі. Бағалардың
түзетілуінен кейін оларды бағаланатын мүліктің нарықтық құнын
анықтау үшін қолдануға болады 4, 346 б..
Кепіл механизмнің келесі кезеңі - кепіл туралы келісім-шартты құрастыру
және орындау болып табылады. Банктік тәжірибеде кепіл механизмін ресімдеу
және іске асыру операциялары кепіл операциялары деп аталады. Кепіл
операцияларының негізі болып, банк пен клиент арасындағы құқықтық қарым-
қатынастардың толық кешені көрсетілетін, кепіл туралы келісім-шарт болып
табылады. Ол заң құжаттарының негiзiнде, көрсетiлген мiндеттемелердiң пайда
болуы кезiнде де туындайды.
Кепіл туралы келісім-шарт заңды құжат болып табылады және ол жазбаша
түрде, негізгі міндеттемеден бөлек құрастырылады. Кепiл туралы шартта
кепiлдiң мәнi мен оны бағалау құны, кепiлмен қамтамасыз етiлетiн
мiндеттеменiң мәнi, мөлшерi мен орындалу мерзiмi көрсетiлуге тиiс. Онда
кепiлге салынған мүлiк қай тарапта екендiгi және оны пайдалануға
болатындығы көрсетiлуге тиiс 15, 153 б..
Кепiл туралы шартта келесі мәліметтер көрсетілуі тиіс:
- кепiлге салынатын зат және оны бағалау құны;
- кепiлмен қамтамасыз етiлетiн мiндеттеменiң мәнi;
- мөлшерi мен орындалу мерзiмi көрсетiлуге тиiс;
- онда кепiлге салынған мүлiк қай тарапта екендiгi және оны
пайдалануға болатындығы көрсетiлуге тиiс.
Кепіл туралы келісім-шартты ресми тіркеу кезінде келесі құжаттарды ұсыну
қажет:
- банкке берілетін кепіл мүлігінің тізбесі;
- мүлікке берілетін қоймалық құжаттар;
- қойманы жалға алу құжаттары (егер тауар орналасқан үй-жай жалға
алынса);
- мүлік иесінің құқықтарын растайтын құжаттар;
- кепілге берілетін тауар-материалды құндылықтардың сақтандыру
құжаттарының көшірмелері;
- егер мүлік шет елде сатып алынса, онда кеден декларациясы;
- берілген мүліктің мемлекеттік сараптамадан өткен, сапасын
көрсететін сертификат (азық–түлік және дәрі–дәрмектер).
Мемлекеттiк тiркелуге тиiстi мүлiктi кепiлге салу осы мүлiктiң тiркелуiн
жүзеге асыратын органда тiркелуге тиiс. Тiркеудi жүзеге асыратын орган
кепiлдердi тiркеу реестрiн жүргiзуге және кепiл ұстаушылардың мүдделерiн
қорғау жөнiнде шаралар қолдануға, кепiлге салынған мүлiктi кепiл ұстаушының
келiсiмiнсiз иелiктен айыруға жол бермеуге мiндеттi. Кепiлмен қамтамасыз
етiлген борыштық талап қоюдың сипаты мен мазмұны өзгерген кезде, қосымша
тiркеу жүргiзiледi 9, 177 б..
Банк белгілі бір құндылықтар кепіліне несие ұсынғанда, несие
қайтарымдылығын қамтамасыз ету үшін ұсынылған несие сомасын кепілге
салынған құндылықтардың құнына, бұл құндылықтарды өткізгенде кететін
шығындарды есепке ала отырып, сәйкес келуін жүйелі түрде тексеруге
міндетті. Несие қамтамасыз етілуін тексерудің мысалын 1-кестеден көруге
болады.
Кесте 1.
Несие қамтамасыз етілуін тексерудің мысалы
млн.тг
1.Ұсынылған несие бойынша қарыз 520
2.Кепілге салынған заттардың құны 700
3.Өткізу кезіндегі мүмкін болатын жоғалтулар 30 % (кепілге
тәуекелін ескере отырып, банкпен бекітілген салынған заттың)
маржа
4.Кепілге салынған заттардың нақты құны 700 – (30 % * 700)
= 490
5.Қамтамасыз етудің артықшылығы (+), 490 – 520 = - 60
жетіспеушілігі (-)
* Ескерту - дерек көзі 3, 348 б..
Яғни, ұсынылған несиені тексеру барысында банк кепілге салынған мүліктің
құнының төмендеуін және оның 60 млн. теңге сомасына тең болатын
жетіспеушілікті анықтады. Бұл қарыз алушыға көрсетілген сома мөлшерінде тез
арада жоғалтқан кепілдің орнын толтыру қажеттілігін білдіреді. Көп жағдайда
кепілге салынған мүлікті тексергеннен кейін, бір құндылықтарды өтімділігі
жоғары болатын басқасына ауыстыруды талап етуі мүмкін 4, 348 б..
Кепіл механизмнің соңғы кезеңі – бұл кепілге салынатын мүліктен ақы
өндіріп алу болып табылады. Борышқор өзi жауап беретiн кепiлмен қамтамасыз
етiлген мiндеттеменi орындамаған немесе тиiсiнше орындамаған ретте кепiл
ұстаушының (несие берушiнiң) талаптарын қанағаттандыру үшiн кепiлге
салынған мүлiктен ақы өндiрiп алуы мүмкiн.
Кепіл тоқтатылады:
кепiлмен қамтамасыз етiлген мiндеттемелер тоқтатылғанда;
кепiл берушiнiң талабы бойынша;
егер кепiл берушi кепiлге салынған зат құрыған немесе кепiлге салынған
құқық тоқтатылған ретте;
кепiлге салынған мүлiктi жария саудаға салып сатқан ретте, сондай-ақ оны
сату мүмкiн болмаған ретте.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінде Кепiлге салынған нәрседен
ақы өндiрiп алу тәртiбiнің екі түрі бар:
1. Кепiл ұстаушының талаптарын кепiлге салынған мүлiктiң құнынан
қанағаттандыру, егер заң құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе, сот
тәртiбiмен жүзеге асырылады.
2. Кепiл туралы шартта, кепiл ұстаушы кепiлге салынған мүлiктi соттан
тыс күштеу тәртiбiмен сауда өткiзу (аукцион) арқылы өз бетiмен сатуға
құқылы. Ақшалай қарызды қамтамасыз ететiн кепiлге салынған нәрсенi сату
жөнiнде кепiл ұстаушы банктiң де осындай құқығы болады.
Кепiлге салынған ақы өндiрiлiп алынған мүлiктi өткiзу (сату) жария
саудаға салып сату арқылы жүргiзiледi. Мүлікті сатудың басты құны сот
шешімі бойынша немесе кепіл беруші мен кепіл ұстаушы арасындағы келісілген
шарт негізінде анықталады.
Егер кепiлге салынған мүлiктi өткiзу кезiнде түскен сома кепiл
ұстаушының талаптарын өтеуге жеткiлiксiз болса, ол заң құжаттарында немесе
шартта өзгеше нұсқаулар болмаған жағдайда жеткiлiксiз соманы борышқордың
басқа мүлкiнен кепiлге негiзделген артықшылықты пайдаланбай-ақ алуға
құқылы.
Егер кепiлге салынған мүлiктi сату кезiнде түскен сома кепiл ұстаушының
кепiлмен қамтамасыз етiлген талабы мөлшерiнен асып кетсе, айырмасы кепiл
берушiге қайтарылады.
Егер сауда жасалмайтыны жарияланған жағдайда, кепiл ұстаушы кепiлге
салынған мүлiктi сот шешiмiмен немесе мүлiктi бағалау жөнiндегi қызметті
жүзеге асыруға лицензиясы бар жеке және заңды тұлғалардың қорытындысы
негiзiнде, сенiм бiлдiрiлген жақ белгiлеген, оның ағымдағы бағалау құны
бойынша өз меншiгiне аударуға, не жаңадан сауда белгiлеудi талап етуге
құқылы 15, 157-159 б..
1.3 Нарық жағдайындағы кепілдік пен кепіл болушылық және олардың мәні
Кепілдік - қарыз алушы төлеуден бас тартқан жағдайда, үшінші бір жақтың
қарызды өтеймін деген жазбаша міндеттемесін білдіреді 9, 186 б.. Кепілдік
біржақты мәміле болып табылады, соған сәйкес кепілгер несие беруші-банкке,
соңғысының жазбаша талабы бойынша көрсетілген ақшалай соманы төлеу туралы,
жазбаша міндеттемені (кепілдік хатты) береді. Борышқор кепілдікті алғаны
үшін кепілгерге кепілдікті сомадан белгілі бір пайызда, комиссиондық
сыйақыны төлеуге міндетті. Пайыздың мөлшерлемесі кепілдік беруші мен
банктің қарыз алушысы арасындағы келісіммен анықталады 17, 213 б..
Кепілдік жазбаша түрде ұсынылады және бір заңды тұлғаның кепілдік хаты
нысанында көрсетілгендей, жеке немесе заңды тұлғаның несиесі және оның
пайыздары бойынша толық немесе жартылай өтеу міндеттемесі болып табылады.
Кепілдік беруші өзінің шоты орналасқан банк мекемесіне кепілдік хатын
көрсетеді және оны банкте несиенің және пайыздардың толық өтелуіне дейін
сақтайды. Кепілдік беруші-банк қарыз алушы-банкке кепілдікті қабылдағаны
туралы белгі бар, (яғни банктің мөрі басылған, кепіл-банктің бас
бухгалтерінің және басшысының қолдары бар) кепілдік хатының көшірмесін
береді. Банктік кепілдік несие берілген орны бойынша банк мекемесіне
ұсынылады. Кепілдік несие берер алдында беріледі. Банкке,несие бойынша
төлемді ұзартуға жүгінген қарыз алушы да, кепілдікті талап ете алады. Басқа
банкте қызмет алатын кепілдік берушінің шотынан және кепілдікті берген
банктен даусыз тәртіпте қаражаттарды есептен шығару қарыз алушы-банктің
инкассалық өкімімен жүргізіледі 9, 189 б..
Кепілді міндеттеменің субъектісі ретінде борышқорға қатысты жоғары
тұратын, қаржы жағдайы тұрақты, белгілі қаражаттарға ие болатын ұйымдар
(министрліктер, ведомстволар, ассоциациялар, бірлестіктер), жалға беруші,
құрылтайшы немесе кез келген басқа да ұйымдар, сонымен қатар банктер де
бола алады 20, 99 б..
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі бойынша, кепілдік беруші
несие берушi алдында, егер кепiлдiк шартында өзгеше белгiленбесе, борышқор
сияқты айыпақы, сыйақы төлеудi қоса алғанда, борышты өндiрiп алу жөнiндегi
сот шығындарын және борышқордың мiндеттеменi орындамауы салдарынан
туындаған несие берушiнiң басқа да зияндарын төлеуде тап сондай көлемде
жауап бередi 15, 165 б..
Қарыз алушы кепілдікті алу үшін банкке арызданғанда, ол банктік
кепілдікті алу үшін арнайы өтінімді толтырады және оның мәртебесі мен
болашақ міндеттеменің экономикалық мәнін ашатын құжаттарды ұсынайды.
Банктік кепілдікті алу үшін өтінімде міндеттеменің сомасы, мақсаты, оның
жүзеге асыруының болжалды мерзімі, бенефициардың атауы (банк-несие беруші)
көрсетіледі. Сонымен қатар, қарыз алушы кепілдік беруші-банкке несие алушы
ұсынатын құжаттардың толық пакетін ұсынуы тиіс. Кепілдік беруші-банк заңды
және экономикалық жақтарынан ұсынылған құжаттарға толық талдау жүргізеді
де, содан кейін кепілдіктің берілуі немесе берілмеуі туралы шешім
қабылдайды 22, 214 б..
Әлемдік банктік тәжірибеде кепілдіктің бірнеше түрлері бар. Олар бір-
бірінен кепілді міндеттемесінің субъектісі, кепілдікті ресімдеу тізбесі,
төлемді кепілдендіру үшін қолданылатын қаражаттар көзі бойынша ажыратылады
9, 186 б..
АҚШ-та ұзақ мерзім аралығында қарыз алушы-кәсіпорындар несиені алар
алдында банкте белгілі бір мөлшерде депозитті қалыптастыруға міндетті
болды. Көбінесе 10 + 10 принципі қолданылды. Бұл дегеніміз, несие алушы
несиені алғанға дейін рұқсат етілген соманың 10%-на тең мөлшерде депозит
қалыптастыруға, ал екінші 10%-ды несиені алғаннан кейін депозиттік шотқа
салынуға тиісті болды. Осылайша, несиенің уақытында қайтарылуының кепілдігі
ретінде алынған несиенің 20%-на тең, қарыз алушы-кәсіпорынның депозиті
болды. Дегенмен, осы жағдайда кепілдік несие берушілердің мүдделерін тек
қана жартылай қорғауға мүмкіндік береді. Осындай тәжірибені біздің елімізде
де қолдануға болады, егер банктен, несие алған клиентке осы банкте өзінің
есептік немесе депозиттік шотында уақытша бос ақша қаражаттарын ұстау деген
міндеттемені жүктесек 4, 354 б..
Кепілдіктің басқа түрі, қаржылық жағдайы тұрақты болатын ұйымдары немесе
мекемелері ұсынатын кепілдігі болып табылады. Осында кепілдіктің қайнар
көзі ретінде осы компанияның өзіндік қаражаттары болады. Қазіргі уақытта
ақылы негіздегі кепілдіктерді сақтандыру қоғамдары (бірлестіктері) ұсынады.
Еске сала кететін, кепілдікті берудің негізі болып, кәсіпорынды немесе
ұйымды тексеру табылады.
Кепілдіктерді қаржылық жағдайы тұрақты кәсіпорындар да бере алады, егер
де қарыз алушы-кәсіпорынның жүйелі өндірістік байланыстары бар болса
(мысалы, беілген кәсіпорынның мердігері немесе сатып алушысы). Дегенмен,
осы жағдайда кепілдік беруші-кәсіпорынның төлемқабілеттігі туралы ақпараты
болуы тиіс. Егер аталған кәсіпорын қарыз алушымен бірге бір банкте қызмет
алатын болса, ондай мәселе оңай шешіледі. Егер кепілдік беруші басқа банкте
қызмет алатын болса, қиынырақ болады. Сондықтан елдегі барлық кәсіпорындар
мен ұйымдардың төлемқабілеттігі туралы ақпараты бар бірыңғай орталықтың
болуы өте маңызды болады 9, 187 б..
АҚШ-та мақсатты қорлары бар, арнайы үкіметтік ұйымдар да кепілдіктерді
ұсынай алады. Осындай ұйымның бірі, Ұсақ кәсіпорындардың істер Әкімшілігі,
оның дамудың мақсатты бағдарламасы бар. Берілген кәсіпорындарға берілетін
несиелердің 90%-ы осы әкімшіліктің кепілдігіне беріледі. Сонымен қатар,
несие үшін жеңілдік төлемі алынады, әсіресе, кепілдіксіз берілетін
несиелерге қарағанда пайыз мөлшерлемесі 1-1.5%-ға төмен болады 4, 354 б..
Қазақстанда шағын және орта бизнесті дамыту бағдарламасын іске асыруына
байланысты бұл тәжірибе біздің банктеріміз үшін өте өзекті болып табылады
9, 187-188 б..
Кепілдіктерді банктер де бере алады. Банк кепілдіктер бойынша үш түрлі
тәсілмен жұмыс істей алады: береді, алады және қабылдайды. Соңғы екі әдіс
кеңінен қолданылады: банк басқа банктерге кепілдік үшін арызданса (бұл
көбінесе – сыртқы нарықтарда клиенттік немесе өзіндік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz