Іле өзені аңғарының физикалық-географиялық сипаттамасы
КІРІСПЕ
1 ІЛЕ ӨЗЕНІ АҢҒАРЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Іле өзенінің географиялық орны. Зерттелу тарихы
1.2 Геологиялық құрылымы
1.3 Климаты мен гидрографиясы
1.4 Топырағы мен өсімдік жамылғысы, жануарлар дүниесінің таралуы
2. ІЛЕ ӨЗЕНІ АҢҒАРЫНЫҢ БЕДЕР ПІШІНДЕРІНІҢ ҚАЗІРГІ ГЕОМОРФОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ДАМУ ПРИНЦИПТЕРІ
2.1 Іле өзені аңғарының бедер пішіндерін қалыптастырудағы флювийлік үдерістер
2.2 Іле өзені аңғары бедер пішіндерінің аллювийлік материалының аккумуляциясы
2.3 Іле өзені аңғарына әсер етуші эолдық үдерістері
2.4 Бедер пішіндеріне әсер етуші жаңа тектоникалық қозғалыстың дамуының уақыттық . кеңістіктік заңдылығы
3 ІЛЕ ӨЗЕНІ АҢҒАРЫНЫҢ ГЕОДИНАМИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРІ НӘТИЖЕСІНДЕГІ БЕДЕР ПІШІНДЕРІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ
3.1 Іле өзені аңғарының эндогендік бедер түзуші процестерінің жіктелуі.
3.2 Іле өзені аңғарында ысырынды конустардың қалыптасу процесі
3.3 Іле өзені аңғарының экзогендік бедер түзуші процестерінің жіктелуі
3. 4 Іле өзені аңғарына әсер етуші табиғи . антропогендік процестерінің жіктелуі нәтижесінде түзілген бедер пішіндері
3.5 Іле өзеніне әсер етуші антропогендік факторлардың геоэкологиялық маңызы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ІЛЕ ӨЗЕНІ АҢҒАРЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Іле өзенінің географиялық орны. Зерттелу тарихы
1.2 Геологиялық құрылымы
1.3 Климаты мен гидрографиясы
1.4 Топырағы мен өсімдік жамылғысы, жануарлар дүниесінің таралуы
2. ІЛЕ ӨЗЕНІ АҢҒАРЫНЫҢ БЕДЕР ПІШІНДЕРІНІҢ ҚАЗІРГІ ГЕОМОРФОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ДАМУ ПРИНЦИПТЕРІ
2.1 Іле өзені аңғарының бедер пішіндерін қалыптастырудағы флювийлік үдерістер
2.2 Іле өзені аңғары бедер пішіндерінің аллювийлік материалының аккумуляциясы
2.3 Іле өзені аңғарына әсер етуші эолдық үдерістері
2.4 Бедер пішіндеріне әсер етуші жаңа тектоникалық қозғалыстың дамуының уақыттық . кеңістіктік заңдылығы
3 ІЛЕ ӨЗЕНІ АҢҒАРЫНЫҢ ГЕОДИНАМИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРІ НӘТИЖЕСІНДЕГІ БЕДЕР ПІШІНДЕРІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ
3.1 Іле өзені аңғарының эндогендік бедер түзуші процестерінің жіктелуі.
3.2 Іле өзені аңғарында ысырынды конустардың қалыптасу процесі
3.3 Іле өзені аңғарының экзогендік бедер түзуші процестерінің жіктелуі
3. 4 Іле өзені аңғарына әсер етуші табиғи . антропогендік процестерінің жіктелуі нәтижесінде түзілген бедер пішіндері
3.5 Іле өзеніне әсер етуші антропогендік факторлардың геоэкологиялық маңызы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Зерттеудің өзектілігі: Қазіргі кездегі диссертацияның геоморфология және неотектоника саласында Іле өзені аңғарының геодинамикалық процестерінің нәтижесінде бедер пішіндерінің даму тарихын талдайтын болсақ, геологиялық құрылымы, тектоникалық құрылымы, эндогендік процестері, экзогендік процестері мен антропогендік процестері Іле өзені аңғарын өзгеріске ұшыратады, жалпы климат жағдайына және тұрақты географиялық жағдайларына, адам өміріне қатысты болады. Іле өзені аңғарына әсер етуші экзогендік, эндогендік процестерінің бедер пішіндеріне әсерін, Іле өзені аңғарына әсер етуші антропогендік процестерінің геоэкологиялық жағдайын жақсарту.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Іле ойпатының сол жағалауының шығыс бөлігін 1944 жылы Е.Д.Шлыгин осы ауданның физикалық-географиялық, геологиялық, геоморфологиялық және гидрогеологиялық сипаттамасын беріп, Т.А.Мордвилко (1943 ж), Н.А.Волошинова (1943 ж), Б.С.Соколова (1944 ж), Л.Я.Продникова (1944 ж), Г.В.Машадова (1950 ж), Ф.И.Корсакова, М.А.Авакова (1951 ж), В.К.Василенко (1952 ж) және т.б ғалымдардың пікірінше Іле ойпатының облыстарында мезакайназойдың шөгінді жыныстарының жиналуынан қалыптасқанын айтты. 1950 жылы «Іле өзенін су шаруашылығына пайдалану мәселесі» жинағы экспедициясында У.М.Ахмедсафин, Н.Г.Рыбин, Г.Р.Юнусов, М.К.Вяткин, Н.И.Суворов, Л.П.Гвоздева және т.б зерттеулері Іленің сағасының табиғат ресурстары мен игеру мүмкіндіктеріне шолу жасады. В.И.Демченконың «Шөлді игеру тәжірибесі» атты мақаласында Балқаш ауданының бірнеше ауылдарының жетістіктері көрсетілді. В.М.Боровский 1957 жылы «Қазақстанның шөлді облыстарын игерудің проблемалары мен жерлерді мелиорациялау» атты еңбегінде Каспий, Арал мен Балқаш көлдерінің ірі өзендері бассейндерінің ағын суларын қарастырған Іле өзенінің оң жағалауына Ф.И.Корсаков пен М.А.Аваков,1945 жылы М.С .Калецкий, Г.А.Авсюк, 1959 жылы В.А.Николаев, 1959 жылы В.Б.Дриз, Л.А.Гринчук, В.Н.Калинин мен Г.А.Суханов, 1963 жылы М.И.Ломонович, 1961жылы З.А Сваричевская Шығыс Қазақстанның геоморфологиясын, Іле, Шарын, Шелек аңғарларына, Іле ойпатына қысқаша геоморфологиялық сипаттама берді. Жұмыстың мақсаты: Іле өзені аңғарына әсер ететін геодинамикалық процестерінің әсерінен (эндогендік, экзогендік, антопогендік процестерден) пайда болатын бедер пішіндерінің даму тарихы тұрғысынан талдау.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Іле ойпатының сол жағалауының шығыс бөлігін 1944 жылы Е.Д.Шлыгин осы ауданның физикалық-географиялық, геологиялық, геоморфологиялық және гидрогеологиялық сипаттамасын беріп, Т.А.Мордвилко (1943 ж), Н.А.Волошинова (1943 ж), Б.С.Соколова (1944 ж), Л.Я.Продникова (1944 ж), Г.В.Машадова (1950 ж), Ф.И.Корсакова, М.А.Авакова (1951 ж), В.К.Василенко (1952 ж) және т.б ғалымдардың пікірінше Іле ойпатының облыстарында мезакайназойдың шөгінді жыныстарының жиналуынан қалыптасқанын айтты. 1950 жылы «Іле өзенін су шаруашылығына пайдалану мәселесі» жинағы экспедициясында У.М.Ахмедсафин, Н.Г.Рыбин, Г.Р.Юнусов, М.К.Вяткин, Н.И.Суворов, Л.П.Гвоздева және т.б зерттеулері Іленің сағасының табиғат ресурстары мен игеру мүмкіндіктеріне шолу жасады. В.И.Демченконың «Шөлді игеру тәжірибесі» атты мақаласында Балқаш ауданының бірнеше ауылдарының жетістіктері көрсетілді. В.М.Боровский 1957 жылы «Қазақстанның шөлді облыстарын игерудің проблемалары мен жерлерді мелиорациялау» атты еңбегінде Каспий, Арал мен Балқаш көлдерінің ірі өзендері бассейндерінің ағын суларын қарастырған Іле өзенінің оң жағалауына Ф.И.Корсаков пен М.А.Аваков,1945 жылы М.С .Калецкий, Г.А.Авсюк, 1959 жылы В.А.Николаев, 1959 жылы В.Б.Дриз, Л.А.Гринчук, В.Н.Калинин мен Г.А.Суханов, 1963 жылы М.И.Ломонович, 1961жылы З.А Сваричевская Шығыс Қазақстанның геоморфологиясын, Іле, Шарын, Шелек аңғарларына, Іле ойпатына қысқаша геоморфологиялық сипаттама берді. Жұмыстың мақсаты: Іле өзені аңғарына әсер ететін геодинамикалық процестерінің әсерінен (эндогендік, экзогендік, антопогендік процестерден) пайда болатын бедер пішіндерінің даму тарихы тұрғысынан талдау.
1. М.И Ломонович, Илийская долина, ее природы и ресурсы ̸ Под.ред. М.И.Ломонович - Алматы,1963.- 242 бет.
2. Куанышбаев С.Б. Современные природно-антропогенные процессы рельефообразования равнинной части Или-Балхашского региона по данным космической информации: автореф геогр наук – Бишкек, 1996.-23.бет
3. Достай Ж.Д. Управление гидроэкосистемой бассейна озера Балхаш. –Алматы, 2009.- 236 б
4. Канаева Р. Или-Балхашский бассейн: проблемы и перспективы устойчивого развития. ЭКВАТЭК –2004, часть 1
5. Пальгов Н. Н. Водоносность ледниково-снеговых рек Заилийского Алатау в связи с площадью бассейна. Географический сборник, №4, 1954, стр. 27-33
6. Джаналеева Г.М. Структура ландшафтов Балхаш-Илийской мегагеосистемы.- Алма-Ата: Изд.КазГУ, 1993. – 342 с
7. Джуркашев Т.Н. Антропогенная история Балхаш-Алаколской впадины. Алма-Ата: Наука, 1972.-125 с.
8. Сваричевская.З.А. К истории Балхаш-Алаколской впадины//вест.ЛГУ. серия геогр.-1952.-№7
9. Аболин Р.И. От пустынных степей Прибалхашья до снежных вершин Хан –Тенгри,ч. 1 Л., 1930 стр.176 (Дан список научной литературы по Семиречью до 1930 г.),
10. М.Ж Жандаев. Өзен аңғарларының геоморфологиясы, - Алматы,2011, 36-80 б
11. Покровский В. В. и Беляева К. И. О балхашском губаче. «Ученые записки Карело-Финского университета», 1947, т. II, вып. 3, биологические науки, Петрозаводоск.
12. Будникова Т. и др. Ландшафтно-экологическая оценка Или-Балхашского региона. // Проблемы освоения пустынь. –2001.-№2.
13. Костенко Н.Н. К истории Балхаша // Изв. КАзФАН СССРсерия.геол.1946-Вып 8.
14. Остроумова Л.П., Шапов, А.П. Актуальные проблемы гидрометеорологии озера Балхаш и Прибалхашья. — СПб.: Гидрометеоиздат, 1995.
15. Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. Алматы: Қазақ университеті, 2006.-292 б.
16. Қазақтың Ұлттық Атласы І том, Табиғат жағдайы мен табиғат ресурстары, Алматы 2010 ж. 73,82,103- б
17. Тюменьков С.К. К вопросу о питании шипа в реке Или. «Известия АН КазССР», серия биологическая, 1953, №8.
18. Давыдов Л.К. Климат Джетысу. В сб.: «Джетысу (Семиречье)», Ташкент, 1925,стр33-45
19. Чакабаев С.Е. Термальные воды Илийской впадины и возможности использования в народном хозяйстве. «Вестник АН КазССР», 1958 №8
20. Самакова А. Б. Проблемы гидроэкологической устойчивости в бассейне озера Балхаш. — Алматы: Каганат, 2003.
21. Фишер В. Озеро Балхаш и течение р. Или от выселка Илийского до ее устьев. «Записки Западно-Сибирского отделения РГО», 1884, кн. VI, Томск, стр.21.
22. Шлегель Б., Аргентов К. минеральные источники Джетысу (Семиречья). Л., Изд-во АН СССР, 1927, стр. 106
23. Аболин Р.И Южная часть Алма-Атинского округа Казахской ССР в естественно -историческом отнешении.Тр Ин-та почвоведниия и геоботаники, вып.1,Ташкент,САГУ,1929.
24. Ахмедсафин У.М. Гидрогеологические условимя правобережной части низови р:Или . 1949 ,стр. 21
25. Безсонов А.И.Почвенный покров Джетысуйской области. В сб. «Джетысу», Ташкент ,1925 .стр . 177-214.
26. Бартольд В. Очерк истории Семиречья .Фрунзе,1943.
27. Давыдов Л.К. Гидрогеография СССР. Л.,Изд-во ЛГУ ,1953.
28. Кассин Н. Г. Гидрогеологические очерк Илийского бассейна.«Известия ГГРУ»,вып 3,1930.
29. Корнеев А. Река Или и Прибальхашье.«Ежегодник Отдела земельных улучшении за 1911 г.1913,т ІІСПб., стр 425-438.
30. Ли А Чакабаев КазССР С.Е Фмлипьев Г.П.О газопроявлениях в Илийской впадение.«Вестник АН КазССР» 1959.
31. Зайцев И. К.и Гринев В Гидрогеологический очерк Биже-Илийского района. Тр ВГРО,1933,вып 263.
32. Егоров А.А. Алма-ата как сейсмический район. «Народное хозяйство Казахстана»,1936, №10,стр.65-77.
33. Аболин Р.И.От пустынных степей Прибалхашья до снежных вершин Хан-Тенгри ч.1.Л.,1930,стр.176.(ДАН список научной литературы по Семиречью до 1930г.)
34. Афоничев Н.А.Основные черты структурного плана Южного Казахстана, Прибалхашья и Пограничной Джунгарии . В сб: «Основное идеи Н.Г. Кассина в геологии Казахстана».Алма-Ата, Изд- во АН КазССР, 1960 г
35. Беркалиев З.Т.твердый сток рек Илисийского бассейна. «Известия АН КазСССР» м,серия энергетическая,1954,№4-5,стр.3-10.
36. Богданович К. И. Корк И. М. Корольков Б. Я. Мушкетов Д. И. Землетрясение в севрных цепях Тянь-Шаня 22 декабря 1910 г ( 4 января 1911 г.) Тр. Геологического комитета, вып. 89, СПБ, 1914г
37. Бок И.И. Северный Тянь-Шань – фторная минерологическая провинция. «Вестник Ан ҚазССР», 1954, № 9
38. Власов В. И. Стратиграфия и условия формирования мезозойских угленосных отложений восточной части Илийской впадины.«известия АН КазССР», серия геологическая,1962,вып.3(48).
39. Герасимов И. П. Современные проблемы геоморфологии Казахстана. Алма-Ата,1943.
40. Голбь А. Г. Результаты разведки и изучения подземных вод Илийской впадины. В кн.:«Водные ресурсы Казахстана»,Алма-Ата,Изд-во АН КазССР,1957.
41. Григорьев С. Семиреченское землетрясение (22 декабря ст.стиля-4 января нов.ст.1911г.).«Землеведение»,1911, т. XVIII, кн.1-2 стр.92-135.
42. Гринев В. Я Геологические исследования вдоль Туркестано-Сибирской ж.д. от ст. Алма-Ата до ст. Биже в 1928 г. Тр. ВГРО, вып. 263, М.-Л.,1933.
43. Венюков М.И .Очерки Зайлийского края и Причуйской страны. «Записки РГО»,1861,вып.4.
44. Галицкий В. В. Илийская впадина.В кн. «Геология СССР»,т. ХХ, Восточный Казахстан,1941.
45. Диденко-Кислицина Л.К. Кайназой Юго-Востояного Казахстана. Алматы, 1990-93с.
46. Кассин Н.Г. Материалы по палеогеографии Казахстана. Алма-Ата, Издо-во АН КазССР,1947.
47. Джетысу (семиречье) . Естественно-историческое описания края . Сб. статей под ред/В.Н.Шнитикова. (дан список научной литературы пор описанию края). Ташкент ,УзГИЗ,1925.
48. Кириков А.Н.О. континентальных отложениях Семиречья.«Известия Геологического комитета»,1927,т.46,№5.
49. Левин с.в Инженерно-геологическая характеристика лессовидных грунтов западного склона Джунгарского Алатау 1947 стр 137.
50. Шульц С.С геологические исследования континентальных отложений части Илийской долины. «Известия ГГРУ», т. L, вып.46
51. Соколов С. И опыт разделения бассейна среднего течения р. Или на естественные районы. «Землеведение», 1935, т. XXXVIII. вып. 1I
52. Федорович Б.А.Некоторые оснавные положения о гензиси развитии рельефа песков.М-1940.- 245с
53. Намазбаева. А.Е. Эоловый морфогонез в пустыне Таукум//Диссертационная работа.-Алматы, 2005. 142с.
2. Куанышбаев С.Б. Современные природно-антропогенные процессы рельефообразования равнинной части Или-Балхашского региона по данным космической информации: автореф геогр наук – Бишкек, 1996.-23.бет
3. Достай Ж.Д. Управление гидроэкосистемой бассейна озера Балхаш. –Алматы, 2009.- 236 б
4. Канаева Р. Или-Балхашский бассейн: проблемы и перспективы устойчивого развития. ЭКВАТЭК –2004, часть 1
5. Пальгов Н. Н. Водоносность ледниково-снеговых рек Заилийского Алатау в связи с площадью бассейна. Географический сборник, №4, 1954, стр. 27-33
6. Джаналеева Г.М. Структура ландшафтов Балхаш-Илийской мегагеосистемы.- Алма-Ата: Изд.КазГУ, 1993. – 342 с
7. Джуркашев Т.Н. Антропогенная история Балхаш-Алаколской впадины. Алма-Ата: Наука, 1972.-125 с.
8. Сваричевская.З.А. К истории Балхаш-Алаколской впадины//вест.ЛГУ. серия геогр.-1952.-№7
9. Аболин Р.И. От пустынных степей Прибалхашья до снежных вершин Хан –Тенгри,ч. 1 Л., 1930 стр.176 (Дан список научной литературы по Семиречью до 1930 г.),
10. М.Ж Жандаев. Өзен аңғарларының геоморфологиясы, - Алматы,2011, 36-80 б
11. Покровский В. В. и Беляева К. И. О балхашском губаче. «Ученые записки Карело-Финского университета», 1947, т. II, вып. 3, биологические науки, Петрозаводоск.
12. Будникова Т. и др. Ландшафтно-экологическая оценка Или-Балхашского региона. // Проблемы освоения пустынь. –2001.-№2.
13. Костенко Н.Н. К истории Балхаша // Изв. КАзФАН СССРсерия.геол.1946-Вып 8.
14. Остроумова Л.П., Шапов, А.П. Актуальные проблемы гидрометеорологии озера Балхаш и Прибалхашья. — СПб.: Гидрометеоиздат, 1995.
15. Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. Алматы: Қазақ университеті, 2006.-292 б.
16. Қазақтың Ұлттық Атласы І том, Табиғат жағдайы мен табиғат ресурстары, Алматы 2010 ж. 73,82,103- б
17. Тюменьков С.К. К вопросу о питании шипа в реке Или. «Известия АН КазССР», серия биологическая, 1953, №8.
18. Давыдов Л.К. Климат Джетысу. В сб.: «Джетысу (Семиречье)», Ташкент, 1925,стр33-45
19. Чакабаев С.Е. Термальные воды Илийской впадины и возможности использования в народном хозяйстве. «Вестник АН КазССР», 1958 №8
20. Самакова А. Б. Проблемы гидроэкологической устойчивости в бассейне озера Балхаш. — Алматы: Каганат, 2003.
21. Фишер В. Озеро Балхаш и течение р. Или от выселка Илийского до ее устьев. «Записки Западно-Сибирского отделения РГО», 1884, кн. VI, Томск, стр.21.
22. Шлегель Б., Аргентов К. минеральные источники Джетысу (Семиречья). Л., Изд-во АН СССР, 1927, стр. 106
23. Аболин Р.И Южная часть Алма-Атинского округа Казахской ССР в естественно -историческом отнешении.Тр Ин-та почвоведниия и геоботаники, вып.1,Ташкент,САГУ,1929.
24. Ахмедсафин У.М. Гидрогеологические условимя правобережной части низови р:Или . 1949 ,стр. 21
25. Безсонов А.И.Почвенный покров Джетысуйской области. В сб. «Джетысу», Ташкент ,1925 .стр . 177-214.
26. Бартольд В. Очерк истории Семиречья .Фрунзе,1943.
27. Давыдов Л.К. Гидрогеография СССР. Л.,Изд-во ЛГУ ,1953.
28. Кассин Н. Г. Гидрогеологические очерк Илийского бассейна.«Известия ГГРУ»,вып 3,1930.
29. Корнеев А. Река Или и Прибальхашье.«Ежегодник Отдела земельных улучшении за 1911 г.1913,т ІІСПб., стр 425-438.
30. Ли А Чакабаев КазССР С.Е Фмлипьев Г.П.О газопроявлениях в Илийской впадение.«Вестник АН КазССР» 1959.
31. Зайцев И. К.и Гринев В Гидрогеологический очерк Биже-Илийского района. Тр ВГРО,1933,вып 263.
32. Егоров А.А. Алма-ата как сейсмический район. «Народное хозяйство Казахстана»,1936, №10,стр.65-77.
33. Аболин Р.И.От пустынных степей Прибалхашья до снежных вершин Хан-Тенгри ч.1.Л.,1930,стр.176.(ДАН список научной литературы по Семиречью до 1930г.)
34. Афоничев Н.А.Основные черты структурного плана Южного Казахстана, Прибалхашья и Пограничной Джунгарии . В сб: «Основное идеи Н.Г. Кассина в геологии Казахстана».Алма-Ата, Изд- во АН КазССР, 1960 г
35. Беркалиев З.Т.твердый сток рек Илисийского бассейна. «Известия АН КазСССР» м,серия энергетическая,1954,№4-5,стр.3-10.
36. Богданович К. И. Корк И. М. Корольков Б. Я. Мушкетов Д. И. Землетрясение в севрных цепях Тянь-Шаня 22 декабря 1910 г ( 4 января 1911 г.) Тр. Геологического комитета, вып. 89, СПБ, 1914г
37. Бок И.И. Северный Тянь-Шань – фторная минерологическая провинция. «Вестник Ан ҚазССР», 1954, № 9
38. Власов В. И. Стратиграфия и условия формирования мезозойских угленосных отложений восточной части Илийской впадины.«известия АН КазССР», серия геологическая,1962,вып.3(48).
39. Герасимов И. П. Современные проблемы геоморфологии Казахстана. Алма-Ата,1943.
40. Голбь А. Г. Результаты разведки и изучения подземных вод Илийской впадины. В кн.:«Водные ресурсы Казахстана»,Алма-Ата,Изд-во АН КазССР,1957.
41. Григорьев С. Семиреченское землетрясение (22 декабря ст.стиля-4 января нов.ст.1911г.).«Землеведение»,1911, т. XVIII, кн.1-2 стр.92-135.
42. Гринев В. Я Геологические исследования вдоль Туркестано-Сибирской ж.д. от ст. Алма-Ата до ст. Биже в 1928 г. Тр. ВГРО, вып. 263, М.-Л.,1933.
43. Венюков М.И .Очерки Зайлийского края и Причуйской страны. «Записки РГО»,1861,вып.4.
44. Галицкий В. В. Илийская впадина.В кн. «Геология СССР»,т. ХХ, Восточный Казахстан,1941.
45. Диденко-Кислицина Л.К. Кайназой Юго-Востояного Казахстана. Алматы, 1990-93с.
46. Кассин Н.Г. Материалы по палеогеографии Казахстана. Алма-Ата, Издо-во АН КазССР,1947.
47. Джетысу (семиречье) . Естественно-историческое описания края . Сб. статей под ред/В.Н.Шнитикова. (дан список научной литературы пор описанию края). Ташкент ,УзГИЗ,1925.
48. Кириков А.Н.О. континентальных отложениях Семиречья.«Известия Геологического комитета»,1927,т.46,№5.
49. Левин с.в Инженерно-геологическая характеристика лессовидных грунтов западного склона Джунгарского Алатау 1947 стр 137.
50. Шульц С.С геологические исследования континентальных отложений части Илийской долины. «Известия ГГРУ», т. L, вып.46
51. Соколов С. И опыт разделения бассейна среднего течения р. Или на естественные районы. «Землеведение», 1935, т. XXXVIII. вып. 1I
52. Федорович Б.А.Некоторые оснавные положения о гензиси развитии рельефа песков.М-1940.- 245с
53. Намазбаева. А.Е. Эоловый морфогонез в пустыне Таукум//Диссертационная работа.-Алматы, 2005. 142с.
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Қазіргі кездегі диссертацияның геоморфология
және неотектоника саласында Іле өзені аңғарының геодинамикалық
процестерінің нәтижесінде бедер пішіндерінің даму тарихын талдайтын
болсақ, геологиялық құрылымы, тектоникалық құрылымы, эндогендік процестері,
экзогендік процестері мен антропогендік процестері Іле өзені аңғарын
өзгеріске ұшыратады, жалпы климат жағдайына және тұрақты географиялық
жағдайларына, адам өміріне қатысты болады. Іле өзені аңғарына әсер етуші
экзогендік, эндогендік процестерінің бедер пішіндеріне әсерін, Іле өзені
аңғарына әсер етуші антропогендік процестерінің геоэкологиялық жағдайын
жақсарту.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Іле ойпатының сол жағалауының шығыс
бөлігін 1944 жылы Е.Д.Шлыгин осы ауданның физикалық-географиялық,
геологиялық, геоморфологиялық және гидрогеологиялық сипаттамасын беріп,
Т.А.Мордвилко (1943 ж), Н.А.Волошинова (1943 ж), Б.С.Соколова (1944 ж),
Л.Я.Продникова (1944 ж), Г.В.Машадова (1950 ж), Ф.И.Корсакова,
М.А.Авакова (1951 ж), В.К.Василенко (1952 ж) және т.б
ғалымдардың пікірінше Іле ойпатының облыстарында мезакайназойдың шөгінді
жыныстарының жиналуынан қалыптасқанын айтты. 1950 жылы Іле өзенін су
шаруашылығына пайдалану мәселесі жинағы экспедициясында У.М.Ахмедсафин,
Н.Г.Рыбин, Г.Р.Юнусов, М.К.Вяткин, Н.И.Суворов,
Л.П.Гвоздева және т.б зерттеулері Іленің сағасының табиғат ресурстары мен
игеру мүмкіндіктеріне шолу жасады. В.И.Демченконың Шөлді игеру
тәжірибесі атты мақаласында Балқаш ауданының бірнеше ауылдарының
жетістіктері көрсетілді. В.М.Боровский 1957 жылы Қазақстанның шөлді
облыстарын игерудің проблемалары мен жерлерді мелиорациялау атты
еңбегінде Каспий, Арал мен Балқаш көлдерінің ірі өзендері бассейндерінің
ағын суларын қарастырған Іле өзенінің оң жағалауына Ф.И.Корсаков пен
М.А.Аваков,1945 жылы М.С .Калецкий, Г.А.Авсюк, 1959 жылы В.А.Николаев,
1959 жылы В.Б.Дриз, Л.А.Гринчук, В.Н.Калинин мен Г.А.Суханов,
1963 жылы М.И.Ломонович, 1961жылы З.А Сваричевская Шығыс Қазақстанның
геоморфологиясын, Іле, Шарын, Шелек аңғарларына, Іле ойпатына қысқаша
геоморфологиялық сипаттама берді. Жұмыстың мақсаты: Іле
өзені аңғарына әсер ететін геодинамикалық процестерінің әсерінен
(эндогендік, экзогендік, антопогендік процестерден) пайда болатын бедер
пішіндерінің даму тарихы тұрғысынан талдау.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Жалпы геодинамикалық процестерден
болатын өзен аңғарында пайда болатын бедер пішіндерін зерттеуге мүмкіндік
береді.
Негізгі зерттеу әдістері. Картографиялық, статистикалық,
геоморфологиялық, жүйелік талдау, салыстырмалы әдістері арқылы жүргізілген
зерттеулердің нәтижелері қорытындыланды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. -
Іле өзені аңғарының (қазақстандық бөлігі) толық қамтитын масштабы
1:500000 топографиялық негізде тектоникалық, геологиялық,
геоморфологиялық карталары жасалынды. -
Нақты деректер негізінде Іле өзені аңғарының геодинамикалық процестеріне
толық талдау жасалынды. -
Антропогендік процестердің қазіргі күні геоэкологиялық маңызы тұрғысынан
қарастырылды.
Зерттеу нәтижелерінің жариялануы. Зерттеу жұмысының материалдары
География және табиғат ғылыми-педагогикалық республикалық (№6 (60) -
2012, №2 (62) – 2013), журналында жарық көрген. ҚР БҒМ Білім және ғылым
саласындағы бақылау комитеті бекіткен басылымдарда жарық көрді.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмысы
кіріспеден, үш тараудан, суреттен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады. Жұмыс 5 кесте, 12 сурет, қосымшадан көлемі компьютерлік
мәтінмен терілген 88 беттен тұрады. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі – 53.
1 ІЛЕ ӨЗЕНІ АҢҒАРЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Іле өзенінің географиялық орны. Зерттелу тарихы
Іле өзені — Балқаш көлі алабындағы өзен. Қазақстанның Алматы
облысында және Қытай Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық аудан аумағында,
Орталық Тянь-Шань тауларынан бастау алатын Текес пен Күнгес өзендерінің
қосылуынан пайда болып, Балқаш көліне құяды. Ұзындығы - 1469 шақырым,
Қазақстан аумағында 815 км. Су жинау алабы 140000 км², Қазақстан аумағында
77400 км². Қапшағай қаласына дейін Іле жағасы аласа, кең аңғармен ағады,
жайылмаларының кей жерлері батпақтанады. Қапшағай шатқалы тұсында өзен
арнасы бөгеліп, Қапшағай бөгені салынған. Төменіректе Күрті өзені құйғаннан
кейін аңғары едәуір кеңейіп, Сарыесік атырау және Тауқұм шөлі аралығымен
ағады. Ірі
салалары: Түрген, Талғар, Қаскелең, Күрті, Шілік, Шарын, Өсек, Қорғас.
Балқаш ауданында Шетбақанас, Ортабақанас, Нарынбақанас атты ежелгі құрғақ
арналары тарамданады. Ең үлкен салалары – Жиделі мен Топар салалары.
Жиделі мен Топар өзендері – Іле арнасының басты су күре тамырлары.
Сағасынан 340 км жерде Іле салаланып, үлкен атырау құрайды. Оның ұзындығы
130 км, енді жері 100 км-ге дейін, ауданы 9000 км². Іле өзені мұздық, жауын-
шашын, жер асты суларымен толығады. Су ресурстарының шамамен 30%-
ы Қазақстан, 70%-ы Қытай аумағында қалыптасады. Көп жылдық орташа ағымы
Қайырған бекетінде (шекара тұсында) жылына 12,35 км³, Балқашқа құятыны
11,85 км³. Суының минералдығы 286 мгл-ден 877 мгл-ге дейін (шекара
маңында) өзгереді, атырау басында (Үшжарма) – 320 – 345 мгл. Іле өзенінің
арнасы 8 мың шаршы шақырымды алып жатыр. Іленің және оның
салаларының суы негізінен суармалы егіншілікке (3,7 – 4,5 км³жыл),
өнеркәсіптік-коммуналдық қажеттіліктерге (200 – 500 млн. м³жыл),
гидроэнергетикаға пайдаланылады Бұл Балқаш көлінің 80 пайыз суын құрайтын
үш үлкен су көзінің бірі. Екі фактіге назар аударайық: көлдің батыс және
солтүстік жағалауының жартастылығы және Іле өзенінің орта ағысындағы
каньонның болуы. Іле – Балқаш алабы Қазақстандағы тарихи-табиғи
ескерткіштерге бай өлке. Бұл өңірде Шарын тау өзені мен оның бойындағы
Шарын тауларындағы тастағы таңбалар мен тас мүсіндер және көне қорғандар
жүйесі, Әнші құм атты табиғат туындысы, Алтынемел ұлттық саябағы,
Кербұлақ сияқты қорық қорлар бар[1].
Балқаш тұщы суының басты көзі – Іле, Қаратал және т.б. өзендері соңғы
жылдары көлден қашықтап бара жатыр. Балыққа бай, атырауында ондатр
ауланады. Арнасы көп жерінде қамысты, тоғайлы. Жетісу өзендерінің бірі
болып саналанады. Іле бойында және көл жағасындағы тіршілік ететін
құстардың түрлері де азайып кеткен. Қызыл кітапқа енген аққу, бірқазан,
көкқұтан, т.б. құстар қазір өте сирек кездеседі.
Зерттелу тарихы. Іле өзенінің бұрынғы және қазіргі аңғары, Қапшағай
бөгенімен бірге Оңтүстік Балқаш шекарасына дейінгі кең аумақты алып жатыр.
Оңтүстік Балқаштың [1,2,8] шөлді аудандары Балқаш ойпатының шығысында
Жетісу Алатауы мен батысындағы Шу - Іле тауларымен шектесетін аймақтарына
біраз уақытқа дейін көңіл аударылмай келді. XX ғасырдың басында
И.В.Мушкетов (1915) Түркістан атты екі томдық шығармасы мен А.В.
Шнитников алқасының басшылығымен 1925 жылы шыққан Жетісу жинағында
жариялады. Саяхатшы осы аудандарды бірінші болып зерттеп қана қоймай, осы
аудан туралы толық әрі нақты мәлімет қалдырған. Оңтүстік Балқаш құмдарын
бірінші болып зерттеген зертеушілердің бірі ретінде 1841 жылы
А.И.Шренк болып табылады. Оның қысқаша берген есебінде ауданның өсімдік
жамылғысы мен геологиялық құрылымына тоқталады. Тау инженері А.Влангали
Жетісу өңірінің геологиясымен танысты. Осы аймақтың батыс ауданы құмды
үйінділермен көмкерілген, бұрындары теңіз түбі болып, Сасықкөл, Алакөл мен
Балқаш көлдерін алып жатқан. Осы жылдары Нифантьев Балқаш көлінің,
тереңдігі мен жағалауларының құрылымын, географиялық орнын анықтаған.
Балқаш көлін Аралмен салыстыра келе оның тұздылығының аз екенідігін
түсіндірді. Сонымен бірге кеме шаруашылығы туралы, 1855 жылы Кузнецов пен
Поклевский сипаттады. И.В.Мушкетов пен Г. Д.Романовский Түркістанда
геологиялық зерттелулерін 1874-1880 жылдарда жүргізді. Түркістан облысының
басқа өңірлерінде Оңтүстік Балқаштың таулы өңірлерінде де болды. В. Фищера
Балқаш көлі мен Іле өзенінің ағысы мен сағасына дейін 1884 жылы Іле
өзені жайында сипаттады. Балқаш көлінің суының шығыс бөлігінің
тұздылығын, Балқаш аралдарының топырағы туралы қысқаша сипаттама берді.
Зоолог А.М.Никольский 1884 жылы Балқаш көлі мен Жетісу өлкесіне саяхат
жасады. Ол Балқаш маңының фаунасы мен өлкенің табиғатына (өсімдігі, жер
бедері, жануарлар дүниесіне) толық сипаттама жазды. А.М.Никольский
Л.С.Бергтің Балқаш көлін жас көл ретінде есептегенін қате пікір ретінде
санады. Оның пікірінше Балқаш көлі - Орталық Азияны Жоңғар қақпасымен
жалғастыратын Хангой бассейнінің шығанағының қалдығы ретінде санады.
1886 жылы ботаник – географ А.Н.Краснов Шу-Іле тауларында, Балқаш көлі
мен Іле өзенінде болып, бірінші болып Орта Азияның зоналылығын жер
бедерімен байланыстыра өсімдік жамылғысына сипаттама берді. 1900 жылы
венгер зоологы Г.Алияши мен С.С.Штуммер фон Траусенфельс Верный мен Іле
өзенінің төменгі ағысынан Балқашқа дейін саяхаттады. Бірақ өкінішке орай ол
туралы мәліметтер қалдырмаған. 1903 жылы Д.Федоровтың Іле
өңірінің әскери-статистикалық сипаттамасының тәжірибесі атты еңбегінде
ерте кезеңдердегі өңірдің тарихы жағдайы мен Ресеймен стратегиялық қарым-
қатынасы туралы сипаттаған. 1903 жылы Л.С.Берг Іле өзені арқылы Балқашқа
дейін қайықпен жүзіп, жоғарғы арнасында атпен Іле өзенінің оң жағалауымен
Іленің ескі арнасы Бақанаста болған [7,9.12]. Оның мақсаты көлдің
гидрологиясын сипаттау болатын. Оның есептеуінше Балқаш көлінің суы тұщы.
Л.С.Бергтің алдыңғы саяхатынан ерекшелігі гидрологиялықпен қатар
метеорологиялық бақылаулар жүргізді. Сол жылы П.К.Залесский Іле мен
Қаратал өзендері аралығындағы бірнеше нүктелердің географиялық
координаттарын анықтады.
Сурет 1 – Іле өзенінің физикалық географиялық көрінісі
* Дерек көзі. http.www.google.kz
1908 жылы Іле өзенінің төменгі сағасына А.И.Корнев зерттеу жүргізді.
Балқаш көліне 1908 жылы сапары туралы есебі бақылаулары туралы
түсіндірді. Ілені бойлай Балқаш көліне дейінгі аралықтағы жер бедерін,
құдықтардағы судың деңгейін ауа температурасын, қысым, топырақ пен өсімдік
жамылғысына қысқаша сипаттама берді. Іле өзенінің сол жағалауына топырақ-
ботаникалық зерттелулерді топырақтанушы Г.М.Тумин мен ботаник
М.М.Пташицкий 1909 жылы жүргізді.
П.А.Казанский Іле мен Қапал жеріне геологиялық зерттелулер жүргізді.
Ол өзінің есебіне жүрген бағытының картасы масштабын 1 дюймда 10
шақырымнан көрсетті. Іленің сағасының ежелгі атырабының топырағы туралы
А.И.Безсоновтың (1913 жылғы) еңбектерінен кездестіруге болады. Ол Іле
өзенінің аңғарын алювийлі орман типіндегі құмдар мен құмайтты жерлер болып
келетінін көресетті. Топырағынан сортаңдар, құмды төбелердің жылғаларында
тақырлар, әсіресе ашық түсті сортаң топырақты болып келеді. 1915 жылы
Б.К.Терлецкий Сарыесік - Атырау шөлі мен Балқаш - Алакөл ойпатына зерттеу
жүргізіп, геологиялық тарихы мен минералды ресурстарына сипаттама берді.
1915 жылы Шелек
бассейнінде инженер П.А.Пермяковтың басшылығымен (кейінірек 1926 жылы)
Бартоғой су қоймасының салынуымен осы бассейнді суландыру жұмыстарының
кескіні жасалды. 1926- 1934 жылы Іле өзені бассейні энергетикалық ресурс
пен жерді суландыру мақсатында Қапшағай су қоймасының құрылысы басталды,
Г.Х.Аренса 1932 жылы, Е.Ф.Левин 1933 жылдардағы жұмыстары ретінде
қарастырды, бірақ белгісіз себептермен құрылысы жүргізілмеді. 1916 жылы
Н.Г.Кассин мен С.А.Никитина ауданның геологиясын, С.А.Никитина Оңтүстік
Балқаштың геологиясы мен өсімдігін, Сарыесік – Атырау құмдарын сипаттады.
Оның есептеуінше осы ауданда суармалы егіншілік бағыты жақсы дамыған.
Кассин Іле бассейнінің гидрогеологиялық және геологиялық тарихын сипаттады.
Н.Г.Кассин Іле өзені бассейнінің гидрогеологиялық очеркі (1930)
бірінші, болып ауданның геологиялық тарихы мен көне шөгінділерінің
стратиграфиялық кескінін берді. Тау алды және тау маңы жазықтарының
төрттік шөгінділерінің төменгі қабатында лесс, жоғарғы қабатында эолды
шөгінділер қалыптасатынын көрсетті. Лестардың жиналуы 15-25 м қалыңдыққа
дейін жетеді. Н.Г.Кассин 1936 жылы төрттік кезеңнің геологиялық тарихында
Іле Алатауы мен Іле ойпаты плиоценнің соңында тектоникалық қозғалысқа
ұшыраса, ауданның төрттік шөгінділерінің картасының кескінін жасады [1].
Сол жылы Р.Н.Аболин Верный уезінің топырағын
сипаттап, далалы-жусанды зона мен ашық сұр топырақтағы жусанды даланы бөліп
көрсетті. Сонымен қатар, Р.И.Аболин Іле өзені аңғарын саздақты облысқа
жатқызды. 1926-1927 жж А.Ф.Шелаев Оңтүстік Балқаштың топырағын зерттеді.
1928 жылы М.М.Крылов Іле өзенінің сағасына
гидрогеологиялық зерттелулер жүргізді. Іленің террасасын үшке бөлді:
жайылмалы, бірінші және екінші жайылма, құмды бедер пішіндерінде төбелі,
қырқалы, барханды. Балқаш ойпатында жер асты сулары, борпылдақ
шөгінділерден филтрленген ретінде қарастырылады. Картада жер асты суының
минералдылығы мен тереңдігіне сәйкес масштабы 1 дюймға 10 шақырымынан
келетін көрсетілген. 1929 жылы Балқаш көлінің Орта Азиялық бағытында ішкі
суларының түсірілімі жүргізілді. 1929-1930 жж А.Б.Мухля Іленің сағасының
оңтүстік бөлігін зерттеп, топырағының зоналық типінде сұр топырақ әр түрлі
гидроморфты топырақпен ауысып отыратынын айтты. Сағасының топырағын шөлді
далалы зонаның алювилі түрі деген қорытындыға келді. 1928 күріш Трестері
экспедиция жұмыстары басталған кездері топырақтанушы А.К.Лисов Іле-Бақанас
үлескілерінің аумағы 72668 га топырақ кескінінің картасын, топырақтанушы
Четыркин Бақанас құрғақ арналарының топырақ картасын құрастырды. Күріш
трестері тапсырмасы бойынша Кноблок пен Глазнов Бақанастың негізгі
бөліктері мен Ақдала алқабы гидрогеологиялық түсірілімінің шолуын жасады.
Осы аудандардың гидрогеологиялық және литологиялық кескіндемелерінің
тәжірибелі жұмыстарын көрсетті [2].
1928 жылы Қазсу шаруашылығы, 1929 жылы М.М.Недзвецкий Балқаш маңының
суармалы аудандарын қарастыру (топографиялық, гидрометриялық жұмыстары
Іле өзенінің екі жағын 71000 га жерін қамтитын суармалы алқаптары:
Ақдала, Бақанас ( жалпы ұзындығы 40 км, ені 5-8 км) Ілені бойлай
орналасқан. Іленің сол жағалауында Нарынсай, Бояулы, Үштоғайдың топырағы
шалғынды, өтпелі шалғыннан шөлге қарай ауысады. 1932 жылы
Н.И.Рубцов қазіргі Іле өзені атырауының ауданында 1941 жылы Іле өзені
атырауының өсімдігінің белгілері жинақ материалдарын шығарды. 1934 жылы
Б.К.Терлецкий Балқаштың оңтүстік шығысы атты жұмысын жазды. Іле өзенінің
аңғарын үш террасаға бөліп, ұсақ атырау ағындарының жүйесі Бақанастан
шығатын ежелгі каналдары мен арықтарымен жалғасатынын көрсетті. 1935 жылы
П.Ф.Домрачев Балқаш пен Балқаш маңы атты еңбегінде Балқаш көлін ерекше
бөліп, Іленің сағасындағы өнеркәсіп-шаруашылығы мен гидрохимиялық құрылымын
жазды. П.Ф.Домрачев осы ауданның топырағы тұзданған, егістік егуге қолайлы
еместігін атап өтті. 1935 жылы С.А.Никитина Батыс Балқаш маңының құмдары
атты еңбегінде Балқаш маңының климатын, гидрографиялық жүйесін, Оңтүстік
Балқаш маңының даму тарихын, геологиялық құрылымы мен өсімдік жамылғысын
сипаттады. 1939 жылы Н.Н.Костенконың басшылығымен
Казгеобасқару Оңтүстік Балқаш маңы бағытына гидрогеологиялық зерттелулер
жасады. Оның зерттеуінің нәтижесінде жиналған мәліметтері бойынша
(геологиялық, гидрогеологиялық) жер асты суының сапасы мен тереңдігінің
көлбеулілігін, геологиялық құрылымының картасының сызбасын құрастырды.
Н.Н.Костенко төрттік шөгінділері мен оның жастық бөлінуінің төрт кешенінің
бөлінуіне назар аударды. Н.Н.Костенко Балқаштың тарихы (1946) атты
мақаласында Балқаш көлі Оңтүстік Шығыс Қазақстан аумағының кайназой
эрасындағы геологиялық дамуын қарастырды. 1941-1945 жж Б.К.Штегман қазіргі
Іле өзені атырауының жер бедеріне, су айдыны мен атырау арнасы ағынын,
өсімдік жамылғысын, ондатр шаруашылығын ұйымдастыру жайында сипаттады.
1946 жылы Іле өзені атырауының даму тарихы атты жарияланған
жинақ материалдарында қазіргі атырауының ландшафтында төбелі – қырқалы
құмдары бұрынғы құмды шөлдердің іздерінің жиналуынан қалыптасқаны
көрсетілген. Б.К.Штегман бірінші болып Іле өзенінінің сағасы
аккумуляцияланудан болатынын атап өтті [7,8,11].
1944 жылы Қазақ ССР Ғылым Академиясы Іле өзені бассейнінің табиғат
ресурстары мен суармалы шаруашылыққа пайдалану жөнінде экспедиция құрды.
1950 жылы Іле өзенін су шаруашылығына пайдалану мәселесі жинағында
экспедиция қорытындысы жарияланды. Экспедиция құрамында
(У.М.Ахмедсафин, Н.Г.Рыбин, Г.Р.Юнусов, М.К.Вяткин, Н.И.Суворов,
Л.П.Гвоздева және т.б) зерттеулері Іленің сағасының табиғат
ресурстары мен игеру мүмкіндіктеріне шолу жасады. Іле ойпатының сол
жағалауының шығыс бөлігінде (Шарын өзенінен мемлекеттік шекараға дейін)
(1944 ж) Е.Д.Шлыгин осы ауданның физика-географиялық, геологиялық,
геоморфологиялық және гидрогеологиялық сипаттамасын беріп, геологиялық
картасын құрастырды. Т.А.Мордвилко (1943 ж), Н.А.Волошинова (1943 ж),
Б.С.Соколова (1944 ж), Л.Я.Продникова (1944 ж), Г.В.Машадова (1950 ж),
Ф.И.Корсакова, М.А.Авакова (1951 ж), В.К.Василенко
(1952 ж) және т.б ғалымдардың пікірінше Іле ойпатының облыстарында
мезакайназойдың шөгінді жыныстарының жиналуынан қалыптасқан. Іле өзенінің
оң жағалауына Ф.И.Корсаков пен М.А.Аваков Басқұншақ және
Хоргос антиклинді құрылымы қатарына кіреді деп есептеді.
1945 жылы М.С.Калецкий, Г.А.Авсюк, С.Н.Матвеев
Оңтүстік шығыс Қазақстанның таулары еңбектерінде Іле ойпатын жекелей, жер
бедерінің типін, кешендерін, тау аралық ойыстарына, кең аумаққа жүргізілген
500000 км² жерге жасалған бірінші геоморфологиялық шолу болып табылады.
1946 жылы Н.Г.Рыбин Іле бассейнінің геоморфологиялық очеркін жазды. 1949
жылы М.И.Ломонович Іле Алатауының солтүстік беткейінің
зонасын, Іле ойпатының климат зоналылығының биіктік және геоморфологиялық
сипаттамасын берді. 1949-1950 жылдары В.И.Дмитровский мен Ф.Ф.Нестеров
гидрогеологиялық шолу зерттеулерін жасады. Зерттеудің қорытындысы ретінде
Оңтүстік Балқаш маңы құмды массивтерінің гидрогеологиялық жағдайы 1951
жылы шықты. 1954 жылы Іле өзенінің оң жағалауының төменгі ағысында Орталық
кешенді экспедиция геоботаникалық, гидрогеологиялық, топырақ және жерге
орналастыру зерттеулерін жүргізді. Іле өзенінің сағасында бес табиғи
шаруашылық аудандары (жайылмалы, сортаңды, Бақанас жазығы, құмды ауданы,
таулы жерлері) 27 топырақ кескінін, сонымен бірге 130 өсімдік кешенін бөліп
көрсетті. Іле өзені сағасы территориясында Бақанас ауылында ҚазССР ҒА Іле
ғылыми зерттеу орталығы 1948 жылдан ауыл шаруашылық мәдени өсімдіктері-
техникалық, дәнді, көкөніс, бау-бақша, жеміс-жидек өсіруді зерттеуді
жүргізді. Оңтүстік Балқаш маңы шөлдерінің жағдайының барлық мәдени
өсімдіктерді өсіру мүмкіндіктерін қарастырды. В.И.Демченконың Шөлді игеру
тәжірибесі атты мақаласында Балқаш ауданының бірнеше ауылдарының
жетістіктері көрсетілді. В.М.Боровский 1957 жылы Қазақстанның шөлді
облыстарын игерудің проблемалары мен жерлерді мелиорациялау атты
еңбегінде автор Каспий, Арал мен Балқаш көлдерінің ірі өзендері
бассейндерінің ағын суларын қарастырған [6,11]. Балқаш көлінің грунт
суларын, Балқаш көлі бассейні облысында сульфатты-содалы тұздардың жиналуы
байқалады, мұның себебі ретінде Іле жазығының бұрынғы және қазіргі
атырауында суармалы егістіктер дамуда, аудан тұздануымен ерекшеленеді. 1957
жылдан С.Я.Жук атындағы Гидропроект Институты Іле өзені сағасында ауыл
шаруашылығы мен аң шаруашылығын дамыту және игеруінің сызба жұмыстарын
жүргізуі бойынша: 1. Бақанас жазығы мен Іле
өзенінің қазіргі атырауы аймағының геоморфологиялық зерттеу жұмыстарын
жүргізу 2. Осы жерлердің геологиялық-
гидрогеологиялық зерттелулері: біріншісі - ұзындығы 21 км, басты бөлігі
Бақанас атырауымен қиылысып, Бақанас ауылы тұсында орналасқан, екіншісі -
ұзындығы 78 км, негізгі бөлігі Іле өзеннің ежелгі атырабының орталығымен
қиылысып, алтыншы балық өндіретін ауылынан төменіректе орналасқан, яғни
50 метр тереңдікке дейінгі жер асты суларын бақылау жұмыстары жүргізілді.
3. Инженерлік - геологиялық
зерттелулер аудандағы Бақанас ауылында Бақанас ағынының бастауынан 31 км,
Жиделі ағынының ұзындығы - 7 км 6 - шы ауылынан төменіректе
жүргізілді. 4. Гидрогеологиялық
зерттелулер қазіргі Іле өзені атырауына келіп қосылатын немесе ағып
шығатын ағындарында жүргізілді. 1959 жылы В.А.Николаев
Іле өзенінің атырауы мен Бақанас атты геоморфологиялық еңбегін жазды.
1958 жылы Балқаш ойпаты мен оның құрылымы, мезокайнозойдың борпылдақ
шөгінділері мен оның қалыңдығын 1959 жылы В.Б Дриз геофизикалық
зерттелулерінде көрсетті. Балқаш ойпаты құрылымының геофизикалық
зерттеулері Л.А.Гринчук, В.Н.Калинин мен Г.А.Сухановтың
еңбектерінде сипатталған. М.И.Ломоновичтің (1963) жұмыстарында
көрсетілгендей Іле мен Балқаш ойпатын бөліп тұратын Қапшағай эффузивті
горстына физикалық-географиялық, геологиялық, геоморфологиялық сипаттама
берілген. 1952 жылы Іле бассейніндегі Қапшағай горстының геоморфологиялық
картасы мен сипаттамасын жасады. 1961жылы З.А.Сваричевская Шығыс
Қазақстанның геоморфологиясы, Іле, Шарын, Шелек аңғарларына, Іле ойпатына
қысқаша геоморфологиялық сипаттама берді [8].
1.2 Геологиялық құрылымы
Балқаш көлі мен Іле өзені атырауының қалыптасуы көптеген ғалымдардың
жүргізген ғылыми зерттеулері мен болжамдары бойынша тұжырымдалған. Іле
өзенінің қазіргі атырауының физикалық - географиялық процестермен түзілуі
түпкі қабаттарының жыныстары ерте кезеңдерде қалыптасқаны көрінеді.
П.П.Семеновтың айтуынша Балқаш көлі қалдықты типтегі көлге жатады.
Н.Г.Кассин (1947) Балқаш көлі мен Арал-Каспий бассейнімен байланысты.
М.П.Русаковтың мәлеметтері бойынша (1933) плейстоценнің басында Балқаш-
Алакөл ойпатының бастауын Шу-Іле тауларынан алып, Жетісу қақпасы арқылы
Балқаш көліне құятын өзен жүйесі түзілген.
Н.Н.Костенко (1946), З.А.Сваричевская (1952)
мәліметі бойынша Тянь Шань тауларынан, көл атырауы мұз басу кезеңінің
жартысынан өтті. Ерте антропогенде Балқаш ойысында өзен Іле-Шу тауларынан
бастау алып оңтүстік-шығыс шекарасы Қазақтың қатпарлы таулы өлкесі арқылы
Алакөл депрессиясына құйып, яғни, территориясында қазіргі жайылма атырауы
қалыптасты. Осы кезеңде Іле қазаншұңқырында көлдік режимде тұщы су түзілді.
Солтүстік-батыс бөлігі Жетісу Алатауы жаңа тектоникалық көтерілімімен
қозғалысқа түсіп, көл қазаншұңқырында тектоникалық қозғалыс әрекетінен ішкі
континентті көл қазаншұңқырында Балқаш депрессиясы қалыптасты. Осы
кезеңде орта антропогенде Іле горст (Қарой) опырылымының суы солтүстік
бөлігіндегі Бақанас көлдік қазаншұңқырына бөлінді. Көптеген
ғылыми зерттеулерде көрсеткендей Іле өзенінің атырауы мен Балқаш көлінің
қалыптасуы атырауының табан қабатында түзілген. Қарой үстірті бөлінгеннен
кейін, Іле өзенінің суы Ақдала Тасмұрын, Бетпақдала күмбезді конусына
бөлініп жиналады. Жаңа кезеңде суыну мен жылыну әсерінен атырауының
тұтасымен бөлінуі байқалып, Бақанас көлдік қазаншұңқырында аяқталды. Келесі
кезеңдерде жылыну әсерінен өзен суының шығыны көбейіп, тау шекараларына
дейін ағатын ұсақ көлдері суының акваториясы кеңейеді. Қазақтың қатпарлы
өлкесі мен Шу-Іле тауларынан басталып Бақанас-Ақдала атырауын құраған,
Балқаш көліне құятын өзендер қазіргімен салыстырғанда сумен көп мөлщерде
қоректендіріп отырған. Сонымен, 900 мың жыл шамасында мұз басу кезеңінің
бірнеше төменгі мен орта төрттік кезеңдерінде өзен жүйесі екі рет
өзгеріске түскен. Соңғы кезеңдерінде климаттың құрғақтануынан жер
бедерінде қазіргі ландшафтарының қалыптасуы көрініс тапты. Жоғарғы төрттік
кезеңде (100000 жыл) таулардың үшінші мұздануы кезінде жаңа тау түзілу
кезеңі жүрді. Көлдің солтүстік-батыс бөлігінің қазіргі құрылымы келесі
кезеңде климаттың жылыну мен құрғақтануынан Балқаш көлін суландыратын
өзен ағынының тез қарқынымен араласып ұлғаюынан, қалыптасты.
Бақанас атырауының жасы шамамен 1500-2000 жыл плювилі
кезеңде (мұздану дәуірінің ылғалды кезеңі) оңтүстік таулы өңірлерінде
материалдарының жиналуы қалыптасқан. Жергілікті тұрғындар игерген биік
шөптесінді мен тоғайлы өсімдіктердің көп таралуымен түсіндіріледі. Өткен
ғасырларда Ұлы Жібек жолын бойында болған қамалдарда халық тығыз
қоныстанған аймақтарында ежелгі суландыру каналдарын көптеп кездестіруге
болады. Іле өзенінің атырауының жасы 17-18 ғғ Хайдаровтың айтуы бойынша
300 жыл шамасында, ал А. И.Макшеев пен М.К.Вяткин одан жасырақ кезеңде
қалыптасқан. ХХ ғасырдың басында Іле өзенінің оң жағалауы сулы болса,
қазіргі уақытта оң жағалауында (Арыстан, Жиделі, Қоғалы және т.б ағындары)
геожүйесі көрінеді. Бұл өз кезегінде атырау түзуші процестердің
ырғақтылығына, бірақ жер планетасының магнитті-энергетикалық өрісінен,
жердің өсінің айналуы, атмосфераның циркуляциялық процесстеріне байланысты,
ғарыштық суреттердің жіктемесінен анықталған. Атырауының жер бедері
физикалық - географиялық процестерінің ырғақтылығы бойынша төмен түсуі
шақырымына небәрі 9-10 см тегіс келеді [1,7,44]. Іле
өзенінің аңғары Балқаш қазаншұңқырының оңтүстік-батыс шегінде морфопішіні
төмен иілген құмды тегіс жазықта қалыптасқан. Табанында палезойдың
интрузивті шөгінділері мен мезазой - кайназойдың эффузивті шөгінді
жыныстарымен қабатталған. Плиоценде Іле қабаты саздары жоғарғы төрттік,
орта төрттік және қазіргі шөгінді жыныстарымен қапталған. Генетикалық типі
алювийлі, көлдік-алювийлі және эолды шөгінділермен бөлінген. Ерте
голоценнің шөгінділері қара және сұр-сазды қабаттармен қабатталған. Табан
қабаттарында сазды құмайт жыныстарының қалыңдығы 1-10 метрге дейін
көмкерілген. Қазіргі аллювийлі және аккумулятивті материалдары
тасымалдануымен түсіндіріледі. Іле өзені атырауын суландыру мен кебу
кезеңі қазіргі алювийлі сазды құмайт материалдардың жиналуы процестерімен
болған. Негізгі топырақ түзуші жыныстарының құрамы әртүрлі сазды құмайт
шөгінділермен байланысты. Топырақ қабатының механикалық құрамының ылғалды
болуына байланысты сипатталады. Оңтүстік Балқаш
маңы ойпатының геологиялық құрылымы палеозойлық эффузивтік-шөгінді және
мезозой-кайнозой шөгінділерімен жабылған интрузивтік жыныстардан тұрады.
Зерттеліп отырған территорияға тән ерекшелік континентті генезисі неоген
және төрттік шөгінділердің кең таралуы болып табылады. Тек жекелеген ауданы
шағын үлескілерінде триас, юра, бор және палеогендік шөгінділер кездеседі.
Кайнозойлық жыныстардың қалыңдығы 100 метрден 800 метр аралығында өзгеріп
отырады, Балқаш көлінен оңтүстікке және оңтүстік-шығысқа Жетісу Алатауы
және оның тарамдарына қарай қалыңдығы арта түседі [12].
Палеозой силур, тас көмір және пермь жүйелерінен
және жоғарғы палеозойдың тілімделмеген жыныстарынан тұрады. Силур тау
жыныстары – шымтезектер, туффиттерден, шымтезекті құмдақтардан,
алевролиттерден тұрады – олар Іле-Қаратал өзен аралығында 135-213 м
тереңдікте жатыр. Тас көмір және пермь жүйелерінің тілімделмеген
тау жыныстары – порфирлер, порфириттер, шымтезектер, туффиттер – Мингильчин
және Жаңасу вулканогендік массивтерінде жатыр. Тау жыныстардың жату
тереңдігі 130-300 метр.
Тілімделмеген жоғары палеозойлық тау жыныстары борпылдақ
мезозой-кайнозойлық шөгінділердің тыстарына бұрғылау және геофизикалық
жұмыстар жүргізу барысында анықталды. Олар еш жерде Оңтүстік Балқаш маңы
бетіне шықпаған. Жоғары палеозойлық тау жыныстары жабындысының тереңдігі
100 метрден солтүстікте 400 метрге дейін және Балқаш көлінің оңтүстік
жағалауында одан да терең болып келеді. Литологиялық жоғары палеозойлық тау
жыныстары қышқыл, орта және негізгі құрамды вулканиттерден тұрады:
трахиандезиттік порфириттер, туффиттер, шымтезектер, андезиттік
порфириттер, андезит-базальтты порфириттер, трахитты порфирлер, шымтезекті
құмдақтардың барлығы жарықшақты болып келеді.
Мезазойлық шөгінділер аз таралған, олар әдетте палеозойлық іргетастың
төменгі бөліктерінде таралған. Мезазойдың үгілу қабығы (триас), юра және
бор қабаттары жатады. Іле өзені атырауында анықталған үгілу қабығында
эффузивтік, эффузивтік-шөгінді және интрузивтік тау жыныстары дамыған және
тереңдігі 2-35 м қалың каолинді саздан тұрады. Юра жүйесі тілімделмеген
төменгі, орта және жоғарғы юра түзілімдерінен тұрады.
Төменгі-орта юра түзілімдері Оңтүстік Балқаш маңы ойпатының солтүстік-
батысында Байменей грабенінде анықталды (Самигуллин, 1975). Бұл
түзілімдерде екі қабат айқын көрінеді: конгломератты (қалыңдығы 158
м), ол ұсақ түйіршікті конгломераттардан, гравелиттерден, алуан түйіршікті
құмдақтардан, жұқа қабатты аргиллиттерден және жоғары палеозойлық
вулканогендік және интрузивтік жыныстар бойынша триастық үгілу қабығында
жатқан көмір қабаттарынан және қимасының негізгі бөлігі алевролит,
аргиллиттерден, қалыңдығы 50 м болатын құмдақтардан тұратын көмірден
құралған. Үйлесімсіз көмір қабатының қалыңдығы конгломератты қабатта немесе
триастық үгілу қабығында жоғары палеозойлық жыныстар бойынша орналасқан
немесе олардан жұқа қабатты аргиллиттер қабаты арқылы бөлініп жатыр.
Орта юралық
шөгінділер Оңтүстік Балқаш ойпатының оңтүстік-батысында дамыған, яғни
палеозойлық іргетастың төмен жерлерінде локальды түрде орналасқан. Олардың
максимальды қалыңдығы 47 метрге дейін жетеді. Шөгінділер саздармен
қабатталған және көмір сынықтары бар теңбіл түсті ірі сынықты жыныстардан
(гравелиттер, құмдақтар, құмдардан) тұрады. Сазды қабаттың қалыңдығы 20 м.
Орта юралық шөгінділер палеозойлық эффузивтік жыныстардың үгілу қабығында
жатыр. Жоғары юралық шөгінділер
төменгі юралық шөгінділер жатқан аудандарда таралған. Бұл теңбіл түсті
(қызғылт, сары, қызыл, ақшыл түсі), ірі сынықты жыныстар басым (құмдар,
гравелиттер, құмдақтар), жұқа қабатты саздармен, аргиллиттермен кезектесіп
отырады. Максимальды қалыңдығы 59 метр. Оның алғашқы метрден
кемуі Балқаш көлі акваториясынан (солтүстік-батыста) басталады. Жоғарғы
юралық шөгінділер төменгі, орта юралық шөгінділердің көмір қабатының
шайылған бетінде жатыр, кей жерлерде – палеозойлық эффузивтік жыныстар.
Бор жүйесі Оңтүстік Балқаш ойпатының
батыс бөлігінде анықталған жоғарғы бор түзілімінен тұрады және локальды
түрде таралған, олар орта юралық шөгінділердің шайылған бетінде немесе
эффузивтік палезойлық жыныстарда таралған және ірі сынықты жыныстардан –
гравийлік-қиыршық тастардан, конгломераттардан, гравелиттерден,
құмдақтардан тұрады. Шөгінділердің максимальды қалыңдығы 62 м.
Кайнозойға палеоген, неоген және төрттік шөгінділер
жатады. Палеогендік жүйе (олигоцен) Оңтүстік Балқаш ойпаты ауданының әр
жерінде
дамыған. Олигоценнің шөгінділері ойыстың солтүстік-батыс бөлігінде
айқындалған, олар теңбіл түсті кесектелген қызыл-қоңыр және кірпішті-қызыл
гипстелген аналық тау жыныстарының гравий және галькасынан тұратын саздан,
сазды цементтегі гравелиттерден, кей жерлерде құмдардан, гравийлік-қиыршық
тастардан тұрады. Тау жыныстарының қалыңдығы 3-47 м. Неогендік жүйенің
тау жыныстары кайнозойлық топ қимасының айтарлықтай бөлігін алып жатыр.
Олар Оңтүстік Балқаш ойпатының оңтүстік және оңтүстік-шығыс бөлігінде
бүйірлерінде жер бетіне шығып жатыр. Қалған бөліктерде неогендік шөгінділер
төрттік шөгінділермен жабылып жатыр, ал ойыстың бүйірлерінде палеозойлық
жыныстар үстінде жатыр және кей жерлерде палеогендік, бор шөгінділері
кездеседі немесе палеозойлық тау жыныстарының үгілу қабығында жатады.
Неогенде келесідей қабаттары анықталған: арал (төменгі-орта неоген),
павлодар (жоғарғы миоцен – төменгі плиоцен), іле (орта –жоғарғы плиоцен)
және хоргос (жоғарғы плиоцен). Арал қабаты территорияның барлық
жерінде жеке шоқылар түрінде таралған және кварцтық құмның қабаттарынан
және линзаларынан, кей жерлерінде яшма және яшма кварциттерден тұратын
гравий-қиыршық тастардан тұратын қалың нығыз монтмориллонитті жасылдау және
ашық сұр саздан құралған. Қабаттың қалыңдығы 1-30 м. Тау жыныстары үгілу
қабығында немесе олигоцен шөгінділерінде және қоңыр құмдақты гипстенген
сазбен жамылған павлодар қабатында жатыр [8].
Неогеннің павлодар қабаты кірпішті-қызыл, құба, қоңыр гипстенген саздан
тұрады, оның арасында құм линзасы және қабаттары, гравий-қиыршық тастар
кездеседі. Павлодар қабатының қалыңдығы солтүстіктен және солтүстік-
батыстан оңтүстікке қарай және оңтүстік-шығысқа қарай 2-5 метрден 50-60
метрге дейін артады. Олар мүлдем кездеспейтін үлескілерде бар. Павдодар
қабатының шөгінділеріне палеозой жыныстарында және үгілу қабығында немесе
жоғарғы юрада немесе олигоцен, кей жерлерде төменгі-орта миоцен (арал)
шөгінділерінде жатады. Олар бірге неогеннің іле қабатының сұр түсті
шөгінділерін жауып жатады.
Неогеннің іле қабатының бірге анықталған және ашық-боз- қара сұр тозаңды
саздан тұрады, олардың арасында ұсақ түйіршікті слюдалы құм линзалары
кездеседі. Қабатының қалыңдығы 280 метрге дейін жетіп, бұл жерде
максимальды қалыңдық Бақанастың солтүстік-шығысына қарай 100 м жерде
анықталған. Сұр түсті іле қабаты қызыл түсті павлодар қабатының, кейде
палеозой жыныстарының эрозияланған бетінде жатады.
Неогеннің хоргос қабаты қарастырып отырған аймақта кеңінен таралған. Оған
тән ерекшелігі қимада сары сұр, сұр ұсақ түйірлі құмдардың басым болуы
болып табылады, олардың арасында линза және қабат түрінде саз бен саздақ
кездеседі. Қабаттың қалыңдығы солтүстіктен оңтүстікке қарай 2-5 метрден 20-
30 метрге дейін артады. Қалыңдықтың өзгеруі іле қабаты шөгінділері
синхронды болып келеді. Бұл оның түзілуінде іле кезеңіндегідей тектоникалық
жағдайдың сақталуымен түсіндіріледі. Айырмашылығы тек мынада, соңғы
плиоценде су ағындары ағыны артты, бұл ірі сынықты материал – құмдардың
жиналуына соқтырды. Тек Балқаш көлінің жағалаулық аудандарында ғана саз
қимада бағынышты жағдайда кездеседі. Оңтүстік Балқаш маңында төрттік
жүйесінің шөгінділері кеңінен таралған. Олар барлық төрт бөлімнен тұрады,
ал тегі жағынан тақыр-сортаңды, көлдік, көлдік-аллювийлік, аллювийлік,
аллювийлік-пролювийлік және эолдық шөгінділер таралған. Қазіргі жастағы
тақырлық түзілімдер негізінен алаптың солтүстік және орталық бөлігінде
таралған, ауданы бірнеше ондаған квадрат километрден 5-10 км2 дейін,
литологиясы бойынша бұлар қалыңдығы 1 метрге дейінгі саздақтар.
Қазіргі жастағы сортаңды түзілімдер тек Балқаш көлінің жағалаулық
зоналарында таралған, кейде өзен жайылмасында кездесіп қалады. Олардың
пайда болуы Балқаштың бұрынғы көлдер орынынан кері шегінуімен және
континентті тұздану процесімен байланысты. Шөгінділерінің қалыңдығы
2-5 метр. Қазіргі жастағы көлдік түзілімдер Балқаш көлінің жағалауында
жағалаулық белес түрінде (Қоржын, Ұлтарақты және т.б. аралдарда) дамыған.
Олар ірі түйіршікті құмдардан тұрады, қалыңдығы 1 метрден аспайды.
Көлдік-аллювийлік шөгінділер кеңінен таралған. Олардың жасы төменгі-жоғарғы
төрттік, олар ұсақ түйіршікті, кей жерлерде сазды және қоңыр- сұр түсті
тозаңды құмдардан құралған, саз линзалары мен қабаттары кездеседі.
Шөгінділердің қалыңдығы солтүстіктен оңтүстікке қарай заңдылықты түрде
Балқаш көлінің оңтүстік жағалауында 30-50 метрден Жоңғар Алатауының
солтүстік және батыс тарамдарында, Малайсары тауы және Шу-Іле тауларында
200-250 метрге дейін өседі.
Аллювийлік шөгінділері Іле, Қаратал, Лепсі және т.б. өзендері арнасы мен
жайылмасында жатыр. Тау жыныстарының литологиялық құрамы алуан түрлі.
Өзенінің жоғарғы ағысындағы аңғарда қойтас және гравий-қиыршық тастар
жиналған. Төменгі ағысына жылжыған сайын олар қиыршық тас пен құмға
ауысады. Оңтүстік Балқаш маңы ойысында өзен аңғары негізінен құмнан тұрады,
онда жекелеген саз линзалары мен саздақтар болады. Аллювийлік шөгінділер
қалыңдығы 5-30 метр. Аллювийлік-
пролювийлік шөгінділер Жетісу Алатауы тауалдында, Шу-Іле тауларындағы
ысырынды конустар мен тауалды жазықтарында айқындалған, бұлар қойтасты-
қиыршықтасты шөгінділері кездеседі. Олардың қалыңдығы таулы жерде 300-350
метрден және жазықтықта 20-30 метрге дейін төмендейді.
Эолдық шөгінділер зерттеліп отырған
аймақта кеңінен таралған. Олар жұқа тыспен ежелгі түзілімдерді жауып
жатыр және қалыңдығы 10-30 м, ауданның біраз бөлігінде олар өсімдіктермен
бекітілген, тек кей жерлері ғана ашық жатыр.
Оңтүстік Балқаш маңы ойпатының шегінде
интрузивтік тау жыныстары кеңінен таралған. Олар 100-1000 м тереңдікте
мезозой-кайнозой шөгінділердің астында жатыр және солтүстік-батыс бағытта
созылып жатқан массив түрінде көрініс береді, олар бір-бірімен оқшауланған
шағын интрузия қатарынан тұрады. Олардың арасынан орта және жоғарғы
палеозойлық шөгінділермен ерекшеленеді. Жоғары палеозойлық интрузивтік
тау жыныстары – диориттерден, плагиограниттерден және трахиандезиттік
порфириттерден, граносиениттерден, кварцитті диориттерден тұрады [5,7,11].
1.3 Климаты мен гидрографиясы
Іле өзенінің климаты қоңыржай белдеуде жатыр. Климаты құрғақ
континентті болып келеді. Іле ойпатының солтүстігінде аласа биіктіктегі
жоталармен, Жетісу Алатауының бүйірлік жағы, соның ішінде ең биігі -
Алтын Емел жотасы кіреді. Сондықтан солтүстік бөлігі, аласа тау шекарасы
шөл типіндегі құрғақ климаттық жағдайында болады. Климаттың континенттілігі
температураның тез ауысуынан, ауаның құрғақ болуы байқалады. Жылдық жауын –
шашынның орташа мөлшері Сарыесік Атырау, Тауқұм шөлі аймағында 150 – 180
мм, ал судың булануы 700-800 мм, ылғалдану коэффициенті 150800 мм (-0,18)
тең, демек ылғалдану аса жеткіліксіз. Демек булану жауын-шашыннан 4 есе
артық деген сөз. Таулы өңірлерінде 600-700 мм құрайды. Сондықтан
ауылшаруашылығының дақылдары қосымша суаруды қажет етеді. Қыс желтоқсаннан
наурызға дейін созылады. Іле өзенінің суы қарашадан сәуірге дейін қатады.
Қысы қатал болады. Қаңтар айының орташа температурасы - 9º – 14º С. Ең
суық ай қаңтардың орташа температурасы (-13,6°С), Бақанаста жылдық ауаның
температурасы – 12,6 °С –ты құраса, жылдық жауын-шашын 100-150 мм, ең ыстық
ай шілденің орташа температурасы шілдеде 25º С. Көп жылдық мәлімет бойынша
құм бетінің орташа жылдық температурасы – 12,6°С. Шөлді аймақтарында ауа
райының өзгеруінен көктайғақ жиі болады. Жазы ыстық, өте құрғақ болады.
Ауаның температурасы +42°С-қа дейін жетеді. Шаңды дауылдар аяқ астынан
соғады. Күз айларында жауын-шашын аз, ашық ауа райы қалыптасады, күн
бұлыңғырланып, күшті жел соға бастайды. Қазір экологиялық жағдайы бұзыла
бастағасын климатында өзгерістер жиі болуда. Іле өзенінің ірі
салалары: Түрген, Талғар, Қаскелең, Күрті, Шілік, Шарын, Өсек, Қорғас.
Балқаш ауданында өзеннен Шетбақанас, Ортабақанас, На рынбақанас атты ежелгі
құрғақ арналары тарамданады. Ең үлкен салалары – Жиделі мен Топар
салалары. Жиделі мен Топар өзендері – Іле арнасының басты су күре
тамырлары. Сағасынан 340 км жерде Іле салаланып, үлкен атырау құрайды. Оның
ұзындығы 130 км, енді жері 100 км-ге дейін, ауданы 9000 км². Іле өзені
мұздық, жауын-шашын, жер асты суларымен толығады. Су ресурстарының шамамен
30%-ы Қазақстан,70%-ы Қытай аумағын да қалыптасады. Көп жылдық орташа ағымы
Қайырған бекетінде (шекара тұсында) жылына 12,35 км³, Балқашқа құятыны
11,85 км³. Суының минералдығы 286 мгл-ден 877 мгл-ге дейін (шекара
маңында) өзгереді, атырау басында (Үшжарма) – 320 – 345 мгл. Іле өзенінің
арнасы 8 мың шаршы шақырымды алып жатыр. Іленің және оның салаларының суы
негізінен суармалы егіншілікке (3,7 – 4,5 км³жыл), өнеркәсіптік-
коммуналдық қажеттіліктерге (200 – 500 млн. м³жыл), гидроэнергетикаға
пайдаланылады Бұл Балқаш көлінің 80 пайыз суын құрайтын үш үлкен су көзінің
бірі [5]. Екі фактіге назар аударайық: көлдің батыс және солтүстік
жағалауының жартастылығы және Іле өзенінің орта ағысындағы каньонның болуы.
Қытай бекеттері тізбегінен бастап Ілеге оң жақтан тек екі өзен құяды: Өсек
пен Құсмұрын , олар бастауын Үш-Қоянды мен Шеңгелдіден алады. Ілемен
қатарласып шығыстан батысқа созылып жатқан Күнгей Алатау жақтан, солтүстік
жағалаудан Ілеге келесі шағын өзендер құяды: Іле мен Есіктің (60 шақырым)
құмына немесе қамысына сіңіп кететін Шарын, Шелек, Шабдар, Түрген; сол
жақтағынан Талғар мен Қаскелең қосылады. Үлкен, Кіші және Орта Алматы,
Ақсай мен Шамалған, Ілеге жетпей құмға сіңіп жоқ болатын Күрті және Құра.
Күртіге Жиренайғыр, Қарғалы құяды; Шарынға оң жақтан Екі Қарқара, Кеген
және Темірлік қосылса, сол жақтан Шелекке Асы келіп құяды. Аталған
өзендердің барлығы дерлік өз ағысының орта тұсына дейін солтүстік-батысқа
бағыт алып ағады . Бұрылысқа дейінгі олардың ағысы өте жылдам және
тастақпен өтеді; бірақ батпақты және биік жағалауларда ағыс бәсеңдейді, су
мүлдем лайланады; тау басында [бұл өзендер] әдемі сарқырама түзеді,
әсіресе, қырық бес сажындық сарқырамасы бар Есік өзені,Талғар мен Есік және
қалғандары да бастауын мұздақтардан алады. Есік өзені мұз астынан қайнар
көз болып шығып, көлемі үш шақырым және сол өзеннің бастауы болатын тау
көлін құрайды.
Сурет 4 – Іле өзенінің әсем табиғаты
* Дереккөзі. http.www.google.kz
Шарын – Райымбек және Ұйғыр аудандарының территориясында
ағатын өзен. Іле өзенінің алабында. Ұзындығы 427 км, су жиналатын алабы
7720 км2. Ол Теріскей Алатау мен Күнгей
Алатаудағы мұздықтардан басталып, Ш арын ауылынан 20 км-дей төмен тұста
Ілеге құяды. 427 шағын саласы бар.
Қаскелең (орыс. Каскелен) Алматы облысында ағады. Ұзындығы — 177 км. Су
жинағыштың ауданы — 3620 км². Іле Алатауындағы —3580 м биіктіктегі екі
қуатты мұздықтан басталады. Өзенің еңі —30 м, ал тереңдігі— 1,5м. Осы өзен
тасқын қауіпті. Қапшағай бөгені құяды. Күрті – Іле
алабындағы өзен. Алматы облысының Қарасай және Жамбыл аудан дары жерімен
ағады. Ұзындығы 123 км, су жиналатын алабы 12500 км². Жылдық
орташа су ағымы Күрті ауыл тұсында 2,20 м³с. Жиренайғыр, Ақсеңгір,
Ұзынқарғалы өзендерінің қосылған жерінен бастап Күрті аталады. Ақтоғай
ауылынан 20 км-дей жоғары Іле өз-не құяды. Арнасы кең, жағасы тік жарлы.
Қар, жауын-шашын суларымен толығады. Өзеннің арнасына Күрті бөгені
салынған. Өсек, Үсек – Іле алабындағы өзен. Алматы
облысының Панфилов ауданының жерімен ағады. Ұзындығы 164 км, су жиналатын
алабы 1970 км². Жетісу (Жоңғар) Алатауының оңт үстік сілемдері – Тоқсанбай,
Тышқан жоталарындағы мұздықтардан басталып, Өсек к-н жарып ағып, Борохудзир
(Бурақожыр) а. маңында Ілеге құяды. Аңғары жоғары және орта бөлігінде таулы
жерлермен ағады. Ағыны қатты, суы мол. Жылдық орташа су ағымы Талды а.
тұсында 15,7 м³с. Өзен бойындағы балшығының емдік қасиеті бар. Алабы –
жайылым[3,5]. Шілік-Іле
Алатаудың ең ірі өзені. Басатауын Іле Алатау үстіртінің оңтүстік бөктерінде
орналасқан Жаңғырық,Богатырь Корженевского мұздықтарынан алады. Өзеннің
ұзындығы 245 км, бассейннің көлемі 4980 км2. Шілік өзенінің үш тармағы бар:
Женішке, Сарыбұлақ және Ассы. Түрген өзені мореннен ағатын мұздықтардан
және сулардан алады. Өзен Шентүрген, Түрген (Ортатүрген) және Кіші-Түрген
өзендерінің қосылуынан пайда болады. Олардың әр қайсысы көптеген
тармақтардан тұрады. Өзеннің жалпы ұзындығы 116 км.
Есік өзені Жарсай және Тескенсу
өзендерінің қосылуынан пайда болады. Өзеннің жоғарысында Тескен-Көкбұлақ
топтарының мұздықтары орналасқан, оның ішінде ең ірісі- Григорьева,
Пальгова және Касина. Есік өзеннің ұзындығы -121 км.
Үлкен Алматы мен Кіші Алматы
өзендері Қаскелең өзеніне құяды. Үлкен Алматы (орыс. Большая
Алматинка) Алматы қаласы және Алматы облысында ағады. Қаскелең өзенінің оң
саласы. Ұзындығы — 96 км. Өзенің еңі 10–25 м, тереңдігі — 0,5–1 м. Су
жинағыштың ауданы — 425 км². Іле Алатауындағы 3000 —3500 м биіктіктегі екі
қуатты мұздықтан басталады. Өзенде сел қоймасымен 40-метрлiк темiрбетонды
бөгет құрастырылған. Өзеннiң хауызы әр түрлi аймақтардың шектерiндегi
орналастырған - Көрiктердi, жазық және ауыспалы - тау етегiндегi.Биік тау
бөлігінде өзен арнасы тік, шатқалды, ені 5,0 — 7,0 м, тереңдігі 0,5 — 0,6
м, төменгі ағасында ені 8 м, тереңдігі 0,5 м. Жылдық орташа су ағымы
Терісбұлақ сағасында секундына 5,0 м3-ге жуық. Мұздық, көп жылдық қар,
жауын-шашын суымен толығады. Сел қаупі өте күшті өзендердің бірі. 1921,
1950 ж. жойқын сел жүрді. Сел қаупіне қарсы осы өзен арнасы басып
өтетін Үлкен Алматы көліне бөгет салынған (қ.Үлкен Алматы бөгеті). Қала
ішіндегі арнасы бетондалған, “Сайран” демалыс бөгені жасалған. Үлкен Алматы
бойында бірнеше СЭС, санаторийлер, оқушылар демалатын лагерьлер бар.
Өзеннiң негiзгi қоректенуi мұзындығы Аймақтың Көрiк жоғарғы бөлiгi -
жартастар, мұздықтар және мәңгi қарлардың облысы. Аршаныңтоғайлары бар биiк
тау шалғындары төменде көрiнiп қалады, қылқан жапырақ және жапырақты
ормандарды белдiктi өтедi. 4, 96—5, 30 моларды үлкен алматылықтың Жазықтық
енi қалалық. Жылдық орташа су ағымы Терісбұлақ сағасында секундына 5,0 м3-
ге жуық. Өзен және оның құйылулары тасқын қауiптi. 1980 жылда
гидропроектiнiң институттың Қазақ филиалының жобасы бойынша үлкен
алматылықтың өзеннің сағасы сел ағыны және алманың батыс қаланың бiр бөлiк
тумайтын тасқындардың ұстауы үшiн жасанды тасқынға қарсы бөгет
қаруландырған - ата. 422 молар, керең бөлiктiң олардың iшiнен 282 молары
және 140 моларды тарам бойынша 40 моларды бөгеттiң биiктiгi, ұзындық сел
қоймасының асыра толтыруын жағдайдағы сел ағынының мол көлемiнiң тастауы
үшiн қолайлы сел құлататын. Керең бөлiк тарамында темiрбетон тiрек қабырға
орналасатын дөңбек тас - малтатас жерiнен топырақ үйiндiсiн болады. Сел
құлататын бөлiктiң конструкциясы құрамалы, үйiндi және үлкен ұяшықты
темiрбетон қабырғасынан тұрады.
Кіші Алматы (орыс. Малая Алматинка) — Алматы қаласы арқылы
ағатын өзен. Іле алабында. Ұзындығы 125 км, су жиналатын алабы 710 км². Іле
Алатауындағы Тұйықсу мұздығынан басталып, Жетіген тау жолы айырылымының
солтүстік-батысында 10 км жерде Қаскелең өзеніне құяды. Аңғары тар, тік
жарлы. Басты салалары: Күйгенсай, Сарысай, Қазақ. Жылдық орташа су
ағымы Бұтақты сағасынан төмендеу жерде 2,26 м³с. Қаладағы бау-бақшаны
суаруға пайдаланылады. Тауқұм,
Сарыесік-Атырау шөлдерінде жер асты суы 2-80 шақырым аралығындағы
тереңдіктен шығады. (Нарынбай, Ағашаяқ, Шекара, Шеңгелді, Бидайшы
құдықтары).Жер асты сулары қатты минералданған (сульфатты-хлоридті-натрийлі
шамамен 10-20 гл) бірнеше жарты метрден жер бетіне дейін. Балқаш көлінде
жер асты сулары құрғамайды, керісінше ауыз су ретінде пайдаланылады. Жер
асты сулары қатты минералданған (сульфаты – хлоридті натрилі шамамен 10-20
г\л) бірінші жарты метрдің шегінен бетіне дейін (10-12 м шегіне дейін)
болады. Балқаш көлінде жер асты сулары құрғамайды, керісінше ауыз су көзі
ретінде қызмет етеді. Іле өзенінің жайылмасындағы жер асты суларының
тереңдігі 1,0-2,5 м тұщыда (гидрокарбонатты-кальцийлі, кейбір жерлерде
содалы 0,25-0,75 г\л). Жайылма алды террасада тереңдігі 2,0-5,0 метрде
тұщыда (0,35-0,75 г\л) гидрокарбонатты-кальцийлі, тұздыда (1,5-3,0 г\л)
сульфатты-гидрокарбонатты-натрийлі кездеседі.
Ақдала даласында жер асты суларының тереңдігі 3 метрден 18 метрге, ал
құмдарда 20-30 м және одан да терең. Олар тұщыда тығыз қалыңдықта(0,2-1,0
гл) гидрокарбонатты натрийлі және гидрокарбонатты кальцийлі сода орындары
кездеседі. Балқаш көлінің жағалауларында сульфатты гидрокарбонатты
кездеседі.Жартылай тұзды 1-5 гл және тұзды жер асты сулары кездеседі.
Күріш егістігінің топырағын суландыратын жер асты сулары 1,0-1,2 м
тереңдікте [33]. Іле
өзені ҚХР шекарасынан Қапшағай ГЭС дейін кемелер жүру жолдарының ұзындығы
350 км, оның табиғи өзеннен 240 км және 110 км Қапшағай су қоймасынан. Су
қоймасы жобалық деңгейде толықтырылмағандықтан, сыналап шығу белдемдерінде
таяз бар құрылды, ол анда-санда су қоймасының деңгейі төмендегенде кеме
жүруді қиындатады, сол себепті тереңдету жұмыстарын үнемі өткізуді талап
етіледі. Өзен арнасы майда құммен қосылған, үлкен деформацияларға
ұшыраған, өте құбылмалы, сондықтан жер қазу жұмыстарын үнемі өндіру
тереңдіктер үлкейту бойынша нәтиже бермейді. Навигация наурыз айының
соңынан сәуірдің басына дейін өзендегі төмен деңгейде және таяз тереңдікте,
олар таулардағы қардың қарқынды еруімен көтеріледі. Жоғарыда келтірілген
себептер бойынша жоғарғы мүмкін болатын тереңдіктерді навигациялық қоршау
белгілерінің орнын ауыстыру арқылы ғана ұстауға тура келеді. Өзендегі кеме
жүру жолдары күтіп ұстау ұзындығы 330 км Дубунь п. Қапшағай су қоймасы
үлескісінде Республикалық мемлекеттік қазыналық Іле су жолдары
кәсіпорындарымен қамтамасыз етіледі.
1.4 Топырағы мен өсімдік жамылғысы, жануарлар дүниесінің таралуы
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің өзектілігі: Қазіргі кездегі диссертацияның геоморфология
және неотектоника саласында Іле өзені аңғарының геодинамикалық
процестерінің нәтижесінде бедер пішіндерінің даму тарихын талдайтын
болсақ, геологиялық құрылымы, тектоникалық құрылымы, эндогендік процестері,
экзогендік процестері мен антропогендік процестері Іле өзені аңғарын
өзгеріске ұшыратады, жалпы климат жағдайына және тұрақты географиялық
жағдайларына, адам өміріне қатысты болады. Іле өзені аңғарына әсер етуші
экзогендік, эндогендік процестерінің бедер пішіндеріне әсерін, Іле өзені
аңғарына әсер етуші антропогендік процестерінің геоэкологиялық жағдайын
жақсарту.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Іле ойпатының сол жағалауының шығыс
бөлігін 1944 жылы Е.Д.Шлыгин осы ауданның физикалық-географиялық,
геологиялық, геоморфологиялық және гидрогеологиялық сипаттамасын беріп,
Т.А.Мордвилко (1943 ж), Н.А.Волошинова (1943 ж), Б.С.Соколова (1944 ж),
Л.Я.Продникова (1944 ж), Г.В.Машадова (1950 ж), Ф.И.Корсакова,
М.А.Авакова (1951 ж), В.К.Василенко (1952 ж) және т.б
ғалымдардың пікірінше Іле ойпатының облыстарында мезакайназойдың шөгінді
жыныстарының жиналуынан қалыптасқанын айтты. 1950 жылы Іле өзенін су
шаруашылығына пайдалану мәселесі жинағы экспедициясында У.М.Ахмедсафин,
Н.Г.Рыбин, Г.Р.Юнусов, М.К.Вяткин, Н.И.Суворов,
Л.П.Гвоздева және т.б зерттеулері Іленің сағасының табиғат ресурстары мен
игеру мүмкіндіктеріне шолу жасады. В.И.Демченконың Шөлді игеру
тәжірибесі атты мақаласында Балқаш ауданының бірнеше ауылдарының
жетістіктері көрсетілді. В.М.Боровский 1957 жылы Қазақстанның шөлді
облыстарын игерудің проблемалары мен жерлерді мелиорациялау атты
еңбегінде Каспий, Арал мен Балқаш көлдерінің ірі өзендері бассейндерінің
ағын суларын қарастырған Іле өзенінің оң жағалауына Ф.И.Корсаков пен
М.А.Аваков,1945 жылы М.С .Калецкий, Г.А.Авсюк, 1959 жылы В.А.Николаев,
1959 жылы В.Б.Дриз, Л.А.Гринчук, В.Н.Калинин мен Г.А.Суханов,
1963 жылы М.И.Ломонович, 1961жылы З.А Сваричевская Шығыс Қазақстанның
геоморфологиясын, Іле, Шарын, Шелек аңғарларына, Іле ойпатына қысқаша
геоморфологиялық сипаттама берді. Жұмыстың мақсаты: Іле
өзені аңғарына әсер ететін геодинамикалық процестерінің әсерінен
(эндогендік, экзогендік, антопогендік процестерден) пайда болатын бедер
пішіндерінің даму тарихы тұрғысынан талдау.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Жалпы геодинамикалық процестерден
болатын өзен аңғарында пайда болатын бедер пішіндерін зерттеуге мүмкіндік
береді.
Негізгі зерттеу әдістері. Картографиялық, статистикалық,
геоморфологиялық, жүйелік талдау, салыстырмалы әдістері арқылы жүргізілген
зерттеулердің нәтижелері қорытындыланды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. -
Іле өзені аңғарының (қазақстандық бөлігі) толық қамтитын масштабы
1:500000 топографиялық негізде тектоникалық, геологиялық,
геоморфологиялық карталары жасалынды. -
Нақты деректер негізінде Іле өзені аңғарының геодинамикалық процестеріне
толық талдау жасалынды. -
Антропогендік процестердің қазіргі күні геоэкологиялық маңызы тұрғысынан
қарастырылды.
Зерттеу нәтижелерінің жариялануы. Зерттеу жұмысының материалдары
География және табиғат ғылыми-педагогикалық республикалық (№6 (60) -
2012, №2 (62) – 2013), журналында жарық көрген. ҚР БҒМ Білім және ғылым
саласындағы бақылау комитеті бекіткен басылымдарда жарық көрді.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмысы
кіріспеден, үш тараудан, суреттен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады. Жұмыс 5 кесте, 12 сурет, қосымшадан көлемі компьютерлік
мәтінмен терілген 88 беттен тұрады. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі – 53.
1 ІЛЕ ӨЗЕНІ АҢҒАРЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Іле өзенінің географиялық орны. Зерттелу тарихы
Іле өзені — Балқаш көлі алабындағы өзен. Қазақстанның Алматы
облысында және Қытай Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық аудан аумағында,
Орталық Тянь-Шань тауларынан бастау алатын Текес пен Күнгес өзендерінің
қосылуынан пайда болып, Балқаш көліне құяды. Ұзындығы - 1469 шақырым,
Қазақстан аумағында 815 км. Су жинау алабы 140000 км², Қазақстан аумағында
77400 км². Қапшағай қаласына дейін Іле жағасы аласа, кең аңғармен ағады,
жайылмаларының кей жерлері батпақтанады. Қапшағай шатқалы тұсында өзен
арнасы бөгеліп, Қапшағай бөгені салынған. Төменіректе Күрті өзені құйғаннан
кейін аңғары едәуір кеңейіп, Сарыесік атырау және Тауқұм шөлі аралығымен
ағады. Ірі
салалары: Түрген, Талғар, Қаскелең, Күрті, Шілік, Шарын, Өсек, Қорғас.
Балқаш ауданында Шетбақанас, Ортабақанас, Нарынбақанас атты ежелгі құрғақ
арналары тарамданады. Ең үлкен салалары – Жиделі мен Топар салалары.
Жиделі мен Топар өзендері – Іле арнасының басты су күре тамырлары.
Сағасынан 340 км жерде Іле салаланып, үлкен атырау құрайды. Оның ұзындығы
130 км, енді жері 100 км-ге дейін, ауданы 9000 км². Іле өзені мұздық, жауын-
шашын, жер асты суларымен толығады. Су ресурстарының шамамен 30%-
ы Қазақстан, 70%-ы Қытай аумағында қалыптасады. Көп жылдық орташа ағымы
Қайырған бекетінде (шекара тұсында) жылына 12,35 км³, Балқашқа құятыны
11,85 км³. Суының минералдығы 286 мгл-ден 877 мгл-ге дейін (шекара
маңында) өзгереді, атырау басында (Үшжарма) – 320 – 345 мгл. Іле өзенінің
арнасы 8 мың шаршы шақырымды алып жатыр. Іленің және оның
салаларының суы негізінен суармалы егіншілікке (3,7 – 4,5 км³жыл),
өнеркәсіптік-коммуналдық қажеттіліктерге (200 – 500 млн. м³жыл),
гидроэнергетикаға пайдаланылады Бұл Балқаш көлінің 80 пайыз суын құрайтын
үш үлкен су көзінің бірі. Екі фактіге назар аударайық: көлдің батыс және
солтүстік жағалауының жартастылығы және Іле өзенінің орта ағысындағы
каньонның болуы. Іле – Балқаш алабы Қазақстандағы тарихи-табиғи
ескерткіштерге бай өлке. Бұл өңірде Шарын тау өзені мен оның бойындағы
Шарын тауларындағы тастағы таңбалар мен тас мүсіндер және көне қорғандар
жүйесі, Әнші құм атты табиғат туындысы, Алтынемел ұлттық саябағы,
Кербұлақ сияқты қорық қорлар бар[1].
Балқаш тұщы суының басты көзі – Іле, Қаратал және т.б. өзендері соңғы
жылдары көлден қашықтап бара жатыр. Балыққа бай, атырауында ондатр
ауланады. Арнасы көп жерінде қамысты, тоғайлы. Жетісу өзендерінің бірі
болып саналанады. Іле бойында және көл жағасындағы тіршілік ететін
құстардың түрлері де азайып кеткен. Қызыл кітапқа енген аққу, бірқазан,
көкқұтан, т.б. құстар қазір өте сирек кездеседі.
Зерттелу тарихы. Іле өзенінің бұрынғы және қазіргі аңғары, Қапшағай
бөгенімен бірге Оңтүстік Балқаш шекарасына дейінгі кең аумақты алып жатыр.
Оңтүстік Балқаштың [1,2,8] шөлді аудандары Балқаш ойпатының шығысында
Жетісу Алатауы мен батысындағы Шу - Іле тауларымен шектесетін аймақтарына
біраз уақытқа дейін көңіл аударылмай келді. XX ғасырдың басында
И.В.Мушкетов (1915) Түркістан атты екі томдық шығармасы мен А.В.
Шнитников алқасының басшылығымен 1925 жылы шыққан Жетісу жинағында
жариялады. Саяхатшы осы аудандарды бірінші болып зерттеп қана қоймай, осы
аудан туралы толық әрі нақты мәлімет қалдырған. Оңтүстік Балқаш құмдарын
бірінші болып зерттеген зертеушілердің бірі ретінде 1841 жылы
А.И.Шренк болып табылады. Оның қысқаша берген есебінде ауданның өсімдік
жамылғысы мен геологиялық құрылымына тоқталады. Тау инженері А.Влангали
Жетісу өңірінің геологиясымен танысты. Осы аймақтың батыс ауданы құмды
үйінділермен көмкерілген, бұрындары теңіз түбі болып, Сасықкөл, Алакөл мен
Балқаш көлдерін алып жатқан. Осы жылдары Нифантьев Балқаш көлінің,
тереңдігі мен жағалауларының құрылымын, географиялық орнын анықтаған.
Балқаш көлін Аралмен салыстыра келе оның тұздылығының аз екенідігін
түсіндірді. Сонымен бірге кеме шаруашылығы туралы, 1855 жылы Кузнецов пен
Поклевский сипаттады. И.В.Мушкетов пен Г. Д.Романовский Түркістанда
геологиялық зерттелулерін 1874-1880 жылдарда жүргізді. Түркістан облысының
басқа өңірлерінде Оңтүстік Балқаштың таулы өңірлерінде де болды. В. Фищера
Балқаш көлі мен Іле өзенінің ағысы мен сағасына дейін 1884 жылы Іле
өзені жайында сипаттады. Балқаш көлінің суының шығыс бөлігінің
тұздылығын, Балқаш аралдарының топырағы туралы қысқаша сипаттама берді.
Зоолог А.М.Никольский 1884 жылы Балқаш көлі мен Жетісу өлкесіне саяхат
жасады. Ол Балқаш маңының фаунасы мен өлкенің табиғатына (өсімдігі, жер
бедері, жануарлар дүниесіне) толық сипаттама жазды. А.М.Никольский
Л.С.Бергтің Балқаш көлін жас көл ретінде есептегенін қате пікір ретінде
санады. Оның пікірінше Балқаш көлі - Орталық Азияны Жоңғар қақпасымен
жалғастыратын Хангой бассейнінің шығанағының қалдығы ретінде санады.
1886 жылы ботаник – географ А.Н.Краснов Шу-Іле тауларында, Балқаш көлі
мен Іле өзенінде болып, бірінші болып Орта Азияның зоналылығын жер
бедерімен байланыстыра өсімдік жамылғысына сипаттама берді. 1900 жылы
венгер зоологы Г.Алияши мен С.С.Штуммер фон Траусенфельс Верный мен Іле
өзенінің төменгі ағысынан Балқашқа дейін саяхаттады. Бірақ өкінішке орай ол
туралы мәліметтер қалдырмаған. 1903 жылы Д.Федоровтың Іле
өңірінің әскери-статистикалық сипаттамасының тәжірибесі атты еңбегінде
ерте кезеңдердегі өңірдің тарихы жағдайы мен Ресеймен стратегиялық қарым-
қатынасы туралы сипаттаған. 1903 жылы Л.С.Берг Іле өзені арқылы Балқашқа
дейін қайықпен жүзіп, жоғарғы арнасында атпен Іле өзенінің оң жағалауымен
Іленің ескі арнасы Бақанаста болған [7,9.12]. Оның мақсаты көлдің
гидрологиясын сипаттау болатын. Оның есептеуінше Балқаш көлінің суы тұщы.
Л.С.Бергтің алдыңғы саяхатынан ерекшелігі гидрологиялықпен қатар
метеорологиялық бақылаулар жүргізді. Сол жылы П.К.Залесский Іле мен
Қаратал өзендері аралығындағы бірнеше нүктелердің географиялық
координаттарын анықтады.
Сурет 1 – Іле өзенінің физикалық географиялық көрінісі
* Дерек көзі. http.www.google.kz
1908 жылы Іле өзенінің төменгі сағасына А.И.Корнев зерттеу жүргізді.
Балқаш көліне 1908 жылы сапары туралы есебі бақылаулары туралы
түсіндірді. Ілені бойлай Балқаш көліне дейінгі аралықтағы жер бедерін,
құдықтардағы судың деңгейін ауа температурасын, қысым, топырақ пен өсімдік
жамылғысына қысқаша сипаттама берді. Іле өзенінің сол жағалауына топырақ-
ботаникалық зерттелулерді топырақтанушы Г.М.Тумин мен ботаник
М.М.Пташицкий 1909 жылы жүргізді.
П.А.Казанский Іле мен Қапал жеріне геологиялық зерттелулер жүргізді.
Ол өзінің есебіне жүрген бағытының картасы масштабын 1 дюймда 10
шақырымнан көрсетті. Іленің сағасының ежелгі атырабының топырағы туралы
А.И.Безсоновтың (1913 жылғы) еңбектерінен кездестіруге болады. Ол Іле
өзенінің аңғарын алювийлі орман типіндегі құмдар мен құмайтты жерлер болып
келетінін көресетті. Топырағынан сортаңдар, құмды төбелердің жылғаларында
тақырлар, әсіресе ашық түсті сортаң топырақты болып келеді. 1915 жылы
Б.К.Терлецкий Сарыесік - Атырау шөлі мен Балқаш - Алакөл ойпатына зерттеу
жүргізіп, геологиялық тарихы мен минералды ресурстарына сипаттама берді.
1915 жылы Шелек
бассейнінде инженер П.А.Пермяковтың басшылығымен (кейінірек 1926 жылы)
Бартоғой су қоймасының салынуымен осы бассейнді суландыру жұмыстарының
кескіні жасалды. 1926- 1934 жылы Іле өзені бассейні энергетикалық ресурс
пен жерді суландыру мақсатында Қапшағай су қоймасының құрылысы басталды,
Г.Х.Аренса 1932 жылы, Е.Ф.Левин 1933 жылдардағы жұмыстары ретінде
қарастырды, бірақ белгісіз себептермен құрылысы жүргізілмеді. 1916 жылы
Н.Г.Кассин мен С.А.Никитина ауданның геологиясын, С.А.Никитина Оңтүстік
Балқаштың геологиясы мен өсімдігін, Сарыесік – Атырау құмдарын сипаттады.
Оның есептеуінше осы ауданда суармалы егіншілік бағыты жақсы дамыған.
Кассин Іле бассейнінің гидрогеологиялық және геологиялық тарихын сипаттады.
Н.Г.Кассин Іле өзені бассейнінің гидрогеологиялық очеркі (1930)
бірінші, болып ауданның геологиялық тарихы мен көне шөгінділерінің
стратиграфиялық кескінін берді. Тау алды және тау маңы жазықтарының
төрттік шөгінділерінің төменгі қабатында лесс, жоғарғы қабатында эолды
шөгінділер қалыптасатынын көрсетті. Лестардың жиналуы 15-25 м қалыңдыққа
дейін жетеді. Н.Г.Кассин 1936 жылы төрттік кезеңнің геологиялық тарихында
Іле Алатауы мен Іле ойпаты плиоценнің соңында тектоникалық қозғалысқа
ұшыраса, ауданның төрттік шөгінділерінің картасының кескінін жасады [1].
Сол жылы Р.Н.Аболин Верный уезінің топырағын
сипаттап, далалы-жусанды зона мен ашық сұр топырақтағы жусанды даланы бөліп
көрсетті. Сонымен қатар, Р.И.Аболин Іле өзені аңғарын саздақты облысқа
жатқызды. 1926-1927 жж А.Ф.Шелаев Оңтүстік Балқаштың топырағын зерттеді.
1928 жылы М.М.Крылов Іле өзенінің сағасына
гидрогеологиялық зерттелулер жүргізді. Іленің террасасын үшке бөлді:
жайылмалы, бірінші және екінші жайылма, құмды бедер пішіндерінде төбелі,
қырқалы, барханды. Балқаш ойпатында жер асты сулары, борпылдақ
шөгінділерден филтрленген ретінде қарастырылады. Картада жер асты суының
минералдылығы мен тереңдігіне сәйкес масштабы 1 дюймға 10 шақырымынан
келетін көрсетілген. 1929 жылы Балқаш көлінің Орта Азиялық бағытында ішкі
суларының түсірілімі жүргізілді. 1929-1930 жж А.Б.Мухля Іленің сағасының
оңтүстік бөлігін зерттеп, топырағының зоналық типінде сұр топырақ әр түрлі
гидроморфты топырақпен ауысып отыратынын айтты. Сағасының топырағын шөлді
далалы зонаның алювилі түрі деген қорытындыға келді. 1928 күріш Трестері
экспедиция жұмыстары басталған кездері топырақтанушы А.К.Лисов Іле-Бақанас
үлескілерінің аумағы 72668 га топырақ кескінінің картасын, топырақтанушы
Четыркин Бақанас құрғақ арналарының топырақ картасын құрастырды. Күріш
трестері тапсырмасы бойынша Кноблок пен Глазнов Бақанастың негізгі
бөліктері мен Ақдала алқабы гидрогеологиялық түсірілімінің шолуын жасады.
Осы аудандардың гидрогеологиялық және литологиялық кескіндемелерінің
тәжірибелі жұмыстарын көрсетті [2].
1928 жылы Қазсу шаруашылығы, 1929 жылы М.М.Недзвецкий Балқаш маңының
суармалы аудандарын қарастыру (топографиялық, гидрометриялық жұмыстары
Іле өзенінің екі жағын 71000 га жерін қамтитын суармалы алқаптары:
Ақдала, Бақанас ( жалпы ұзындығы 40 км, ені 5-8 км) Ілені бойлай
орналасқан. Іленің сол жағалауында Нарынсай, Бояулы, Үштоғайдың топырағы
шалғынды, өтпелі шалғыннан шөлге қарай ауысады. 1932 жылы
Н.И.Рубцов қазіргі Іле өзені атырауының ауданында 1941 жылы Іле өзені
атырауының өсімдігінің белгілері жинақ материалдарын шығарды. 1934 жылы
Б.К.Терлецкий Балқаштың оңтүстік шығысы атты жұмысын жазды. Іле өзенінің
аңғарын үш террасаға бөліп, ұсақ атырау ағындарының жүйесі Бақанастан
шығатын ежелгі каналдары мен арықтарымен жалғасатынын көрсетті. 1935 жылы
П.Ф.Домрачев Балқаш пен Балқаш маңы атты еңбегінде Балқаш көлін ерекше
бөліп, Іленің сағасындағы өнеркәсіп-шаруашылығы мен гидрохимиялық құрылымын
жазды. П.Ф.Домрачев осы ауданның топырағы тұзданған, егістік егуге қолайлы
еместігін атап өтті. 1935 жылы С.А.Никитина Батыс Балқаш маңының құмдары
атты еңбегінде Балқаш маңының климатын, гидрографиялық жүйесін, Оңтүстік
Балқаш маңының даму тарихын, геологиялық құрылымы мен өсімдік жамылғысын
сипаттады. 1939 жылы Н.Н.Костенконың басшылығымен
Казгеобасқару Оңтүстік Балқаш маңы бағытына гидрогеологиялық зерттелулер
жасады. Оның зерттеуінің нәтижесінде жиналған мәліметтері бойынша
(геологиялық, гидрогеологиялық) жер асты суының сапасы мен тереңдігінің
көлбеулілігін, геологиялық құрылымының картасының сызбасын құрастырды.
Н.Н.Костенко төрттік шөгінділері мен оның жастық бөлінуінің төрт кешенінің
бөлінуіне назар аударды. Н.Н.Костенко Балқаштың тарихы (1946) атты
мақаласында Балқаш көлі Оңтүстік Шығыс Қазақстан аумағының кайназой
эрасындағы геологиялық дамуын қарастырды. 1941-1945 жж Б.К.Штегман қазіргі
Іле өзені атырауының жер бедеріне, су айдыны мен атырау арнасы ағынын,
өсімдік жамылғысын, ондатр шаруашылығын ұйымдастыру жайында сипаттады.
1946 жылы Іле өзені атырауының даму тарихы атты жарияланған
жинақ материалдарында қазіргі атырауының ландшафтында төбелі – қырқалы
құмдары бұрынғы құмды шөлдердің іздерінің жиналуынан қалыптасқаны
көрсетілген. Б.К.Штегман бірінші болып Іле өзенінінің сағасы
аккумуляцияланудан болатынын атап өтті [7,8,11].
1944 жылы Қазақ ССР Ғылым Академиясы Іле өзені бассейнінің табиғат
ресурстары мен суармалы шаруашылыққа пайдалану жөнінде экспедиция құрды.
1950 жылы Іле өзенін су шаруашылығына пайдалану мәселесі жинағында
экспедиция қорытындысы жарияланды. Экспедиция құрамында
(У.М.Ахмедсафин, Н.Г.Рыбин, Г.Р.Юнусов, М.К.Вяткин, Н.И.Суворов,
Л.П.Гвоздева және т.б) зерттеулері Іленің сағасының табиғат
ресурстары мен игеру мүмкіндіктеріне шолу жасады. Іле ойпатының сол
жағалауының шығыс бөлігінде (Шарын өзенінен мемлекеттік шекараға дейін)
(1944 ж) Е.Д.Шлыгин осы ауданның физика-географиялық, геологиялық,
геоморфологиялық және гидрогеологиялық сипаттамасын беріп, геологиялық
картасын құрастырды. Т.А.Мордвилко (1943 ж), Н.А.Волошинова (1943 ж),
Б.С.Соколова (1944 ж), Л.Я.Продникова (1944 ж), Г.В.Машадова (1950 ж),
Ф.И.Корсакова, М.А.Авакова (1951 ж), В.К.Василенко
(1952 ж) және т.б ғалымдардың пікірінше Іле ойпатының облыстарында
мезакайназойдың шөгінді жыныстарының жиналуынан қалыптасқан. Іле өзенінің
оң жағалауына Ф.И.Корсаков пен М.А.Аваков Басқұншақ және
Хоргос антиклинді құрылымы қатарына кіреді деп есептеді.
1945 жылы М.С.Калецкий, Г.А.Авсюк, С.Н.Матвеев
Оңтүстік шығыс Қазақстанның таулары еңбектерінде Іле ойпатын жекелей, жер
бедерінің типін, кешендерін, тау аралық ойыстарына, кең аумаққа жүргізілген
500000 км² жерге жасалған бірінші геоморфологиялық шолу болып табылады.
1946 жылы Н.Г.Рыбин Іле бассейнінің геоморфологиялық очеркін жазды. 1949
жылы М.И.Ломонович Іле Алатауының солтүстік беткейінің
зонасын, Іле ойпатының климат зоналылығының биіктік және геоморфологиялық
сипаттамасын берді. 1949-1950 жылдары В.И.Дмитровский мен Ф.Ф.Нестеров
гидрогеологиялық шолу зерттеулерін жасады. Зерттеудің қорытындысы ретінде
Оңтүстік Балқаш маңы құмды массивтерінің гидрогеологиялық жағдайы 1951
жылы шықты. 1954 жылы Іле өзенінің оң жағалауының төменгі ағысында Орталық
кешенді экспедиция геоботаникалық, гидрогеологиялық, топырақ және жерге
орналастыру зерттеулерін жүргізді. Іле өзенінің сағасында бес табиғи
шаруашылық аудандары (жайылмалы, сортаңды, Бақанас жазығы, құмды ауданы,
таулы жерлері) 27 топырақ кескінін, сонымен бірге 130 өсімдік кешенін бөліп
көрсетті. Іле өзені сағасы территориясында Бақанас ауылында ҚазССР ҒА Іле
ғылыми зерттеу орталығы 1948 жылдан ауыл шаруашылық мәдени өсімдіктері-
техникалық, дәнді, көкөніс, бау-бақша, жеміс-жидек өсіруді зерттеуді
жүргізді. Оңтүстік Балқаш маңы шөлдерінің жағдайының барлық мәдени
өсімдіктерді өсіру мүмкіндіктерін қарастырды. В.И.Демченконың Шөлді игеру
тәжірибесі атты мақаласында Балқаш ауданының бірнеше ауылдарының
жетістіктері көрсетілді. В.М.Боровский 1957 жылы Қазақстанның шөлді
облыстарын игерудің проблемалары мен жерлерді мелиорациялау атты
еңбегінде автор Каспий, Арал мен Балқаш көлдерінің ірі өзендері
бассейндерінің ағын суларын қарастырған [6,11]. Балқаш көлінің грунт
суларын, Балқаш көлі бассейні облысында сульфатты-содалы тұздардың жиналуы
байқалады, мұның себебі ретінде Іле жазығының бұрынғы және қазіргі
атырауында суармалы егістіктер дамуда, аудан тұздануымен ерекшеленеді. 1957
жылдан С.Я.Жук атындағы Гидропроект Институты Іле өзені сағасында ауыл
шаруашылығы мен аң шаруашылығын дамыту және игеруінің сызба жұмыстарын
жүргізуі бойынша: 1. Бақанас жазығы мен Іле
өзенінің қазіргі атырауы аймағының геоморфологиялық зерттеу жұмыстарын
жүргізу 2. Осы жерлердің геологиялық-
гидрогеологиялық зерттелулері: біріншісі - ұзындығы 21 км, басты бөлігі
Бақанас атырауымен қиылысып, Бақанас ауылы тұсында орналасқан, екіншісі -
ұзындығы 78 км, негізгі бөлігі Іле өзеннің ежелгі атырабының орталығымен
қиылысып, алтыншы балық өндіретін ауылынан төменіректе орналасқан, яғни
50 метр тереңдікке дейінгі жер асты суларын бақылау жұмыстары жүргізілді.
3. Инженерлік - геологиялық
зерттелулер аудандағы Бақанас ауылында Бақанас ағынының бастауынан 31 км,
Жиделі ағынының ұзындығы - 7 км 6 - шы ауылынан төменіректе
жүргізілді. 4. Гидрогеологиялық
зерттелулер қазіргі Іле өзені атырауына келіп қосылатын немесе ағып
шығатын ағындарында жүргізілді. 1959 жылы В.А.Николаев
Іле өзенінің атырауы мен Бақанас атты геоморфологиялық еңбегін жазды.
1958 жылы Балқаш ойпаты мен оның құрылымы, мезокайнозойдың борпылдақ
шөгінділері мен оның қалыңдығын 1959 жылы В.Б Дриз геофизикалық
зерттелулерінде көрсетті. Балқаш ойпаты құрылымының геофизикалық
зерттеулері Л.А.Гринчук, В.Н.Калинин мен Г.А.Сухановтың
еңбектерінде сипатталған. М.И.Ломоновичтің (1963) жұмыстарында
көрсетілгендей Іле мен Балқаш ойпатын бөліп тұратын Қапшағай эффузивті
горстына физикалық-географиялық, геологиялық, геоморфологиялық сипаттама
берілген. 1952 жылы Іле бассейніндегі Қапшағай горстының геоморфологиялық
картасы мен сипаттамасын жасады. 1961жылы З.А.Сваричевская Шығыс
Қазақстанның геоморфологиясы, Іле, Шарын, Шелек аңғарларына, Іле ойпатына
қысқаша геоморфологиялық сипаттама берді [8].
1.2 Геологиялық құрылымы
Балқаш көлі мен Іле өзені атырауының қалыптасуы көптеген ғалымдардың
жүргізген ғылыми зерттеулері мен болжамдары бойынша тұжырымдалған. Іле
өзенінің қазіргі атырауының физикалық - географиялық процестермен түзілуі
түпкі қабаттарының жыныстары ерте кезеңдерде қалыптасқаны көрінеді.
П.П.Семеновтың айтуынша Балқаш көлі қалдықты типтегі көлге жатады.
Н.Г.Кассин (1947) Балқаш көлі мен Арал-Каспий бассейнімен байланысты.
М.П.Русаковтың мәлеметтері бойынша (1933) плейстоценнің басында Балқаш-
Алакөл ойпатының бастауын Шу-Іле тауларынан алып, Жетісу қақпасы арқылы
Балқаш көліне құятын өзен жүйесі түзілген.
Н.Н.Костенко (1946), З.А.Сваричевская (1952)
мәліметі бойынша Тянь Шань тауларынан, көл атырауы мұз басу кезеңінің
жартысынан өтті. Ерте антропогенде Балқаш ойысында өзен Іле-Шу тауларынан
бастау алып оңтүстік-шығыс шекарасы Қазақтың қатпарлы таулы өлкесі арқылы
Алакөл депрессиясына құйып, яғни, территориясында қазіргі жайылма атырауы
қалыптасты. Осы кезеңде Іле қазаншұңқырында көлдік режимде тұщы су түзілді.
Солтүстік-батыс бөлігі Жетісу Алатауы жаңа тектоникалық көтерілімімен
қозғалысқа түсіп, көл қазаншұңқырында тектоникалық қозғалыс әрекетінен ішкі
континентті көл қазаншұңқырында Балқаш депрессиясы қалыптасты. Осы
кезеңде орта антропогенде Іле горст (Қарой) опырылымының суы солтүстік
бөлігіндегі Бақанас көлдік қазаншұңқырына бөлінді. Көптеген
ғылыми зерттеулерде көрсеткендей Іле өзенінің атырауы мен Балқаш көлінің
қалыптасуы атырауының табан қабатында түзілген. Қарой үстірті бөлінгеннен
кейін, Іле өзенінің суы Ақдала Тасмұрын, Бетпақдала күмбезді конусына
бөлініп жиналады. Жаңа кезеңде суыну мен жылыну әсерінен атырауының
тұтасымен бөлінуі байқалып, Бақанас көлдік қазаншұңқырында аяқталды. Келесі
кезеңдерде жылыну әсерінен өзен суының шығыны көбейіп, тау шекараларына
дейін ағатын ұсақ көлдері суының акваториясы кеңейеді. Қазақтың қатпарлы
өлкесі мен Шу-Іле тауларынан басталып Бақанас-Ақдала атырауын құраған,
Балқаш көліне құятын өзендер қазіргімен салыстырғанда сумен көп мөлщерде
қоректендіріп отырған. Сонымен, 900 мың жыл шамасында мұз басу кезеңінің
бірнеше төменгі мен орта төрттік кезеңдерінде өзен жүйесі екі рет
өзгеріске түскен. Соңғы кезеңдерінде климаттың құрғақтануынан жер
бедерінде қазіргі ландшафтарының қалыптасуы көрініс тапты. Жоғарғы төрттік
кезеңде (100000 жыл) таулардың үшінші мұздануы кезінде жаңа тау түзілу
кезеңі жүрді. Көлдің солтүстік-батыс бөлігінің қазіргі құрылымы келесі
кезеңде климаттың жылыну мен құрғақтануынан Балқаш көлін суландыратын
өзен ағынының тез қарқынымен араласып ұлғаюынан, қалыптасты.
Бақанас атырауының жасы шамамен 1500-2000 жыл плювилі
кезеңде (мұздану дәуірінің ылғалды кезеңі) оңтүстік таулы өңірлерінде
материалдарының жиналуы қалыптасқан. Жергілікті тұрғындар игерген биік
шөптесінді мен тоғайлы өсімдіктердің көп таралуымен түсіндіріледі. Өткен
ғасырларда Ұлы Жібек жолын бойында болған қамалдарда халық тығыз
қоныстанған аймақтарында ежелгі суландыру каналдарын көптеп кездестіруге
болады. Іле өзенінің атырауының жасы 17-18 ғғ Хайдаровтың айтуы бойынша
300 жыл шамасында, ал А. И.Макшеев пен М.К.Вяткин одан жасырақ кезеңде
қалыптасқан. ХХ ғасырдың басында Іле өзенінің оң жағалауы сулы болса,
қазіргі уақытта оң жағалауында (Арыстан, Жиделі, Қоғалы және т.б ағындары)
геожүйесі көрінеді. Бұл өз кезегінде атырау түзуші процестердің
ырғақтылығына, бірақ жер планетасының магнитті-энергетикалық өрісінен,
жердің өсінің айналуы, атмосфераның циркуляциялық процесстеріне байланысты,
ғарыштық суреттердің жіктемесінен анықталған. Атырауының жер бедері
физикалық - географиялық процестерінің ырғақтылығы бойынша төмен түсуі
шақырымына небәрі 9-10 см тегіс келеді [1,7,44]. Іле
өзенінің аңғары Балқаш қазаншұңқырының оңтүстік-батыс шегінде морфопішіні
төмен иілген құмды тегіс жазықта қалыптасқан. Табанында палезойдың
интрузивті шөгінділері мен мезазой - кайназойдың эффузивті шөгінді
жыныстарымен қабатталған. Плиоценде Іле қабаты саздары жоғарғы төрттік,
орта төрттік және қазіргі шөгінді жыныстарымен қапталған. Генетикалық типі
алювийлі, көлдік-алювийлі және эолды шөгінділермен бөлінген. Ерте
голоценнің шөгінділері қара және сұр-сазды қабаттармен қабатталған. Табан
қабаттарында сазды құмайт жыныстарының қалыңдығы 1-10 метрге дейін
көмкерілген. Қазіргі аллювийлі және аккумулятивті материалдары
тасымалдануымен түсіндіріледі. Іле өзені атырауын суландыру мен кебу
кезеңі қазіргі алювийлі сазды құмайт материалдардың жиналуы процестерімен
болған. Негізгі топырақ түзуші жыныстарының құрамы әртүрлі сазды құмайт
шөгінділермен байланысты. Топырақ қабатының механикалық құрамының ылғалды
болуына байланысты сипатталады. Оңтүстік Балқаш
маңы ойпатының геологиялық құрылымы палеозойлық эффузивтік-шөгінді және
мезозой-кайнозой шөгінділерімен жабылған интрузивтік жыныстардан тұрады.
Зерттеліп отырған территорияға тән ерекшелік континентті генезисі неоген
және төрттік шөгінділердің кең таралуы болып табылады. Тек жекелеген ауданы
шағын үлескілерінде триас, юра, бор және палеогендік шөгінділер кездеседі.
Кайнозойлық жыныстардың қалыңдығы 100 метрден 800 метр аралығында өзгеріп
отырады, Балқаш көлінен оңтүстікке және оңтүстік-шығысқа Жетісу Алатауы
және оның тарамдарына қарай қалыңдығы арта түседі [12].
Палеозой силур, тас көмір және пермь жүйелерінен
және жоғарғы палеозойдың тілімделмеген жыныстарынан тұрады. Силур тау
жыныстары – шымтезектер, туффиттерден, шымтезекті құмдақтардан,
алевролиттерден тұрады – олар Іле-Қаратал өзен аралығында 135-213 м
тереңдікте жатыр. Тас көмір және пермь жүйелерінің тілімделмеген
тау жыныстары – порфирлер, порфириттер, шымтезектер, туффиттер – Мингильчин
және Жаңасу вулканогендік массивтерінде жатыр. Тау жыныстардың жату
тереңдігі 130-300 метр.
Тілімделмеген жоғары палеозойлық тау жыныстары борпылдақ
мезозой-кайнозойлық шөгінділердің тыстарына бұрғылау және геофизикалық
жұмыстар жүргізу барысында анықталды. Олар еш жерде Оңтүстік Балқаш маңы
бетіне шықпаған. Жоғары палеозойлық тау жыныстары жабындысының тереңдігі
100 метрден солтүстікте 400 метрге дейін және Балқаш көлінің оңтүстік
жағалауында одан да терең болып келеді. Литологиялық жоғары палеозойлық тау
жыныстары қышқыл, орта және негізгі құрамды вулканиттерден тұрады:
трахиандезиттік порфириттер, туффиттер, шымтезектер, андезиттік
порфириттер, андезит-базальтты порфириттер, трахитты порфирлер, шымтезекті
құмдақтардың барлығы жарықшақты болып келеді.
Мезазойлық шөгінділер аз таралған, олар әдетте палеозойлық іргетастың
төменгі бөліктерінде таралған. Мезазойдың үгілу қабығы (триас), юра және
бор қабаттары жатады. Іле өзені атырауында анықталған үгілу қабығында
эффузивтік, эффузивтік-шөгінді және интрузивтік тау жыныстары дамыған және
тереңдігі 2-35 м қалың каолинді саздан тұрады. Юра жүйесі тілімделмеген
төменгі, орта және жоғарғы юра түзілімдерінен тұрады.
Төменгі-орта юра түзілімдері Оңтүстік Балқаш маңы ойпатының солтүстік-
батысында Байменей грабенінде анықталды (Самигуллин, 1975). Бұл
түзілімдерде екі қабат айқын көрінеді: конгломератты (қалыңдығы 158
м), ол ұсақ түйіршікті конгломераттардан, гравелиттерден, алуан түйіршікті
құмдақтардан, жұқа қабатты аргиллиттерден және жоғары палеозойлық
вулканогендік және интрузивтік жыныстар бойынша триастық үгілу қабығында
жатқан көмір қабаттарынан және қимасының негізгі бөлігі алевролит,
аргиллиттерден, қалыңдығы 50 м болатын құмдақтардан тұратын көмірден
құралған. Үйлесімсіз көмір қабатының қалыңдығы конгломератты қабатта немесе
триастық үгілу қабығында жоғары палеозойлық жыныстар бойынша орналасқан
немесе олардан жұқа қабатты аргиллиттер қабаты арқылы бөлініп жатыр.
Орта юралық
шөгінділер Оңтүстік Балқаш ойпатының оңтүстік-батысында дамыған, яғни
палеозойлық іргетастың төмен жерлерінде локальды түрде орналасқан. Олардың
максимальды қалыңдығы 47 метрге дейін жетеді. Шөгінділер саздармен
қабатталған және көмір сынықтары бар теңбіл түсті ірі сынықты жыныстардан
(гравелиттер, құмдақтар, құмдардан) тұрады. Сазды қабаттың қалыңдығы 20 м.
Орта юралық шөгінділер палеозойлық эффузивтік жыныстардың үгілу қабығында
жатыр. Жоғары юралық шөгінділер
төменгі юралық шөгінділер жатқан аудандарда таралған. Бұл теңбіл түсті
(қызғылт, сары, қызыл, ақшыл түсі), ірі сынықты жыныстар басым (құмдар,
гравелиттер, құмдақтар), жұқа қабатты саздармен, аргиллиттермен кезектесіп
отырады. Максимальды қалыңдығы 59 метр. Оның алғашқы метрден
кемуі Балқаш көлі акваториясынан (солтүстік-батыста) басталады. Жоғарғы
юралық шөгінділер төменгі, орта юралық шөгінділердің көмір қабатының
шайылған бетінде жатыр, кей жерлерде – палеозойлық эффузивтік жыныстар.
Бор жүйесі Оңтүстік Балқаш ойпатының
батыс бөлігінде анықталған жоғарғы бор түзілімінен тұрады және локальды
түрде таралған, олар орта юралық шөгінділердің шайылған бетінде немесе
эффузивтік палезойлық жыныстарда таралған және ірі сынықты жыныстардан –
гравийлік-қиыршық тастардан, конгломераттардан, гравелиттерден,
құмдақтардан тұрады. Шөгінділердің максимальды қалыңдығы 62 м.
Кайнозойға палеоген, неоген және төрттік шөгінділер
жатады. Палеогендік жүйе (олигоцен) Оңтүстік Балқаш ойпаты ауданының әр
жерінде
дамыған. Олигоценнің шөгінділері ойыстың солтүстік-батыс бөлігінде
айқындалған, олар теңбіл түсті кесектелген қызыл-қоңыр және кірпішті-қызыл
гипстелген аналық тау жыныстарының гравий және галькасынан тұратын саздан,
сазды цементтегі гравелиттерден, кей жерлерде құмдардан, гравийлік-қиыршық
тастардан тұрады. Тау жыныстарының қалыңдығы 3-47 м. Неогендік жүйенің
тау жыныстары кайнозойлық топ қимасының айтарлықтай бөлігін алып жатыр.
Олар Оңтүстік Балқаш ойпатының оңтүстік және оңтүстік-шығыс бөлігінде
бүйірлерінде жер бетіне шығып жатыр. Қалған бөліктерде неогендік шөгінділер
төрттік шөгінділермен жабылып жатыр, ал ойыстың бүйірлерінде палеозойлық
жыныстар үстінде жатыр және кей жерлерде палеогендік, бор шөгінділері
кездеседі немесе палеозойлық тау жыныстарының үгілу қабығында жатады.
Неогенде келесідей қабаттары анықталған: арал (төменгі-орта неоген),
павлодар (жоғарғы миоцен – төменгі плиоцен), іле (орта –жоғарғы плиоцен)
және хоргос (жоғарғы плиоцен). Арал қабаты территорияның барлық
жерінде жеке шоқылар түрінде таралған және кварцтық құмның қабаттарынан
және линзаларынан, кей жерлерінде яшма және яшма кварциттерден тұратын
гравий-қиыршық тастардан тұратын қалың нығыз монтмориллонитті жасылдау және
ашық сұр саздан құралған. Қабаттың қалыңдығы 1-30 м. Тау жыныстары үгілу
қабығында немесе олигоцен шөгінділерінде және қоңыр құмдақты гипстенген
сазбен жамылған павлодар қабатында жатыр [8].
Неогеннің павлодар қабаты кірпішті-қызыл, құба, қоңыр гипстенген саздан
тұрады, оның арасында құм линзасы және қабаттары, гравий-қиыршық тастар
кездеседі. Павлодар қабатының қалыңдығы солтүстіктен және солтүстік-
батыстан оңтүстікке қарай және оңтүстік-шығысқа қарай 2-5 метрден 50-60
метрге дейін артады. Олар мүлдем кездеспейтін үлескілерде бар. Павдодар
қабатының шөгінділеріне палеозой жыныстарында және үгілу қабығында немесе
жоғарғы юрада немесе олигоцен, кей жерлерде төменгі-орта миоцен (арал)
шөгінділерінде жатады. Олар бірге неогеннің іле қабатының сұр түсті
шөгінділерін жауып жатады.
Неогеннің іле қабатының бірге анықталған және ашық-боз- қара сұр тозаңды
саздан тұрады, олардың арасында ұсақ түйіршікті слюдалы құм линзалары
кездеседі. Қабатының қалыңдығы 280 метрге дейін жетіп, бұл жерде
максимальды қалыңдық Бақанастың солтүстік-шығысына қарай 100 м жерде
анықталған. Сұр түсті іле қабаты қызыл түсті павлодар қабатының, кейде
палеозой жыныстарының эрозияланған бетінде жатады.
Неогеннің хоргос қабаты қарастырып отырған аймақта кеңінен таралған. Оған
тән ерекшелігі қимада сары сұр, сұр ұсақ түйірлі құмдардың басым болуы
болып табылады, олардың арасында линза және қабат түрінде саз бен саздақ
кездеседі. Қабаттың қалыңдығы солтүстіктен оңтүстікке қарай 2-5 метрден 20-
30 метрге дейін артады. Қалыңдықтың өзгеруі іле қабаты шөгінділері
синхронды болып келеді. Бұл оның түзілуінде іле кезеңіндегідей тектоникалық
жағдайдың сақталуымен түсіндіріледі. Айырмашылығы тек мынада, соңғы
плиоценде су ағындары ағыны артты, бұл ірі сынықты материал – құмдардың
жиналуына соқтырды. Тек Балқаш көлінің жағалаулық аудандарында ғана саз
қимада бағынышты жағдайда кездеседі. Оңтүстік Балқаш маңында төрттік
жүйесінің шөгінділері кеңінен таралған. Олар барлық төрт бөлімнен тұрады,
ал тегі жағынан тақыр-сортаңды, көлдік, көлдік-аллювийлік, аллювийлік,
аллювийлік-пролювийлік және эолдық шөгінділер таралған. Қазіргі жастағы
тақырлық түзілімдер негізінен алаптың солтүстік және орталық бөлігінде
таралған, ауданы бірнеше ондаған квадрат километрден 5-10 км2 дейін,
литологиясы бойынша бұлар қалыңдығы 1 метрге дейінгі саздақтар.
Қазіргі жастағы сортаңды түзілімдер тек Балқаш көлінің жағалаулық
зоналарында таралған, кейде өзен жайылмасында кездесіп қалады. Олардың
пайда болуы Балқаштың бұрынғы көлдер орынынан кері шегінуімен және
континентті тұздану процесімен байланысты. Шөгінділерінің қалыңдығы
2-5 метр. Қазіргі жастағы көлдік түзілімдер Балқаш көлінің жағалауында
жағалаулық белес түрінде (Қоржын, Ұлтарақты және т.б. аралдарда) дамыған.
Олар ірі түйіршікті құмдардан тұрады, қалыңдығы 1 метрден аспайды.
Көлдік-аллювийлік шөгінділер кеңінен таралған. Олардың жасы төменгі-жоғарғы
төрттік, олар ұсақ түйіршікті, кей жерлерде сазды және қоңыр- сұр түсті
тозаңды құмдардан құралған, саз линзалары мен қабаттары кездеседі.
Шөгінділердің қалыңдығы солтүстіктен оңтүстікке қарай заңдылықты түрде
Балқаш көлінің оңтүстік жағалауында 30-50 метрден Жоңғар Алатауының
солтүстік және батыс тарамдарында, Малайсары тауы және Шу-Іле тауларында
200-250 метрге дейін өседі.
Аллювийлік шөгінділері Іле, Қаратал, Лепсі және т.б. өзендері арнасы мен
жайылмасында жатыр. Тау жыныстарының литологиялық құрамы алуан түрлі.
Өзенінің жоғарғы ағысындағы аңғарда қойтас және гравий-қиыршық тастар
жиналған. Төменгі ағысына жылжыған сайын олар қиыршық тас пен құмға
ауысады. Оңтүстік Балқаш маңы ойысында өзен аңғары негізінен құмнан тұрады,
онда жекелеген саз линзалары мен саздақтар болады. Аллювийлік шөгінділер
қалыңдығы 5-30 метр. Аллювийлік-
пролювийлік шөгінділер Жетісу Алатауы тауалдында, Шу-Іле тауларындағы
ысырынды конустар мен тауалды жазықтарында айқындалған, бұлар қойтасты-
қиыршықтасты шөгінділері кездеседі. Олардың қалыңдығы таулы жерде 300-350
метрден және жазықтықта 20-30 метрге дейін төмендейді.
Эолдық шөгінділер зерттеліп отырған
аймақта кеңінен таралған. Олар жұқа тыспен ежелгі түзілімдерді жауып
жатыр және қалыңдығы 10-30 м, ауданның біраз бөлігінде олар өсімдіктермен
бекітілген, тек кей жерлері ғана ашық жатыр.
Оңтүстік Балқаш маңы ойпатының шегінде
интрузивтік тау жыныстары кеңінен таралған. Олар 100-1000 м тереңдікте
мезозой-кайнозой шөгінділердің астында жатыр және солтүстік-батыс бағытта
созылып жатқан массив түрінде көрініс береді, олар бір-бірімен оқшауланған
шағын интрузия қатарынан тұрады. Олардың арасынан орта және жоғарғы
палеозойлық шөгінділермен ерекшеленеді. Жоғары палеозойлық интрузивтік
тау жыныстары – диориттерден, плагиограниттерден және трахиандезиттік
порфириттерден, граносиениттерден, кварцитті диориттерден тұрады [5,7,11].
1.3 Климаты мен гидрографиясы
Іле өзенінің климаты қоңыржай белдеуде жатыр. Климаты құрғақ
континентті болып келеді. Іле ойпатының солтүстігінде аласа биіктіктегі
жоталармен, Жетісу Алатауының бүйірлік жағы, соның ішінде ең биігі -
Алтын Емел жотасы кіреді. Сондықтан солтүстік бөлігі, аласа тау шекарасы
шөл типіндегі құрғақ климаттық жағдайында болады. Климаттың континенттілігі
температураның тез ауысуынан, ауаның құрғақ болуы байқалады. Жылдық жауын –
шашынның орташа мөлшері Сарыесік Атырау, Тауқұм шөлі аймағында 150 – 180
мм, ал судың булануы 700-800 мм, ылғалдану коэффициенті 150800 мм (-0,18)
тең, демек ылғалдану аса жеткіліксіз. Демек булану жауын-шашыннан 4 есе
артық деген сөз. Таулы өңірлерінде 600-700 мм құрайды. Сондықтан
ауылшаруашылығының дақылдары қосымша суаруды қажет етеді. Қыс желтоқсаннан
наурызға дейін созылады. Іле өзенінің суы қарашадан сәуірге дейін қатады.
Қысы қатал болады. Қаңтар айының орташа температурасы - 9º – 14º С. Ең
суық ай қаңтардың орташа температурасы (-13,6°С), Бақанаста жылдық ауаның
температурасы – 12,6 °С –ты құраса, жылдық жауын-шашын 100-150 мм, ең ыстық
ай шілденің орташа температурасы шілдеде 25º С. Көп жылдық мәлімет бойынша
құм бетінің орташа жылдық температурасы – 12,6°С. Шөлді аймақтарында ауа
райының өзгеруінен көктайғақ жиі болады. Жазы ыстық, өте құрғақ болады.
Ауаның температурасы +42°С-қа дейін жетеді. Шаңды дауылдар аяқ астынан
соғады. Күз айларында жауын-шашын аз, ашық ауа райы қалыптасады, күн
бұлыңғырланып, күшті жел соға бастайды. Қазір экологиялық жағдайы бұзыла
бастағасын климатында өзгерістер жиі болуда. Іле өзенінің ірі
салалары: Түрген, Талғар, Қаскелең, Күрті, Шілік, Шарын, Өсек, Қорғас.
Балқаш ауданында өзеннен Шетбақанас, Ортабақанас, На рынбақанас атты ежелгі
құрғақ арналары тарамданады. Ең үлкен салалары – Жиделі мен Топар
салалары. Жиделі мен Топар өзендері – Іле арнасының басты су күре
тамырлары. Сағасынан 340 км жерде Іле салаланып, үлкен атырау құрайды. Оның
ұзындығы 130 км, енді жері 100 км-ге дейін, ауданы 9000 км². Іле өзені
мұздық, жауын-шашын, жер асты суларымен толығады. Су ресурстарының шамамен
30%-ы Қазақстан,70%-ы Қытай аумағын да қалыптасады. Көп жылдық орташа ағымы
Қайырған бекетінде (шекара тұсында) жылына 12,35 км³, Балқашқа құятыны
11,85 км³. Суының минералдығы 286 мгл-ден 877 мгл-ге дейін (шекара
маңында) өзгереді, атырау басында (Үшжарма) – 320 – 345 мгл. Іле өзенінің
арнасы 8 мың шаршы шақырымды алып жатыр. Іленің және оның салаларының суы
негізінен суармалы егіншілікке (3,7 – 4,5 км³жыл), өнеркәсіптік-
коммуналдық қажеттіліктерге (200 – 500 млн. м³жыл), гидроэнергетикаға
пайдаланылады Бұл Балқаш көлінің 80 пайыз суын құрайтын үш үлкен су көзінің
бірі [5]. Екі фактіге назар аударайық: көлдің батыс және солтүстік
жағалауының жартастылығы және Іле өзенінің орта ағысындағы каньонның болуы.
Қытай бекеттері тізбегінен бастап Ілеге оң жақтан тек екі өзен құяды: Өсек
пен Құсмұрын , олар бастауын Үш-Қоянды мен Шеңгелдіден алады. Ілемен
қатарласып шығыстан батысқа созылып жатқан Күнгей Алатау жақтан, солтүстік
жағалаудан Ілеге келесі шағын өзендер құяды: Іле мен Есіктің (60 шақырым)
құмына немесе қамысына сіңіп кететін Шарын, Шелек, Шабдар, Түрген; сол
жақтағынан Талғар мен Қаскелең қосылады. Үлкен, Кіші және Орта Алматы,
Ақсай мен Шамалған, Ілеге жетпей құмға сіңіп жоқ болатын Күрті және Құра.
Күртіге Жиренайғыр, Қарғалы құяды; Шарынға оң жақтан Екі Қарқара, Кеген
және Темірлік қосылса, сол жақтан Шелекке Асы келіп құяды. Аталған
өзендердің барлығы дерлік өз ағысының орта тұсына дейін солтүстік-батысқа
бағыт алып ағады . Бұрылысқа дейінгі олардың ағысы өте жылдам және
тастақпен өтеді; бірақ батпақты және биік жағалауларда ағыс бәсеңдейді, су
мүлдем лайланады; тау басында [бұл өзендер] әдемі сарқырама түзеді,
әсіресе, қырық бес сажындық сарқырамасы бар Есік өзені,Талғар мен Есік және
қалғандары да бастауын мұздақтардан алады. Есік өзені мұз астынан қайнар
көз болып шығып, көлемі үш шақырым және сол өзеннің бастауы болатын тау
көлін құрайды.
Сурет 4 – Іле өзенінің әсем табиғаты
* Дереккөзі. http.www.google.kz
Шарын – Райымбек және Ұйғыр аудандарының территориясында
ағатын өзен. Іле өзенінің алабында. Ұзындығы 427 км, су жиналатын алабы
7720 км2. Ол Теріскей Алатау мен Күнгей
Алатаудағы мұздықтардан басталып, Ш арын ауылынан 20 км-дей төмен тұста
Ілеге құяды. 427 шағын саласы бар.
Қаскелең (орыс. Каскелен) Алматы облысында ағады. Ұзындығы — 177 км. Су
жинағыштың ауданы — 3620 км². Іле Алатауындағы —3580 м биіктіктегі екі
қуатты мұздықтан басталады. Өзенің еңі —30 м, ал тереңдігі— 1,5м. Осы өзен
тасқын қауіпті. Қапшағай бөгені құяды. Күрті – Іле
алабындағы өзен. Алматы облысының Қарасай және Жамбыл аудан дары жерімен
ағады. Ұзындығы 123 км, су жиналатын алабы 12500 км². Жылдық
орташа су ағымы Күрті ауыл тұсында 2,20 м³с. Жиренайғыр, Ақсеңгір,
Ұзынқарғалы өзендерінің қосылған жерінен бастап Күрті аталады. Ақтоғай
ауылынан 20 км-дей жоғары Іле өз-не құяды. Арнасы кең, жағасы тік жарлы.
Қар, жауын-шашын суларымен толығады. Өзеннің арнасына Күрті бөгені
салынған. Өсек, Үсек – Іле алабындағы өзен. Алматы
облысының Панфилов ауданының жерімен ағады. Ұзындығы 164 км, су жиналатын
алабы 1970 км². Жетісу (Жоңғар) Алатауының оңт үстік сілемдері – Тоқсанбай,
Тышқан жоталарындағы мұздықтардан басталып, Өсек к-н жарып ағып, Борохудзир
(Бурақожыр) а. маңында Ілеге құяды. Аңғары жоғары және орта бөлігінде таулы
жерлермен ағады. Ағыны қатты, суы мол. Жылдық орташа су ағымы Талды а.
тұсында 15,7 м³с. Өзен бойындағы балшығының емдік қасиеті бар. Алабы –
жайылым[3,5]. Шілік-Іле
Алатаудың ең ірі өзені. Басатауын Іле Алатау үстіртінің оңтүстік бөктерінде
орналасқан Жаңғырық,Богатырь Корженевского мұздықтарынан алады. Өзеннің
ұзындығы 245 км, бассейннің көлемі 4980 км2. Шілік өзенінің үш тармағы бар:
Женішке, Сарыбұлақ және Ассы. Түрген өзені мореннен ағатын мұздықтардан
және сулардан алады. Өзен Шентүрген, Түрген (Ортатүрген) және Кіші-Түрген
өзендерінің қосылуынан пайда болады. Олардың әр қайсысы көптеген
тармақтардан тұрады. Өзеннің жалпы ұзындығы 116 км.
Есік өзені Жарсай және Тескенсу
өзендерінің қосылуынан пайда болады. Өзеннің жоғарысында Тескен-Көкбұлақ
топтарының мұздықтары орналасқан, оның ішінде ең ірісі- Григорьева,
Пальгова және Касина. Есік өзеннің ұзындығы -121 км.
Үлкен Алматы мен Кіші Алматы
өзендері Қаскелең өзеніне құяды. Үлкен Алматы (орыс. Большая
Алматинка) Алматы қаласы және Алматы облысында ағады. Қаскелең өзенінің оң
саласы. Ұзындығы — 96 км. Өзенің еңі 10–25 м, тереңдігі — 0,5–1 м. Су
жинағыштың ауданы — 425 км². Іле Алатауындағы 3000 —3500 м биіктіктегі екі
қуатты мұздықтан басталады. Өзенде сел қоймасымен 40-метрлiк темiрбетонды
бөгет құрастырылған. Өзеннiң хауызы әр түрлi аймақтардың шектерiндегi
орналастырған - Көрiктердi, жазық және ауыспалы - тау етегiндегi.Биік тау
бөлігінде өзен арнасы тік, шатқалды, ені 5,0 — 7,0 м, тереңдігі 0,5 — 0,6
м, төменгі ағасында ені 8 м, тереңдігі 0,5 м. Жылдық орташа су ағымы
Терісбұлақ сағасында секундына 5,0 м3-ге жуық. Мұздық, көп жылдық қар,
жауын-шашын суымен толығады. Сел қаупі өте күшті өзендердің бірі. 1921,
1950 ж. жойқын сел жүрді. Сел қаупіне қарсы осы өзен арнасы басып
өтетін Үлкен Алматы көліне бөгет салынған (қ.Үлкен Алматы бөгеті). Қала
ішіндегі арнасы бетондалған, “Сайран” демалыс бөгені жасалған. Үлкен Алматы
бойында бірнеше СЭС, санаторийлер, оқушылар демалатын лагерьлер бар.
Өзеннiң негiзгi қоректенуi мұзындығы Аймақтың Көрiк жоғарғы бөлiгi -
жартастар, мұздықтар және мәңгi қарлардың облысы. Аршаныңтоғайлары бар биiк
тау шалғындары төменде көрiнiп қалады, қылқан жапырақ және жапырақты
ормандарды белдiктi өтедi. 4, 96—5, 30 моларды үлкен алматылықтың Жазықтық
енi қалалық. Жылдық орташа су ағымы Терісбұлақ сағасында секундына 5,0 м3-
ге жуық. Өзен және оның құйылулары тасқын қауiптi. 1980 жылда
гидропроектiнiң институттың Қазақ филиалының жобасы бойынша үлкен
алматылықтың өзеннің сағасы сел ағыны және алманың батыс қаланың бiр бөлiк
тумайтын тасқындардың ұстауы үшiн жасанды тасқынға қарсы бөгет
қаруландырған - ата. 422 молар, керең бөлiктiң олардың iшiнен 282 молары
және 140 моларды тарам бойынша 40 моларды бөгеттiң биiктiгi, ұзындық сел
қоймасының асыра толтыруын жағдайдағы сел ағынының мол көлемiнiң тастауы
үшiн қолайлы сел құлататын. Керең бөлiк тарамында темiрбетон тiрек қабырға
орналасатын дөңбек тас - малтатас жерiнен топырақ үйiндiсiн болады. Сел
құлататын бөлiктiң конструкциясы құрамалы, үйiндi және үлкен ұяшықты
темiрбетон қабырғасынан тұрады.
Кіші Алматы (орыс. Малая Алматинка) — Алматы қаласы арқылы
ағатын өзен. Іле алабында. Ұзындығы 125 км, су жиналатын алабы 710 км². Іле
Алатауындағы Тұйықсу мұздығынан басталып, Жетіген тау жолы айырылымының
солтүстік-батысында 10 км жерде Қаскелең өзеніне құяды. Аңғары тар, тік
жарлы. Басты салалары: Күйгенсай, Сарысай, Қазақ. Жылдық орташа су
ағымы Бұтақты сағасынан төмендеу жерде 2,26 м³с. Қаладағы бау-бақшаны
суаруға пайдаланылады. Тауқұм,
Сарыесік-Атырау шөлдерінде жер асты суы 2-80 шақырым аралығындағы
тереңдіктен шығады. (Нарынбай, Ағашаяқ, Шекара, Шеңгелді, Бидайшы
құдықтары).Жер асты сулары қатты минералданған (сульфатты-хлоридті-натрийлі
шамамен 10-20 гл) бірнеше жарты метрден жер бетіне дейін. Балқаш көлінде
жер асты сулары құрғамайды, керісінше ауыз су ретінде пайдаланылады. Жер
асты сулары қатты минералданған (сульфаты – хлоридті натрилі шамамен 10-20
г\л) бірінші жарты метрдің шегінен бетіне дейін (10-12 м шегіне дейін)
болады. Балқаш көлінде жер асты сулары құрғамайды, керісінше ауыз су көзі
ретінде қызмет етеді. Іле өзенінің жайылмасындағы жер асты суларының
тереңдігі 1,0-2,5 м тұщыда (гидрокарбонатты-кальцийлі, кейбір жерлерде
содалы 0,25-0,75 г\л). Жайылма алды террасада тереңдігі 2,0-5,0 метрде
тұщыда (0,35-0,75 г\л) гидрокарбонатты-кальцийлі, тұздыда (1,5-3,0 г\л)
сульфатты-гидрокарбонатты-натрийлі кездеседі.
Ақдала даласында жер асты суларының тереңдігі 3 метрден 18 метрге, ал
құмдарда 20-30 м және одан да терең. Олар тұщыда тығыз қалыңдықта(0,2-1,0
гл) гидрокарбонатты натрийлі және гидрокарбонатты кальцийлі сода орындары
кездеседі. Балқаш көлінің жағалауларында сульфатты гидрокарбонатты
кездеседі.Жартылай тұзды 1-5 гл және тұзды жер асты сулары кездеседі.
Күріш егістігінің топырағын суландыратын жер асты сулары 1,0-1,2 м
тереңдікте [33]. Іле
өзені ҚХР шекарасынан Қапшағай ГЭС дейін кемелер жүру жолдарының ұзындығы
350 км, оның табиғи өзеннен 240 км және 110 км Қапшағай су қоймасынан. Су
қоймасы жобалық деңгейде толықтырылмағандықтан, сыналап шығу белдемдерінде
таяз бар құрылды, ол анда-санда су қоймасының деңгейі төмендегенде кеме
жүруді қиындатады, сол себепті тереңдету жұмыстарын үнемі өткізуді талап
етіледі. Өзен арнасы майда құммен қосылған, үлкен деформацияларға
ұшыраған, өте құбылмалы, сондықтан жер қазу жұмыстарын үнемі өндіру
тереңдіктер үлкейту бойынша нәтиже бермейді. Навигация наурыз айының
соңынан сәуірдің басына дейін өзендегі төмен деңгейде және таяз тереңдікте,
олар таулардағы қардың қарқынды еруімен көтеріледі. Жоғарыда келтірілген
себептер бойынша жоғарғы мүмкін болатын тереңдіктерді навигациялық қоршау
белгілерінің орнын ауыстыру арқылы ғана ұстауға тура келеді. Өзендегі кеме
жүру жолдары күтіп ұстау ұзындығы 330 км Дубунь п. Қапшағай су қоймасы
үлескісінде Республикалық мемлекеттік қазыналық Іле су жолдары
кәсіпорындарымен қамтамасыз етіледі.
1.4 Топырағы мен өсімдік жамылғысы, жануарлар дүниесінің таралуы
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz